Post on 25-Dec-2021
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten
da nova Filoloxiacutea Galega
Vol 6 ndash 2021
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina
UNIVERSIDADE DE VIGO
Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega Vol 6 Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado (ed) -- Vigo Universidade de Vigo Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina 2021
162 p 24 cm
DL VG 609-2021
ISBN 978-84-8158-911-5
1 Filoloxiacutea Galega I Fernaacutendez Salgado Xoseacute Antonio ed lit II Universidade de Vigo
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina ed
copy Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina (Universidade de Vigo)
copy Abraham Castro Garciacutea Aacutengela Otero Fontaacuten Nuria Bouzas Antas Fernando Groba Bouza e
Antonio Martiacuten Pintildeero
copy Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)
Revisioacuten cientiacutefica do volume 6
Anxo Angueira (UVigo) Xoseacute-Henrique Costas (UVigo) Alexandre Rodriacuteguez Guerra (UVigo) e
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (UVigo)
Maquetacioacuten Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Desentildeo da portada Tania Sueiro (Aacuterea de Imaxe da Universidade de Vigo)
Edicioacuten
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo
Facultade de Filoloxiacutea e Traducioacuten
Campus das Lagoas-Marcosende - 36310 Vigo
Impresioacuten Toacuterculo Comunicacioacuten Graacutefica SA
Dep Legal 609-2021
ISBN 978-84-8158-911-5
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega aparece recollida na base de datos
DIALNET en BILEGA no Cataacutelogo Italiano dei Periodici ACNP (Universitagrave di Bologna) en Linguistic
Bibliography e Brillonline de BRILL
7
Iacutendice Index
9 Limiar
Introduction
11 ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
37 AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
75 NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
97 FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do
xeacutenero documental
Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier lexicon through the
documentary genre
125 ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respecto Estudo
contrastivo galego-espantildeol
On the alternation in prepositional locutions with base and respecto A Galician-
Spanish contrastive study
157 Autoras e autores de Cumieira vol 6
Cumieirarsquos authors
159 Normas para o enviacuteo de orixinais
Manuscript submissions guidelines Information for authors
8
9
LIMIAR Introduction
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016
publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea
Galega entendida esta nun senso amplo
Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de
anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha
quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas
en galego e castelaacuten
Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen
examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo
histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo
social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento
Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos
243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para
reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea
relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a
imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas
para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se
distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se
asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por
Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes
que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en
diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co
traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e
os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas
locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma
castelaacuten
No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo
Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten
a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts
10
Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes
principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello
da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de
filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de
Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace
lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-
filoloxia-galega-2gt
Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a
calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e
literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese
para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o
seu enviacuteo
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Editor de CUMIEIRA
Universidade de Vigo
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11
ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
Abraham Castro Garciacutea
Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom
Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde
o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado
e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-
-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista
dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos
de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados
X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da
UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu
servizo social
Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego
Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the
perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social
and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task
of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in
1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national
liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through
his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive
and structure of literary creation are determined according to their social service
Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
12
1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1
Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as
suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de
documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e
os medios consecuentes a este
No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata
que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en
liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O
Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo
nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de
Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute
poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como
nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e
a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea
(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)
Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e
institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da
interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo
fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata
(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica
(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)
1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira
titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces
2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)
3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista
4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
13
A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de
clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita
sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63
se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da
Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro
do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)
con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das
detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten
de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem
161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do
movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior
referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea
subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a
base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten
(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes
Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de
acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean
a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as
cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do
universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos
sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as
mentalidades de Galicia
En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a
orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954
Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e
Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo
uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito
simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase
Terra e Tempo 1 [1965])
Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten
entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere
(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo
[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea
5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e
Barreiro (2003 115) 1964 e 1972
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
14
literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea
vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia
no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez
derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)
reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra
O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente
aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de
integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens
entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da
deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO
em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista
cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o
frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da
clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta
1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado
e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10
Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do
nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais
do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios
2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo
dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o
fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social
6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta
etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980
7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo
8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)
9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo
10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
15
da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e
internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son
considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de
laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco
estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores
enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa
Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por
Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa
participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas
estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo
conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento
A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio
de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento
histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute
futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute
materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute
ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica
cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que
existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute
incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las
correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo
Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado
agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das
clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto
galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia
histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a
posibilita
11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha
tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da
poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
16
2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose
literario-poliacutetica
Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se
quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis
laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes
instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema
literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos
especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de
Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa
idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos
confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en
consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a
occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo
nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente
da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14
renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo
encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten
Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo
asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as
necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente
a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o
compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en
consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten
de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta
1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra
Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte
de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro
desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela
de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas
que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero
14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto
fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute
as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
17
Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)
Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-
formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa
(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)
Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo
(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten
das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa
Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)
Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo
non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia
sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo
da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras
retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute
ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente
laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia
Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que
se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten
interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo
(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un
periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes
Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo
esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de
estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista
plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor
dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra
18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro
Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a
escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)
20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade
universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)
23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
18
fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo
simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a
Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)
O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a
emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute
manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o
xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora
axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na
suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o
seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate
antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura
(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade
de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a
un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en
principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que
laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda
que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)
Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a
suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello
continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la
que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso
consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito
a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento
doutra
Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das
ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes
24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa
y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura
25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
19
socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do
laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute
o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por
mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos
seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea
burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a
oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-
contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en
territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos
prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero
independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas
posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala
Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)
Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los
70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que
tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo
(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)
Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente
Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel
para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria
[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos
procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non
26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr
1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros
27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o
desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado
29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste
30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
20
nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten
1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura
galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea
imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa
dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o
servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional
Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens
de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con
territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa
intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos
movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a
resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes
feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do
chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas
(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola
influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste
contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o
maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten
van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha
outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector
sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)
31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)
32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente
33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais
34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
21
Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en
Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola
suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens
(Salgado Casado 1989 213)
Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten
entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten
sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado
xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento
interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de
integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha
etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir
nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura
galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que
Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous
elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis
completa e axeitada nesta lintildea
Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]
Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean
son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)
Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na
concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese
que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de
conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta
maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten
O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter
socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz
obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso
35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao
A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo
36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo
37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
22
[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten
nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38
Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma
respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa
independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a
literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo
caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior
rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do
referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o
discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e
fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo
fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico
dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da
literatura e Tagen Ata como Galicia41
Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)
desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de
atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o
obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre
o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura
Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en
fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando
necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario
consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe
o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten
dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e
38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que
reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)
39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)
40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)
41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
23
deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da
maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do
Proletariado42 ensamblan
Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces
un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica
propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no
espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica
tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o
universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira
2007 230)
A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que
a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral
(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con
anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado
espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca
Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte
o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado
Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol
Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente
malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal
debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser
Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)
Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e
a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo
gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten
semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute
un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da
creacioacuten dunha identidade
Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e
o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra
Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten
Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash
tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis
42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego
contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha
prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
24
que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso
outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea
literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en
Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo
Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten
xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en
1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata
daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no
microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a
lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute
coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa
de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47
e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo
miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute
predilecta
Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das
citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta
no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado
A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico
un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido
o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o
influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49
44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor
laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo
45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente
ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens
47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)
48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que
vimos sinalando
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
25
3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata
A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude
da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira
Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente
aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)
Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial
exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela
primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual
Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia
Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que
permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando
unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela
1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles
Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea
laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a
realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas
lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes
que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)
No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico
nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente
consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de
nostalxia e de ironiacutea
Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares
e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a
Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo
o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos
de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo
forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura
A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o
coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera
Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co
cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)
fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a
todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo
(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
26
cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo
localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea
no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA
(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo
nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios
industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do
espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas
delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o
galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en
consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972
37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa
tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias
A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha
situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)
eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea
laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios
(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []
barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)
Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo
laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo
laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos
afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do
continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector
Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)
Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden
a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non
da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute
resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas
occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen
laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos
restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora
de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis
iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este
adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a
laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados
debedores (Lenin 1974 [1917] 117)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
27
trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten
imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo
Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido
Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A
estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos
en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a
evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o
labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o
propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva
a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten
tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente
aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as
ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a
existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da
primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten
tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo
laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas
celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)
referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e
negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por
algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute
un galeguismo que xa caducouraquo
Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio
de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito
anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se
desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea
presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra
Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten
validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela
das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar
de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que
supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute
falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o
seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no
momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de
51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura
nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
28
nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos
nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-
24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten
isto eacute distinto a orixe
O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata
de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de
laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute
como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa
anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non
relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar
coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo
Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar
laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba
contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata
Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira
talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por
que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico
do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)
A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade
pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem
66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un
laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos
laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado
da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo
(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel
cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho
pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso
desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de
Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa
na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar
aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de
preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo
Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os
perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como
veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego
contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non
contrariamente desde o seu programa histoacuterico
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
29
En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior
contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario
que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi
teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten
ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios
oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de
Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)
Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no
camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre
o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira
instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e
o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non
eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo
1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo
(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo
proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)
xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da
nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea
inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra
o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os
recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea
[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens
deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade
o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas
condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina
Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido
revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a
problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean
parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para
Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)
A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias
confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales
son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)
53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
30
(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-
aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas
penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en
cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a
ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o
laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha
sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe
ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo
(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos
e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)
eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo
Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello
cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime
[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da
ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis
no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co
liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do
nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou
fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra
sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente
da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la
laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado
Zabrate e a doncela Els Bri
4 Conclusioacuten
Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o
terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que
neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos
secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra
maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial
e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten
Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da
suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute
anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito
camintildeado
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
31
Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade
extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio
galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual
Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha
correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha
eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na
revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co
exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social
Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas
obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser
complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no
Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute
situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional
de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses
colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas
e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en
cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases
traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do
comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta
ou inconsecuentemente resolta
Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo
galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado
aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte
simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do
asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos
sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da
man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo
sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas
oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes
elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia
obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto
En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria
contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia
coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes
da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en
tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG
sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais
con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
32
Referencias bibliograacuteficas
Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504
Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais
Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]
Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261
Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28
Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15
Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51
Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22
Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]
Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33
Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
33
Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43
Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)
Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)
Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo
Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco
Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113
Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia
Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223
Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67
Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426
Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica
Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6
Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44
Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108
Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171
Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128
Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos
Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
34
Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33
Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84
Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502
Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9
Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122
Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453
Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123
Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307
Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37
Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia
Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]
Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239
Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98
Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238
Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
35
Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento
Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco
Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento
Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]
Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37
ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
Aacutengela Otero Fontaacuten
Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom
Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio
os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado
por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por
conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha
recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto
alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e
mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar
a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa
poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos
propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas
e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos
Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume
Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name
nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways
of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout
of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of
Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout
history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point
of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common
names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is
performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological
and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects
Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
38
1 Introducioacuten1
Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo
ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar
razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda
ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da
Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca
non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais
do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa
moitas veces o alcume
Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo
e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de
747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa
parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten
e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por
outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur
Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de
poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena
Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de
Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no
ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos
Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior
aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva
de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo
impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o
profesor Jesuacutes Ramiacuterez
La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y
permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de
comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el
tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes
los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos
conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)
1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da
parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
39
Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos
modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a
relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e
moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo
rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo
que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de
extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do
minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar
e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida
que se estea a perder
O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos
discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos
alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo
Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e
lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt
2 Metodoloxiacutea
Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases
en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes
por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co
material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da
anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
40
21 O traballo de campo
Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer
unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de
poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute
e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o
barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu
non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir
anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as
caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou
non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a
informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que
fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior
preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala
recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas
moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que
eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis
informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas
residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada
co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de
caraacutecter sociolinguumliacutestico
22 Elaboracioacuten das bases de datos
A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas
recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a
informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa
para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos
Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que
forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a
preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo
mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos
como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica
Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume
Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten
fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar
seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
41
tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal
xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []
Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen
ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)
Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a
categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante
Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume
Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios
Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o
alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo
no apartado Comentarios
Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos
en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro
Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos
lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a
portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo
Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o
alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares
Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do
alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben
Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume
tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo
lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis
obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten
ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas
entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute
temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume
Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos
usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso
dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten
descontildeecidas deixamos o campo baleiro
Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou
conxunto de palabras tomadas do castelaacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
42
Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de
linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun
elemento galego e doutro castelaacuten
Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada
nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG
DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE
Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios
o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra
composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado
Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten
persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea
motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten
Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada
coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que
pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na
Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que
conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes
proporcionados
Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada
barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila
O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42
persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o
maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos
achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final
un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso
corpus de anaacutelise
Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados
D M 66 Balea 28
Anoacutenimo M - Balea 12
FG M 71 Balea 24
CGM M 79 As Barreiras 35
FGM M 74 As Barreiras 12
CRF M 89 As Barreiras 10
CGM M 79 As Barreiras 35
AM M 68 O Castelo 14
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
43
M M 73 O Castelo 27
Anoacutenimo H - O Castelo 13
VP M 68 Cima de Vila 12
Anoacutenimo M - Cima de Vila 24
SBG M 90 O Cunchido 49
FFF H 88 O Cunchido 36
CRF M 81 O Cunchido 22
AC H 82 A Madalena 27
Anoacutenimo M - A Madalena 9
C M 76 A Madalena 14
CGP M 73 Ourelo 18
S H 82 Ourelo 12
Anoacutenimo M 69 Ourelo 21
CGC M 75 O Pintildeeiro 10
MBM M 79 O Pintildeeiro 67
BS H 79 O Pintildeeiro 20
AM H 76 San Pedro 13
MR M 71 San Pedro 21
Anoacutenimo M - San Pedro 14
JG H 65 San Roque 10
A H 60 San Roque 17
P M 74 San Roque 8
CFR M 65 Santa Marta 13
DV H 65 Santa Marta 32
JM M 73 Santa Marta 14
SMF M 74 O Seixo 22
ARF M 84 O Seixo 12
FR M 78 A Serra de Nacente 20
A M - A Serra de Nacente 11
P M 70 A Serra de Poente 18
ML M 68 A Serra de Poente 32
EC H 72 A Serra de Poente 29
JG H 72 Ximeu 12
Anoacutenimo M Ximeu 17
Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
44
23 Redaccioacuten do traballo
Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito
no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico
morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros
termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia
antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a
bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto
de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993
Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea
Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten
sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido
Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007
Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007
Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)
3 Orixe e historia dos alcumes
Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos
remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan
antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da
humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva
(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo
comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o
seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo
era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era
tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do
Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar
se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo
Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa
eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma
do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el
primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy
es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo
(Guerrero 2006 60)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
45
Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre
a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que
Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que
daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que
se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El
nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del
apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)
Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten
moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o
nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a
denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se
nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos
Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo
estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo
Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos
aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho
III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I
Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa
que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por
ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a
algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente
administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha
creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo
resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente
Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a
funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o
Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da
contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor
Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a
existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito
eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo
tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute
estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo
Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos
somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros
animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos
dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
46
comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe
articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de
cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute
como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir
connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar
y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje
literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)
Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes
algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como
el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en
cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas
que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten
soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens
aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos
comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo
Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute
maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a
posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no
aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade
ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e
identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona
co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas
aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad
siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)
Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural
do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva
decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural
acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten
provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas
persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e
novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na
actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio
moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades
Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan
na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente
altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e
consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
47
Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por
manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de
continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la
mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado
deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes
discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van
perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas
con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade
que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais
de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas
celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten
cada vez con menos xente
Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que
condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa
dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos
alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas
xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social
preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)
Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son
formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece
condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois
estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por
exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as
suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles
ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro
Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)
4 Caracterizacioacuten do alcume
Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi
proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir
recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que
dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de
diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de
alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos
que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
48
ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou
hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten
41 Definicioacuten de alcume
En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre
alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa
dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha
validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no
tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia
estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os
alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son
atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos
Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o
alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha
persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras
circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi
orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide
que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e
comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas
delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o
alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua
o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran
Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome
co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv
apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no
dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou
mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha
atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)
Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira
acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus
defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a
atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del
espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado
2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote
nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
49
a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos
donde se transmite de padres a hijosraquo
De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero
que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a
pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas
conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)
Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar
una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para
nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno
Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia
[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo
Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante
a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois
para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no
tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a
escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos
pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)
42 O alcume e outros termos afiacutens
Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que
recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome
Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra
establecer unha certa relacioacuten de sinonimia
Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras
alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten
estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan
esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta
loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome
Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a
algunha calidade moral etc
Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio
tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias
Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
50
Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un
hiperoacutenimo de alcume
Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene
maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre
pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una
relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)
A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias
Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden
establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo
este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977
107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o
caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos
son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que
empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas
hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas
Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos
que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a
distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os
hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas
do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e
a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico
non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase
exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha
consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten
43 Trazos do alcume
Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser
considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus
trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas
Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do
alcume son as seguintes
1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica
especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou
atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na
recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
51
2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada
3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma
que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de
escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades
4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que
provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados
por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo
atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute
herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como
Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo
debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio
delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo
5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con
respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En
Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias
oacute que fai cada animal
6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou
moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden
chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o
Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten
7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e
plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a
Chichona e as Chenchas
8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus
atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento
Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os
alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que
establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por
outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e
morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se
nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como
este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza
1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
52
44 Nome propio ou comuacuten
De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos
nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten
estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de
opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens
autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio
maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no
universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio
perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a
mantelo
La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario
consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten
y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten
identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia
del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que
procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su
funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de
denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le
sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)
Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto
do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o
alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute
igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles
que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson
auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de
Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo
Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os
alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos
dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua
a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa
caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar
una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy
diferentesraquo (1993 347)
Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)
na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do
comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes
propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
53
posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute
nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e
como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para
precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens
autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual
coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa
que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son
aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)
Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os
alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser
modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os
tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades
extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez
Rodriacuteguez Moo 2007 216)
Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos
nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os
dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre
los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en
comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis
que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta
simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos
personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de
acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean
todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode
englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes
45 Clasificacioacuten dos alcumes
O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas
neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas
clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os
alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como
motor baacutesico do alcume
Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez
(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que
empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
54
1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el
alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou
particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus
temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror
2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con
comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume
deste tipo
3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora
A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo
que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos
ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas
atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o
Xurelo e o Oso
4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido
de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por
unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por
outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os
Felipes o Vilas e o Culiacuteo
5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia
fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou
as Negritas
6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de
traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana
7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas
palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por
laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia
de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres
8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e
tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa
nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o
Relojero e o Enterrador
9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde
residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos
Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
55
10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha
caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza
e o Pintildeoacuten
11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado
En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o
Palleiro e o Paxaro mono
12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada
pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo
na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten
13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no
vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou
que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez
Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste
tipo
14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa
fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo
en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro
15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de
maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o
Carrexoacuten
Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista
semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden
complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten
resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute
cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a
maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar
decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute
campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome
de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a
motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e
como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro
Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista
morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o
caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos
substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea
independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
56
5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo
Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos
no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos
linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos
Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais
En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que
compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na
Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando
cunha cruz os que son de persoas falecidas
Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)
Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)
Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O
Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os
Botavento O Broullonas As Bruxa A
Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A
Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)
Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)
Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)
Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)
Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O
Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)
Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O
Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)
Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o
Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A
Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)
Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)
Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As
Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o
Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A
Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)
Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)
Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a
Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)
Cordobeacutes O Coroalda A Corota A
Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O
Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
57
Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)
Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)
Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O
Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)
Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os
Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As
Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)
Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a
Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)
Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)
Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os
Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O
Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o
Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)
Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O
Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)
Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do
Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)
Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)
Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)
Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O
Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A
Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As
Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A
Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)
Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)
P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)
Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe
Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)
Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A
Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)
Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)
Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os
Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)
Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)
Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A
Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O
Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)
Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)
Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
58
Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O
Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A
Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)
Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a
Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As
Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os
San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)
Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o
Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)
Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os
Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O
Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de
Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)
Xurelo O Zapateiro O
Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo
Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a
Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o
Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as
Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos
individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un
662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta
desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que
la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas
oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace
[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y
en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten
y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann
2017 639)
Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos
condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza
de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis
relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de
identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do
campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea
familia
Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas
que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
59
femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes
coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas
psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos
tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos
os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun
mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen
en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)
Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados
recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola
contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo
caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do
tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes
do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas
ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe
(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora
de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a
causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de
manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou
por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas
linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos
seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos
unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e
considerados entre eles
Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas
foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto
hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da
fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute
enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea
Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)
Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza
de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo
(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o
ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a
terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa
do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na
5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
60
51 Caracteriacutesticas foneacuteticas
Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe
informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que
estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten
circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra
na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de
vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos
da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten
foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido
En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da
gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []
respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar
xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos
deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o
ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen
no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que
non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)
Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do
corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia
predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)
Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens
maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]
(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])
En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos
nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou
alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de
cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre
un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]
aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da
parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do
siacutembolo [] en todos os casos
Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada
[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que
historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta
etimoloacutexica
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
61
Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales
senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan
algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida
e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese
o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal
i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e
tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por
influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten
entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de
apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute
como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa
zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o
no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao
pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que
en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]
Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os
alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos
oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non
rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e
confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o
Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso
Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou
non
52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas
Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen
Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina
foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten
non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton
festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise
do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales
son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten
En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo
forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)
constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo
perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
62
os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes
do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas
Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten
Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola
Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o
Chilino a Pavita
Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha
correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten
No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume
(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura
Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten
de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra
Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite
Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou
carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo
(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo
Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que
neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome
o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que
apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que
relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente
co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo
referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)
Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero
tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos
alcumes coas seguintes terminacioacutens
Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra
o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca
Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa
Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana
Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria
Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a
Rantildeona
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
63
Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que
toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto
son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os
nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero
que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de
carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en
vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero
masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)
Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado
e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras
rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando
acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes
rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os
Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego
estaacutendar)
Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte
Unidade linguumliacutestica
Subtipo Exemplo
Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa
Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas
Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos
Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo
Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo
Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense
Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero
Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo
Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten
Coordinadas 04 o Pan e porco
Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou
Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir
Outros 235 o Languintildeo a Saulera
Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
64
En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente
relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal
(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados
aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas
(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos
formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os
alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as
Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos
(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o
uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da
preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)
Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha
caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen
algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)
En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun
sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o
seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a
Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de
Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos
unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do
Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco
constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou
cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos
habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados
delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir
No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos
dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente
substantivos e adxectivos
Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis
frecuentes son os seguintes
A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o
Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes
propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do
artigo e da flexioacuten do plural
A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos
coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha
significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
65
gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos
diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San
Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o
Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute
-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos
Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo
valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo
encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens
alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por
exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)
Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor
despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os
Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o
Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)
ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes
identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo
(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)
-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes
lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou
despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe
sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a
un hipocoriacutestico
A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que
poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e
leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a
partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos
patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser
substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo
+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o
Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un
verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos
patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras
(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres
elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de
caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o
normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un
substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por
un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
66
Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen
no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado
(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute
No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado
Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )
53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas
Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e
coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se
sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte
nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes
apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a
actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa
Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de
formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto
resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada
laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas
castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da
lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que
non lles corresponde
222 22
214 21
91 9
04 104 0
296 30
169 17
Conversioacuten (222)
Derivacioacuten (214)
Composicioacuten (91)
Interx (04)
Onomat (04)
Nome comuacuten (296)
Outros (169)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
67
De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16
poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son
castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo
o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un
castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]
grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)
Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute
dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso
corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que
adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina
a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un
verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)
Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de
alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de
datos (veacutexase o apartado 45)
Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos
53 26
39 19
26 13
18 9
12 6
11 5
9 56 3
6 35 34 22 19 5
Calidades psicoloacutexicas (53)
Animais (39)
Calidades fiacutesicas (26)
Antropoacutenimos (18)
Costumes (12)
Topoacutenimos (11)
Vexetais (9)
Habilidades (6)
Profesioacutens (6)
Formas de falar (5)
Aneacutecdotas (4)
Escatoloacutexicos (2)
Outros (9)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
68
Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza
leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas
o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como
comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)
En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de
animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o
que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa
alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque
comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas
semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora
Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o
Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e
con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe
o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a
un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten
Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de
datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun
nome propio ca nun apelido
Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que
relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con
algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co
mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o
Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo
escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un
divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores
Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo
grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso
os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos
dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o
noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo
Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a
Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a
Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten
o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a
Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a
Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como
a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
69
partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos
semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico
determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade
de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)
Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a
voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute
significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre
a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha
relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu
alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala
que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o
Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa
demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten
entre o alcumado e o seu alcume
6 Conclusioacutens
Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen
unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e
unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis
preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio
situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que
perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha
motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo
caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan
estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades
e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados
nicknames
Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas
aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute
transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona
son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa
linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis
frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que
poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os
procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
70
derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os
substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico
destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten
a animais
Referencias bibliograacuteficas
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40
Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126
Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]
Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]
Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]
Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais
Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]
Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
71
lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]
GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais
Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110
Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190
Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo
Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]
Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22
Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama
Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]
Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra
Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos
Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]
Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767
PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
72
Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176
Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]
Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]
Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226
Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273
Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326
Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
73
Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350
Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374
Recursos en lintildea
DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt
DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt
DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt
ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75
AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
Nuria Bouzas Antas
Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom
Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como
correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que
daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En
Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os
toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos
aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens
aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe
por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara
en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante
Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos
Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade
Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent
for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives
an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia
the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes
against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related
to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some
points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in
several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina
ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician
population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in
Argentina before his readers
Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
76
1 Introducioacuten1
O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega
e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto
Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se
desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos
artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en
cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten
a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo
Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na
suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt
1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa
como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias
co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens
desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio
Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)
Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu
paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por
Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea
e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na
Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino
fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes
gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega
externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte
Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt
acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971
7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un
incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado
por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de
calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas
Carral (2016 2)
1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade
de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten
2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
77
resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona
de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y
latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una
cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por
una parte considerable de los viajeros argentinos
Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva
senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e
impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas
se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten
contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el
imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e
da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante
Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza
e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables
condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las
maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash
habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai
referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar
Bos Aires (Cobas 2016 12)
Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro
debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e
evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores
2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego
O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse
aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un
sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute
posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten
dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como
indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo
non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes
para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens
afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo
ceroraquo da paisaxe
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
78
Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a
literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)
A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do
contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa
tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico
desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de
Assunto
Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha
parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e
independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute
dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha
primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten
consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a
perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do
noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez
Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que
diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a
etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute
espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)
Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute
completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a
herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe
cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non
identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)
Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute
paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-
103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-
Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da
xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas
artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento
momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira
autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia
paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez
(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica
laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa
hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea
codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a
do viaxeiro
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
79
Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a
emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que
a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres
momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute
laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente
perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez
Silvestre 2009 103)
Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda
culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que
non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a
identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)
Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan
desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin
duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son
visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada
Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten
social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de
que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como
laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)
Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa
Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante
unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)
Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun
conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as
teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre
o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a
autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o
desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da
paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista
O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e
psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial
semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de
alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute
propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que
a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden
proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en
elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
80
Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe
dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a
calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar
principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando
a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e
resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa
ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para
reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento
eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas
estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade
propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo
Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras
literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos
escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto
real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten
Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o
problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo
A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)
asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas
con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e
literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio
a terra a paisaxe
Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a
paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao
rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como
indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)
Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura
galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con
anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun
lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de
Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)
esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten
santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease
identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos
situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita
e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra
abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
81
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita
que chega hasta o ceo
que estaacute no camintildeo
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra
a vila do reino
a unha legointildea
camintildeo dereito
fai conta que sigues
o rumbo surlesto
se sube en relanzo
por todo o vieiro
sen muita fadiga
nen muito tormento
axintildea se chega
ao chan que dixemos
e mais eacute ben ancho
todo o seu terreo
Aliacute corren lebres
e cazan coellos
os homes nas festas
despois van vendelos
Daliacute daquel chan
tan alto en extremo
se ve toda a vila
cos seus arrodeos
se ve o mar bravo
se ve o mar quedo
de Ons e de Tambo
as illas ao lexos
se ven Portonovo
e xunto San Xenxo
Mariacuten e Combarro
Lourido e Campelo
se ven o Castrove
e mais Montecelo
tameacuten San Cibraacuten
e mais o Castelo
Do norte estaacute posto
o lindo convento
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
82
dos frades de Leacuterez
que estaacute nun outeiro
Aliacute donde sempre
van muitos romeiros
ao San Benitintildeo
santintildeo ben feito
Tameacuten daquel chan
se ven que estaacuten preto
os ollos da Ponte
e o Burgo pequeno
Morrazo se fora
maacuteis chan seu terreo
se vira de frente
casi todo enteiro
Por fin os navios
e barcos dos pescos
se ven navegare
e maacuteis se estaacuten quedos
Os ollos se fartan
con tanto recreo
da terra de verde
de mar e de ceo
(Sarmiento 2002 41-42)
E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada
concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado
nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que
producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como
Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha
defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean
como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia
e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna
Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos
como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou
Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura
galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a
Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira
o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo
senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e
territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
83
resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da
paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas
soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e
a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en
oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses
maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo
(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara
aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea
Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla
de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos
non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio
texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende
atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado
polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a
autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo
encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante
ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)
Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)
Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun
lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma
Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten
se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega
A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola
presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez
Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no
imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por
asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo
seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia
Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios
investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute
a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten
Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe
galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus
ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e
achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as
obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008
122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
84
castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a
ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade
individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que
nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero
Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario
territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por
obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non
pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da
valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e
abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade
Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida
facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a
crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten
coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados
Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como
elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran
diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese
outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o
determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea
unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha
correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en
trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en
obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)
Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do
Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta
apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira
(2014 159)
o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor
dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel
naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute
que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia
Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda
dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste
autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un
ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo
cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a
uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
85
Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar
central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de
Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual
de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-
150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de
Roberto Arlt a Galicia
3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega
Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa
fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo
que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe
da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten
incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un
efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens
mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa
natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario
colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue
presente case sen mudanzas
Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto
Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega
a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en
contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente
en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos
se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que
nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E
en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo
31 Diferenzas
Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada
en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles
espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente
a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado
sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
86
en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella
podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del
espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones
fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en
muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por
todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento
poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en
la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo
en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)
Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis
aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten
identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O
nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de
Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no
imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as
descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas
enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en
especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que
compontildeen o libro)
Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co
toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a
modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade
inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha
serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta
ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis
pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)
asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda
a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o
estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten
laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se
desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no
es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del
semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)
A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando
fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens
agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules
sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en
ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
87
reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con
hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las
lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt
1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose
co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc
Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero
finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt
descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)
Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental
popular
Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da
interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro
nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita
diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi
posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)
El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos
ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese
espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que
Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar
Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago
de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento
esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre
se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)
En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os
elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del
hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la
naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute
(Arlt 1997 24)
Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega
que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute
en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada
cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el
monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos
muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para
caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan
para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste
mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
88
al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40
respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis
adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica
grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada
non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que
permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana
Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non
lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que
eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da
mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa
paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende
ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai
ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es
brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)
Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe
tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran
en conflito e conviven no texto
32 Semellanzas
Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre
as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)
laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de
Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las
ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad
con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa
obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos
lugares de toda Galicia
Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea
e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea
escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo
e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis
recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio
novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe
latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle
faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo
pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
89
Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas
descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas
Asiacute establece
la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y
representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos
Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute
los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que
el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)
Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de
identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt
o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre
opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social
tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a
antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que
continuaron outros autores como Otero Pedrayo
Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle
adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute
se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos
prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes
da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio
embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre
el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino
en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas
Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente
Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a
maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos
definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo
impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos
y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral
(2016 7-8)
Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos
momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea
tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de
montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de
un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha
estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el
gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
90
pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl
brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23
23 29 139 respectivamente)
Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt
adopta as teoriacuteas celtistas
las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro
lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina
lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero
que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se
desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo
de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)
Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o
arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co
latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo
galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento
louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un
predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten
outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo
elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia
El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras
una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua
Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y
Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)
A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na
historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes
fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e
unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor
da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma
galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)
Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre
todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza
seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero
seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea
lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad
vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma
substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute
profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
91
Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero
tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental
da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe
Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os
seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de
maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos
Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra
cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores
agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son
trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997
70)
Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da
meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e
crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao
campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que
estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano
dobremente subalterno a muller traballadora
Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias
Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)
33 Arlt e o estereotipo
Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega
afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta
reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera
exposto antes da suacutea viaxe
Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina
onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante
e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban
Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos
seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes
das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que
eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea
en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo
testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada
pola literatura
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
92
O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe
a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias
ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido
tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les
conocemosraquo (Arlt 1997 27)
Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos
na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro
porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos
establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que
comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os
puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito
en palabras de Cobas Carral (2016 12)
Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un
contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose
casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y
de allaacute
No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens
coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras
afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non
son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten
coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di
El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus
pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con
personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante
de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de
preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)
Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que
as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute
que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten
del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma
distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da
construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables
Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el
e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico
endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe
cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens
tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
93
No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola
terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria
aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos
feitos da mesma materia
A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute
probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca
Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose
cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a
relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas
e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes
gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia
Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou
unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira
que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por
parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e
fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha
comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando
asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles
non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a
Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con
estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)
En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de
escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda
utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que
habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en
Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa
poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea
comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo
se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se
revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias
sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico
obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
94
4 Conclusioacuten
Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto
por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia
conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio
Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento
comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home
laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un
retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)
A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea
conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino
a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da
emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires
reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio
da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a
raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo
Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la
identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas
de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la
ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos
vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX
Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda
polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza
cunha mirada externa a identidade diferencial galega
Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega
pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller
proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha
clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico
Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus
textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo
sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e
literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el
traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos
(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten
realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata
de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria
galega
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
95
Referencias bibliograacuteficas
Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161
Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril
Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino
Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal
Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]
Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia
Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia
Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103
Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59
Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198
Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24
Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia
Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53
Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51
Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten
Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97
APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS
A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier
lexicon through the documentary genre
Fernando Groba Bouza
IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom
Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas
Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes
Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future
Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
98
1 Introducioacuten1
Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na
suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se
recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de
aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a
laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer
separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de
vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos
que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O
contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua
mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da
antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade
e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4
Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que
afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)
Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar
as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio
de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos
1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do
Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso
2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas
3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar
os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
99
caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso
interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten
como unha costura
E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)
Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma
considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de
separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos
Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do
Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas
e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para
noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de
traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea
desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra
valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas
Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do
leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de
Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos
caracteriacutesticos posuacuteen
Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen
traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico
da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-
Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar
magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa
bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais
(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos
salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos
audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas
na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten
consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a
comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que
pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo
mundial
5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante
a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
100
2 Apuntamentos metodoloacutexicos
Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro
documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011
e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias
vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen
diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que
pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea
do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)
que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase
despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades
comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou
medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en
Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a
variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades
estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa
seleccioacuten
O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes
dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado
que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada
e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito
de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar
seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das
intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e
pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis
detallado
Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas
susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa
variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as
falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e
o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia
e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial
6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente
accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
101
Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades
iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten
incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano
Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos
estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o
dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e
fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar
21 Caracteriacutestica dos documentais
Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha
serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor
etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta
magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de
pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que
dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude
e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra
das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas
directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas
vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo
elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto
de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas
variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co
valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral
espontaacutenea das persoas entrevistadas
Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza
cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que
percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o
contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que
tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais
8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
102
asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou
publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro
(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha
diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola
velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX
e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte
substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou
prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas
entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)
Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves
2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do
sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-
-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e
Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por
Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou
Diana mulleres
Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con
temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte
os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en
A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e
Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario
como o contrabando
22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos
Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes
que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son
Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de
forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do
concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home
m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)
e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero
engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)
expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
103
Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)
RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca
portuguesa)
Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato
miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e
incluso do lugar concreto da parroquia
Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou
mesmo dalguacuten documento que o acompantildear
Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van
acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada
a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do
viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das
entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a
suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)
Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa
Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)
Nome Ano de nacto
Documental
Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio
Tato
plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
AVv RSP Arcos de Valdevez
(Soajo Vaacuterzea)
Hortelinda (unha
das mulleres)
plusmn1944 Vilaverde et al 2016
Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Eh1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1945 Vilaverde et al 2016
Em1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1934 Vilaverde et al 2016
Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016
Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
104
Eh3 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1940 Vilaverde et al 2016
Eh4 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Eh5 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1980 Vilaverde et al 2016
Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016
Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016
Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016
Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016
Em4 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1979 Vilaverde et al 2016
Em5 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Em6 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Irene de Jesuacutes
Bernardo
Bernardo9
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Eh8 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Manuel
Domiacutenguez
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Em7 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1947 Vilaverde et al 2016
Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016
Lm2 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016
Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016
Lh3 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Padrendo)
Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016
Lm4 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016
Lm5 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016
Lm6 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016
Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou
mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
105
Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino
Ribeiro
plusmn1927 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A
Cerdeira
plusmn1946 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A
Domingues
plusmn1939 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro BicoSeara)
- plusmn1953 Vilaverde et al 2011
Mm3 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm4 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1951 Vilaverde et al 2011
Mm5 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Portos)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm6 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Seara)
- plusmn1913 Vilaverde et al 2011
Mm7 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm8 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1932 Vilaverde et al 2011
Mm9 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vaacuterzea
Travessa)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm10 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vido)
- plusmn1928 Vilaverde et al 2011
Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009
Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo
Gregoacuterio)
- 1920 Gonccedilalves 2009
Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009
ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles
Gonzaacutelez
plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
106
ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009
Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009
Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009
Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009
VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009
VMm2 RFP Valenccedila do Minho
(Urgeira)
- 1933 Gonccedilalves 2009
VMm3 RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
- 1930 Gonccedilalves 2009
VMh RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
-10 1925 Gonccedilalves 2009
VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009
VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes
Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal
e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e
19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11
concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa
mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira
Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de
cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea
(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de
Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa
dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E
por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos
informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello
do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do
Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o
barrio ou lugar)
10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
107
Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un
Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)
3 Anaacutelise dos resultados
Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que
son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as
transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso
que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar
tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas
compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder
contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial
Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e
clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos
xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos
aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que
condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
108
De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos
semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros
documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no
que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais
atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles
permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as
accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que
se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os
elementos supersticiosos
O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de
mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha
xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das
que pertencen aacute lingua xeral
Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer
grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando
a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia
fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica
31 Marxe galega versus marxe minhota
311 O que variacutea
O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das
portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do
lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan
reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que
o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma
puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar
(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de
Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis
frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o
sea
12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de
Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
109
A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de
contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os
dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro
viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis
estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla
carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de
comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa
Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades
monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios
miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas
relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al
(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo
Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo
ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra
que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)
A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)
San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir
do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia
directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou
adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)
13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por
eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)
14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)
15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
110
Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da
presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos
concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode
xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre
azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera
puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17
Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo
mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que
estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar
parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano
cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e
portugueacutes) raiano(s)20
Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre
persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo
e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas
galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras
castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica
Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que
separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que
distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun
arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago
o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas
16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3
(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do
leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental
18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)
19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)
20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
111
portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo
imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et
al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21
Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala
Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que
vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal
nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e
do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha
uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta
no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas
antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)
Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de
Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa
cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de
contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha
boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais
en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e
prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar
segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non
Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a
onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et
al 2016 16rsquo31rsquorsquo)23
Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres
formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que
acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que
atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute
moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial
o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais
portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre
de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)
22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro
23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
112
duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar
pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009
30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero
antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)
Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas
entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa
para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no
galego24
Portugal
Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen ser
Castro Laboreiro)
Valenccedila do
Minho
Vila Nova de
Cerveira
Caminha Total
Pero 0 0 2 1 0 3
Mais 22 19 1 1 1 45
Mas 0 22 2 5 1 30
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Pero 5 11 3 7 0 7 33
Mais 4 1 0 0 0 0 5
Mas 2 1 0 0 0 0 3
Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares
Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen
gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear
(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)
Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que
tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado
para o outro
24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en
territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
113
No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en
Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda
Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta
zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios
vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e
xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de
obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas
envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29
chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non
se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha
combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30
E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho
alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que
pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)
vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)
escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol
(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)
mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado
312 O que se mestura e une
Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as
variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar
soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que
queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute
no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do
concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en
Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a
25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na
parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)
30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados
31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
114
descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia
da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de
Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma
As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)
procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos
xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego
oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do
territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda
(Fernaacutendez Rei 1991 52)
No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis
curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos
nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e
Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do
mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de
Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando
en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32
O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute
como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten
abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez
(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en
Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2
Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante
adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute
e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de
Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde
Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33
Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de
indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos
iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con
acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona
nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal
32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende
Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo
33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
115
Portugal
Acentuacioacuten Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen
Castro Laboreiro)
Valenccedila
do Minho
Vila Nova
de
Cerveira
Caminha Total
Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48
Grave 4 1 0 0 0 5
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22
Grave 1 6 10 5 1 3 26
Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares
Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta
As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP
(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro
e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes
centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias
e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal
do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)
Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da
Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens
con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas
Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais
que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-
-portuguesa Do lado galego achamos
No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono
de 2ordf persoa de complemento indirecto)
En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)
cordear
En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do
preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar
cuatro cuitadinho ouviacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
116
En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da
semanarsquo) quinta sexta viacutergola34
E do lado portugueacutes
En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)
En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr
LCRTMAD svv milhor e neum)
En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv
osdepois)
En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha
atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe
camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos
dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem
antatildeo presa nim home)
En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento
indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o
seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo
propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten
vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr
LCRTMAD svv maila assi proacutepio)
32 Raia seca versus raia fluvial
Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena
densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que
sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos
urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo
que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os
seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os
falares que son costeiros e os que non o son
34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes
continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
117
Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos
de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro
Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as
falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas
Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que
respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos
diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais
descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas
caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-
-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37
levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen
nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas
de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que
pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no
Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal
respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en
LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego
non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten
que eran todos portugueses41
Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais
pola suacutea singularidade
O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito
(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo
xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque
36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral
recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar
equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda
os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha
ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha
aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
118
sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten
agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42
Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere
(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez
Rodriacuteguez 2016 107 e 109)
As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei
1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)
As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no
presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-
agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos
na casa44
4 Para concluiacuter
Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-
-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado
para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas
falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu
alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos
sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas
Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero
cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e
converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que
pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos
a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta
distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas
con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas
paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros
fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas
linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega
42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)
Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
119
da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que
poden matizar ou completar outros estudos de maior calado
Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos
e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica
ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a
variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi
diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)
En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos
xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito
regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os
que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de
Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)
E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a
unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear
aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros
traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e
2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez
2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior
debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as
formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron
Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario
dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a
posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis
ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos
pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser
negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou
Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)
Referencias bibliograacuteficas
Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG
45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no
Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
120
ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]
Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
121
Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]
Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]
Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]
Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]
Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]
Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais
Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]
Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
122
portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]
Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves
LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa
Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]
Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]
Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]
Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
123
Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]
Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]
Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125
SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO
CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and
respecto A Galician-Spanish contrastive study
Antonio Martiacuten Pintildeero
Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom
Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol
nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en
senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e
cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira
contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os
motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda
cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande
interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese
paradigma de unidades gramaticais
Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo
Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in
prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both
corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The
aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in
these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in
these languages even though there are models already established by the respectic language
academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one
or the other option within this paradigm of grammatical units
Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
126
1 Introducioacuten1
A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de
convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende
como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron
desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten
dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos
en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten
reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade
linguumliacutestica son os falantes
Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades
combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e
evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute
habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten
comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada
polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para
este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous
nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente
sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute
alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de
distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un
modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico
Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten
Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os
falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e
escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus
de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais
que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que
tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes
Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia
sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de
partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten
1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en
espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
127
2 Marco teoacuterico
Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e
describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea
diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un
enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha
explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde
se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a
matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por
unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical
(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en
base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta
(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado
Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode
asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que
non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen
contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do
contexto
Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o
argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final
que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas
formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de
compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente
diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un
segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na
devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten
gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito
De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto
a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente
concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto
e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa
primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de
pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se
2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica
(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
128
entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica
necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor
coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este
Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens
de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten
da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as
formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de
combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un
exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario
en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real
Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base
respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo
laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base
araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que
existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no
devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas
Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade
comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode
dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o
permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa
preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito
en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se
poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as
linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os
que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados
Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos
son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun
sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente
de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen
sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de
terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos
para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
129
3 Metodoloxiacutea e corpus
Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva
realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens
preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine
no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e
para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non
se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o
lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes
Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse
unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao
TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter
varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra
(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se
atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute
esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades
conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada
caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de
ADESSE
Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo
Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)
Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)
Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)
Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)
Contexto esquerdo
Tipo de palabra nuclear esquerda
Preposicioacuten dereita
Preposicioacuten esquerda
Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)
Relacioacuten co verbo se eacute non argumental
Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)
Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
130
Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten
como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En
ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto
que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute
eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional
especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto
de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e
mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a
descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o
problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo
e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso
inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante
esta investigacioacuten
Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu
caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda
que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos
posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para
o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en
conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)
Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute
anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de
taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes
4 Anaacutelise dos resultados
A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos
oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando
o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten
Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como
contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol
locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e
locucioacutens formadas con respecto en galego4
3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que
figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
131
41 Base
411 Espantildeol
Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus
SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para
este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta
seccioacuten da mostra
Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5
Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en
relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo
claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade
discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na
escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base
como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute
onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica
Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6
5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a
maacuteis proacutexima no texto
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Semiformal Semiinformal Formal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
132
Contexto dereito (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 7 350 350
Nome comuacuten 13 650 100
Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)
Tipo de palabra nuclear dereita (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbos 3 150 150
Nome comuacuten 16 800 950
Nome propio 1 50 100
Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)
Contexto esquerdo (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 15 750 750
Texto 2 100 850
Nome comuacuten 2 100 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)
Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbo 14 700 700
Complexo 2 100 800
Nome comuacuten 3 150 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
133
Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo
de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as
locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto
determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o
elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai
maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)
laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir
respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por
otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto
(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade
combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez
do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten
(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto
referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa
locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas
senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos
ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse
doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir
a locucioacuten coma en
(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz
energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian
relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables
en la []raquo
Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute
complexo porque non hai unha soa palabra de referencia
Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional
nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As
preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de
a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a
primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito
sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi
reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con
e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute
formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado
No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)
7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
134
e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n
11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional
dado o cambio formal
(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca
pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al
asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-
poliacuteticas []raquo
A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en
primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta
unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para
o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto
aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten
concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria
Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte
exemplo
(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un
individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por
medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo
Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta
como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo
(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case
despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo
Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na
realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi
concretado
(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la
legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree
de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo
Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el
origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa
unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse
a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se
ve laquodesde a orixeraquo
(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la
ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual
dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha
informado []raquo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
135
Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo
respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices
conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de
confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia
sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento
laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da
teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens
da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis
frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus
tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de
ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos
Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu
anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o
nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]
SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej
11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)
Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)
Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute
argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa
independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que
se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co
que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron
argumentais
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
136
Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)
Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica
preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos
distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas
linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo
da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa
axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se
predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha
pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)
No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia
significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible
cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten
contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten
usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten
correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos
(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade
(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten
(3) causacioacuten inducioacuten
(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten
(5) contildeecemento e sensacioacuten e
(6) usurpacioacuten sen grupo
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
137
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp
Cambio 1 59thinsp 176thinsp
Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp
Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp
Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp
Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp
Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp
Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp
Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp
Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp
Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp
Propiedade 1 59thinsp 824thinsp
Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp
Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp
Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp
Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)
As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a
introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema
do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por
unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na
locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten
para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta
focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como
os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non
o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis
claramente en respecto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
138
Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)
Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)
Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos
paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os
seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da
informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os
resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a
anaacutelise
0
2
4
6
8
10
12
14
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
139
412 Galego
Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre
as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas
consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos
exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos
para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en
espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do
espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor
a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9
Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que
rodeou as locucioacutens galegas
Contexto dereito (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp
Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp
Nome propio 1 50thinsp 950thinsp
Adxectivo 1 50thinsp 100
Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)
Contexto esquerdo (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 14 700thinsp 700thinsp
Texto 3 150thinsp 850thinsp
Nome comuacuten 2 100thinsp 950thinsp
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)
9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar
os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
140
A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute
esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego
abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto
que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)
e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais
aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol
difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos
Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)
Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
141
Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten
(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun
65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol
Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a
mesma explicacioacuten para esta lingua
Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)
Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
16
A De En
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
142
Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en
(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre
125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra
tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de
sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo
menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que
en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para
estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s
(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou
mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute
ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo
A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun
sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha
situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no
voto
(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de
actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e
pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo
A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten
pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente
(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional
espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de
relatividade
(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan
soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da
construcioacuten ou mozo para todo []raquo
Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa
que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se
creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten
dependente dun continuo cambio
Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a
alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se
percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan
da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos
Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten
con este (Graacutefica 11)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
143
Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)
Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)
Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia
pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter
argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona
directamente co exposto
(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito
desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme
chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo
Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse
clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra
caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias
aglutinantes
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
0
5
10
15
20
Argumental Non argumental
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
144
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp
Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp
Cambio 2 111thinsp 222thinsp
Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp
Atribucioacuten 1 56thinsp 333thinsp
Adquisicioacuten 2 111thinsp 444thinsp
Creacioacuten 1 56thinsp 500thinsp
Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp
Fase 1 56thinsp 667thinsp
Relacioacuten 1 56thinsp 722thinsp
Transferencia 1 56thinsp 778thinsp
Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp
Contildeecemento 1 56thinsp 889thinsp
Comunicacioacuten 1 56thinsp 944thinsp
Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp
Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)
Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un
65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta
daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean
as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que
poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de
atencioacuten nese sentido
42 Respecto
Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da
seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa
entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus
matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
145
421 Espantildeol
En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa
tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de
rexistro claramente informal)
Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)
A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13
a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase
de forma bastante estable nesta locucioacuten
Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Semiformal Semiinformal Formal
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
146
Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)
Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)
Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten Texto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Verbo Nome comuacuten
0
2
4
6
8
10
Complexo Verbo Nome comuacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
147
Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio
dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido
por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo
complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea
e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear
maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo
No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran
variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten
As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de
aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de
referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as
linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido
RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas
Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)
Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)
44
46
48
5
52
54
56
58
6
62
Con A
0
2
4
6
8
10
12
14
A De
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
148
Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos
destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso
poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas
aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego
normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)
Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non
extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o
exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no
mesmo punto
(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la
ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los
Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo
A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un
o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder
presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda
o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de
ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de
comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a
norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 3 150thinsp 150
Cambio 1 50 200thinsp
Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp
Permiso 1 50 550thinsp
Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp
Existencia 1 50 650thinsp
Percepcioacuten 2 100thinsp 750thinsp
Disposicioacuten 1 50 800thinsp
Posesioacuten 2 100 900thinsp
Transferencia 1 50 950thinsp
Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp
Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
149
Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten
non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto
Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30
restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con
anterioridade coma no seguinte
(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para
la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal
de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo
422 Galego
Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten
ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no
rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)
Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)
Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre
ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25
formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con
base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao
contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens
55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute
vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en
maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca
en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa
inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)
0
2
4
6
8
10
12
Semiformal Semiinformal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
150
Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)
Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda
sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio
semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de
respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un
exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede
de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten
preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto
Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
0
1
2
3
4
5
6
7
Con A De
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
151
Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)
(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece
asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado
basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo
No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda
patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten
nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un
movemento puntual de traacutensito
(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo
describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade
metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo
Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se
chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se
describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra
preposicioacuten
Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do
mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non
a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que
maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir
unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as
linguas) coma persoal
0
2
4
6
8
10
12
A De Con
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
152
Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si
que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A
Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo
mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24
Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)
Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)
Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do
espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea
0
2
4
6
8
10
12
14
Posposto Anteposto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
153
No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de
comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a
diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de
posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua
preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en
preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal
acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10
coa dispersioacuten e porcentaxes
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 1 50thinsp 50thinsp
Comunicacioacuten 5 250thinsp 300thinsp
Actividade 2 100thinsp 400thinsp
Relacioacuten 1 50thinsp 450thinsp
Inducioacuten 1 50thinsp 500thinsp
Transferencia 1 50thinsp 550thinsp
Transferencia 1 50thinsp 600thinsp
Desprazamento 2 100thinsp 700thinsp
Creacioacuten 3 150thinsp 850thinsp
Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp
Existencia 1 50thinsp 950thinsp
Localizacioacuten 1 50 100
Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)
Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas
discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos
25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]
puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a
informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso
(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus
estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en
espantildeol moi equilibradas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
154
Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)
Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)
Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no
semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e
tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas
tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que
se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez
un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido
distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste
estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
155
5 Conclusioacutens
Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens
En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia
semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito
cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute
necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis
completa descricioacuten do seu cambio
Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de
alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas
deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes
de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total
seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego
En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade
e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras
de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten
achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten
Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas
un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun
corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten
As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese
punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como
se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten
futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva
Referencias bibliograacuteficas
ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt
Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9
RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
156
RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]
Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]
The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt
TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt
157
AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en
Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en
Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de
Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma
universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea
formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de
Educacioacuten Secundaria
NURIA BOUZAS ANTAS
Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de
Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na
mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo
FERNANDO GROBA BOUZA
Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea
Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos
na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor
investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e
recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas
cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros
Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20
anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y
Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario
en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea
e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna
Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de
La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo
159
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a
contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a
literatura galegas
O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en
galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun
senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os
estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego
O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo
xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso
de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e
tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas
graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro
Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten
cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se
precisan facer modificacioacutens
O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor
Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto
a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens
O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda
tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras
Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea
autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo
electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra
Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que
describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en
ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras
chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda
Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se
incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe
O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple
O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro
nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro
nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
160
1 Apartado
12 Subapartado
121 Subapartado
Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse
dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute
en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda
O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda
O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora
ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000
23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda
No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do
texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento
Libro
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Publicacioacuten en lintildea
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp
wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]
Capiacutetulo de libro
Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo
en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro
nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga
Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93
Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego
literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca
contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de
sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia
99-176
Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de
segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)
Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade
de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de
Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
161
Artigo de revista
Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non
argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165
Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura
e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100
De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora
a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato
da publicacioacuten CUMIEIRA
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
162
Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega Vol 6 Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado (ed) -- Vigo Universidade de Vigo Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina 2021
162 p 24 cm
DL VG 609-2021
ISBN 978-84-8158-911-5
1 Filoloxiacutea Galega I Fernaacutendez Salgado Xoseacute Antonio ed lit II Universidade de Vigo
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina ed
copy Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina (Universidade de Vigo)
copy Abraham Castro Garciacutea Aacutengela Otero Fontaacuten Nuria Bouzas Antas Fernando Groba Bouza e
Antonio Martiacuten Pintildeero
copy Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (ed)
Revisioacuten cientiacutefica do volume 6
Anxo Angueira (UVigo) Xoseacute-Henrique Costas (UVigo) Alexandre Rodriacuteguez Guerra (UVigo) e
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado (UVigo)
Maquetacioacuten Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Desentildeo da portada Tania Sueiro (Aacuterea de Imaxe da Universidade de Vigo)
Edicioacuten
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo
Facultade de Filoloxiacutea e Traducioacuten
Campus das Lagoas-Marcosende - 36310 Vigo
Impresioacuten Toacuterculo Comunicacioacuten Graacutefica SA
Dep Legal 609-2021
ISBN 978-84-8158-911-5
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega aparece recollida na base de datos
DIALNET en BILEGA no Cataacutelogo Italiano dei Periodici ACNP (Universitagrave di Bologna) en Linguistic
Bibliography e Brillonline de BRILL
7
Iacutendice Index
9 Limiar
Introduction
11 ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
37 AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
75 NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
97 FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do
xeacutenero documental
Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier lexicon through the
documentary genre
125 ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respecto Estudo
contrastivo galego-espantildeol
On the alternation in prepositional locutions with base and respecto A Galician-
Spanish contrastive study
157 Autoras e autores de Cumieira vol 6
Cumieirarsquos authors
159 Normas para o enviacuteo de orixinais
Manuscript submissions guidelines Information for authors
8
9
LIMIAR Introduction
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016
publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea
Galega entendida esta nun senso amplo
Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de
anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha
quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas
en galego e castelaacuten
Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen
examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo
histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo
social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento
Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos
243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para
reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea
relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a
imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas
para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se
distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se
asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por
Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes
que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en
diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co
traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e
os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas
locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma
castelaacuten
No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo
Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten
a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts
10
Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes
principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello
da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de
filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de
Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace
lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-
filoloxia-galega-2gt
Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a
calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e
literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese
para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o
seu enviacuteo
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Editor de CUMIEIRA
Universidade de Vigo
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11
ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
Abraham Castro Garciacutea
Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom
Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde
o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado
e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-
-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista
dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos
de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados
X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da
UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu
servizo social
Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego
Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the
perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social
and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task
of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in
1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national
liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through
his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive
and structure of literary creation are determined according to their social service
Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
12
1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1
Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as
suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de
documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e
os medios consecuentes a este
No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata
que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en
liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O
Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo
nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de
Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute
poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como
nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e
a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea
(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)
Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e
institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da
interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo
fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata
(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica
(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)
1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira
titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces
2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)
3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista
4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
13
A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de
clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita
sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63
se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da
Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro
do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)
con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das
detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten
de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem
161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do
movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior
referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea
subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a
base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten
(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes
Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de
acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean
a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as
cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do
universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos
sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as
mentalidades de Galicia
En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a
orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954
Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e
Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo
uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito
simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase
Terra e Tempo 1 [1965])
Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten
entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere
(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo
[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea
5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e
Barreiro (2003 115) 1964 e 1972
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
14
literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea
vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia
no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez
derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)
reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra
O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente
aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de
integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens
entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da
deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO
em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista
cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o
frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da
clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta
1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado
e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10
Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do
nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais
do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios
2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo
dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o
fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social
6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta
etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980
7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo
8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)
9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo
10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
15
da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e
internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son
considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de
laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco
estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores
enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa
Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por
Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa
participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas
estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo
conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento
A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio
de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento
histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute
futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute
materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute
ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica
cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que
existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute
incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las
correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo
Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado
agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das
clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto
galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia
histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a
posibilita
11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha
tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da
poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
16
2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose
literario-poliacutetica
Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se
quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis
laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes
instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema
literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos
especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de
Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa
idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos
confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en
consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a
occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo
nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente
da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14
renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo
encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten
Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo
asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as
necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente
a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o
compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en
consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten
de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta
1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra
Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte
de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro
desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela
de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas
que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero
14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto
fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute
as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
17
Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)
Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-
formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa
(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)
Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo
(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten
das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa
Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)
Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo
non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia
sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo
da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras
retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute
ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente
laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia
Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que
se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten
interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo
(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un
periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes
Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo
esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de
estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista
plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor
dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra
18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro
Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a
escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)
20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade
universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)
23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
18
fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo
simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a
Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)
O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a
emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute
manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o
xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora
axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na
suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o
seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate
antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura
(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade
de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a
un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en
principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que
laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda
que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)
Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a
suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello
continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la
que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso
consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito
a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento
doutra
Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das
ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes
24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa
y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura
25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
19
socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do
laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute
o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por
mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos
seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea
burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a
oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-
contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en
territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos
prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero
independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas
posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala
Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)
Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los
70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que
tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo
(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)
Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente
Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel
para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria
[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos
procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non
26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr
1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros
27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o
desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado
29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste
30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
20
nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten
1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura
galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea
imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa
dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o
servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional
Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens
de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con
territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa
intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos
movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a
resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes
feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do
chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas
(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola
influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste
contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o
maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten
van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha
outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector
sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)
31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)
32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente
33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais
34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
21
Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en
Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola
suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens
(Salgado Casado 1989 213)
Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten
entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten
sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado
xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento
interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de
integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha
etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir
nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura
galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que
Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous
elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis
completa e axeitada nesta lintildea
Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]
Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean
son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)
Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na
concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese
que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de
conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta
maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten
O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter
socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz
obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso
35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao
A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo
36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo
37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
22
[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten
nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38
Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma
respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa
independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a
literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo
caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior
rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do
referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o
discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e
fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo
fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico
dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da
literatura e Tagen Ata como Galicia41
Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)
desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de
atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o
obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre
o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura
Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en
fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando
necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario
consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe
o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten
dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e
38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que
reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)
39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)
40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)
41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
23
deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da
maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do
Proletariado42 ensamblan
Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces
un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica
propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no
espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica
tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o
universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira
2007 230)
A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que
a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral
(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con
anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado
espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca
Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte
o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado
Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol
Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente
malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal
debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser
Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)
Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e
a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo
gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten
semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute
un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da
creacioacuten dunha identidade
Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e
o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra
Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten
Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash
tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis
42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego
contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha
prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
24
que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso
outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea
literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en
Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo
Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten
xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en
1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata
daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no
microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a
lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute
coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa
de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47
e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo
miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute
predilecta
Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das
citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta
no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado
A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico
un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido
o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o
influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49
44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor
laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo
45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente
ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens
47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)
48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que
vimos sinalando
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
25
3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata
A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude
da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira
Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente
aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)
Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial
exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela
primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual
Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia
Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que
permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando
unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela
1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles
Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea
laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a
realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas
lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes
que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)
No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico
nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente
consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de
nostalxia e de ironiacutea
Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares
e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a
Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo
o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos
de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo
forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura
A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o
coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera
Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co
cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)
fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a
todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo
(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
26
cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo
localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea
no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA
(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo
nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios
industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do
espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas
delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o
galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en
consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972
37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa
tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias
A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha
situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)
eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea
laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios
(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []
barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)
Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo
laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo
laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos
afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do
continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector
Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)
Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden
a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non
da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute
resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas
occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen
laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos
restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora
de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis
iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este
adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a
laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados
debedores (Lenin 1974 [1917] 117)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
27
trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten
imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo
Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido
Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A
estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos
en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a
evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o
labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o
propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva
a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten
tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente
aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as
ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a
existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da
primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten
tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo
laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas
celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)
referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e
negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por
algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute
un galeguismo que xa caducouraquo
Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio
de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito
anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se
desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea
presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra
Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten
validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela
das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar
de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que
supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute
falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o
seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no
momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de
51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura
nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
28
nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos
nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-
24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten
isto eacute distinto a orixe
O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata
de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de
laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute
como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa
anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non
relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar
coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo
Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar
laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba
contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata
Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira
talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por
que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico
do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)
A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade
pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem
66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un
laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos
laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado
da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo
(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel
cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho
pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso
desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de
Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa
na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar
aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de
preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo
Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os
perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como
veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego
contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non
contrariamente desde o seu programa histoacuterico
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
29
En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior
contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario
que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi
teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten
ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios
oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de
Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)
Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no
camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre
o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira
instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e
o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non
eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo
1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo
(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo
proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)
xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da
nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea
inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra
o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os
recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea
[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens
deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade
o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas
condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina
Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido
revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a
problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean
parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para
Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)
A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias
confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales
son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)
53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
30
(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-
aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas
penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en
cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a
ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o
laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha
sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe
ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo
(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos
e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)
eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo
Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello
cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime
[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da
ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis
no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co
liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do
nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou
fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra
sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente
da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la
laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado
Zabrate e a doncela Els Bri
4 Conclusioacuten
Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o
terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que
neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos
secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra
maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial
e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten
Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da
suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute
anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito
camintildeado
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
31
Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade
extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio
galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual
Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha
correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha
eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na
revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co
exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social
Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas
obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser
complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no
Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute
situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional
de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses
colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas
e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en
cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases
traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do
comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta
ou inconsecuentemente resolta
Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo
galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado
aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte
simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do
asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos
sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da
man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo
sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas
oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes
elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia
obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto
En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria
contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia
coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes
da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en
tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG
sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais
con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
32
Referencias bibliograacuteficas
Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504
Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais
Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]
Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261
Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28
Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15
Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51
Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22
Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]
Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33
Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
33
Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43
Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)
Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)
Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo
Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco
Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113
Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia
Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223
Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67
Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426
Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica
Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6
Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44
Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108
Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171
Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128
Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos
Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
34
Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33
Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84
Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502
Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9
Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122
Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453
Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123
Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307
Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37
Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia
Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]
Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239
Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98
Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238
Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
35
Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento
Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco
Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento
Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]
Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37
ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
Aacutengela Otero Fontaacuten
Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom
Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio
os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado
por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por
conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha
recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto
alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e
mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar
a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa
poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos
propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas
e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos
Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume
Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name
nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways
of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout
of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of
Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout
history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point
of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common
names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is
performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological
and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects
Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
38
1 Introducioacuten1
Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo
ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar
razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda
ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da
Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca
non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais
do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa
moitas veces o alcume
Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo
e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de
747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa
parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten
e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por
outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur
Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de
poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena
Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de
Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no
ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos
Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior
aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva
de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo
impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o
profesor Jesuacutes Ramiacuterez
La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y
permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de
comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el
tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes
los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos
conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)
1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da
parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
39
Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos
modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a
relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e
moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo
rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo
que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de
extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do
minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar
e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida
que se estea a perder
O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos
discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos
alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo
Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e
lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt
2 Metodoloxiacutea
Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases
en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes
por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co
material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da
anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
40
21 O traballo de campo
Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer
unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de
poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute
e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o
barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu
non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir
anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as
caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou
non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a
informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que
fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior
preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala
recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas
moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que
eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis
informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas
residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada
co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de
caraacutecter sociolinguumliacutestico
22 Elaboracioacuten das bases de datos
A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas
recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a
informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa
para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos
Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que
forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a
preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo
mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos
como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica
Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume
Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten
fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar
seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
41
tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal
xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []
Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen
ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)
Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a
categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante
Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume
Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios
Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o
alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo
no apartado Comentarios
Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos
en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro
Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos
lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a
portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo
Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o
alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares
Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do
alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben
Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume
tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo
lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis
obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten
ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas
entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute
temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume
Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos
usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso
dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten
descontildeecidas deixamos o campo baleiro
Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou
conxunto de palabras tomadas do castelaacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
42
Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de
linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun
elemento galego e doutro castelaacuten
Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada
nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG
DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE
Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios
o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra
composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado
Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten
persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea
motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten
Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada
coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que
pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na
Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que
conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes
proporcionados
Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada
barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila
O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42
persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o
maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos
achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final
un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso
corpus de anaacutelise
Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados
D M 66 Balea 28
Anoacutenimo M - Balea 12
FG M 71 Balea 24
CGM M 79 As Barreiras 35
FGM M 74 As Barreiras 12
CRF M 89 As Barreiras 10
CGM M 79 As Barreiras 35
AM M 68 O Castelo 14
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
43
M M 73 O Castelo 27
Anoacutenimo H - O Castelo 13
VP M 68 Cima de Vila 12
Anoacutenimo M - Cima de Vila 24
SBG M 90 O Cunchido 49
FFF H 88 O Cunchido 36
CRF M 81 O Cunchido 22
AC H 82 A Madalena 27
Anoacutenimo M - A Madalena 9
C M 76 A Madalena 14
CGP M 73 Ourelo 18
S H 82 Ourelo 12
Anoacutenimo M 69 Ourelo 21
CGC M 75 O Pintildeeiro 10
MBM M 79 O Pintildeeiro 67
BS H 79 O Pintildeeiro 20
AM H 76 San Pedro 13
MR M 71 San Pedro 21
Anoacutenimo M - San Pedro 14
JG H 65 San Roque 10
A H 60 San Roque 17
P M 74 San Roque 8
CFR M 65 Santa Marta 13
DV H 65 Santa Marta 32
JM M 73 Santa Marta 14
SMF M 74 O Seixo 22
ARF M 84 O Seixo 12
FR M 78 A Serra de Nacente 20
A M - A Serra de Nacente 11
P M 70 A Serra de Poente 18
ML M 68 A Serra de Poente 32
EC H 72 A Serra de Poente 29
JG H 72 Ximeu 12
Anoacutenimo M Ximeu 17
Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
44
23 Redaccioacuten do traballo
Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito
no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico
morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros
termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia
antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a
bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto
de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993
Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea
Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten
sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido
Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007
Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007
Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)
3 Orixe e historia dos alcumes
Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos
remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan
antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da
humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva
(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo
comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o
seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo
era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era
tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do
Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar
se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo
Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa
eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma
do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el
primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy
es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo
(Guerrero 2006 60)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
45
Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre
a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que
Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que
daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que
se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El
nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del
apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)
Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten
moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o
nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a
denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se
nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos
Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo
estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo
Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos
aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho
III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I
Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa
que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por
ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a
algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente
administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha
creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo
resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente
Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a
funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o
Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da
contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor
Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a
existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito
eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo
tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute
estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo
Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos
somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros
animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos
dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
46
comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe
articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de
cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute
como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir
connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar
y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje
literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)
Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes
algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como
el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en
cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas
que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten
soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens
aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos
comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo
Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute
maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a
posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no
aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade
ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e
identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona
co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas
aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad
siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)
Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural
do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva
decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural
acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten
provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas
persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e
novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na
actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio
moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades
Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan
na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente
altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e
consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
47
Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por
manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de
continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la
mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado
deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes
discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van
perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas
con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade
que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais
de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas
celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten
cada vez con menos xente
Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que
condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa
dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos
alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas
xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social
preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)
Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son
formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece
condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois
estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por
exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as
suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles
ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro
Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)
4 Caracterizacioacuten do alcume
Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi
proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir
recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que
dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de
diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de
alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos
que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
48
ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou
hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten
41 Definicioacuten de alcume
En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre
alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa
dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha
validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no
tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia
estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os
alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son
atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos
Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o
alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha
persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras
circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi
orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide
que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e
comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas
delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o
alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua
o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran
Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome
co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv
apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no
dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou
mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha
atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)
Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira
acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus
defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a
atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del
espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado
2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote
nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
49
a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos
donde se transmite de padres a hijosraquo
De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero
que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a
pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas
conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)
Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar
una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para
nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno
Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia
[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo
Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante
a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois
para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no
tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a
escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos
pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)
42 O alcume e outros termos afiacutens
Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que
recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome
Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra
establecer unha certa relacioacuten de sinonimia
Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras
alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten
estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan
esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta
loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome
Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a
algunha calidade moral etc
Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio
tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias
Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
50
Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un
hiperoacutenimo de alcume
Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene
maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre
pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una
relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)
A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias
Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden
establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo
este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977
107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o
caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos
son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que
empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas
hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas
Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos
que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a
distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os
hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas
do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e
a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico
non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase
exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha
consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten
43 Trazos do alcume
Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser
considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus
trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas
Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do
alcume son as seguintes
1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica
especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou
atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na
recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
51
2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada
3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma
que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de
escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades
4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que
provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados
por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo
atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute
herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como
Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo
debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio
delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo
5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con
respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En
Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias
oacute que fai cada animal
6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou
moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden
chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o
Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten
7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e
plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a
Chichona e as Chenchas
8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus
atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento
Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os
alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que
establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por
outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e
morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se
nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como
este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza
1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
52
44 Nome propio ou comuacuten
De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos
nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten
estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de
opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens
autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio
maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no
universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio
perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a
mantelo
La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario
consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten
y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten
identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia
del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que
procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su
funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de
denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le
sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)
Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto
do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o
alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute
igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles
que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson
auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de
Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo
Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os
alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos
dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua
a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa
caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar
una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy
diferentesraquo (1993 347)
Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)
na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do
comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes
propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
53
posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute
nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e
como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para
precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens
autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual
coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa
que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son
aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)
Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os
alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser
modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os
tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades
extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez
Rodriacuteguez Moo 2007 216)
Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos
nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os
dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre
los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en
comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis
que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta
simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos
personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de
acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean
todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode
englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes
45 Clasificacioacuten dos alcumes
O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas
neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas
clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os
alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como
motor baacutesico do alcume
Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez
(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que
empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
54
1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el
alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou
particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus
temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror
2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con
comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume
deste tipo
3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora
A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo
que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos
ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas
atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o
Xurelo e o Oso
4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido
de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por
unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por
outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os
Felipes o Vilas e o Culiacuteo
5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia
fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou
as Negritas
6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de
traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana
7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas
palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por
laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia
de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres
8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e
tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa
nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o
Relojero e o Enterrador
9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde
residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos
Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
55
10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha
caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza
e o Pintildeoacuten
11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado
En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o
Palleiro e o Paxaro mono
12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada
pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo
na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten
13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no
vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou
que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez
Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste
tipo
14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa
fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo
en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro
15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de
maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o
Carrexoacuten
Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista
semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden
complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten
resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute
cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a
maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar
decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute
campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome
de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a
motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e
como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro
Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista
morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o
caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos
substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea
independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
56
5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo
Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos
no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos
linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos
Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais
En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que
compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na
Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando
cunha cruz os que son de persoas falecidas
Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)
Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)
Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O
Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os
Botavento O Broullonas As Bruxa A
Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A
Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)
Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)
Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)
Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)
Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O
Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)
Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O
Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)
Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o
Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A
Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)
Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)
Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As
Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o
Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A
Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)
Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)
Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a
Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)
Cordobeacutes O Coroalda A Corota A
Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O
Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
57
Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)
Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)
Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O
Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)
Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os
Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As
Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)
Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a
Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)
Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)
Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os
Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O
Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o
Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)
Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O
Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)
Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do
Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)
Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)
Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)
Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O
Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A
Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As
Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A
Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)
Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)
P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)
Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe
Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)
Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A
Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)
Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)
Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os
Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)
Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)
Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A
Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O
Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)
Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)
Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
58
Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O
Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A
Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)
Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a
Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As
Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os
San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)
Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o
Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)
Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os
Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O
Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de
Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)
Xurelo O Zapateiro O
Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo
Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a
Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o
Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as
Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos
individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un
662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta
desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que
la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas
oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace
[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y
en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten
y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann
2017 639)
Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos
condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza
de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis
relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de
identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do
campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea
familia
Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas
que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
59
femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes
coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas
psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos
tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos
os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun
mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen
en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)
Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados
recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola
contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo
caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do
tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes
do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas
ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe
(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora
de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a
causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de
manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou
por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas
linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos
seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos
unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e
considerados entre eles
Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas
foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto
hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da
fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute
enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea
Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)
Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza
de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo
(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o
ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a
terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa
do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na
5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
60
51 Caracteriacutesticas foneacuteticas
Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe
informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que
estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten
circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra
na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de
vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos
da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten
foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido
En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da
gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []
respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar
xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos
deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o
ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen
no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que
non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)
Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do
corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia
predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)
Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens
maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]
(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])
En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos
nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou
alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de
cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre
un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]
aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da
parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do
siacutembolo [] en todos os casos
Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada
[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que
historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta
etimoloacutexica
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
61
Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales
senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan
algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida
e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese
o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal
i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e
tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por
influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten
entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de
apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute
como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa
zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o
no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao
pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que
en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]
Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os
alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos
oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non
rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e
confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o
Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso
Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou
non
52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas
Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen
Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina
foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten
non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton
festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise
do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales
son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten
En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo
forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)
constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo
perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
62
os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes
do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas
Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten
Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola
Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o
Chilino a Pavita
Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha
correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten
No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume
(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura
Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten
de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra
Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite
Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou
carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo
(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo
Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que
neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome
o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que
apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que
relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente
co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo
referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)
Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero
tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos
alcumes coas seguintes terminacioacutens
Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra
o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca
Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa
Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana
Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria
Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a
Rantildeona
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
63
Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que
toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto
son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os
nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero
que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de
carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en
vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero
masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)
Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado
e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras
rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando
acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes
rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os
Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego
estaacutendar)
Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte
Unidade linguumliacutestica
Subtipo Exemplo
Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa
Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas
Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos
Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo
Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo
Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense
Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero
Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo
Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten
Coordinadas 04 o Pan e porco
Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou
Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir
Outros 235 o Languintildeo a Saulera
Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
64
En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente
relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal
(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados
aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas
(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos
formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os
alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as
Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos
(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o
uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da
preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)
Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha
caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen
algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)
En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun
sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o
seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a
Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de
Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos
unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do
Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco
constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou
cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos
habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados
delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir
No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos
dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente
substantivos e adxectivos
Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis
frecuentes son os seguintes
A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o
Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes
propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do
artigo e da flexioacuten do plural
A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos
coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha
significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
65
gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos
diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San
Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o
Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute
-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos
Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo
valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo
encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens
alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por
exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)
Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor
despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os
Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o
Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)
ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes
identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo
(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)
-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes
lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou
despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe
sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a
un hipocoriacutestico
A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que
poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e
leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a
partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos
patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser
substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo
+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o
Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un
verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos
patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras
(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres
elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de
caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o
normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un
substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por
un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
66
Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen
no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado
(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute
No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado
Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )
53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas
Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e
coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se
sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte
nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes
apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a
actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa
Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de
formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto
resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada
laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas
castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da
lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que
non lles corresponde
222 22
214 21
91 9
04 104 0
296 30
169 17
Conversioacuten (222)
Derivacioacuten (214)
Composicioacuten (91)
Interx (04)
Onomat (04)
Nome comuacuten (296)
Outros (169)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
67
De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16
poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son
castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo
o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un
castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]
grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)
Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute
dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso
corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que
adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina
a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un
verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)
Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de
alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de
datos (veacutexase o apartado 45)
Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos
53 26
39 19
26 13
18 9
12 6
11 5
9 56 3
6 35 34 22 19 5
Calidades psicoloacutexicas (53)
Animais (39)
Calidades fiacutesicas (26)
Antropoacutenimos (18)
Costumes (12)
Topoacutenimos (11)
Vexetais (9)
Habilidades (6)
Profesioacutens (6)
Formas de falar (5)
Aneacutecdotas (4)
Escatoloacutexicos (2)
Outros (9)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
68
Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza
leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas
o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como
comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)
En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de
animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o
que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa
alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque
comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas
semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora
Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o
Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e
con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe
o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a
un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten
Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de
datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun
nome propio ca nun apelido
Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que
relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con
algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co
mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o
Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo
escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un
divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores
Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo
grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso
os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos
dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o
noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo
Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a
Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a
Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten
o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a
Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a
Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como
a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
69
partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos
semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico
determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade
de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)
Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a
voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute
significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre
a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha
relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu
alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala
que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o
Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa
demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten
entre o alcumado e o seu alcume
6 Conclusioacutens
Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen
unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e
unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis
preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio
situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que
perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha
motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo
caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan
estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades
e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados
nicknames
Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas
aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute
transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona
son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa
linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis
frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que
poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os
procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
70
derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os
substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico
destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten
a animais
Referencias bibliograacuteficas
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40
Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126
Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]
Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]
Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]
Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais
Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]
Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
71
lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]
GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais
Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110
Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190
Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo
Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]
Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22
Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama
Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]
Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra
Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos
Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]
Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767
PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
72
Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176
Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]
Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]
Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226
Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273
Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326
Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
73
Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350
Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374
Recursos en lintildea
DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt
DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt
DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt
ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75
AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
Nuria Bouzas Antas
Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom
Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como
correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que
daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En
Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os
toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos
aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens
aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe
por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara
en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante
Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos
Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade
Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent
for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives
an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia
the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes
against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related
to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some
points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in
several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina
ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician
population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in
Argentina before his readers
Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
76
1 Introducioacuten1
O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega
e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto
Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se
desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos
artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en
cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten
a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo
Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na
suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt
1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa
como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias
co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens
desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio
Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)
Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu
paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por
Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea
e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na
Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino
fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes
gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega
externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte
Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt
acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971
7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un
incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado
por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de
calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas
Carral (2016 2)
1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade
de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten
2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
77
resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona
de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y
latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una
cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por
una parte considerable de los viajeros argentinos
Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva
senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e
impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas
se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten
contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el
imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e
da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante
Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza
e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables
condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las
maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash
habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai
referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar
Bos Aires (Cobas 2016 12)
Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro
debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e
evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores
2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego
O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse
aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un
sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute
posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten
dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como
indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo
non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes
para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens
afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo
ceroraquo da paisaxe
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
78
Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a
literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)
A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do
contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa
tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico
desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de
Assunto
Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha
parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e
independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute
dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha
primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten
consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a
perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do
noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez
Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que
diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a
etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute
espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)
Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute
completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a
herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe
cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non
identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)
Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute
paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-
103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-
Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da
xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas
artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento
momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira
autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia
paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez
(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica
laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa
hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea
codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a
do viaxeiro
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
79
Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a
emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que
a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres
momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute
laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente
perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez
Silvestre 2009 103)
Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda
culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que
non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a
identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)
Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan
desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin
duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son
visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada
Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten
social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de
que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como
laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)
Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa
Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante
unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)
Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun
conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as
teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre
o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a
autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o
desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da
paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista
O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e
psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial
semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de
alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute
propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que
a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden
proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en
elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
80
Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe
dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a
calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar
principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando
a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e
resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa
ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para
reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento
eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas
estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade
propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo
Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras
literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos
escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto
real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten
Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o
problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo
A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)
asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas
con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e
literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio
a terra a paisaxe
Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a
paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao
rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como
indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)
Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura
galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con
anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun
lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de
Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)
esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten
santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease
identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos
situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita
e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra
abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
81
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita
que chega hasta o ceo
que estaacute no camintildeo
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra
a vila do reino
a unha legointildea
camintildeo dereito
fai conta que sigues
o rumbo surlesto
se sube en relanzo
por todo o vieiro
sen muita fadiga
nen muito tormento
axintildea se chega
ao chan que dixemos
e mais eacute ben ancho
todo o seu terreo
Aliacute corren lebres
e cazan coellos
os homes nas festas
despois van vendelos
Daliacute daquel chan
tan alto en extremo
se ve toda a vila
cos seus arrodeos
se ve o mar bravo
se ve o mar quedo
de Ons e de Tambo
as illas ao lexos
se ven Portonovo
e xunto San Xenxo
Mariacuten e Combarro
Lourido e Campelo
se ven o Castrove
e mais Montecelo
tameacuten San Cibraacuten
e mais o Castelo
Do norte estaacute posto
o lindo convento
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
82
dos frades de Leacuterez
que estaacute nun outeiro
Aliacute donde sempre
van muitos romeiros
ao San Benitintildeo
santintildeo ben feito
Tameacuten daquel chan
se ven que estaacuten preto
os ollos da Ponte
e o Burgo pequeno
Morrazo se fora
maacuteis chan seu terreo
se vira de frente
casi todo enteiro
Por fin os navios
e barcos dos pescos
se ven navegare
e maacuteis se estaacuten quedos
Os ollos se fartan
con tanto recreo
da terra de verde
de mar e de ceo
(Sarmiento 2002 41-42)
E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada
concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado
nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que
producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como
Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha
defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean
como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia
e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna
Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos
como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou
Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura
galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a
Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira
o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo
senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e
territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
83
resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da
paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas
soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e
a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en
oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses
maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo
(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara
aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea
Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla
de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos
non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio
texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende
atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado
polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a
autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo
encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante
ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)
Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)
Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun
lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma
Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten
se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega
A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola
presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez
Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no
imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por
asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo
seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia
Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios
investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute
a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten
Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe
galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus
ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e
achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as
obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008
122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
84
castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a
ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade
individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que
nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero
Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario
territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por
obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non
pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da
valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e
abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade
Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida
facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a
crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten
coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados
Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como
elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran
diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese
outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o
determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea
unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha
correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en
trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en
obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)
Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do
Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta
apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira
(2014 159)
o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor
dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel
naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute
que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia
Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda
dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste
autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un
ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo
cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a
uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
85
Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar
central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de
Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual
de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-
150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de
Roberto Arlt a Galicia
3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega
Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa
fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo
que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe
da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten
incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un
efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens
mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa
natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario
colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue
presente case sen mudanzas
Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto
Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega
a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en
contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente
en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos
se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que
nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E
en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo
31 Diferenzas
Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada
en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles
espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente
a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado
sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
86
en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella
podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del
espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones
fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en
muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por
todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento
poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en
la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo
en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)
Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis
aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten
identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O
nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de
Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no
imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as
descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas
enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en
especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que
compontildeen o libro)
Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co
toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a
modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade
inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha
serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta
ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis
pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)
asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda
a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o
estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten
laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se
desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no
es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del
semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)
A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando
fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens
agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules
sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en
ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
87
reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con
hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las
lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt
1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose
co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc
Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero
finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt
descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)
Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental
popular
Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da
interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro
nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita
diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi
posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)
El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos
ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese
espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que
Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar
Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago
de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento
esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre
se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)
En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os
elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del
hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la
naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute
(Arlt 1997 24)
Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega
que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute
en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada
cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el
monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos
muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para
caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan
para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste
mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
88
al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40
respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis
adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica
grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada
non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que
permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana
Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non
lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que
eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da
mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa
paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende
ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai
ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es
brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)
Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe
tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran
en conflito e conviven no texto
32 Semellanzas
Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre
as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)
laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de
Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las
ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad
con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa
obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos
lugares de toda Galicia
Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea
e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea
escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo
e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis
recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio
novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe
latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle
faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo
pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
89
Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas
descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas
Asiacute establece
la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y
representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos
Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute
los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que
el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)
Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de
identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt
o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre
opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social
tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a
antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que
continuaron outros autores como Otero Pedrayo
Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle
adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute
se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos
prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes
da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio
embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre
el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino
en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas
Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente
Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a
maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos
definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo
impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos
y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral
(2016 7-8)
Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos
momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea
tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de
montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de
un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha
estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el
gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
90
pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl
brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23
23 29 139 respectivamente)
Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt
adopta as teoriacuteas celtistas
las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro
lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina
lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero
que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se
desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo
de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)
Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o
arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co
latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo
galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento
louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un
predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten
outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo
elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia
El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras
una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua
Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y
Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)
A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na
historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes
fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e
unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor
da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma
galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)
Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre
todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza
seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero
seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea
lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad
vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma
substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute
profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
91
Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero
tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental
da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe
Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os
seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de
maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos
Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra
cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores
agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son
trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997
70)
Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da
meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e
crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao
campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que
estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano
dobremente subalterno a muller traballadora
Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias
Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)
33 Arlt e o estereotipo
Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega
afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta
reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera
exposto antes da suacutea viaxe
Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina
onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante
e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban
Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos
seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes
das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que
eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea
en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo
testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada
pola literatura
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
92
O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe
a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias
ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido
tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les
conocemosraquo (Arlt 1997 27)
Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos
na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro
porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos
establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que
comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os
puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito
en palabras de Cobas Carral (2016 12)
Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un
contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose
casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y
de allaacute
No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens
coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras
afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non
son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten
coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di
El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus
pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con
personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante
de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de
preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)
Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que
as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute
que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten
del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma
distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da
construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables
Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el
e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico
endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe
cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens
tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
93
No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola
terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria
aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos
feitos da mesma materia
A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute
probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca
Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose
cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a
relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas
e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes
gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia
Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou
unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira
que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por
parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e
fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha
comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando
asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles
non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a
Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con
estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)
En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de
escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda
utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que
habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en
Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa
poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea
comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo
se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se
revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias
sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico
obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
94
4 Conclusioacuten
Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto
por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia
conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio
Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento
comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home
laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un
retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)
A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea
conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino
a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da
emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires
reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio
da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a
raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo
Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la
identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas
de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la
ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos
vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX
Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda
polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza
cunha mirada externa a identidade diferencial galega
Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega
pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller
proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha
clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico
Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus
textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo
sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e
literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el
traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos
(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten
realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata
de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria
galega
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
95
Referencias bibliograacuteficas
Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161
Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril
Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino
Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal
Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]
Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia
Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia
Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103
Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59
Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198
Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24
Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia
Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53
Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51
Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten
Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97
APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS
A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier
lexicon through the documentary genre
Fernando Groba Bouza
IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom
Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas
Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes
Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future
Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
98
1 Introducioacuten1
Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na
suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se
recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de
aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a
laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer
separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de
vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos
que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O
contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua
mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da
antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade
e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4
Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que
afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)
Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar
as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio
de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos
1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do
Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso
2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas
3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar
os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
99
caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso
interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten
como unha costura
E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)
Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma
considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de
separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos
Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do
Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas
e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para
noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de
traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea
desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra
valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas
Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do
leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de
Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos
caracteriacutesticos posuacuteen
Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen
traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico
da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-
Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar
magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa
bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais
(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos
salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos
audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas
na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten
consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a
comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que
pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo
mundial
5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante
a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
100
2 Apuntamentos metodoloacutexicos
Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro
documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011
e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias
vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen
diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que
pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea
do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)
que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase
despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades
comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou
medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en
Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a
variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades
estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa
seleccioacuten
O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes
dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado
que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada
e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito
de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar
seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das
intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e
pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis
detallado
Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas
susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa
variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as
falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e
o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia
e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial
6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente
accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
101
Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades
iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten
incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano
Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos
estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o
dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e
fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar
21 Caracteriacutestica dos documentais
Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha
serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor
etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta
magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de
pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que
dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude
e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra
das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas
directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas
vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo
elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto
de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas
variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co
valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral
espontaacutenea das persoas entrevistadas
Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza
cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que
percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o
contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que
tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais
8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
102
asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou
publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro
(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha
diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola
velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX
e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte
substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou
prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas
entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)
Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves
2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do
sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-
-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e
Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por
Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou
Diana mulleres
Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con
temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte
os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en
A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e
Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario
como o contrabando
22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos
Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes
que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son
Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de
forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do
concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home
m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)
e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero
engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)
expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
103
Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)
RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca
portuguesa)
Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato
miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e
incluso do lugar concreto da parroquia
Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou
mesmo dalguacuten documento que o acompantildear
Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van
acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada
a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do
viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das
entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a
suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)
Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa
Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)
Nome Ano de nacto
Documental
Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio
Tato
plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
AVv RSP Arcos de Valdevez
(Soajo Vaacuterzea)
Hortelinda (unha
das mulleres)
plusmn1944 Vilaverde et al 2016
Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Eh1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1945 Vilaverde et al 2016
Em1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1934 Vilaverde et al 2016
Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016
Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
104
Eh3 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1940 Vilaverde et al 2016
Eh4 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Eh5 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1980 Vilaverde et al 2016
Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016
Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016
Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016
Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016
Em4 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1979 Vilaverde et al 2016
Em5 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Em6 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Irene de Jesuacutes
Bernardo
Bernardo9
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Eh8 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Manuel
Domiacutenguez
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Em7 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1947 Vilaverde et al 2016
Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016
Lm2 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016
Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016
Lh3 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Padrendo)
Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016
Lm4 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016
Lm5 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016
Lm6 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016
Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou
mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
105
Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino
Ribeiro
plusmn1927 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A
Cerdeira
plusmn1946 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A
Domingues
plusmn1939 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro BicoSeara)
- plusmn1953 Vilaverde et al 2011
Mm3 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm4 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1951 Vilaverde et al 2011
Mm5 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Portos)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm6 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Seara)
- plusmn1913 Vilaverde et al 2011
Mm7 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm8 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1932 Vilaverde et al 2011
Mm9 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vaacuterzea
Travessa)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm10 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vido)
- plusmn1928 Vilaverde et al 2011
Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009
Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo
Gregoacuterio)
- 1920 Gonccedilalves 2009
Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009
ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles
Gonzaacutelez
plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
106
ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009
Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009
Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009
Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009
VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009
VMm2 RFP Valenccedila do Minho
(Urgeira)
- 1933 Gonccedilalves 2009
VMm3 RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
- 1930 Gonccedilalves 2009
VMh RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
-10 1925 Gonccedilalves 2009
VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009
VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes
Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal
e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e
19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11
concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa
mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira
Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de
cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea
(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de
Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa
dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E
por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos
informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello
do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do
Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o
barrio ou lugar)
10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
107
Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un
Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)
3 Anaacutelise dos resultados
Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que
son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as
transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso
que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar
tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas
compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder
contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial
Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e
clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos
xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos
aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que
condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
108
De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos
semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros
documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no
que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais
atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles
permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as
accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que
se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os
elementos supersticiosos
O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de
mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha
xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das
que pertencen aacute lingua xeral
Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer
grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando
a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia
fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica
31 Marxe galega versus marxe minhota
311 O que variacutea
O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das
portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do
lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan
reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que
o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma
puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar
(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de
Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis
frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o
sea
12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de
Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
109
A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de
contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os
dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro
viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis
estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla
carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de
comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa
Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades
monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios
miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas
relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al
(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo
Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo
ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra
que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)
A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)
San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir
do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia
directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou
adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)
13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por
eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)
14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)
15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
110
Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da
presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos
concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode
xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre
azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera
puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17
Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo
mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que
estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar
parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano
cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e
portugueacutes) raiano(s)20
Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre
persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo
e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas
galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras
castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica
Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que
separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que
distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun
arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago
o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas
16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3
(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do
leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental
18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)
19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)
20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
111
portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo
imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et
al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21
Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala
Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que
vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal
nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e
do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha
uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta
no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas
antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)
Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de
Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa
cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de
contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha
boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais
en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e
prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar
segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non
Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a
onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et
al 2016 16rsquo31rsquorsquo)23
Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres
formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que
acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que
atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute
moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial
o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais
portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre
de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)
22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro
23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
112
duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar
pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009
30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero
antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)
Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas
entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa
para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no
galego24
Portugal
Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen ser
Castro Laboreiro)
Valenccedila do
Minho
Vila Nova de
Cerveira
Caminha Total
Pero 0 0 2 1 0 3
Mais 22 19 1 1 1 45
Mas 0 22 2 5 1 30
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Pero 5 11 3 7 0 7 33
Mais 4 1 0 0 0 0 5
Mas 2 1 0 0 0 0 3
Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares
Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen
gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear
(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)
Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que
tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado
para o outro
24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en
territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
113
No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en
Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda
Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta
zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios
vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e
xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de
obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas
envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29
chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non
se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha
combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30
E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho
alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que
pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)
vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)
escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol
(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)
mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado
312 O que se mestura e une
Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as
variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar
soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que
queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute
no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do
concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en
Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a
25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na
parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)
30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados
31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
114
descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia
da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de
Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma
As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)
procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos
xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego
oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do
territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda
(Fernaacutendez Rei 1991 52)
No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis
curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos
nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e
Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do
mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de
Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando
en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32
O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute
como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten
abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez
(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en
Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2
Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante
adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute
e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de
Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde
Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33
Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de
indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos
iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con
acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona
nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal
32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende
Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo
33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
115
Portugal
Acentuacioacuten Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen
Castro Laboreiro)
Valenccedila
do Minho
Vila Nova
de
Cerveira
Caminha Total
Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48
Grave 4 1 0 0 0 5
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22
Grave 1 6 10 5 1 3 26
Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares
Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta
As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP
(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro
e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes
centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias
e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal
do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)
Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da
Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens
con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas
Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais
que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-
-portuguesa Do lado galego achamos
No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono
de 2ordf persoa de complemento indirecto)
En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)
cordear
En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do
preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar
cuatro cuitadinho ouviacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
116
En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da
semanarsquo) quinta sexta viacutergola34
E do lado portugueacutes
En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)
En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr
LCRTMAD svv milhor e neum)
En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv
osdepois)
En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha
atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe
camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos
dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem
antatildeo presa nim home)
En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento
indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o
seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo
propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten
vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr
LCRTMAD svv maila assi proacutepio)
32 Raia seca versus raia fluvial
Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena
densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que
sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos
urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo
que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os
seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os
falares que son costeiros e os que non o son
34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes
continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
117
Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos
de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro
Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as
falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas
Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que
respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos
diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais
descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas
caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-
-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37
levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen
nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas
de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que
pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no
Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal
respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en
LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego
non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten
que eran todos portugueses41
Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais
pola suacutea singularidade
O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito
(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo
xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque
36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral
recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar
equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda
os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha
ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha
aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
118
sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten
agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42
Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere
(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez
Rodriacuteguez 2016 107 e 109)
As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei
1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)
As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no
presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-
agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos
na casa44
4 Para concluiacuter
Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-
-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado
para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas
falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu
alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos
sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas
Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero
cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e
converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que
pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos
a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta
distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas
con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas
paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros
fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas
linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega
42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)
Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
119
da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que
poden matizar ou completar outros estudos de maior calado
Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos
e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica
ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a
variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi
diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)
En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos
xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito
regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os
que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de
Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)
E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a
unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear
aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros
traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e
2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez
2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior
debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as
formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron
Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario
dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a
posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis
ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos
pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser
negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou
Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)
Referencias bibliograacuteficas
Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG
45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no
Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
120
ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]
Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
121
Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]
Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]
Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]
Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]
Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]
Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais
Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]
Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
122
portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]
Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves
LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa
Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]
Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]
Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]
Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
123
Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]
Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]
Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125
SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO
CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and
respecto A Galician-Spanish contrastive study
Antonio Martiacuten Pintildeero
Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom
Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol
nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en
senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e
cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira
contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os
motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda
cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande
interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese
paradigma de unidades gramaticais
Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo
Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in
prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both
corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The
aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in
these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in
these languages even though there are models already established by the respectic language
academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one
or the other option within this paradigm of grammatical units
Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
126
1 Introducioacuten1
A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de
convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende
como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron
desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten
dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos
en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten
reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade
linguumliacutestica son os falantes
Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades
combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e
evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute
habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten
comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada
polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para
este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous
nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente
sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute
alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de
distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un
modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico
Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten
Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os
falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e
escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus
de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais
que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que
tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes
Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia
sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de
partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten
1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en
espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
127
2 Marco teoacuterico
Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e
describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea
diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un
enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha
explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde
se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a
matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por
unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical
(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en
base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta
(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado
Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode
asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que
non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen
contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do
contexto
Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o
argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final
que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas
formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de
compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente
diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un
segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na
devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten
gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito
De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto
a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente
concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto
e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa
primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de
pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se
2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica
(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
128
entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica
necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor
coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este
Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens
de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten
da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as
formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de
combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un
exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario
en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real
Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base
respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo
laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base
araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que
existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no
devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas
Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade
comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode
dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o
permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa
preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito
en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se
poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as
linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os
que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados
Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos
son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun
sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente
de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen
sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de
terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos
para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
129
3 Metodoloxiacutea e corpus
Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva
realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens
preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine
no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e
para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non
se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o
lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes
Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse
unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao
TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter
varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra
(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se
atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute
esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades
conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada
caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de
ADESSE
Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo
Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)
Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)
Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)
Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)
Contexto esquerdo
Tipo de palabra nuclear esquerda
Preposicioacuten dereita
Preposicioacuten esquerda
Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)
Relacioacuten co verbo se eacute non argumental
Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)
Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
130
Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten
como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En
ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto
que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute
eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional
especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto
de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e
mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a
descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o
problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo
e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso
inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante
esta investigacioacuten
Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu
caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda
que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos
posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para
o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en
conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)
Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute
anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de
taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes
4 Anaacutelise dos resultados
A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos
oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando
o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten
Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como
contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol
locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e
locucioacutens formadas con respecto en galego4
3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que
figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
131
41 Base
411 Espantildeol
Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus
SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para
este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta
seccioacuten da mostra
Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5
Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en
relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo
claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade
discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na
escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base
como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute
onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica
Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6
5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a
maacuteis proacutexima no texto
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Semiformal Semiinformal Formal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
132
Contexto dereito (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 7 350 350
Nome comuacuten 13 650 100
Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)
Tipo de palabra nuclear dereita (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbos 3 150 150
Nome comuacuten 16 800 950
Nome propio 1 50 100
Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)
Contexto esquerdo (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 15 750 750
Texto 2 100 850
Nome comuacuten 2 100 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)
Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbo 14 700 700
Complexo 2 100 800
Nome comuacuten 3 150 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
133
Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo
de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as
locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto
determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o
elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai
maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)
laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir
respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por
otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto
(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade
combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez
do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten
(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto
referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa
locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas
senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos
ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse
doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir
a locucioacuten coma en
(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz
energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian
relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables
en la []raquo
Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute
complexo porque non hai unha soa palabra de referencia
Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional
nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As
preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de
a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a
primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito
sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi
reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con
e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute
formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado
No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)
7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
134
e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n
11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional
dado o cambio formal
(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca
pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al
asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-
poliacuteticas []raquo
A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en
primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta
unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para
o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto
aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten
concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria
Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte
exemplo
(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un
individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por
medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo
Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta
como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo
(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case
despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo
Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na
realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi
concretado
(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la
legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree
de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo
Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el
origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa
unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse
a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se
ve laquodesde a orixeraquo
(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la
ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual
dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha
informado []raquo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
135
Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo
respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices
conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de
confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia
sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento
laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da
teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens
da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis
frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus
tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de
ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos
Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu
anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o
nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]
SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej
11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)
Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)
Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute
argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa
independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que
se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co
que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron
argumentais
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
136
Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)
Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica
preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos
distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas
linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo
da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa
axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se
predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha
pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)
No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia
significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible
cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten
contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten
usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten
correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos
(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade
(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten
(3) causacioacuten inducioacuten
(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten
(5) contildeecemento e sensacioacuten e
(6) usurpacioacuten sen grupo
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
137
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp
Cambio 1 59thinsp 176thinsp
Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp
Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp
Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp
Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp
Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp
Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp
Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp
Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp
Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp
Propiedade 1 59thinsp 824thinsp
Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp
Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp
Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp
Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)
As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a
introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema
do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por
unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na
locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten
para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta
focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como
os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non
o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis
claramente en respecto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
138
Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)
Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)
Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos
paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os
seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da
informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os
resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a
anaacutelise
0
2
4
6
8
10
12
14
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
139
412 Galego
Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre
as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas
consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos
exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos
para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en
espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do
espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor
a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9
Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que
rodeou as locucioacutens galegas
Contexto dereito (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp
Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp
Nome propio 1 50thinsp 950thinsp
Adxectivo 1 50thinsp 100
Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)
Contexto esquerdo (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 14 700thinsp 700thinsp
Texto 3 150thinsp 850thinsp
Nome comuacuten 2 100thinsp 950thinsp
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)
9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar
os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
140
A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute
esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego
abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto
que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)
e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais
aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol
difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos
Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)
Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
141
Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten
(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun
65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol
Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a
mesma explicacioacuten para esta lingua
Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)
Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
16
A De En
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
142
Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en
(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre
125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra
tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de
sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo
menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que
en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para
estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s
(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou
mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute
ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo
A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun
sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha
situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no
voto
(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de
actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e
pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo
A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten
pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente
(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional
espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de
relatividade
(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan
soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da
construcioacuten ou mozo para todo []raquo
Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa
que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se
creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten
dependente dun continuo cambio
Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a
alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se
percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan
da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos
Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten
con este (Graacutefica 11)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
143
Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)
Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)
Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia
pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter
argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona
directamente co exposto
(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito
desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme
chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo
Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse
clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra
caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias
aglutinantes
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
0
5
10
15
20
Argumental Non argumental
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
144
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp
Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp
Cambio 2 111thinsp 222thinsp
Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp
Atribucioacuten 1 56thinsp 333thinsp
Adquisicioacuten 2 111thinsp 444thinsp
Creacioacuten 1 56thinsp 500thinsp
Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp
Fase 1 56thinsp 667thinsp
Relacioacuten 1 56thinsp 722thinsp
Transferencia 1 56thinsp 778thinsp
Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp
Contildeecemento 1 56thinsp 889thinsp
Comunicacioacuten 1 56thinsp 944thinsp
Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp
Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)
Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un
65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta
daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean
as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que
poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de
atencioacuten nese sentido
42 Respecto
Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da
seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa
entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus
matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
145
421 Espantildeol
En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa
tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de
rexistro claramente informal)
Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)
A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13
a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase
de forma bastante estable nesta locucioacuten
Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Semiformal Semiinformal Formal
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
146
Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)
Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)
Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten Texto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Verbo Nome comuacuten
0
2
4
6
8
10
Complexo Verbo Nome comuacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
147
Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio
dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido
por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo
complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea
e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear
maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo
No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran
variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten
As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de
aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de
referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as
linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido
RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas
Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)
Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)
44
46
48
5
52
54
56
58
6
62
Con A
0
2
4
6
8
10
12
14
A De
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
148
Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos
destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso
poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas
aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego
normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)
Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non
extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o
exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no
mesmo punto
(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la
ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los
Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo
A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un
o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder
presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda
o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de
ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de
comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a
norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 3 150thinsp 150
Cambio 1 50 200thinsp
Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp
Permiso 1 50 550thinsp
Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp
Existencia 1 50 650thinsp
Percepcioacuten 2 100thinsp 750thinsp
Disposicioacuten 1 50 800thinsp
Posesioacuten 2 100 900thinsp
Transferencia 1 50 950thinsp
Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp
Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
149
Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten
non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto
Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30
restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con
anterioridade coma no seguinte
(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para
la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal
de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo
422 Galego
Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten
ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no
rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)
Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)
Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre
ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25
formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con
base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao
contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens
55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute
vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en
maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca
en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa
inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)
0
2
4
6
8
10
12
Semiformal Semiinformal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
150
Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)
Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda
sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio
semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de
respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un
exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede
de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten
preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto
Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
0
1
2
3
4
5
6
7
Con A De
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
151
Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)
(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece
asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado
basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo
No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda
patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten
nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un
movemento puntual de traacutensito
(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo
describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade
metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo
Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se
chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se
describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra
preposicioacuten
Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do
mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non
a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que
maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir
unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as
linguas) coma persoal
0
2
4
6
8
10
12
A De Con
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
152
Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si
que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A
Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo
mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24
Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)
Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)
Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do
espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea
0
2
4
6
8
10
12
14
Posposto Anteposto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
153
No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de
comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a
diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de
posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua
preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en
preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal
acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10
coa dispersioacuten e porcentaxes
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 1 50thinsp 50thinsp
Comunicacioacuten 5 250thinsp 300thinsp
Actividade 2 100thinsp 400thinsp
Relacioacuten 1 50thinsp 450thinsp
Inducioacuten 1 50thinsp 500thinsp
Transferencia 1 50thinsp 550thinsp
Transferencia 1 50thinsp 600thinsp
Desprazamento 2 100thinsp 700thinsp
Creacioacuten 3 150thinsp 850thinsp
Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp
Existencia 1 50thinsp 950thinsp
Localizacioacuten 1 50 100
Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)
Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas
discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos
25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]
puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a
informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso
(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus
estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en
espantildeol moi equilibradas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
154
Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)
Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)
Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no
semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e
tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas
tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que
se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez
un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido
distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste
estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
155
5 Conclusioacutens
Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens
En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia
semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito
cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute
necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis
completa descricioacuten do seu cambio
Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de
alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas
deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes
de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total
seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego
En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade
e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras
de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten
achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten
Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas
un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun
corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten
As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese
punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como
se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten
futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva
Referencias bibliograacuteficas
ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt
Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9
RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
156
RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]
Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]
The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt
TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt
157
AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en
Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en
Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de
Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma
universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea
formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de
Educacioacuten Secundaria
NURIA BOUZAS ANTAS
Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de
Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na
mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo
FERNANDO GROBA BOUZA
Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea
Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos
na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor
investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e
recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas
cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros
Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20
anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y
Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario
en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea
e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna
Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de
La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo
159
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a
contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a
literatura galegas
O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en
galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun
senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os
estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego
O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo
xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso
de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e
tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas
graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro
Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten
cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se
precisan facer modificacioacutens
O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor
Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto
a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens
O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda
tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras
Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea
autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo
electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra
Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que
describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en
ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras
chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda
Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se
incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe
O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple
O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro
nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro
nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
160
1 Apartado
12 Subapartado
121 Subapartado
Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse
dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute
en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda
O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda
O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora
ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000
23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda
No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do
texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento
Libro
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Publicacioacuten en lintildea
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp
wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]
Capiacutetulo de libro
Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo
en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro
nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga
Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93
Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego
literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca
contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de
sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia
99-176
Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de
segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)
Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade
de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de
Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
161
Artigo de revista
Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non
argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165
Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura
e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100
De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora
a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato
da publicacioacuten CUMIEIRA
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
162
7
Iacutendice Index
9 Limiar
Introduction
11 ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
37 AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
75 NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
97 FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do
xeacutenero documental
Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier lexicon through the
documentary genre
125 ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respecto Estudo
contrastivo galego-espantildeol
On the alternation in prepositional locutions with base and respecto A Galician-
Spanish contrastive study
157 Autoras e autores de Cumieira vol 6
Cumieirarsquos authors
159 Normas para o enviacuteo de orixinais
Manuscript submissions guidelines Information for authors
8
9
LIMIAR Introduction
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016
publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea
Galega entendida esta nun senso amplo
Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de
anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha
quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas
en galego e castelaacuten
Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen
examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo
histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo
social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento
Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos
243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para
reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea
relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a
imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas
para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se
distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se
asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por
Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes
que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en
diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co
traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e
os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas
locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma
castelaacuten
No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo
Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten
a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts
10
Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes
principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello
da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de
filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de
Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace
lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-
filoloxia-galega-2gt
Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a
calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e
literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese
para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o
seu enviacuteo
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Editor de CUMIEIRA
Universidade de Vigo
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11
ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
Abraham Castro Garciacutea
Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom
Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde
o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado
e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-
-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista
dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos
de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados
X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da
UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu
servizo social
Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego
Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the
perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social
and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task
of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in
1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national
liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through
his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive
and structure of literary creation are determined according to their social service
Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
12
1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1
Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as
suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de
documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e
os medios consecuentes a este
No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata
que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en
liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O
Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo
nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de
Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute
poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como
nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e
a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea
(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)
Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e
institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da
interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo
fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata
(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica
(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)
1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira
titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces
2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)
3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista
4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
13
A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de
clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita
sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63
se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da
Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro
do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)
con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das
detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten
de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem
161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do
movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior
referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea
subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a
base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten
(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes
Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de
acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean
a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as
cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do
universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos
sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as
mentalidades de Galicia
En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a
orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954
Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e
Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo
uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito
simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase
Terra e Tempo 1 [1965])
Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten
entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere
(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo
[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea
5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e
Barreiro (2003 115) 1964 e 1972
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
14
literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea
vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia
no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez
derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)
reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra
O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente
aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de
integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens
entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da
deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO
em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista
cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o
frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da
clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta
1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado
e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10
Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do
nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais
do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios
2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo
dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o
fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social
6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta
etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980
7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo
8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)
9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo
10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
15
da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e
internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son
considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de
laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco
estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores
enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa
Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por
Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa
participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas
estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo
conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento
A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio
de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento
histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute
futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute
materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute
ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica
cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que
existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute
incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las
correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo
Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado
agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das
clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto
galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia
histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a
posibilita
11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha
tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da
poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
16
2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose
literario-poliacutetica
Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se
quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis
laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes
instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema
literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos
especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de
Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa
idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos
confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en
consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a
occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo
nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente
da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14
renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo
encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten
Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo
asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as
necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente
a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o
compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en
consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten
de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta
1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra
Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte
de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro
desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela
de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas
que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero
14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto
fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute
as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
17
Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)
Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-
formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa
(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)
Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo
(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten
das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa
Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)
Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo
non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia
sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo
da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras
retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute
ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente
laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia
Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que
se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten
interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo
(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un
periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes
Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo
esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de
estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista
plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor
dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra
18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro
Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a
escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)
20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade
universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)
23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
18
fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo
simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a
Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)
O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a
emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute
manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o
xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora
axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na
suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o
seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate
antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura
(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade
de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a
un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en
principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que
laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda
que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)
Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a
suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello
continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la
que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso
consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito
a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento
doutra
Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das
ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes
24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa
y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura
25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
19
socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do
laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute
o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por
mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos
seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea
burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a
oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-
contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en
territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos
prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero
independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas
posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala
Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)
Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los
70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que
tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo
(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)
Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente
Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel
para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria
[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos
procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non
26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr
1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros
27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o
desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado
29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste
30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
20
nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten
1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura
galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea
imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa
dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o
servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional
Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens
de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con
territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa
intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos
movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a
resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes
feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do
chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas
(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola
influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste
contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o
maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten
van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha
outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector
sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)
31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)
32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente
33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais
34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
21
Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en
Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola
suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens
(Salgado Casado 1989 213)
Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten
entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten
sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado
xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento
interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de
integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha
etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir
nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura
galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que
Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous
elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis
completa e axeitada nesta lintildea
Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]
Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean
son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)
Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na
concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese
que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de
conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta
maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten
O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter
socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz
obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso
35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao
A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo
36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo
37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
22
[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten
nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38
Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma
respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa
independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a
literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo
caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior
rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do
referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o
discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e
fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo
fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico
dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da
literatura e Tagen Ata como Galicia41
Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)
desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de
atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o
obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre
o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura
Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en
fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando
necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario
consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe
o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten
dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e
38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que
reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)
39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)
40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)
41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
23
deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da
maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do
Proletariado42 ensamblan
Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces
un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica
propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no
espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica
tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o
universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira
2007 230)
A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que
a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral
(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con
anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado
espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca
Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte
o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado
Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol
Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente
malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal
debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser
Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)
Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e
a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo
gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten
semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute
un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da
creacioacuten dunha identidade
Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e
o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra
Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten
Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash
tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis
42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego
contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha
prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
24
que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso
outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea
literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en
Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo
Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten
xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en
1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata
daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no
microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a
lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute
coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa
de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47
e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo
miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute
predilecta
Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das
citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta
no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado
A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico
un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido
o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o
influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49
44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor
laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo
45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente
ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens
47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)
48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que
vimos sinalando
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
25
3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata
A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude
da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira
Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente
aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)
Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial
exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela
primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual
Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia
Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que
permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando
unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela
1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles
Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea
laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a
realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas
lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes
que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)
No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico
nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente
consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de
nostalxia e de ironiacutea
Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares
e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a
Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo
o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos
de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo
forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura
A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o
coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera
Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co
cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)
fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a
todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo
(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
26
cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo
localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea
no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA
(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo
nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios
industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do
espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas
delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o
galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en
consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972
37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa
tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias
A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha
situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)
eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea
laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios
(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []
barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)
Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo
laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo
laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos
afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do
continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector
Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)
Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden
a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non
da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute
resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas
occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen
laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos
restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora
de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis
iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este
adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a
laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados
debedores (Lenin 1974 [1917] 117)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
27
trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten
imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo
Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido
Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A
estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos
en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a
evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o
labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o
propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva
a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten
tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente
aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as
ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a
existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da
primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten
tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo
laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas
celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)
referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e
negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por
algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute
un galeguismo que xa caducouraquo
Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio
de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito
anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se
desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea
presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra
Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten
validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela
das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar
de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que
supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute
falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o
seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no
momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de
51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura
nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
28
nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos
nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-
24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten
isto eacute distinto a orixe
O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata
de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de
laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute
como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa
anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non
relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar
coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo
Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar
laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba
contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata
Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira
talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por
que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico
do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)
A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade
pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem
66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un
laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos
laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado
da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo
(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel
cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho
pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso
desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de
Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa
na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar
aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de
preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo
Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os
perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como
veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego
contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non
contrariamente desde o seu programa histoacuterico
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
29
En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior
contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario
que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi
teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten
ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios
oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de
Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)
Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no
camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre
o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira
instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e
o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non
eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo
1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo
(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo
proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)
xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da
nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea
inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra
o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os
recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea
[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens
deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade
o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas
condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina
Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido
revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a
problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean
parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para
Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)
A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias
confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales
son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)
53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
30
(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-
aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas
penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en
cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a
ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o
laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha
sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe
ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo
(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos
e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)
eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo
Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello
cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime
[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da
ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis
no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co
liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do
nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou
fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra
sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente
da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la
laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado
Zabrate e a doncela Els Bri
4 Conclusioacuten
Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o
terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que
neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos
secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra
maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial
e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten
Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da
suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute
anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito
camintildeado
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
31
Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade
extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio
galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual
Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha
correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha
eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na
revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co
exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social
Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas
obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser
complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no
Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute
situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional
de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses
colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas
e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en
cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases
traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do
comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta
ou inconsecuentemente resolta
Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo
galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado
aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte
simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do
asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos
sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da
man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo
sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas
oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes
elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia
obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto
En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria
contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia
coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes
da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en
tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG
sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais
con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
32
Referencias bibliograacuteficas
Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504
Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais
Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]
Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261
Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28
Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15
Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51
Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22
Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]
Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33
Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
33
Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43
Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)
Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)
Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo
Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco
Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113
Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia
Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223
Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67
Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426
Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica
Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6
Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44
Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108
Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171
Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128
Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos
Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
34
Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33
Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84
Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502
Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9
Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122
Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453
Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123
Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307
Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37
Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia
Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]
Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239
Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98
Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238
Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
35
Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento
Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco
Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento
Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]
Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37
ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
Aacutengela Otero Fontaacuten
Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom
Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio
os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado
por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por
conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha
recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto
alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e
mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar
a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa
poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos
propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas
e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos
Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume
Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name
nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways
of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout
of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of
Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout
history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point
of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common
names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is
performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological
and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects
Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
38
1 Introducioacuten1
Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo
ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar
razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda
ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da
Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca
non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais
do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa
moitas veces o alcume
Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo
e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de
747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa
parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten
e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por
outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur
Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de
poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena
Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de
Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no
ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos
Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior
aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva
de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo
impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o
profesor Jesuacutes Ramiacuterez
La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y
permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de
comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el
tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes
los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos
conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)
1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da
parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
39
Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos
modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a
relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e
moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo
rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo
que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de
extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do
minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar
e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida
que se estea a perder
O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos
discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos
alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo
Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e
lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt
2 Metodoloxiacutea
Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases
en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes
por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co
material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da
anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
40
21 O traballo de campo
Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer
unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de
poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute
e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o
barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu
non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir
anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as
caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou
non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a
informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que
fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior
preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala
recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas
moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que
eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis
informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas
residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada
co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de
caraacutecter sociolinguumliacutestico
22 Elaboracioacuten das bases de datos
A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas
recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a
informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa
para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos
Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que
forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a
preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo
mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos
como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica
Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume
Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten
fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar
seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
41
tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal
xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []
Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen
ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)
Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a
categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante
Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume
Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios
Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o
alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo
no apartado Comentarios
Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos
en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro
Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos
lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a
portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo
Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o
alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares
Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do
alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben
Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume
tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo
lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis
obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten
ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas
entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute
temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume
Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos
usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso
dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten
descontildeecidas deixamos o campo baleiro
Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou
conxunto de palabras tomadas do castelaacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
42
Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de
linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun
elemento galego e doutro castelaacuten
Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada
nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG
DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE
Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios
o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra
composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado
Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten
persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea
motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten
Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada
coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que
pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na
Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que
conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes
proporcionados
Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada
barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila
O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42
persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o
maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos
achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final
un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso
corpus de anaacutelise
Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados
D M 66 Balea 28
Anoacutenimo M - Balea 12
FG M 71 Balea 24
CGM M 79 As Barreiras 35
FGM M 74 As Barreiras 12
CRF M 89 As Barreiras 10
CGM M 79 As Barreiras 35
AM M 68 O Castelo 14
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
43
M M 73 O Castelo 27
Anoacutenimo H - O Castelo 13
VP M 68 Cima de Vila 12
Anoacutenimo M - Cima de Vila 24
SBG M 90 O Cunchido 49
FFF H 88 O Cunchido 36
CRF M 81 O Cunchido 22
AC H 82 A Madalena 27
Anoacutenimo M - A Madalena 9
C M 76 A Madalena 14
CGP M 73 Ourelo 18
S H 82 Ourelo 12
Anoacutenimo M 69 Ourelo 21
CGC M 75 O Pintildeeiro 10
MBM M 79 O Pintildeeiro 67
BS H 79 O Pintildeeiro 20
AM H 76 San Pedro 13
MR M 71 San Pedro 21
Anoacutenimo M - San Pedro 14
JG H 65 San Roque 10
A H 60 San Roque 17
P M 74 San Roque 8
CFR M 65 Santa Marta 13
DV H 65 Santa Marta 32
JM M 73 Santa Marta 14
SMF M 74 O Seixo 22
ARF M 84 O Seixo 12
FR M 78 A Serra de Nacente 20
A M - A Serra de Nacente 11
P M 70 A Serra de Poente 18
ML M 68 A Serra de Poente 32
EC H 72 A Serra de Poente 29
JG H 72 Ximeu 12
Anoacutenimo M Ximeu 17
Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
44
23 Redaccioacuten do traballo
Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito
no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico
morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros
termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia
antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a
bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto
de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993
Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea
Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten
sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido
Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007
Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007
Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)
3 Orixe e historia dos alcumes
Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos
remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan
antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da
humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva
(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo
comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o
seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo
era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era
tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do
Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar
se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo
Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa
eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma
do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el
primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy
es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo
(Guerrero 2006 60)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
45
Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre
a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que
Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que
daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que
se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El
nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del
apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)
Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten
moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o
nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a
denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se
nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos
Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo
estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo
Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos
aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho
III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I
Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa
que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por
ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a
algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente
administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha
creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo
resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente
Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a
funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o
Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da
contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor
Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a
existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito
eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo
tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute
estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo
Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos
somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros
animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos
dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
46
comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe
articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de
cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute
como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir
connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar
y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje
literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)
Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes
algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como
el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en
cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas
que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten
soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens
aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos
comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo
Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute
maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a
posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no
aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade
ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e
identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona
co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas
aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad
siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)
Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural
do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva
decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural
acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten
provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas
persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e
novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na
actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio
moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades
Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan
na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente
altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e
consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
47
Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por
manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de
continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la
mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado
deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes
discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van
perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas
con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade
que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais
de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas
celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten
cada vez con menos xente
Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que
condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa
dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos
alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas
xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social
preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)
Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son
formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece
condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois
estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por
exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as
suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles
ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro
Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)
4 Caracterizacioacuten do alcume
Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi
proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir
recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que
dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de
diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de
alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos
que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
48
ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou
hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten
41 Definicioacuten de alcume
En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre
alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa
dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha
validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no
tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia
estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os
alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son
atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos
Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o
alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha
persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras
circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi
orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide
que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e
comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas
delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o
alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua
o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran
Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome
co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv
apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no
dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou
mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha
atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)
Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira
acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus
defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a
atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del
espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado
2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote
nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
49
a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos
donde se transmite de padres a hijosraquo
De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero
que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a
pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas
conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)
Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar
una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para
nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno
Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia
[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo
Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante
a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois
para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no
tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a
escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos
pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)
42 O alcume e outros termos afiacutens
Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que
recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome
Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra
establecer unha certa relacioacuten de sinonimia
Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras
alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten
estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan
esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta
loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome
Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a
algunha calidade moral etc
Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio
tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias
Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
50
Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un
hiperoacutenimo de alcume
Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene
maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre
pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una
relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)
A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias
Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden
establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo
este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977
107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o
caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos
son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que
empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas
hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas
Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos
que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a
distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os
hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas
do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e
a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico
non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase
exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha
consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten
43 Trazos do alcume
Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser
considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus
trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas
Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do
alcume son as seguintes
1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica
especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou
atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na
recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
51
2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada
3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma
que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de
escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades
4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que
provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados
por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo
atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute
herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como
Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo
debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio
delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo
5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con
respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En
Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias
oacute que fai cada animal
6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou
moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden
chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o
Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten
7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e
plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a
Chichona e as Chenchas
8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus
atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento
Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os
alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que
establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por
outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e
morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se
nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como
este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza
1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
52
44 Nome propio ou comuacuten
De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos
nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten
estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de
opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens
autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio
maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no
universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio
perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a
mantelo
La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario
consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten
y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten
identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia
del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que
procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su
funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de
denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le
sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)
Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto
do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o
alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute
igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles
que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson
auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de
Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo
Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os
alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos
dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua
a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa
caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar
una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy
diferentesraquo (1993 347)
Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)
na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do
comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes
propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
53
posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute
nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e
como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para
precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens
autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual
coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa
que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son
aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)
Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os
alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser
modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os
tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades
extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez
Rodriacuteguez Moo 2007 216)
Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos
nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os
dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre
los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en
comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis
que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta
simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos
personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de
acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean
todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode
englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes
45 Clasificacioacuten dos alcumes
O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas
neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas
clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os
alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como
motor baacutesico do alcume
Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez
(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que
empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
54
1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el
alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou
particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus
temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror
2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con
comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume
deste tipo
3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora
A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo
que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos
ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas
atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o
Xurelo e o Oso
4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido
de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por
unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por
outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os
Felipes o Vilas e o Culiacuteo
5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia
fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou
as Negritas
6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de
traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana
7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas
palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por
laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia
de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres
8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e
tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa
nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o
Relojero e o Enterrador
9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde
residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos
Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
55
10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha
caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza
e o Pintildeoacuten
11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado
En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o
Palleiro e o Paxaro mono
12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada
pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo
na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten
13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no
vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou
que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez
Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste
tipo
14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa
fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo
en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro
15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de
maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o
Carrexoacuten
Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista
semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden
complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten
resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute
cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a
maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar
decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute
campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome
de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a
motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e
como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro
Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista
morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o
caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos
substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea
independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
56
5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo
Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos
no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos
linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos
Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais
En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que
compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na
Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando
cunha cruz os que son de persoas falecidas
Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)
Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)
Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O
Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os
Botavento O Broullonas As Bruxa A
Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A
Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)
Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)
Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)
Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)
Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O
Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)
Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O
Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)
Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o
Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A
Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)
Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)
Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As
Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o
Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A
Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)
Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)
Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a
Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)
Cordobeacutes O Coroalda A Corota A
Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O
Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
57
Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)
Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)
Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O
Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)
Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os
Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As
Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)
Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a
Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)
Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)
Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os
Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O
Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o
Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)
Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O
Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)
Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do
Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)
Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)
Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)
Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O
Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A
Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As
Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A
Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)
Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)
P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)
Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe
Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)
Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A
Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)
Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)
Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os
Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)
Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)
Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A
Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O
Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)
Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)
Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
58
Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O
Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A
Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)
Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a
Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As
Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os
San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)
Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o
Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)
Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os
Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O
Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de
Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)
Xurelo O Zapateiro O
Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo
Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a
Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o
Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as
Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos
individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un
662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta
desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que
la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas
oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace
[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y
en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten
y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann
2017 639)
Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos
condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza
de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis
relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de
identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do
campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea
familia
Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas
que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
59
femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes
coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas
psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos
tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos
os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun
mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen
en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)
Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados
recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola
contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo
caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do
tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes
do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas
ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe
(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora
de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a
causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de
manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou
por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas
linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos
seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos
unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e
considerados entre eles
Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas
foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto
hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da
fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute
enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea
Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)
Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza
de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo
(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o
ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a
terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa
do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na
5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
60
51 Caracteriacutesticas foneacuteticas
Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe
informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que
estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten
circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra
na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de
vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos
da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten
foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido
En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da
gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []
respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar
xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos
deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o
ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen
no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que
non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)
Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do
corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia
predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)
Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens
maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]
(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])
En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos
nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou
alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de
cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre
un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]
aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da
parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do
siacutembolo [] en todos os casos
Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada
[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que
historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta
etimoloacutexica
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
61
Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales
senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan
algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida
e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese
o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal
i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e
tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por
influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten
entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de
apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute
como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa
zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o
no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao
pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que
en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]
Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os
alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos
oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non
rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e
confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o
Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso
Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou
non
52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas
Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen
Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina
foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten
non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton
festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise
do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales
son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten
En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo
forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)
constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo
perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
62
os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes
do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas
Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten
Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola
Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o
Chilino a Pavita
Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha
correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten
No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume
(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura
Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten
de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra
Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite
Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou
carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo
(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo
Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que
neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome
o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que
apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que
relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente
co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo
referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)
Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero
tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos
alcumes coas seguintes terminacioacutens
Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra
o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca
Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa
Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana
Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria
Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a
Rantildeona
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
63
Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que
toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto
son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os
nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero
que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de
carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en
vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero
masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)
Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado
e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras
rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando
acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes
rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os
Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego
estaacutendar)
Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte
Unidade linguumliacutestica
Subtipo Exemplo
Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa
Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas
Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos
Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo
Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo
Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense
Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero
Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo
Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten
Coordinadas 04 o Pan e porco
Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou
Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir
Outros 235 o Languintildeo a Saulera
Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
64
En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente
relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal
(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados
aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas
(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos
formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os
alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as
Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos
(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o
uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da
preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)
Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha
caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen
algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)
En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun
sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o
seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a
Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de
Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos
unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do
Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco
constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou
cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos
habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados
delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir
No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos
dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente
substantivos e adxectivos
Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis
frecuentes son os seguintes
A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o
Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes
propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do
artigo e da flexioacuten do plural
A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos
coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha
significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
65
gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos
diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San
Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o
Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute
-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos
Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo
valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo
encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens
alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por
exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)
Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor
despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os
Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o
Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)
ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes
identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo
(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)
-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes
lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou
despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe
sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a
un hipocoriacutestico
A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que
poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e
leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a
partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos
patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser
substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo
+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o
Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un
verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos
patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras
(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres
elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de
caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o
normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un
substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por
un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
66
Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen
no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado
(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute
No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado
Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )
53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas
Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e
coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se
sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte
nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes
apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a
actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa
Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de
formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto
resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada
laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas
castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da
lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que
non lles corresponde
222 22
214 21
91 9
04 104 0
296 30
169 17
Conversioacuten (222)
Derivacioacuten (214)
Composicioacuten (91)
Interx (04)
Onomat (04)
Nome comuacuten (296)
Outros (169)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
67
De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16
poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son
castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo
o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un
castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]
grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)
Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute
dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso
corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que
adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina
a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un
verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)
Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de
alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de
datos (veacutexase o apartado 45)
Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos
53 26
39 19
26 13
18 9
12 6
11 5
9 56 3
6 35 34 22 19 5
Calidades psicoloacutexicas (53)
Animais (39)
Calidades fiacutesicas (26)
Antropoacutenimos (18)
Costumes (12)
Topoacutenimos (11)
Vexetais (9)
Habilidades (6)
Profesioacutens (6)
Formas de falar (5)
Aneacutecdotas (4)
Escatoloacutexicos (2)
Outros (9)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
68
Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza
leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas
o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como
comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)
En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de
animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o
que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa
alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque
comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas
semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora
Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o
Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e
con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe
o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a
un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten
Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de
datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun
nome propio ca nun apelido
Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que
relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con
algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co
mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o
Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo
escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un
divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores
Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo
grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso
os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos
dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o
noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo
Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a
Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a
Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten
o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a
Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a
Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como
a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
69
partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos
semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico
determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade
de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)
Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a
voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute
significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre
a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha
relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu
alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala
que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o
Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa
demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten
entre o alcumado e o seu alcume
6 Conclusioacutens
Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen
unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e
unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis
preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio
situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que
perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha
motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo
caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan
estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades
e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados
nicknames
Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas
aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute
transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona
son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa
linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis
frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que
poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os
procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
70
derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os
substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico
destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten
a animais
Referencias bibliograacuteficas
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40
Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126
Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]
Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]
Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]
Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais
Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]
Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
71
lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]
GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais
Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110
Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190
Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo
Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]
Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22
Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama
Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]
Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra
Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos
Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]
Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767
PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
72
Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176
Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]
Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]
Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226
Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273
Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326
Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
73
Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350
Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374
Recursos en lintildea
DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt
DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt
DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt
ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75
AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
Nuria Bouzas Antas
Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom
Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como
correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que
daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En
Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os
toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos
aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens
aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe
por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara
en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante
Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos
Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade
Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent
for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives
an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia
the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes
against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related
to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some
points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in
several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina
ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician
population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in
Argentina before his readers
Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
76
1 Introducioacuten1
O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega
e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto
Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se
desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos
artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en
cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten
a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo
Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na
suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt
1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa
como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias
co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens
desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio
Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)
Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu
paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por
Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea
e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na
Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino
fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes
gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega
externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte
Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt
acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971
7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un
incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado
por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de
calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas
Carral (2016 2)
1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade
de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten
2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
77
resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona
de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y
latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una
cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por
una parte considerable de los viajeros argentinos
Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva
senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e
impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas
se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten
contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el
imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e
da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante
Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza
e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables
condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las
maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash
habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai
referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar
Bos Aires (Cobas 2016 12)
Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro
debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e
evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores
2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego
O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse
aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un
sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute
posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten
dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como
indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo
non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes
para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens
afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo
ceroraquo da paisaxe
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
78
Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a
literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)
A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do
contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa
tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico
desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de
Assunto
Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha
parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e
independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute
dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha
primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten
consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a
perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do
noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez
Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que
diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a
etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute
espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)
Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute
completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a
herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe
cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non
identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)
Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute
paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-
103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-
Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da
xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas
artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento
momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira
autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia
paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez
(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica
laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa
hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea
codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a
do viaxeiro
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
79
Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a
emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que
a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres
momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute
laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente
perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez
Silvestre 2009 103)
Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda
culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que
non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a
identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)
Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan
desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin
duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son
visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada
Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten
social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de
que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como
laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)
Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa
Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante
unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)
Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun
conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as
teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre
o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a
autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o
desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da
paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista
O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e
psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial
semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de
alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute
propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que
a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden
proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en
elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
80
Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe
dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a
calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar
principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando
a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e
resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa
ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para
reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento
eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas
estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade
propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo
Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras
literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos
escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto
real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten
Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o
problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo
A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)
asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas
con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e
literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio
a terra a paisaxe
Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a
paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao
rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como
indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)
Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura
galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con
anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun
lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de
Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)
esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten
santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease
identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos
situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita
e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra
abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
81
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita
que chega hasta o ceo
que estaacute no camintildeo
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra
a vila do reino
a unha legointildea
camintildeo dereito
fai conta que sigues
o rumbo surlesto
se sube en relanzo
por todo o vieiro
sen muita fadiga
nen muito tormento
axintildea se chega
ao chan que dixemos
e mais eacute ben ancho
todo o seu terreo
Aliacute corren lebres
e cazan coellos
os homes nas festas
despois van vendelos
Daliacute daquel chan
tan alto en extremo
se ve toda a vila
cos seus arrodeos
se ve o mar bravo
se ve o mar quedo
de Ons e de Tambo
as illas ao lexos
se ven Portonovo
e xunto San Xenxo
Mariacuten e Combarro
Lourido e Campelo
se ven o Castrove
e mais Montecelo
tameacuten San Cibraacuten
e mais o Castelo
Do norte estaacute posto
o lindo convento
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
82
dos frades de Leacuterez
que estaacute nun outeiro
Aliacute donde sempre
van muitos romeiros
ao San Benitintildeo
santintildeo ben feito
Tameacuten daquel chan
se ven que estaacuten preto
os ollos da Ponte
e o Burgo pequeno
Morrazo se fora
maacuteis chan seu terreo
se vira de frente
casi todo enteiro
Por fin os navios
e barcos dos pescos
se ven navegare
e maacuteis se estaacuten quedos
Os ollos se fartan
con tanto recreo
da terra de verde
de mar e de ceo
(Sarmiento 2002 41-42)
E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada
concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado
nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que
producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como
Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha
defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean
como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia
e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna
Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos
como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou
Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura
galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a
Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira
o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo
senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e
territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
83
resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da
paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas
soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e
a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en
oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses
maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo
(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara
aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea
Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla
de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos
non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio
texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende
atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado
polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a
autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo
encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante
ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)
Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)
Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun
lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma
Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten
se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega
A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola
presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez
Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no
imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por
asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo
seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia
Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios
investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute
a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten
Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe
galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus
ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e
achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as
obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008
122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
84
castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a
ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade
individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que
nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero
Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario
territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por
obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non
pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da
valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e
abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade
Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida
facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a
crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten
coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados
Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como
elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran
diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese
outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o
determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea
unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha
correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en
trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en
obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)
Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do
Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta
apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira
(2014 159)
o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor
dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel
naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute
que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia
Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda
dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste
autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un
ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo
cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a
uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
85
Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar
central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de
Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual
de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-
150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de
Roberto Arlt a Galicia
3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega
Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa
fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo
que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe
da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten
incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un
efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens
mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa
natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario
colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue
presente case sen mudanzas
Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto
Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega
a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en
contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente
en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos
se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que
nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E
en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo
31 Diferenzas
Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada
en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles
espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente
a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado
sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
86
en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella
podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del
espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones
fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en
muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por
todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento
poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en
la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo
en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)
Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis
aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten
identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O
nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de
Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no
imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as
descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas
enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en
especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que
compontildeen o libro)
Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co
toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a
modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade
inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha
serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta
ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis
pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)
asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda
a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o
estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten
laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se
desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no
es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del
semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)
A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando
fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens
agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules
sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en
ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
87
reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con
hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las
lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt
1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose
co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc
Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero
finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt
descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)
Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental
popular
Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da
interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro
nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita
diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi
posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)
El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos
ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese
espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que
Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar
Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago
de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento
esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre
se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)
En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os
elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del
hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la
naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute
(Arlt 1997 24)
Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega
que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute
en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada
cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el
monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos
muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para
caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan
para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste
mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
88
al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40
respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis
adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica
grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada
non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que
permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana
Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non
lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que
eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da
mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa
paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende
ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai
ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es
brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)
Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe
tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran
en conflito e conviven no texto
32 Semellanzas
Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre
as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)
laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de
Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las
ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad
con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa
obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos
lugares de toda Galicia
Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea
e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea
escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo
e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis
recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio
novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe
latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle
faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo
pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
89
Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas
descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas
Asiacute establece
la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y
representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos
Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute
los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que
el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)
Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de
identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt
o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre
opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social
tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a
antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que
continuaron outros autores como Otero Pedrayo
Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle
adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute
se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos
prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes
da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio
embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre
el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino
en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas
Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente
Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a
maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos
definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo
impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos
y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral
(2016 7-8)
Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos
momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea
tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de
montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de
un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha
estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el
gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
90
pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl
brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23
23 29 139 respectivamente)
Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt
adopta as teoriacuteas celtistas
las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro
lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina
lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero
que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se
desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo
de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)
Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o
arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co
latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo
galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento
louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un
predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten
outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo
elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia
El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras
una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua
Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y
Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)
A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na
historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes
fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e
unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor
da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma
galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)
Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre
todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza
seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero
seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea
lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad
vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma
substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute
profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
91
Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero
tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental
da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe
Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os
seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de
maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos
Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra
cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores
agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son
trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997
70)
Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da
meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e
crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao
campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que
estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano
dobremente subalterno a muller traballadora
Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias
Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)
33 Arlt e o estereotipo
Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega
afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta
reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera
exposto antes da suacutea viaxe
Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina
onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante
e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban
Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos
seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes
das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que
eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea
en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo
testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada
pola literatura
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
92
O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe
a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias
ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido
tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les
conocemosraquo (Arlt 1997 27)
Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos
na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro
porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos
establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que
comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os
puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito
en palabras de Cobas Carral (2016 12)
Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un
contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose
casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y
de allaacute
No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens
coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras
afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non
son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten
coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di
El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus
pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con
personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante
de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de
preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)
Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que
as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute
que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten
del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma
distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da
construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables
Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el
e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico
endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe
cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens
tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
93
No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola
terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria
aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos
feitos da mesma materia
A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute
probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca
Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose
cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a
relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas
e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes
gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia
Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou
unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira
que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por
parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e
fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha
comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando
asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles
non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a
Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con
estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)
En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de
escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda
utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que
habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en
Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa
poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea
comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo
se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se
revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias
sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico
obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
94
4 Conclusioacuten
Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto
por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia
conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio
Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento
comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home
laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un
retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)
A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea
conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino
a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da
emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires
reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio
da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a
raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo
Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la
identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas
de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la
ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos
vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX
Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda
polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza
cunha mirada externa a identidade diferencial galega
Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega
pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller
proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha
clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico
Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus
textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo
sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e
literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el
traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos
(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten
realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata
de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria
galega
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
95
Referencias bibliograacuteficas
Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161
Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril
Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino
Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal
Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]
Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia
Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia
Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103
Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59
Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198
Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24
Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia
Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53
Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51
Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten
Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97
APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS
A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier
lexicon through the documentary genre
Fernando Groba Bouza
IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom
Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas
Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes
Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future
Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
98
1 Introducioacuten1
Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na
suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se
recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de
aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a
laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer
separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de
vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos
que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O
contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua
mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da
antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade
e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4
Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que
afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)
Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar
as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio
de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos
1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do
Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso
2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas
3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar
os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
99
caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso
interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten
como unha costura
E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)
Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma
considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de
separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos
Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do
Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas
e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para
noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de
traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea
desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra
valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas
Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do
leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de
Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos
caracteriacutesticos posuacuteen
Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen
traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico
da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-
Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar
magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa
bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais
(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos
salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos
audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas
na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten
consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a
comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que
pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo
mundial
5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante
a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
100
2 Apuntamentos metodoloacutexicos
Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro
documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011
e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias
vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen
diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que
pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea
do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)
que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase
despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades
comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou
medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en
Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a
variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades
estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa
seleccioacuten
O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes
dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado
que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada
e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito
de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar
seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das
intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e
pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis
detallado
Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas
susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa
variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as
falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e
o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia
e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial
6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente
accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
101
Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades
iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten
incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano
Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos
estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o
dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e
fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar
21 Caracteriacutestica dos documentais
Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha
serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor
etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta
magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de
pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que
dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude
e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra
das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas
directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas
vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo
elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto
de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas
variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co
valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral
espontaacutenea das persoas entrevistadas
Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza
cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que
percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o
contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que
tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais
8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
102
asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou
publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro
(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha
diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola
velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX
e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte
substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou
prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas
entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)
Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves
2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do
sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-
-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e
Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por
Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou
Diana mulleres
Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con
temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte
os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en
A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e
Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario
como o contrabando
22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos
Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes
que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son
Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de
forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do
concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home
m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)
e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero
engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)
expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
103
Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)
RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca
portuguesa)
Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato
miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e
incluso do lugar concreto da parroquia
Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou
mesmo dalguacuten documento que o acompantildear
Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van
acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada
a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do
viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das
entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a
suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)
Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa
Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)
Nome Ano de nacto
Documental
Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio
Tato
plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
AVv RSP Arcos de Valdevez
(Soajo Vaacuterzea)
Hortelinda (unha
das mulleres)
plusmn1944 Vilaverde et al 2016
Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Eh1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1945 Vilaverde et al 2016
Em1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1934 Vilaverde et al 2016
Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016
Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
104
Eh3 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1940 Vilaverde et al 2016
Eh4 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Eh5 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1980 Vilaverde et al 2016
Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016
Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016
Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016
Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016
Em4 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1979 Vilaverde et al 2016
Em5 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Em6 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Irene de Jesuacutes
Bernardo
Bernardo9
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Eh8 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Manuel
Domiacutenguez
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Em7 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1947 Vilaverde et al 2016
Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016
Lm2 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016
Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016
Lh3 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Padrendo)
Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016
Lm4 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016
Lm5 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016
Lm6 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016
Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou
mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
105
Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino
Ribeiro
plusmn1927 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A
Cerdeira
plusmn1946 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A
Domingues
plusmn1939 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro BicoSeara)
- plusmn1953 Vilaverde et al 2011
Mm3 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm4 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1951 Vilaverde et al 2011
Mm5 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Portos)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm6 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Seara)
- plusmn1913 Vilaverde et al 2011
Mm7 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm8 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1932 Vilaverde et al 2011
Mm9 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vaacuterzea
Travessa)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm10 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vido)
- plusmn1928 Vilaverde et al 2011
Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009
Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo
Gregoacuterio)
- 1920 Gonccedilalves 2009
Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009
ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles
Gonzaacutelez
plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
106
ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009
Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009
Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009
Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009
VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009
VMm2 RFP Valenccedila do Minho
(Urgeira)
- 1933 Gonccedilalves 2009
VMm3 RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
- 1930 Gonccedilalves 2009
VMh RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
-10 1925 Gonccedilalves 2009
VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009
VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes
Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal
e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e
19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11
concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa
mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira
Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de
cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea
(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de
Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa
dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E
por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos
informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello
do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do
Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o
barrio ou lugar)
10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
107
Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un
Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)
3 Anaacutelise dos resultados
Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que
son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as
transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso
que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar
tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas
compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder
contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial
Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e
clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos
xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos
aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que
condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
108
De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos
semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros
documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no
que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais
atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles
permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as
accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que
se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os
elementos supersticiosos
O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de
mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha
xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das
que pertencen aacute lingua xeral
Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer
grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando
a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia
fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica
31 Marxe galega versus marxe minhota
311 O que variacutea
O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das
portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do
lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan
reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que
o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma
puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar
(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de
Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis
frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o
sea
12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de
Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
109
A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de
contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os
dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro
viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis
estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla
carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de
comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa
Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades
monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios
miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas
relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al
(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo
Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo
ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra
que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)
A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)
San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir
do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia
directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou
adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)
13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por
eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)
14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)
15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
110
Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da
presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos
concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode
xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre
azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera
puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17
Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo
mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que
estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar
parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano
cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e
portugueacutes) raiano(s)20
Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre
persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo
e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas
galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras
castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica
Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que
separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que
distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun
arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago
o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas
16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3
(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do
leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental
18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)
19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)
20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
111
portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo
imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et
al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21
Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala
Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que
vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal
nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e
do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha
uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta
no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas
antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)
Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de
Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa
cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de
contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha
boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais
en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e
prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar
segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non
Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a
onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et
al 2016 16rsquo31rsquorsquo)23
Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres
formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que
acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que
atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute
moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial
o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais
portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre
de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)
22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro
23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
112
duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar
pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009
30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero
antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)
Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas
entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa
para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no
galego24
Portugal
Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen ser
Castro Laboreiro)
Valenccedila do
Minho
Vila Nova de
Cerveira
Caminha Total
Pero 0 0 2 1 0 3
Mais 22 19 1 1 1 45
Mas 0 22 2 5 1 30
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Pero 5 11 3 7 0 7 33
Mais 4 1 0 0 0 0 5
Mas 2 1 0 0 0 0 3
Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares
Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen
gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear
(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)
Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que
tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado
para o outro
24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en
territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
113
No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en
Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda
Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta
zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios
vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e
xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de
obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas
envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29
chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non
se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha
combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30
E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho
alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que
pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)
vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)
escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol
(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)
mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado
312 O que se mestura e une
Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as
variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar
soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que
queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute
no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do
concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en
Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a
25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na
parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)
30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados
31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
114
descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia
da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de
Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma
As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)
procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos
xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego
oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do
territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda
(Fernaacutendez Rei 1991 52)
No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis
curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos
nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e
Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do
mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de
Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando
en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32
O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute
como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten
abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez
(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en
Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2
Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante
adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute
e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de
Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde
Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33
Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de
indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos
iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con
acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona
nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal
32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende
Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo
33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
115
Portugal
Acentuacioacuten Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen
Castro Laboreiro)
Valenccedila
do Minho
Vila Nova
de
Cerveira
Caminha Total
Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48
Grave 4 1 0 0 0 5
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22
Grave 1 6 10 5 1 3 26
Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares
Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta
As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP
(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro
e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes
centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias
e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal
do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)
Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da
Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens
con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas
Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais
que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-
-portuguesa Do lado galego achamos
No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono
de 2ordf persoa de complemento indirecto)
En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)
cordear
En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do
preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar
cuatro cuitadinho ouviacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
116
En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da
semanarsquo) quinta sexta viacutergola34
E do lado portugueacutes
En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)
En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr
LCRTMAD svv milhor e neum)
En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv
osdepois)
En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha
atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe
camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos
dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem
antatildeo presa nim home)
En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento
indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o
seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo
propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten
vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr
LCRTMAD svv maila assi proacutepio)
32 Raia seca versus raia fluvial
Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena
densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que
sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos
urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo
que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os
seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os
falares que son costeiros e os que non o son
34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes
continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
117
Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos
de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro
Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as
falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas
Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que
respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos
diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais
descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas
caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-
-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37
levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen
nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas
de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que
pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no
Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal
respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en
LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego
non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten
que eran todos portugueses41
Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais
pola suacutea singularidade
O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito
(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo
xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque
36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral
recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar
equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda
os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha
ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha
aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
118
sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten
agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42
Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere
(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez
Rodriacuteguez 2016 107 e 109)
As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei
1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)
As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no
presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-
agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos
na casa44
4 Para concluiacuter
Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-
-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado
para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas
falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu
alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos
sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas
Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero
cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e
converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que
pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos
a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta
distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas
con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas
paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros
fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas
linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega
42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)
Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
119
da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que
poden matizar ou completar outros estudos de maior calado
Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos
e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica
ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a
variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi
diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)
En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos
xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito
regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os
que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de
Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)
E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a
unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear
aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros
traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e
2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez
2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior
debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as
formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron
Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario
dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a
posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis
ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos
pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser
negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou
Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)
Referencias bibliograacuteficas
Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG
45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no
Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
120
ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]
Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
121
Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]
Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]
Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]
Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]
Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]
Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais
Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]
Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
122
portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]
Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves
LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa
Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]
Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]
Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]
Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
123
Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]
Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]
Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125
SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO
CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and
respecto A Galician-Spanish contrastive study
Antonio Martiacuten Pintildeero
Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom
Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol
nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en
senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e
cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira
contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os
motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda
cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande
interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese
paradigma de unidades gramaticais
Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo
Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in
prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both
corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The
aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in
these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in
these languages even though there are models already established by the respectic language
academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one
or the other option within this paradigm of grammatical units
Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
126
1 Introducioacuten1
A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de
convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende
como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron
desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten
dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos
en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten
reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade
linguumliacutestica son os falantes
Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades
combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e
evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute
habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten
comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada
polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para
este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous
nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente
sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute
alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de
distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un
modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico
Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten
Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os
falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e
escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus
de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais
que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que
tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes
Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia
sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de
partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten
1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en
espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
127
2 Marco teoacuterico
Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e
describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea
diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un
enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha
explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde
se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a
matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por
unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical
(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en
base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta
(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado
Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode
asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que
non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen
contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do
contexto
Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o
argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final
que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas
formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de
compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente
diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un
segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na
devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten
gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito
De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto
a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente
concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto
e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa
primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de
pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se
2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica
(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
128
entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica
necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor
coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este
Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens
de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten
da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as
formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de
combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un
exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario
en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real
Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base
respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo
laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base
araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que
existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no
devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas
Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade
comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode
dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o
permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa
preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito
en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se
poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as
linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os
que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados
Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos
son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun
sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente
de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen
sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de
terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos
para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
129
3 Metodoloxiacutea e corpus
Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva
realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens
preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine
no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e
para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non
se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o
lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes
Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse
unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao
TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter
varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra
(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se
atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute
esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades
conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada
caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de
ADESSE
Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo
Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)
Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)
Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)
Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)
Contexto esquerdo
Tipo de palabra nuclear esquerda
Preposicioacuten dereita
Preposicioacuten esquerda
Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)
Relacioacuten co verbo se eacute non argumental
Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)
Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
130
Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten
como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En
ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto
que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute
eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional
especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto
de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e
mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a
descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o
problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo
e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso
inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante
esta investigacioacuten
Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu
caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda
que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos
posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para
o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en
conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)
Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute
anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de
taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes
4 Anaacutelise dos resultados
A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos
oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando
o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten
Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como
contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol
locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e
locucioacutens formadas con respecto en galego4
3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que
figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
131
41 Base
411 Espantildeol
Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus
SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para
este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta
seccioacuten da mostra
Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5
Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en
relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo
claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade
discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na
escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base
como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute
onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica
Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6
5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a
maacuteis proacutexima no texto
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Semiformal Semiinformal Formal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
132
Contexto dereito (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 7 350 350
Nome comuacuten 13 650 100
Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)
Tipo de palabra nuclear dereita (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbos 3 150 150
Nome comuacuten 16 800 950
Nome propio 1 50 100
Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)
Contexto esquerdo (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 15 750 750
Texto 2 100 850
Nome comuacuten 2 100 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)
Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbo 14 700 700
Complexo 2 100 800
Nome comuacuten 3 150 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
133
Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo
de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as
locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto
determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o
elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai
maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)
laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir
respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por
otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto
(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade
combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez
do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten
(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto
referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa
locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas
senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos
ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse
doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir
a locucioacuten coma en
(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz
energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian
relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables
en la []raquo
Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute
complexo porque non hai unha soa palabra de referencia
Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional
nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As
preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de
a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a
primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito
sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi
reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con
e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute
formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado
No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)
7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
134
e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n
11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional
dado o cambio formal
(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca
pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al
asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-
poliacuteticas []raquo
A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en
primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta
unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para
o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto
aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten
concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria
Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte
exemplo
(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un
individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por
medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo
Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta
como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo
(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case
despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo
Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na
realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi
concretado
(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la
legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree
de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo
Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el
origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa
unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse
a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se
ve laquodesde a orixeraquo
(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la
ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual
dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha
informado []raquo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
135
Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo
respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices
conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de
confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia
sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento
laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da
teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens
da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis
frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus
tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de
ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos
Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu
anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o
nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]
SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej
11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)
Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)
Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute
argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa
independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que
se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co
que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron
argumentais
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
136
Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)
Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica
preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos
distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas
linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo
da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa
axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se
predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha
pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)
No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia
significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible
cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten
contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten
usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten
correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos
(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade
(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten
(3) causacioacuten inducioacuten
(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten
(5) contildeecemento e sensacioacuten e
(6) usurpacioacuten sen grupo
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
137
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp
Cambio 1 59thinsp 176thinsp
Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp
Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp
Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp
Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp
Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp
Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp
Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp
Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp
Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp
Propiedade 1 59thinsp 824thinsp
Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp
Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp
Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp
Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)
As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a
introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema
do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por
unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na
locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten
para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta
focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como
os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non
o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis
claramente en respecto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
138
Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)
Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)
Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos
paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os
seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da
informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os
resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a
anaacutelise
0
2
4
6
8
10
12
14
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
139
412 Galego
Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre
as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas
consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos
exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos
para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en
espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do
espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor
a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9
Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que
rodeou as locucioacutens galegas
Contexto dereito (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp
Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp
Nome propio 1 50thinsp 950thinsp
Adxectivo 1 50thinsp 100
Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)
Contexto esquerdo (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 14 700thinsp 700thinsp
Texto 3 150thinsp 850thinsp
Nome comuacuten 2 100thinsp 950thinsp
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)
9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar
os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
140
A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute
esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego
abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto
que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)
e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais
aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol
difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos
Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)
Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
141
Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten
(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun
65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol
Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a
mesma explicacioacuten para esta lingua
Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)
Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
16
A De En
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
142
Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en
(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre
125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra
tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de
sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo
menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que
en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para
estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s
(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou
mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute
ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo
A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun
sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha
situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no
voto
(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de
actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e
pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo
A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten
pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente
(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional
espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de
relatividade
(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan
soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da
construcioacuten ou mozo para todo []raquo
Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa
que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se
creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten
dependente dun continuo cambio
Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a
alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se
percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan
da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos
Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten
con este (Graacutefica 11)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
143
Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)
Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)
Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia
pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter
argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona
directamente co exposto
(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito
desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme
chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo
Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse
clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra
caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias
aglutinantes
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
0
5
10
15
20
Argumental Non argumental
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
144
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp
Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp
Cambio 2 111thinsp 222thinsp
Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp
Atribucioacuten 1 56thinsp 333thinsp
Adquisicioacuten 2 111thinsp 444thinsp
Creacioacuten 1 56thinsp 500thinsp
Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp
Fase 1 56thinsp 667thinsp
Relacioacuten 1 56thinsp 722thinsp
Transferencia 1 56thinsp 778thinsp
Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp
Contildeecemento 1 56thinsp 889thinsp
Comunicacioacuten 1 56thinsp 944thinsp
Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp
Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)
Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un
65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta
daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean
as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que
poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de
atencioacuten nese sentido
42 Respecto
Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da
seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa
entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus
matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
145
421 Espantildeol
En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa
tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de
rexistro claramente informal)
Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)
A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13
a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase
de forma bastante estable nesta locucioacuten
Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Semiformal Semiinformal Formal
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
146
Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)
Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)
Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten Texto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Verbo Nome comuacuten
0
2
4
6
8
10
Complexo Verbo Nome comuacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
147
Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio
dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido
por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo
complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea
e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear
maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo
No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran
variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten
As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de
aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de
referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as
linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido
RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas
Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)
Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)
44
46
48
5
52
54
56
58
6
62
Con A
0
2
4
6
8
10
12
14
A De
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
148
Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos
destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso
poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas
aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego
normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)
Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non
extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o
exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no
mesmo punto
(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la
ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los
Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo
A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un
o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder
presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda
o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de
ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de
comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a
norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 3 150thinsp 150
Cambio 1 50 200thinsp
Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp
Permiso 1 50 550thinsp
Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp
Existencia 1 50 650thinsp
Percepcioacuten 2 100thinsp 750thinsp
Disposicioacuten 1 50 800thinsp
Posesioacuten 2 100 900thinsp
Transferencia 1 50 950thinsp
Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp
Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
149
Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten
non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto
Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30
restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con
anterioridade coma no seguinte
(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para
la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal
de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo
422 Galego
Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten
ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no
rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)
Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)
Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre
ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25
formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con
base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao
contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens
55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute
vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en
maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca
en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa
inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)
0
2
4
6
8
10
12
Semiformal Semiinformal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
150
Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)
Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda
sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio
semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de
respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un
exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede
de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten
preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto
Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
0
1
2
3
4
5
6
7
Con A De
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
151
Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)
(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece
asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado
basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo
No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda
patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten
nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un
movemento puntual de traacutensito
(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo
describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade
metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo
Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se
chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se
describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra
preposicioacuten
Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do
mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non
a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que
maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir
unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as
linguas) coma persoal
0
2
4
6
8
10
12
A De Con
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
152
Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si
que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A
Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo
mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24
Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)
Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)
Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do
espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea
0
2
4
6
8
10
12
14
Posposto Anteposto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
153
No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de
comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a
diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de
posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua
preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en
preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal
acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10
coa dispersioacuten e porcentaxes
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 1 50thinsp 50thinsp
Comunicacioacuten 5 250thinsp 300thinsp
Actividade 2 100thinsp 400thinsp
Relacioacuten 1 50thinsp 450thinsp
Inducioacuten 1 50thinsp 500thinsp
Transferencia 1 50thinsp 550thinsp
Transferencia 1 50thinsp 600thinsp
Desprazamento 2 100thinsp 700thinsp
Creacioacuten 3 150thinsp 850thinsp
Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp
Existencia 1 50thinsp 950thinsp
Localizacioacuten 1 50 100
Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)
Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas
discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos
25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]
puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a
informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso
(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus
estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en
espantildeol moi equilibradas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
154
Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)
Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)
Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no
semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e
tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas
tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que
se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez
un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido
distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste
estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
155
5 Conclusioacutens
Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens
En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia
semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito
cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute
necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis
completa descricioacuten do seu cambio
Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de
alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas
deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes
de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total
seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego
En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade
e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras
de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten
achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten
Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas
un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun
corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten
As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese
punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como
se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten
futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva
Referencias bibliograacuteficas
ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt
Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9
RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
156
RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]
Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]
The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt
TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt
157
AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en
Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en
Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de
Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma
universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea
formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de
Educacioacuten Secundaria
NURIA BOUZAS ANTAS
Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de
Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na
mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo
FERNANDO GROBA BOUZA
Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea
Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos
na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor
investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e
recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas
cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros
Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20
anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y
Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario
en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea
e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna
Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de
La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo
159
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a
contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a
literatura galegas
O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en
galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun
senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os
estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego
O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo
xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso
de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e
tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas
graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro
Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten
cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se
precisan facer modificacioacutens
O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor
Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto
a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens
O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda
tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras
Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea
autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo
electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra
Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que
describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en
ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras
chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda
Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se
incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe
O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple
O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro
nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro
nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
160
1 Apartado
12 Subapartado
121 Subapartado
Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse
dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute
en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda
O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda
O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora
ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000
23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda
No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do
texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento
Libro
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Publicacioacuten en lintildea
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp
wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]
Capiacutetulo de libro
Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo
en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro
nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga
Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93
Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego
literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca
contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de
sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia
99-176
Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de
segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)
Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade
de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de
Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
161
Artigo de revista
Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non
argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165
Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura
e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100
De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora
a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato
da publicacioacuten CUMIEIRA
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
162
8
9
LIMIAR Introduction
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016
publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea
Galega entendida esta nun senso amplo
Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de
anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha
quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas
en galego e castelaacuten
Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen
examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo
histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo
social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento
Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos
243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para
reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea
relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a
imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas
para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se
distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se
asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por
Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes
que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en
diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co
traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e
os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas
locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma
castelaacuten
No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo
Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten
a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts
10
Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes
principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello
da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de
filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de
Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace
lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-
filoloxia-galega-2gt
Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a
calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e
literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese
para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o
seu enviacuteo
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Editor de CUMIEIRA
Universidade de Vigo
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11
ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
Abraham Castro Garciacutea
Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom
Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde
o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado
e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-
-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista
dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos
de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados
X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da
UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu
servizo social
Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego
Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the
perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social
and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task
of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in
1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national
liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through
his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive
and structure of literary creation are determined according to their social service
Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
12
1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1
Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as
suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de
documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e
os medios consecuentes a este
No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata
que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en
liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O
Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo
nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de
Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute
poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como
nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e
a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea
(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)
Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e
institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da
interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo
fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata
(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica
(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)
1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira
titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces
2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)
3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista
4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
13
A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de
clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita
sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63
se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da
Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro
do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)
con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das
detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten
de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem
161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do
movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior
referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea
subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a
base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten
(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes
Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de
acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean
a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as
cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do
universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos
sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as
mentalidades de Galicia
En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a
orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954
Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e
Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo
uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito
simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase
Terra e Tempo 1 [1965])
Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten
entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere
(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo
[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea
5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e
Barreiro (2003 115) 1964 e 1972
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
14
literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea
vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia
no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez
derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)
reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra
O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente
aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de
integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens
entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da
deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO
em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista
cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o
frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da
clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta
1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado
e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10
Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do
nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais
do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios
2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo
dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o
fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social
6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta
etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980
7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo
8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)
9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo
10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
15
da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e
internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son
considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de
laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco
estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores
enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa
Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por
Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa
participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas
estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo
conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento
A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio
de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento
histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute
futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute
materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute
ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica
cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que
existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute
incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las
correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo
Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado
agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das
clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto
galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia
histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a
posibilita
11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha
tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da
poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
16
2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose
literario-poliacutetica
Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se
quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis
laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes
instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema
literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos
especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de
Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa
idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos
confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en
consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a
occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo
nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente
da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14
renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo
encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten
Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo
asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as
necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente
a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o
compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en
consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten
de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta
1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra
Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte
de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro
desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela
de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas
que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero
14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto
fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute
as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
17
Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)
Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-
formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa
(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)
Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo
(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten
das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa
Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)
Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo
non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia
sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo
da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras
retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute
ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente
laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia
Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que
se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten
interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo
(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un
periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes
Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo
esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de
estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista
plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor
dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra
18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro
Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a
escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)
20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade
universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)
23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
18
fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo
simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a
Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)
O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a
emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute
manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o
xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora
axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na
suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o
seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate
antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura
(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade
de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a
un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en
principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que
laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda
que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)
Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a
suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello
continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la
que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso
consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito
a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento
doutra
Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das
ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes
24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa
y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura
25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
19
socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do
laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute
o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por
mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos
seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea
burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a
oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-
contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en
territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos
prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero
independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas
posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala
Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)
Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los
70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que
tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo
(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)
Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente
Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel
para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria
[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos
procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non
26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr
1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros
27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o
desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado
29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste
30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
20
nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten
1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura
galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea
imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa
dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o
servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional
Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens
de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con
territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa
intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos
movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a
resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes
feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do
chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas
(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola
influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste
contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o
maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten
van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha
outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector
sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)
31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)
32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente
33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais
34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
21
Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en
Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola
suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens
(Salgado Casado 1989 213)
Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten
entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten
sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado
xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento
interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de
integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha
etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir
nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura
galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que
Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous
elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis
completa e axeitada nesta lintildea
Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]
Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean
son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)
Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na
concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese
que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de
conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta
maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten
O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter
socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz
obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso
35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao
A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo
36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo
37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
22
[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten
nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38
Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma
respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa
independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a
literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo
caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior
rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do
referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o
discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e
fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo
fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico
dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da
literatura e Tagen Ata como Galicia41
Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)
desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de
atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o
obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre
o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura
Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en
fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando
necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario
consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe
o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten
dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e
38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que
reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)
39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)
40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)
41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
23
deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da
maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do
Proletariado42 ensamblan
Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces
un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica
propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no
espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica
tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o
universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira
2007 230)
A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que
a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral
(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con
anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado
espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca
Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte
o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado
Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol
Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente
malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal
debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser
Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)
Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e
a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo
gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten
semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute
un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da
creacioacuten dunha identidade
Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e
o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra
Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten
Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash
tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis
42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego
contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha
prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
24
que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso
outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea
literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en
Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo
Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten
xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en
1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata
daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no
microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a
lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute
coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa
de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47
e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo
miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute
predilecta
Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das
citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta
no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado
A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico
un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido
o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o
influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49
44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor
laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo
45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente
ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens
47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)
48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que
vimos sinalando
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
25
3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata
A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude
da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira
Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente
aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)
Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial
exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela
primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual
Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia
Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que
permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando
unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela
1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles
Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea
laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a
realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas
lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes
que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)
No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico
nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente
consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de
nostalxia e de ironiacutea
Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares
e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a
Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo
o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos
de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo
forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura
A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o
coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera
Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co
cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)
fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a
todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo
(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
26
cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo
localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea
no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA
(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo
nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios
industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do
espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas
delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o
galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en
consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972
37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa
tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias
A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha
situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)
eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea
laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios
(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []
barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)
Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo
laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo
laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos
afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do
continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector
Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)
Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden
a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non
da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute
resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas
occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen
laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos
restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora
de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis
iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este
adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a
laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados
debedores (Lenin 1974 [1917] 117)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
27
trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten
imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo
Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido
Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A
estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos
en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a
evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o
labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o
propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva
a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten
tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente
aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as
ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a
existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da
primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten
tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo
laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas
celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)
referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e
negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por
algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute
un galeguismo que xa caducouraquo
Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio
de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito
anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se
desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea
presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra
Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten
validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela
das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar
de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que
supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute
falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o
seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no
momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de
51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura
nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
28
nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos
nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-
24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten
isto eacute distinto a orixe
O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata
de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de
laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute
como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa
anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non
relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar
coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo
Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar
laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba
contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata
Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira
talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por
que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico
do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)
A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade
pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem
66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un
laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos
laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado
da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo
(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel
cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho
pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso
desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de
Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa
na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar
aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de
preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo
Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os
perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como
veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego
contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non
contrariamente desde o seu programa histoacuterico
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
29
En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior
contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario
que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi
teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten
ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios
oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de
Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)
Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no
camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre
o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira
instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e
o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non
eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo
1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo
(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo
proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)
xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da
nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea
inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra
o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os
recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea
[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens
deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade
o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas
condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina
Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido
revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a
problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean
parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para
Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)
A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias
confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales
son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)
53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
30
(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-
aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas
penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en
cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a
ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o
laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha
sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe
ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo
(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos
e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)
eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo
Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello
cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime
[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da
ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis
no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co
liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do
nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou
fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra
sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente
da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la
laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado
Zabrate e a doncela Els Bri
4 Conclusioacuten
Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o
terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que
neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos
secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra
maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial
e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten
Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da
suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute
anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito
camintildeado
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
31
Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade
extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio
galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual
Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha
correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha
eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na
revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co
exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social
Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas
obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser
complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no
Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute
situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional
de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses
colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas
e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en
cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases
traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do
comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta
ou inconsecuentemente resolta
Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo
galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado
aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte
simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do
asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos
sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da
man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo
sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas
oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes
elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia
obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto
En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria
contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia
coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes
da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en
tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG
sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais
con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
32
Referencias bibliograacuteficas
Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504
Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais
Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]
Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261
Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28
Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15
Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51
Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22
Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]
Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33
Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
33
Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43
Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)
Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)
Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo
Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco
Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113
Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia
Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223
Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67
Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426
Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica
Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6
Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44
Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108
Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171
Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128
Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos
Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
34
Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33
Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84
Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502
Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9
Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122
Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453
Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123
Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307
Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37
Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia
Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]
Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239
Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98
Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238
Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
35
Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento
Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco
Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento
Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]
Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37
ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
Aacutengela Otero Fontaacuten
Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom
Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio
os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado
por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por
conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha
recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto
alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e
mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar
a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa
poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos
propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas
e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos
Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume
Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name
nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways
of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout
of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of
Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout
history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point
of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common
names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is
performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological
and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects
Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
38
1 Introducioacuten1
Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo
ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar
razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda
ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da
Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca
non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais
do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa
moitas veces o alcume
Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo
e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de
747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa
parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten
e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por
outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur
Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de
poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena
Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de
Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no
ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos
Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior
aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva
de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo
impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o
profesor Jesuacutes Ramiacuterez
La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y
permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de
comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el
tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes
los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos
conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)
1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da
parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
39
Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos
modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a
relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e
moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo
rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo
que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de
extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do
minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar
e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida
que se estea a perder
O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos
discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos
alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo
Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e
lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt
2 Metodoloxiacutea
Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases
en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes
por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co
material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da
anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
40
21 O traballo de campo
Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer
unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de
poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute
e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o
barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu
non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir
anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as
caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou
non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a
informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que
fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior
preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala
recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas
moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que
eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis
informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas
residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada
co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de
caraacutecter sociolinguumliacutestico
22 Elaboracioacuten das bases de datos
A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas
recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a
informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa
para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos
Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que
forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a
preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo
mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos
como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica
Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume
Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten
fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar
seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
41
tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal
xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []
Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen
ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)
Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a
categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante
Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume
Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios
Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o
alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo
no apartado Comentarios
Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos
en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro
Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos
lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a
portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo
Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o
alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares
Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do
alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben
Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume
tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo
lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis
obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten
ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas
entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute
temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume
Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos
usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso
dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten
descontildeecidas deixamos o campo baleiro
Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou
conxunto de palabras tomadas do castelaacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
42
Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de
linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun
elemento galego e doutro castelaacuten
Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada
nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG
DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE
Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios
o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra
composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado
Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten
persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea
motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten
Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada
coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que
pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na
Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que
conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes
proporcionados
Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada
barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila
O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42
persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o
maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos
achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final
un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso
corpus de anaacutelise
Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados
D M 66 Balea 28
Anoacutenimo M - Balea 12
FG M 71 Balea 24
CGM M 79 As Barreiras 35
FGM M 74 As Barreiras 12
CRF M 89 As Barreiras 10
CGM M 79 As Barreiras 35
AM M 68 O Castelo 14
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
43
M M 73 O Castelo 27
Anoacutenimo H - O Castelo 13
VP M 68 Cima de Vila 12
Anoacutenimo M - Cima de Vila 24
SBG M 90 O Cunchido 49
FFF H 88 O Cunchido 36
CRF M 81 O Cunchido 22
AC H 82 A Madalena 27
Anoacutenimo M - A Madalena 9
C M 76 A Madalena 14
CGP M 73 Ourelo 18
S H 82 Ourelo 12
Anoacutenimo M 69 Ourelo 21
CGC M 75 O Pintildeeiro 10
MBM M 79 O Pintildeeiro 67
BS H 79 O Pintildeeiro 20
AM H 76 San Pedro 13
MR M 71 San Pedro 21
Anoacutenimo M - San Pedro 14
JG H 65 San Roque 10
A H 60 San Roque 17
P M 74 San Roque 8
CFR M 65 Santa Marta 13
DV H 65 Santa Marta 32
JM M 73 Santa Marta 14
SMF M 74 O Seixo 22
ARF M 84 O Seixo 12
FR M 78 A Serra de Nacente 20
A M - A Serra de Nacente 11
P M 70 A Serra de Poente 18
ML M 68 A Serra de Poente 32
EC H 72 A Serra de Poente 29
JG H 72 Ximeu 12
Anoacutenimo M Ximeu 17
Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
44
23 Redaccioacuten do traballo
Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito
no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico
morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros
termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia
antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a
bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto
de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993
Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea
Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten
sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido
Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007
Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007
Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)
3 Orixe e historia dos alcumes
Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos
remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan
antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da
humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva
(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo
comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o
seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo
era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era
tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do
Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar
se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo
Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa
eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma
do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el
primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy
es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo
(Guerrero 2006 60)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
45
Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre
a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que
Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que
daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que
se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El
nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del
apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)
Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten
moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o
nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a
denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se
nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos
Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo
estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo
Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos
aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho
III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I
Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa
que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por
ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a
algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente
administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha
creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo
resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente
Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a
funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o
Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da
contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor
Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a
existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito
eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo
tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute
estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo
Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos
somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros
animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos
dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
46
comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe
articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de
cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute
como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir
connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar
y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje
literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)
Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes
algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como
el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en
cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas
que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten
soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens
aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos
comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo
Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute
maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a
posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no
aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade
ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e
identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona
co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas
aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad
siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)
Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural
do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva
decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural
acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten
provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas
persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e
novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na
actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio
moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades
Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan
na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente
altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e
consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
47
Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por
manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de
continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la
mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado
deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes
discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van
perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas
con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade
que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais
de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas
celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten
cada vez con menos xente
Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que
condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa
dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos
alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas
xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social
preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)
Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son
formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece
condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois
estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por
exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as
suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles
ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro
Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)
4 Caracterizacioacuten do alcume
Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi
proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir
recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que
dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de
diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de
alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos
que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
48
ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou
hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten
41 Definicioacuten de alcume
En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre
alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa
dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha
validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no
tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia
estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os
alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son
atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos
Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o
alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha
persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras
circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi
orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide
que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e
comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas
delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o
alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua
o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran
Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome
co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv
apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no
dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou
mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha
atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)
Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira
acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus
defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a
atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del
espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado
2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote
nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
49
a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos
donde se transmite de padres a hijosraquo
De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero
que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a
pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas
conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)
Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar
una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para
nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno
Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia
[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo
Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante
a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois
para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no
tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a
escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos
pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)
42 O alcume e outros termos afiacutens
Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que
recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome
Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra
establecer unha certa relacioacuten de sinonimia
Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras
alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten
estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan
esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta
loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome
Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a
algunha calidade moral etc
Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio
tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias
Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
50
Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un
hiperoacutenimo de alcume
Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene
maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre
pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una
relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)
A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias
Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden
establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo
este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977
107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o
caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos
son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que
empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas
hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas
Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos
que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a
distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os
hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas
do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e
a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico
non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase
exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha
consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten
43 Trazos do alcume
Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser
considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus
trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas
Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do
alcume son as seguintes
1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica
especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou
atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na
recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
51
2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada
3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma
que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de
escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades
4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que
provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados
por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo
atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute
herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como
Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo
debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio
delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo
5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con
respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En
Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias
oacute que fai cada animal
6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou
moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden
chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o
Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten
7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e
plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a
Chichona e as Chenchas
8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus
atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento
Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os
alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que
establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por
outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e
morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se
nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como
este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza
1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
52
44 Nome propio ou comuacuten
De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos
nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten
estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de
opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens
autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio
maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no
universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio
perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a
mantelo
La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario
consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten
y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten
identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia
del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que
procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su
funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de
denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le
sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)
Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto
do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o
alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute
igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles
que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson
auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de
Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo
Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os
alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos
dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua
a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa
caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar
una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy
diferentesraquo (1993 347)
Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)
na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do
comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes
propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
53
posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute
nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e
como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para
precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens
autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual
coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa
que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son
aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)
Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os
alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser
modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os
tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades
extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez
Rodriacuteguez Moo 2007 216)
Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos
nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os
dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre
los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en
comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis
que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta
simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos
personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de
acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean
todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode
englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes
45 Clasificacioacuten dos alcumes
O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas
neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas
clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os
alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como
motor baacutesico do alcume
Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez
(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que
empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
54
1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el
alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou
particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus
temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror
2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con
comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume
deste tipo
3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora
A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo
que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos
ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas
atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o
Xurelo e o Oso
4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido
de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por
unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por
outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os
Felipes o Vilas e o Culiacuteo
5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia
fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou
as Negritas
6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de
traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana
7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas
palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por
laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia
de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres
8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e
tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa
nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o
Relojero e o Enterrador
9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde
residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos
Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
55
10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha
caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza
e o Pintildeoacuten
11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado
En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o
Palleiro e o Paxaro mono
12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada
pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo
na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten
13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no
vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou
que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez
Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste
tipo
14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa
fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo
en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro
15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de
maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o
Carrexoacuten
Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista
semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden
complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten
resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute
cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a
maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar
decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute
campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome
de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a
motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e
como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro
Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista
morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o
caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos
substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea
independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
56
5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo
Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos
no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos
linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos
Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais
En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que
compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na
Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando
cunha cruz os que son de persoas falecidas
Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)
Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)
Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O
Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os
Botavento O Broullonas As Bruxa A
Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A
Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)
Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)
Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)
Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)
Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O
Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)
Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O
Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)
Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o
Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A
Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)
Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)
Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As
Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o
Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A
Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)
Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)
Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a
Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)
Cordobeacutes O Coroalda A Corota A
Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O
Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
57
Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)
Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)
Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O
Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)
Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os
Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As
Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)
Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a
Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)
Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)
Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os
Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O
Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o
Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)
Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O
Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)
Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do
Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)
Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)
Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)
Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O
Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A
Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As
Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A
Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)
Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)
P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)
Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe
Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)
Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A
Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)
Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)
Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os
Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)
Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)
Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A
Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O
Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)
Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)
Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
58
Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O
Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A
Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)
Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a
Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As
Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os
San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)
Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o
Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)
Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os
Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O
Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de
Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)
Xurelo O Zapateiro O
Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo
Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a
Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o
Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as
Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos
individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un
662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta
desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que
la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas
oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace
[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y
en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten
y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann
2017 639)
Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos
condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza
de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis
relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de
identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do
campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea
familia
Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas
que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
59
femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes
coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas
psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos
tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos
os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun
mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen
en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)
Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados
recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola
contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo
caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do
tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes
do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas
ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe
(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora
de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a
causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de
manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou
por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas
linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos
seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos
unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e
considerados entre eles
Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas
foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto
hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da
fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute
enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea
Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)
Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza
de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo
(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o
ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a
terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa
do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na
5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
60
51 Caracteriacutesticas foneacuteticas
Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe
informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que
estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten
circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra
na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de
vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos
da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten
foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido
En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da
gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []
respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar
xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos
deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o
ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen
no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que
non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)
Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do
corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia
predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)
Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens
maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]
(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])
En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos
nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou
alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de
cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre
un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]
aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da
parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do
siacutembolo [] en todos os casos
Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada
[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que
historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta
etimoloacutexica
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
61
Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales
senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan
algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida
e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese
o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal
i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e
tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por
influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten
entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de
apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute
como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa
zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o
no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao
pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que
en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]
Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os
alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos
oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non
rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e
confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o
Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso
Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou
non
52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas
Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen
Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina
foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten
non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton
festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise
do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales
son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten
En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo
forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)
constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo
perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
62
os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes
do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas
Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten
Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola
Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o
Chilino a Pavita
Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha
correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten
No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume
(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura
Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten
de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra
Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite
Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou
carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo
(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo
Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que
neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome
o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que
apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que
relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente
co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo
referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)
Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero
tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos
alcumes coas seguintes terminacioacutens
Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra
o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca
Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa
Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana
Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria
Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a
Rantildeona
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
63
Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que
toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto
son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os
nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero
que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de
carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en
vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero
masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)
Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado
e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras
rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando
acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes
rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os
Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego
estaacutendar)
Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte
Unidade linguumliacutestica
Subtipo Exemplo
Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa
Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas
Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos
Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo
Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo
Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense
Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero
Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo
Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten
Coordinadas 04 o Pan e porco
Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou
Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir
Outros 235 o Languintildeo a Saulera
Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
64
En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente
relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal
(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados
aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas
(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos
formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os
alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as
Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos
(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o
uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da
preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)
Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha
caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen
algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)
En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun
sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o
seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a
Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de
Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos
unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do
Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco
constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou
cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos
habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados
delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir
No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos
dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente
substantivos e adxectivos
Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis
frecuentes son os seguintes
A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o
Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes
propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do
artigo e da flexioacuten do plural
A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos
coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha
significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
65
gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos
diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San
Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o
Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute
-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos
Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo
valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo
encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens
alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por
exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)
Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor
despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os
Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o
Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)
ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes
identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo
(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)
-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes
lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou
despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe
sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a
un hipocoriacutestico
A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que
poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e
leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a
partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos
patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser
substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo
+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o
Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un
verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos
patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras
(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres
elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de
caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o
normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un
substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por
un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
66
Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen
no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado
(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute
No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado
Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )
53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas
Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e
coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se
sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte
nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes
apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a
actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa
Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de
formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto
resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada
laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas
castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da
lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que
non lles corresponde
222 22
214 21
91 9
04 104 0
296 30
169 17
Conversioacuten (222)
Derivacioacuten (214)
Composicioacuten (91)
Interx (04)
Onomat (04)
Nome comuacuten (296)
Outros (169)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
67
De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16
poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son
castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo
o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un
castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]
grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)
Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute
dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso
corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que
adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina
a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un
verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)
Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de
alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de
datos (veacutexase o apartado 45)
Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos
53 26
39 19
26 13
18 9
12 6
11 5
9 56 3
6 35 34 22 19 5
Calidades psicoloacutexicas (53)
Animais (39)
Calidades fiacutesicas (26)
Antropoacutenimos (18)
Costumes (12)
Topoacutenimos (11)
Vexetais (9)
Habilidades (6)
Profesioacutens (6)
Formas de falar (5)
Aneacutecdotas (4)
Escatoloacutexicos (2)
Outros (9)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
68
Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza
leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas
o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como
comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)
En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de
animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o
que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa
alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque
comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas
semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora
Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o
Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e
con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe
o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a
un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten
Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de
datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun
nome propio ca nun apelido
Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que
relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con
algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co
mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o
Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo
escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un
divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores
Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo
grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso
os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos
dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o
noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo
Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a
Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a
Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten
o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a
Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a
Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como
a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
69
partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos
semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico
determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade
de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)
Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a
voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute
significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre
a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha
relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu
alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala
que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o
Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa
demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten
entre o alcumado e o seu alcume
6 Conclusioacutens
Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen
unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e
unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis
preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio
situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que
perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha
motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo
caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan
estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades
e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados
nicknames
Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas
aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute
transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona
son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa
linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis
frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que
poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os
procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
70
derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os
substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico
destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten
a animais
Referencias bibliograacuteficas
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40
Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126
Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]
Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]
Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]
Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais
Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]
Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
71
lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]
GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais
Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110
Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190
Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo
Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]
Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22
Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama
Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]
Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra
Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos
Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]
Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767
PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
72
Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176
Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]
Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]
Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226
Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273
Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326
Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
73
Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350
Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374
Recursos en lintildea
DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt
DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt
DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt
ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75
AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
Nuria Bouzas Antas
Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom
Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como
correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que
daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En
Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os
toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos
aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens
aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe
por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara
en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante
Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos
Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade
Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent
for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives
an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia
the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes
against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related
to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some
points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in
several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina
ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician
population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in
Argentina before his readers
Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
76
1 Introducioacuten1
O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega
e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto
Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se
desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos
artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en
cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten
a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo
Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na
suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt
1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa
como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias
co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens
desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio
Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)
Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu
paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por
Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea
e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na
Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino
fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes
gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega
externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte
Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt
acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971
7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un
incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado
por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de
calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas
Carral (2016 2)
1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade
de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten
2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
77
resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona
de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y
latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una
cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por
una parte considerable de los viajeros argentinos
Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva
senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e
impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas
se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten
contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el
imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e
da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante
Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza
e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables
condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las
maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash
habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai
referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar
Bos Aires (Cobas 2016 12)
Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro
debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e
evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores
2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego
O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse
aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un
sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute
posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten
dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como
indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo
non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes
para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens
afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo
ceroraquo da paisaxe
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
78
Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a
literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)
A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do
contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa
tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico
desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de
Assunto
Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha
parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e
independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute
dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha
primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten
consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a
perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do
noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez
Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que
diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a
etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute
espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)
Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute
completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a
herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe
cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non
identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)
Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute
paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-
103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-
Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da
xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas
artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento
momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira
autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia
paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez
(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica
laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa
hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea
codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a
do viaxeiro
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
79
Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a
emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que
a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres
momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute
laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente
perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez
Silvestre 2009 103)
Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda
culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que
non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a
identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)
Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan
desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin
duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son
visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada
Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten
social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de
que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como
laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)
Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa
Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante
unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)
Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun
conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as
teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre
o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a
autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o
desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da
paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista
O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e
psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial
semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de
alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute
propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que
a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden
proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en
elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
80
Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe
dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a
calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar
principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando
a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e
resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa
ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para
reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento
eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas
estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade
propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo
Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras
literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos
escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto
real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten
Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o
problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo
A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)
asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas
con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e
literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio
a terra a paisaxe
Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a
paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao
rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como
indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)
Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura
galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con
anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun
lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de
Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)
esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten
santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease
identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos
situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita
e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra
abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
81
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita
que chega hasta o ceo
que estaacute no camintildeo
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra
a vila do reino
a unha legointildea
camintildeo dereito
fai conta que sigues
o rumbo surlesto
se sube en relanzo
por todo o vieiro
sen muita fadiga
nen muito tormento
axintildea se chega
ao chan que dixemos
e mais eacute ben ancho
todo o seu terreo
Aliacute corren lebres
e cazan coellos
os homes nas festas
despois van vendelos
Daliacute daquel chan
tan alto en extremo
se ve toda a vila
cos seus arrodeos
se ve o mar bravo
se ve o mar quedo
de Ons e de Tambo
as illas ao lexos
se ven Portonovo
e xunto San Xenxo
Mariacuten e Combarro
Lourido e Campelo
se ven o Castrove
e mais Montecelo
tameacuten San Cibraacuten
e mais o Castelo
Do norte estaacute posto
o lindo convento
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
82
dos frades de Leacuterez
que estaacute nun outeiro
Aliacute donde sempre
van muitos romeiros
ao San Benitintildeo
santintildeo ben feito
Tameacuten daquel chan
se ven que estaacuten preto
os ollos da Ponte
e o Burgo pequeno
Morrazo se fora
maacuteis chan seu terreo
se vira de frente
casi todo enteiro
Por fin os navios
e barcos dos pescos
se ven navegare
e maacuteis se estaacuten quedos
Os ollos se fartan
con tanto recreo
da terra de verde
de mar e de ceo
(Sarmiento 2002 41-42)
E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada
concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado
nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que
producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como
Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha
defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean
como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia
e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna
Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos
como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou
Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura
galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a
Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira
o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo
senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e
territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
83
resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da
paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas
soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e
a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en
oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses
maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo
(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara
aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea
Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla
de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos
non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio
texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende
atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado
polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a
autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo
encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante
ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)
Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)
Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun
lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma
Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten
se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega
A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola
presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez
Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no
imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por
asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo
seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia
Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios
investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute
a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten
Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe
galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus
ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e
achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as
obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008
122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
84
castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a
ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade
individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que
nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero
Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario
territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por
obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non
pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da
valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e
abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade
Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida
facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a
crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten
coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados
Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como
elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran
diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese
outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o
determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea
unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha
correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en
trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en
obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)
Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do
Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta
apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira
(2014 159)
o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor
dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel
naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute
que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia
Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda
dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste
autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un
ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo
cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a
uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
85
Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar
central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de
Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual
de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-
150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de
Roberto Arlt a Galicia
3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega
Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa
fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo
que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe
da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten
incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un
efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens
mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa
natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario
colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue
presente case sen mudanzas
Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto
Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega
a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en
contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente
en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos
se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que
nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E
en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo
31 Diferenzas
Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada
en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles
espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente
a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado
sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
86
en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella
podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del
espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones
fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en
muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por
todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento
poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en
la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo
en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)
Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis
aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten
identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O
nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de
Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no
imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as
descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas
enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en
especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que
compontildeen o libro)
Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co
toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a
modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade
inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha
serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta
ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis
pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)
asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda
a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o
estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten
laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se
desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no
es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del
semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)
A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando
fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens
agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules
sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en
ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
87
reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con
hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las
lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt
1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose
co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc
Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero
finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt
descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)
Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental
popular
Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da
interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro
nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita
diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi
posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)
El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos
ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese
espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que
Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar
Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago
de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento
esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre
se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)
En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os
elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del
hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la
naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute
(Arlt 1997 24)
Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega
que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute
en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada
cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el
monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos
muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para
caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan
para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste
mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
88
al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40
respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis
adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica
grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada
non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que
permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana
Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non
lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que
eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da
mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa
paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende
ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai
ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es
brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)
Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe
tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran
en conflito e conviven no texto
32 Semellanzas
Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre
as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)
laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de
Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las
ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad
con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa
obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos
lugares de toda Galicia
Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea
e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea
escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo
e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis
recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio
novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe
latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle
faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo
pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
89
Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas
descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas
Asiacute establece
la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y
representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos
Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute
los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que
el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)
Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de
identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt
o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre
opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social
tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a
antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que
continuaron outros autores como Otero Pedrayo
Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle
adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute
se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos
prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes
da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio
embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre
el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino
en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas
Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente
Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a
maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos
definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo
impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos
y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral
(2016 7-8)
Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos
momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea
tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de
montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de
un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha
estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el
gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
90
pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl
brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23
23 29 139 respectivamente)
Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt
adopta as teoriacuteas celtistas
las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro
lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina
lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero
que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se
desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo
de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)
Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o
arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co
latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo
galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento
louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un
predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten
outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo
elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia
El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras
una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua
Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y
Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)
A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na
historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes
fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e
unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor
da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma
galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)
Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre
todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza
seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero
seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea
lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad
vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma
substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute
profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
91
Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero
tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental
da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe
Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os
seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de
maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos
Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra
cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores
agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son
trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997
70)
Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da
meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e
crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao
campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que
estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano
dobremente subalterno a muller traballadora
Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias
Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)
33 Arlt e o estereotipo
Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega
afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta
reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera
exposto antes da suacutea viaxe
Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina
onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante
e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban
Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos
seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes
das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que
eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea
en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo
testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada
pola literatura
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
92
O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe
a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias
ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido
tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les
conocemosraquo (Arlt 1997 27)
Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos
na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro
porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos
establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que
comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os
puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito
en palabras de Cobas Carral (2016 12)
Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un
contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose
casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y
de allaacute
No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens
coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras
afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non
son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten
coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di
El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus
pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con
personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante
de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de
preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)
Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que
as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute
que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten
del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma
distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da
construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables
Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el
e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico
endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe
cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens
tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
93
No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola
terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria
aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos
feitos da mesma materia
A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute
probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca
Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose
cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a
relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas
e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes
gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia
Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou
unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira
que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por
parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e
fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha
comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando
asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles
non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a
Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con
estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)
En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de
escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda
utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que
habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en
Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa
poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea
comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo
se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se
revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias
sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico
obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
94
4 Conclusioacuten
Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto
por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia
conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio
Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento
comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home
laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un
retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)
A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea
conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino
a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da
emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires
reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio
da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a
raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo
Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la
identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas
de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la
ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos
vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX
Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda
polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza
cunha mirada externa a identidade diferencial galega
Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega
pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller
proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha
clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico
Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus
textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo
sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e
literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el
traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos
(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten
realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata
de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria
galega
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
95
Referencias bibliograacuteficas
Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161
Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril
Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino
Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal
Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]
Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia
Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia
Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103
Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59
Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198
Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24
Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia
Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53
Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51
Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten
Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97
APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS
A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier
lexicon through the documentary genre
Fernando Groba Bouza
IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom
Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas
Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes
Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future
Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
98
1 Introducioacuten1
Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na
suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se
recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de
aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a
laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer
separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de
vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos
que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O
contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua
mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da
antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade
e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4
Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que
afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)
Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar
as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio
de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos
1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do
Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso
2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas
3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar
os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
99
caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso
interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten
como unha costura
E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)
Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma
considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de
separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos
Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do
Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas
e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para
noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de
traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea
desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra
valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas
Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do
leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de
Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos
caracteriacutesticos posuacuteen
Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen
traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico
da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-
Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar
magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa
bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais
(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos
salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos
audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas
na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten
consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a
comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que
pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo
mundial
5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante
a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
100
2 Apuntamentos metodoloacutexicos
Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro
documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011
e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias
vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen
diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que
pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea
do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)
que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase
despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades
comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou
medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en
Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a
variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades
estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa
seleccioacuten
O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes
dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado
que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada
e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito
de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar
seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das
intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e
pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis
detallado
Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas
susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa
variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as
falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e
o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia
e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial
6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente
accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
101
Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades
iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten
incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano
Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos
estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o
dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e
fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar
21 Caracteriacutestica dos documentais
Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha
serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor
etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta
magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de
pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que
dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude
e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra
das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas
directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas
vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo
elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto
de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas
variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co
valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral
espontaacutenea das persoas entrevistadas
Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza
cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que
percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o
contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que
tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais
8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
102
asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou
publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro
(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha
diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola
velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX
e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte
substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou
prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas
entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)
Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves
2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do
sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-
-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e
Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por
Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou
Diana mulleres
Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con
temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte
os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en
A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e
Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario
como o contrabando
22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos
Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes
que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son
Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de
forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do
concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home
m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)
e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero
engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)
expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
103
Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)
RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca
portuguesa)
Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato
miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e
incluso do lugar concreto da parroquia
Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou
mesmo dalguacuten documento que o acompantildear
Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van
acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada
a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do
viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das
entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a
suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)
Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa
Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)
Nome Ano de nacto
Documental
Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio
Tato
plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
AVv RSP Arcos de Valdevez
(Soajo Vaacuterzea)
Hortelinda (unha
das mulleres)
plusmn1944 Vilaverde et al 2016
Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Eh1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1945 Vilaverde et al 2016
Em1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1934 Vilaverde et al 2016
Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016
Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
104
Eh3 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1940 Vilaverde et al 2016
Eh4 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Eh5 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1980 Vilaverde et al 2016
Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016
Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016
Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016
Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016
Em4 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1979 Vilaverde et al 2016
Em5 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Em6 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Irene de Jesuacutes
Bernardo
Bernardo9
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Eh8 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Manuel
Domiacutenguez
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Em7 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1947 Vilaverde et al 2016
Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016
Lm2 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016
Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016
Lh3 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Padrendo)
Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016
Lm4 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016
Lm5 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016
Lm6 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016
Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou
mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
105
Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino
Ribeiro
plusmn1927 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A
Cerdeira
plusmn1946 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A
Domingues
plusmn1939 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro BicoSeara)
- plusmn1953 Vilaverde et al 2011
Mm3 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm4 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1951 Vilaverde et al 2011
Mm5 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Portos)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm6 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Seara)
- plusmn1913 Vilaverde et al 2011
Mm7 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm8 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1932 Vilaverde et al 2011
Mm9 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vaacuterzea
Travessa)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm10 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vido)
- plusmn1928 Vilaverde et al 2011
Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009
Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo
Gregoacuterio)
- 1920 Gonccedilalves 2009
Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009
ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles
Gonzaacutelez
plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
106
ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009
Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009
Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009
Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009
VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009
VMm2 RFP Valenccedila do Minho
(Urgeira)
- 1933 Gonccedilalves 2009
VMm3 RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
- 1930 Gonccedilalves 2009
VMh RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
-10 1925 Gonccedilalves 2009
VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009
VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes
Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal
e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e
19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11
concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa
mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira
Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de
cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea
(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de
Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa
dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E
por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos
informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello
do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do
Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o
barrio ou lugar)
10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
107
Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un
Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)
3 Anaacutelise dos resultados
Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que
son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as
transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso
que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar
tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas
compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder
contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial
Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e
clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos
xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos
aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que
condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
108
De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos
semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros
documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no
que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais
atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles
permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as
accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que
se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os
elementos supersticiosos
O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de
mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha
xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das
que pertencen aacute lingua xeral
Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer
grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando
a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia
fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica
31 Marxe galega versus marxe minhota
311 O que variacutea
O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das
portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do
lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan
reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que
o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma
puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar
(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de
Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis
frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o
sea
12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de
Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
109
A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de
contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os
dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro
viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis
estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla
carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de
comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa
Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades
monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios
miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas
relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al
(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo
Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo
ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra
que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)
A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)
San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir
do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia
directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou
adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)
13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por
eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)
14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)
15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
110
Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da
presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos
concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode
xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre
azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera
puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17
Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo
mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que
estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar
parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano
cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e
portugueacutes) raiano(s)20
Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre
persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo
e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas
galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras
castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica
Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que
separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que
distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun
arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago
o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas
16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3
(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do
leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental
18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)
19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)
20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
111
portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo
imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et
al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21
Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala
Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que
vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal
nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e
do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha
uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta
no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas
antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)
Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de
Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa
cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de
contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha
boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais
en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e
prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar
segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non
Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a
onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et
al 2016 16rsquo31rsquorsquo)23
Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres
formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que
acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que
atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute
moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial
o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais
portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre
de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)
22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro
23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
112
duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar
pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009
30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero
antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)
Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas
entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa
para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no
galego24
Portugal
Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen ser
Castro Laboreiro)
Valenccedila do
Minho
Vila Nova de
Cerveira
Caminha Total
Pero 0 0 2 1 0 3
Mais 22 19 1 1 1 45
Mas 0 22 2 5 1 30
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Pero 5 11 3 7 0 7 33
Mais 4 1 0 0 0 0 5
Mas 2 1 0 0 0 0 3
Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares
Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen
gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear
(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)
Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que
tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado
para o outro
24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en
territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
113
No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en
Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda
Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta
zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios
vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e
xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de
obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas
envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29
chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non
se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha
combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30
E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho
alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que
pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)
vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)
escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol
(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)
mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado
312 O que se mestura e une
Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as
variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar
soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que
queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute
no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do
concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en
Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a
25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na
parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)
30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados
31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
114
descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia
da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de
Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma
As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)
procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos
xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego
oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do
territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda
(Fernaacutendez Rei 1991 52)
No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis
curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos
nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e
Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do
mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de
Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando
en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32
O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute
como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten
abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez
(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en
Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2
Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante
adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute
e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de
Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde
Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33
Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de
indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos
iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con
acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona
nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal
32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende
Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo
33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
115
Portugal
Acentuacioacuten Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen
Castro Laboreiro)
Valenccedila
do Minho
Vila Nova
de
Cerveira
Caminha Total
Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48
Grave 4 1 0 0 0 5
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22
Grave 1 6 10 5 1 3 26
Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares
Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta
As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP
(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro
e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes
centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias
e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal
do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)
Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da
Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens
con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas
Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais
que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-
-portuguesa Do lado galego achamos
No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono
de 2ordf persoa de complemento indirecto)
En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)
cordear
En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do
preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar
cuatro cuitadinho ouviacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
116
En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da
semanarsquo) quinta sexta viacutergola34
E do lado portugueacutes
En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)
En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr
LCRTMAD svv milhor e neum)
En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv
osdepois)
En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha
atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe
camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos
dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem
antatildeo presa nim home)
En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento
indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o
seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo
propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten
vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr
LCRTMAD svv maila assi proacutepio)
32 Raia seca versus raia fluvial
Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena
densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que
sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos
urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo
que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os
seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os
falares que son costeiros e os que non o son
34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes
continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
117
Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos
de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro
Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as
falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas
Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que
respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos
diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais
descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas
caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-
-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37
levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen
nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas
de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que
pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no
Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal
respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en
LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego
non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten
que eran todos portugueses41
Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais
pola suacutea singularidade
O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito
(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo
xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque
36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral
recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar
equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda
os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha
ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha
aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
118
sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten
agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42
Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere
(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez
Rodriacuteguez 2016 107 e 109)
As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei
1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)
As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no
presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-
agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos
na casa44
4 Para concluiacuter
Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-
-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado
para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas
falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu
alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos
sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas
Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero
cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e
converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que
pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos
a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta
distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas
con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas
paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros
fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas
linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega
42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)
Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
119
da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que
poden matizar ou completar outros estudos de maior calado
Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos
e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica
ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a
variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi
diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)
En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos
xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito
regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os
que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de
Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)
E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a
unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear
aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros
traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e
2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez
2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior
debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as
formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron
Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario
dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a
posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis
ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos
pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser
negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou
Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)
Referencias bibliograacuteficas
Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG
45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no
Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
120
ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]
Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
121
Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]
Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]
Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]
Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]
Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]
Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais
Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]
Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
122
portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]
Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves
LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa
Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]
Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]
Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]
Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
123
Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]
Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]
Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125
SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO
CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and
respecto A Galician-Spanish contrastive study
Antonio Martiacuten Pintildeero
Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom
Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol
nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en
senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e
cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira
contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os
motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda
cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande
interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese
paradigma de unidades gramaticais
Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo
Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in
prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both
corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The
aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in
these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in
these languages even though there are models already established by the respectic language
academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one
or the other option within this paradigm of grammatical units
Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
126
1 Introducioacuten1
A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de
convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende
como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron
desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten
dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos
en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten
reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade
linguumliacutestica son os falantes
Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades
combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e
evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute
habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten
comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada
polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para
este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous
nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente
sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute
alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de
distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un
modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico
Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten
Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os
falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e
escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus
de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais
que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que
tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes
Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia
sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de
partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten
1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en
espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
127
2 Marco teoacuterico
Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e
describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea
diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un
enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha
explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde
se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a
matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por
unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical
(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en
base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta
(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado
Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode
asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que
non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen
contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do
contexto
Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o
argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final
que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas
formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de
compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente
diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un
segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na
devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten
gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito
De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto
a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente
concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto
e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa
primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de
pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se
2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica
(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
128
entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica
necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor
coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este
Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens
de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten
da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as
formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de
combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un
exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario
en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real
Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base
respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo
laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base
araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que
existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no
devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas
Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade
comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode
dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o
permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa
preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito
en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se
poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as
linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os
que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados
Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos
son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun
sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente
de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen
sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de
terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos
para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
129
3 Metodoloxiacutea e corpus
Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva
realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens
preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine
no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e
para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non
se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o
lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes
Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse
unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao
TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter
varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra
(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se
atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute
esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades
conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada
caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de
ADESSE
Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo
Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)
Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)
Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)
Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)
Contexto esquerdo
Tipo de palabra nuclear esquerda
Preposicioacuten dereita
Preposicioacuten esquerda
Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)
Relacioacuten co verbo se eacute non argumental
Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)
Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
130
Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten
como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En
ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto
que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute
eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional
especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto
de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e
mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a
descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o
problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo
e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso
inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante
esta investigacioacuten
Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu
caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda
que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos
posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para
o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en
conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)
Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute
anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de
taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes
4 Anaacutelise dos resultados
A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos
oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando
o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten
Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como
contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol
locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e
locucioacutens formadas con respecto en galego4
3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que
figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
131
41 Base
411 Espantildeol
Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus
SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para
este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta
seccioacuten da mostra
Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5
Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en
relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo
claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade
discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na
escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base
como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute
onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica
Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6
5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a
maacuteis proacutexima no texto
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Semiformal Semiinformal Formal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
132
Contexto dereito (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 7 350 350
Nome comuacuten 13 650 100
Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)
Tipo de palabra nuclear dereita (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbos 3 150 150
Nome comuacuten 16 800 950
Nome propio 1 50 100
Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)
Contexto esquerdo (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 15 750 750
Texto 2 100 850
Nome comuacuten 2 100 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)
Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbo 14 700 700
Complexo 2 100 800
Nome comuacuten 3 150 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
133
Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo
de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as
locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto
determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o
elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai
maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)
laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir
respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por
otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto
(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade
combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez
do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten
(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto
referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa
locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas
senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos
ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse
doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir
a locucioacuten coma en
(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz
energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian
relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables
en la []raquo
Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute
complexo porque non hai unha soa palabra de referencia
Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional
nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As
preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de
a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a
primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito
sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi
reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con
e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute
formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado
No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)
7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
134
e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n
11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional
dado o cambio formal
(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca
pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al
asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-
poliacuteticas []raquo
A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en
primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta
unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para
o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto
aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten
concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria
Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte
exemplo
(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un
individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por
medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo
Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta
como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo
(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case
despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo
Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na
realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi
concretado
(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la
legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree
de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo
Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el
origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa
unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse
a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se
ve laquodesde a orixeraquo
(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la
ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual
dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha
informado []raquo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
135
Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo
respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices
conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de
confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia
sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento
laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da
teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens
da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis
frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus
tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de
ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos
Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu
anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o
nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]
SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej
11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)
Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)
Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute
argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa
independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que
se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co
que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron
argumentais
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
136
Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)
Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica
preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos
distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas
linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo
da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa
axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se
predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha
pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)
No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia
significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible
cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten
contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten
usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten
correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos
(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade
(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten
(3) causacioacuten inducioacuten
(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten
(5) contildeecemento e sensacioacuten e
(6) usurpacioacuten sen grupo
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
137
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp
Cambio 1 59thinsp 176thinsp
Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp
Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp
Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp
Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp
Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp
Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp
Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp
Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp
Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp
Propiedade 1 59thinsp 824thinsp
Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp
Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp
Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp
Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)
As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a
introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema
do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por
unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na
locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten
para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta
focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como
os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non
o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis
claramente en respecto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
138
Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)
Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)
Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos
paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os
seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da
informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os
resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a
anaacutelise
0
2
4
6
8
10
12
14
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
139
412 Galego
Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre
as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas
consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos
exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos
para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en
espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do
espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor
a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9
Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que
rodeou as locucioacutens galegas
Contexto dereito (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp
Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp
Nome propio 1 50thinsp 950thinsp
Adxectivo 1 50thinsp 100
Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)
Contexto esquerdo (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 14 700thinsp 700thinsp
Texto 3 150thinsp 850thinsp
Nome comuacuten 2 100thinsp 950thinsp
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)
9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar
os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
140
A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute
esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego
abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto
que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)
e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais
aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol
difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos
Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)
Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
141
Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten
(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun
65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol
Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a
mesma explicacioacuten para esta lingua
Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)
Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
16
A De En
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
142
Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en
(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre
125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra
tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de
sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo
menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que
en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para
estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s
(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou
mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute
ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo
A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun
sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha
situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no
voto
(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de
actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e
pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo
A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten
pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente
(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional
espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de
relatividade
(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan
soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da
construcioacuten ou mozo para todo []raquo
Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa
que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se
creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten
dependente dun continuo cambio
Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a
alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se
percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan
da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos
Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten
con este (Graacutefica 11)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
143
Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)
Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)
Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia
pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter
argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona
directamente co exposto
(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito
desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme
chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo
Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse
clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra
caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias
aglutinantes
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
0
5
10
15
20
Argumental Non argumental
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
144
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp
Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp
Cambio 2 111thinsp 222thinsp
Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp
Atribucioacuten 1 56thinsp 333thinsp
Adquisicioacuten 2 111thinsp 444thinsp
Creacioacuten 1 56thinsp 500thinsp
Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp
Fase 1 56thinsp 667thinsp
Relacioacuten 1 56thinsp 722thinsp
Transferencia 1 56thinsp 778thinsp
Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp
Contildeecemento 1 56thinsp 889thinsp
Comunicacioacuten 1 56thinsp 944thinsp
Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp
Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)
Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un
65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta
daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean
as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que
poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de
atencioacuten nese sentido
42 Respecto
Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da
seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa
entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus
matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
145
421 Espantildeol
En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa
tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de
rexistro claramente informal)
Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)
A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13
a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase
de forma bastante estable nesta locucioacuten
Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Semiformal Semiinformal Formal
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
146
Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)
Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)
Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten Texto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Verbo Nome comuacuten
0
2
4
6
8
10
Complexo Verbo Nome comuacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
147
Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio
dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido
por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo
complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea
e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear
maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo
No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran
variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten
As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de
aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de
referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as
linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido
RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas
Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)
Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)
44
46
48
5
52
54
56
58
6
62
Con A
0
2
4
6
8
10
12
14
A De
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
148
Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos
destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso
poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas
aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego
normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)
Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non
extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o
exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no
mesmo punto
(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la
ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los
Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo
A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un
o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder
presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda
o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de
ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de
comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a
norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 3 150thinsp 150
Cambio 1 50 200thinsp
Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp
Permiso 1 50 550thinsp
Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp
Existencia 1 50 650thinsp
Percepcioacuten 2 100thinsp 750thinsp
Disposicioacuten 1 50 800thinsp
Posesioacuten 2 100 900thinsp
Transferencia 1 50 950thinsp
Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp
Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
149
Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten
non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto
Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30
restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con
anterioridade coma no seguinte
(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para
la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal
de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo
422 Galego
Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten
ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no
rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)
Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)
Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre
ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25
formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con
base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao
contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens
55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute
vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en
maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca
en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa
inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)
0
2
4
6
8
10
12
Semiformal Semiinformal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
150
Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)
Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda
sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio
semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de
respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un
exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede
de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten
preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto
Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
0
1
2
3
4
5
6
7
Con A De
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
151
Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)
(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece
asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado
basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo
No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda
patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten
nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un
movemento puntual de traacutensito
(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo
describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade
metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo
Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se
chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se
describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra
preposicioacuten
Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do
mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non
a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que
maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir
unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as
linguas) coma persoal
0
2
4
6
8
10
12
A De Con
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
152
Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si
que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A
Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo
mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24
Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)
Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)
Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do
espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea
0
2
4
6
8
10
12
14
Posposto Anteposto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
153
No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de
comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a
diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de
posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua
preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en
preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal
acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10
coa dispersioacuten e porcentaxes
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 1 50thinsp 50thinsp
Comunicacioacuten 5 250thinsp 300thinsp
Actividade 2 100thinsp 400thinsp
Relacioacuten 1 50thinsp 450thinsp
Inducioacuten 1 50thinsp 500thinsp
Transferencia 1 50thinsp 550thinsp
Transferencia 1 50thinsp 600thinsp
Desprazamento 2 100thinsp 700thinsp
Creacioacuten 3 150thinsp 850thinsp
Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp
Existencia 1 50thinsp 950thinsp
Localizacioacuten 1 50 100
Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)
Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas
discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos
25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]
puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a
informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso
(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus
estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en
espantildeol moi equilibradas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
154
Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)
Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)
Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no
semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e
tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas
tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que
se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez
un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido
distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste
estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
155
5 Conclusioacutens
Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens
En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia
semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito
cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute
necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis
completa descricioacuten do seu cambio
Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de
alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas
deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes
de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total
seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego
En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade
e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras
de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten
achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten
Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas
un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun
corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten
As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese
punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como
se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten
futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva
Referencias bibliograacuteficas
ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt
Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9
RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
156
RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]
Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]
The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt
TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt
157
AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en
Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en
Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de
Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma
universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea
formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de
Educacioacuten Secundaria
NURIA BOUZAS ANTAS
Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de
Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na
mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo
FERNANDO GROBA BOUZA
Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea
Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos
na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor
investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e
recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas
cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros
Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20
anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y
Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario
en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea
e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna
Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de
La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo
159
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a
contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a
literatura galegas
O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en
galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun
senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os
estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego
O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo
xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso
de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e
tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas
graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro
Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten
cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se
precisan facer modificacioacutens
O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor
Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto
a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens
O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda
tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras
Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea
autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo
electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra
Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que
describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en
ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras
chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda
Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se
incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe
O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple
O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro
nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro
nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
160
1 Apartado
12 Subapartado
121 Subapartado
Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse
dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute
en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda
O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda
O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora
ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000
23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda
No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do
texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento
Libro
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Publicacioacuten en lintildea
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp
wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]
Capiacutetulo de libro
Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo
en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro
nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga
Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93
Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego
literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca
contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de
sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia
99-176
Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de
segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)
Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade
de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de
Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
161
Artigo de revista
Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non
argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165
Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura
e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100
De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora
a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato
da publicacioacuten CUMIEIRA
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
162
9
LIMIAR Introduction
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute un proxecto do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que dende 2016
publica traballos acadeacutemicos dos investigadores maacuteis novos do aacutembito da Filoloxiacutea
Galega entendida esta nun senso amplo
Este novo Vol 6 de CUMIEIRA (2021) recolle cinco investigacioacutens duacuteas son de
anaacutelise literaria outras duacuteas ofrecen estudos sobre o alcume e o leacutexico raiano e unha
quinta describe contrastivamente o funcionamento dalgunhas locucioacutens prepositivas
en galego e castelaacuten
Certamente a publicacioacuten aacutebrese co artigo de Abraham Castro Garciacutea quen
examina a obra Retorno a Tagen Ata (1971) de Meacutendez Ferriacuten desde o materialismo
histoacuterico entendendo a orixe e estrutura do relato determinadas polo seu servizo
social como medio a traveacutes do que difundir o novo nacionalismo galego do momento
Veacuten a seguir o estudo de Aacutengela Otero Fontaacuten sobre as caracteriacutesticas linguumliacutesticas dos
243 alcumes recollidos por ela na parroquia canguesa de Darbo o que lle serve para
reflexionar sobre o propio concepto de alcume a suacutea orixe e clasificacioacuten e a suacutea
relacioacuten co nome propio Pola suacutea parte Nuria Bouzas Antas analiza e contrasta a
imaxe que sobre Galicia ofrece o xornalista arxentino Arlt en 1934 nas suacuteas croacutenicas
para o bonaerense El Mundo recollidas en Aguafuertes gallegas unha visioacuten que se
distancia dos toacutepicos que se foran fixando dende o seacuteculo XVI ben que tameacuten se
asemella a ela nalguacuten outro aspecto Segue a investigacioacuten xeolinguumliacutestica asinada por
Fernando Groba Bouza sobre as caracteriacutesticas do leacutexico raiano galego-portugueacutes
que selecciona e transcribe a partir de testemuntildeos orais de persoas que aparecen en
diferentes documentais sobre a vida nesta zona fronteiriza O volume peacutechase co
traballo de Antonio Martiacuten Pintildeero que aborda de xeito contrastivo a rendibilidade e
os posibles motivos pragmaacuteticos da variacioacuten nas preposicioacutens que aparecen nas
locucioacutens creadas a partir dos substantivos base e respecto tanto en galego coma
castelaacuten
No Vol 6 de CUMIEIRA (2021) fixeron parte da Comisioacuten de revisioacuten cientiacutefica Anxo
Angueira Xoseacute-Henrique Costas Alexandre Rodriacuteguez Guerra e Xoseacute A Fernaacutendez
Salgado profesores todos da Universidade de Vigo CUMIEIRA quere agradecer tameacuten
a Benigno F Salgado a revisioacuten da versioacuten inglesa dos abstracts
10
Dende o seu nuacutemero inicial CUMIEIRA tira unha edicioacuten en papel que se enviacutea aacutes
principais bibliotecas galegas (UVigo USC UdC ILG Fundacioacuten Penzol RAG Consello
da Cultura Galega CIRP EMAO e Museo de Pontevedra) e mais aacutes das facultades de
filoloxiacutea das Universidades do Minho Complutense de Salamanca de Oviedo e de
Leoacuten Ademais estes volumes poden descargase gratuitamente en PDF no enlace
lthttpwebh03websuvigoescumieira-cadernos-de-investigacion-da-nova-
filoloxia-galega-2gt
Non queda senoacuten lembrar que as paacutexinas desta publicacioacuten estaacuten abertas a
calquera traballo de novos investigadores e investigadoras no aacutembito da lingua e
literatura galegas lusoacutefonas e tameacuten doutras linguas sempre que resulten de interese
para o galego No final deste volume poden verse as Normas que deben seguir para o
seu enviacuteo
Xoseacute A Fernaacutendez Salgado
Editor de CUMIEIRA
Universidade de Vigo
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 11-35 ISBN 978-84-8158-911-5 11
ANAacuteLISE MATERIALISTA DE RETORNO A TAGEN ATA (1971)
Materialist analysis of Retorno a Tagen Ata (1971)
Abraham Castro Garciacutea
Universidade de Vigo abrahamcastrogarciayahoocom
Resumo Neste traballo estudamos Retorno a Tagen Ata (1971) de X L Meacutendez Ferriacuten desde
o materialismo histoacuterico eacute dicir entendendo a novela como resultado de determinados estado
e relacioacuten das clases da suacutea sociedade Por iso analizaacutemo-la tarefa de actualizacioacuten ideoloacutexico-
-miacutetica do nacionalismo galego emprendida polos mozos educados no paradigma galeguista
dos anos 50 e atentos aacutes novas reivindicacioacutens poliacuteticas no Estado espantildeol e oacutes movementos
de liberacioacuten nacional internacionais inspirados polo maoiacutesmo Para socializa-los resultados
X L Meacutendez Ferriacuten a traveacutes da narrativa fabula Galicia en Tagen Ata en funcioacuten da visioacuten da
UPG Daquela o moacutebil e a estrutura da creacioacuten literaria estaacuten determinados conforme o seu
servizo social
Palabras chave X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata mito nacional Unioacuten do Pobo Galego
Abstract In this work we study X L Meacutendez Ferriacutenrsquos novel Retorno a Tagen Ata (1971) from the
perspective of historical materialism that is to say understanding it as a result of particular social
and material conditions and class relationships within society For this reason we analyze the task
of ideological-mythical updating of Galician nationalism undertaken by young people educated in
1950s Galicianism and attentive to new political demands in Spain and international national
liberation movements inspired by Maoism To socialize the results X L Meacutendez Ferriacuten through
his narratives fables about Galicia (Tagen Ata) on the basis of UPG views Therefore the motive
and structure of literary creation are determined according to their social service
Keywords X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata National myth Unioacuten do Pobo Galego
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
12
1 Introducioacuten obxecto e meacutetodo de anaacutelise1
Oacute xeito manuelantoniano introduciacutemo-lo noso traballo declarando abertamente as
suacuteas intencioacutens a saber analizar determinado material literario en condicioacuten de
documento eacute dicir testemuntildeo histoacuterico a traveacutes de determinado faro ideoloacutexico2 e
os medios consecuentes a este
No noso caso co materialismo histoacuterico na man trataremos Retorno a Tagen Ata
que laquove luz a mediados de xaneiro de 1971 poucos meses antes de o autor saiacuter en
liberdade da cadea da man da editorial Castrelos e da suacutea popular coleccioacuten O
Mouchoraquo (Angueira 2009 566) en tanto ultimacioacuten do primeiro ciclo poliacutetico do novo
nacionalismo galego e conseguintemente comezo da desintegracioacuten do preteacuterito de
Galaxia laquona [] alegoriacutea se escenifica a ruptura do nacionalismo culturalista fronte oacute
poliacutetico na diexeseraquo (ibiacutedem 574) A Unioacuten do Pobo Galego (UPG) funciona como
nuacutecleo director referente3 desta onda renovadora no seo do movemento nacional e
a inicios de deacutecada deste mesmo asiacute como xunto co Partido Comunista de Espantildea
(PCE) encabeza o movemento democraacutetico en Galicia (Rubiralta 1998 136)
Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten eacute consciente da capacidade divulgadora e
institucionalizadora de imaxinario colectivo (mito nacional) da literatura eacute dicir da
interrelacioacuten desta coa vida do zoon politikoacuten en condicioacuten de mediante o exemplo
fabuloso inspiradora mobilizadora velaiacute a escolla editorial de Retorno a Tagen Ata
(Capelaacuten 1996 31) como tameacuten cremos a suacutea idea unitaria da creacioacuten artiacutestica
(reflectida na introducioacuten a Elipsis e outras sombras [1974]4)
1 Para devolve-lo enorme favor recibido dedicamos estas lintildeas oacute noso mestre Anxo Angueira
titor no ano acadeacutemico 2019-2020 deste orixinariamente TFG Para ti os mesmos recontildeecemento e afecto recibidos no treito de vida mutuamente cedido Grazas unha e mil veces
2 Debido aacute vontade revolucionaria da nosa ideoloxiacutea o traballo cientiacutefico en tanto manteacuten a disensioacuten suxeito estudante-obxecto estudado encoacutentrase necesariamente limitado Con todo se nos adentramos neste terreo debeacutemolo facer coa filosofiacutea maacuteis avanzada esa debido aacute suacutea intencioacuten transformadora non contentada unicamente coa filosofiacutea ou a ciencia Veacutexase Engels (1961 [1925] 177)
3 O Partido Socialista Galego (PSG) de Xoseacute Manuel Beiras viraraacute en direccioacuten a urdir nacionalismo e marxismo (veacutexase Texto conxunto [1973] e Declaracioacuten de Principios [1974] [Rubiralta 1998 138-140]) toacutenica xeral do galeguismo en detrimento da foacutermula pintildeeirista
4 En canto a esta obra existe un desfase entre o momento da suacutea escrita contemporaacuteneo a Retorno a Tagen Ata (Blanco 2011 [1994] 21) e o da suacutea edicioacuten a propoacutesito das loitas intestinas da organizacioacuten o cal reafirma o manexo poliacutetico ferriniaacuten do material literario
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
13
A fase inaugural do nacionalismo de nova planta corresponde aacute etapa de
clarificacioacuten teoacuterica da UPG5 fraguada e moldeada oacute redor de Castrelo de Mintildeo a loita
sindical e a universidade a cal daacute comezo coa conformacioacuten do grupo laquoque no ano 63
se constituiacutera baixo o nome de Unioacuten do Pobo Galego e se diluiacutera no Consello da
Mocedaderaquo (Cabana 2002 16) e concluacutee cos tensionamentos de marzo e setembro
do 1972 laquoo inicio dunha nova etapa no seu desenvolvementoraquo (Rubiralta 1998 126)
con considerables antecedentes de caraacutecter interno o relevo na direccioacuten a causa das
detencioacutens (ibiacutedem 151) a reedicioacuten de Terra e Tempo (ibiacutedem 152) a integracioacuten
de Galicia Socialista (ibiacutedem 147) e a exclusioacuten do sector de Xoseacute Torres (ibiacutedem
161) Estes sucesos obedecen aacutes manobras da UPG no camintildeo de se situar aacute testa do
movemento democraacutetico e oacute resultado directo no seu seo da suacutea crecente maior
referencialidade como eacute o caso da nova militancia non obstante denotan a suacutea
subordinacioacuten oacutes vaiveacutens do mesmo cousa loacutexica o acordar obreiro eacute a condicioacuten e a
base social do galeguismo contemporaacuteneo Verbo deste periacuteodo Meacutendez Ferriacuten
(2007 119) fala en termos semellantes a noacutes
Naqueles anos sesenta produciacutease a crise do Consello da Mocedade que haberiacutea de
acabar coa hexemoniacutea poliacutetica e intelectual do Grupo de Galaxia para sempre naciacutean
a UPG e o PSG mentres as Asociacioacutens Culturais abriacutean as suacuteas portas en todas as
cidades e en moitas vilas de Galicia O conflito de Castrelo de Mintildeo (1965) seguido do
universitario de 1968 abriacutean un ciclo histoacuterico que logo haberiacutea de fecharse cos
sucesos de Ferrol e a Folga Xeral de Vigo en 1972 acontecementos que mudaron as
mentalidades de Galicia
En todo caso non existe cesura entre o nacionalismo anterior e o novo en tanto a
orixe deste uacuteltimo estaacute no contacto directo entre o exterior (laquoNuacutentildeez Buacutea en 1954
Antoacuten Baltar no 56 Perfecto Loacutepez no 58 Antoacuten Moreda a finais dos cincuenta e
Daniel Calzado en 1962raquo [Angueira 2009 565]) e os mozos iniciados no pintildeeirismo
uacutenica opcioacuten nacionalista do interior os cales ademais se reclaman de xeito
simboacutelico e como estamos a ver con razoacuten histoacuterica herdeiros de Castelao (veacutexase
Terra e Tempo 1 [1965])
Dito isto neste tempo de necesaria implicacioacuten confirmando esa suacutea tensioacuten
entre os dous universos Ferriacuten cede na escrita retomada intensamente no caacutercere
(laquoen 1969 durante o estado de excepcioacuten volveu ser detido xulgado e condenadoraquo
[Blanco 2011 [1994] 21]) oacute estar polo evidente afastado da poliacutetica Eacute maacuteis a suacutea
5 Velasco (2012 86) ofrece os anos 1963 e 197071 Rios (2002 12) 1964 e 197172 e
Barreiro (2003 115) 1964 e 1972
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
14
literatura vermella6 etapa mixta que abre Retorno a Tagen Ata (condensado aacute suacutea
vez da precedente de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica) consistente na insistencia
no xenuiacuteno deste nacionalismo (a saber a laquosuacutearaquo clase) cousa innecesaria unha vez
derrota o anterior (de aiacute a literatura ferriniaacute da deacutecada dos oitenta en adiante)
reduacutecese narrativamente aacute escrita na cadea salvando a derradeira obra
O sustento material deste novo nacionalismo galego eacute o movemento da incipiente
aristocracia obreira7 inasimilable polo franquismo8 e os seus caducos mecanismos de
integracioacuten estatais cuxa renovacioacuten asume a Transicioacuten actualizacioacuten das relacioacutens
entre as clases en Espantildea malia ser consecuencia dos Planos de Desenvolvemento da
deacutecada dos sesenta e sindicada desde o inicio laquoda mam do PCE e as primeiras CCOO
em Vigo e Ferrol substancialmenteraquo (Velasco 2012 75) A nova xeracioacuten galeguista
cuxas uacutenicas referencias revolucionarias se localizan noutros continentes importa o
frontismo nacional9 oacute entender homoloxiacutea entre o limitado desenvolvemento da
clase obreira froito do tameacuten limitado desenvolvemento da industria (Rubiralta
1998 35) eacute dicir a escasa existencia dun laquoseuraquo sector suficientemente acomodado
e as condicioacutens feudais ou semifeudais das colonias do chamado Terceiro Mundo10
Os feitos de Ferrol e Vigo abren indubidablemente un segundo ciclo poliacutetico do
nacionalismo galego de nova planta laquodesde o ano 72 topamos em vaacuterios editoriais
do Terra e Tempo chamados ao emprego de meacutetodos mais avanccedilados de luitaraquo (Rios
2002 15) Isto tanto reincide na dependencia da intelectualidade galeguista verbo
dos destinos do movemento de masas antifranquista como neste sentido explica o
fundamento da viraxe armada no incremento e acentuacioacuten da conflitividade social
6 Blanco Rodriacuteguez Fer (2001 [1989] 21) en coincidencia con Blanco (1992 47) situacutean esta
etapa literaria entre 1971 e 1980 mediando asiacute entre a mesma e a rematada no 1964 a de dedicacioacuten exclusivamente poliacutetica Por iso Blanco (2011 [1994] 20) dando conta da continuidade das uacuteltimas data todo este momento artiacutestico entre 1964 e 1980
7 Afirma Lenin (1974 [1917] 120) laquoEl imperialismo tiene la tendencia a formar categoriacuteas privilegiadas tambieacuten entre los obreros y a divorciarlas de las grandes masas del proletariadoraquo
8 Con todo este intenta encaixar as demandas de mellora das condicioacutens de vida laquofoi desde o comeccedilo dos anos sessenta que os subsiacutedios sociais passaacuterom a ter umha importacircncia crucialraquo (Velasco 2012 55)
9 Asiacute o describe Nuacutentildeez Seixas (2015 [2002] 239) laquomediante la definicioacuten de Galicia como una colonia en la periferia europea podiacutea conjuntar un interclasismo tendencial en su estrategia (la creencia en la necesidad de un frente unido de la nacioacuten colonizada contra el opresor dirigido por el auteacutentico partido comunista y nacional que despueacutes emprenderiacutea la construccioacuten de una sociedad comunista gallega) con la afirmacioacuten del caraacutecter progresista de su nacionalismoraquo
10 Lenin (1966 [1916]a 148) distingue as nacioacutens dependentes da Europa e as colonias
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
15
da deacutecada dos setenta baixo a perspectiva da suacutea correspondencia continental e
internacional os contactos co seu irmaacuten maior Euskadi Ta Askatasuna (ETA) son
considerables sobre todo cualitativamente11 e conectan coa idea de
laquointernacionalismo nacionalista desde abaixoraquo12 Non obstante o chan social vasco
estaacute moito maacuteis desenvolto coacute galego a causa dos seus infinitamente maiores
enraizamento entre as masas e consecuente proxeccioacuten temporal en disonancia coa
Fronte Armada da UPG conformada por un comando de catro persoas dirixido por
Moncho Reboiras e cunha duracioacuten inferior a medio ano coincidente coa
participacioacuten do dodrense (Rios 2002 17-18) En todo caso estas mesmas dinaacutemicas
estaacuten detraacutes do posterior asentamento institucional do galeguismo contemporaacuteneo
conforme o coherente proceder anaacutelogo do laquoseuraquo movemento
A respecto do materialismo histoacuterico entendeacutemolo como a exposicioacuten do estadio
de desenvolvemento do ser e a conciencia humanos en determinado momento
histoacuterico do afondamento na divisioacuten social do traballo en referencia oacute anterior e oacute
futuro eou tendencial Somos conscientes de que o marxismo non se reduce oacute
materialismo histoacuterico isto eacute oacute seu momento cientiacutefico (veacutexase a nota 1 ademais eacute
ilustrativo como para Compte [1984 [1844] 40] con destacado noso a praacutectica
cientiacutefica eacute laquola simple averiguacioacuten de las leyes o sea de las relaciones constantes que
existen entre los fenoacutemenos observadosraquo) non obstante o caraacutecter deste traballo eacute
incapaz de o transgredir De toacutedalas formas non cremos difiacutecil face-las
correspondentes inferencias subxacentes oacute mesmo
Dito isto a nosa pretensioacuten eacute debullar oacute maacuteximo ese nacionalismo avermellado
agromado na deacutecada dos sesenta en Galicia isto eacute achegaacutermonos aacute situacioacuten das
clases na suacutea contemporaneidade desde o nivel internacional ata o nacional concreto
galego13 coa intencioacuten de situa-lo decisivo Retorno a Tagen Ata na suacutea circunstancia
histoacuterica a funcioacuten militante do universo maacutexico e os alicerces literarios que a
posibilita
11 Salientaacutemo-lo de marzo do 1975 (Rios 2002 17-18) 12 En Rios (ibiacutedem 16) vese como as ideas da UPG non son exclusivas isto eacute reflicten unha
tendencia xeral Por outra banda daacutese conta de que o reformismo tameacuten pode ser armado 13 Como demostra o simultaacuteneo acordar obreiro da Espantildea o Estado eacute o centro rexedor da
poliacutetica en tanto instancia onde o Capital de contraditorio caraacutecter internacional e privado encontra certa estabilidade De aiacute que todo movemento nacional tenda ben a un Estado existente contildeecido ou non ben a un necesitado e que o comunismo defenda un Partido non a nivel nacional senoacuten estatal en correspondencia co seu inimigo estrateacutexico
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
16
2 Nacionalismo galego e Retorno a Tagen Ata simbiose
literario-poliacutetica
Previamente a debagar Retorno a Tagen Ata nos elementos (trazos semaacutenticos se
quixermos) que intricados conforman a obra tratareacutemola en termos maacuteis
laquoexterioresraquo e xerais as condicioacutens histoacutericas da suacutea nacenza os consecuentes
instrumentos desta tarefa literaria ferriniaacute e a suacutea significacioacuten dentro do sistema
literario e conciencia nacionais de Galicia Para este cometido intereacutesanos
especialmente a interrelacioacuten do aspecto literario e o poliacutetico na vida e obra de
Meacutendez Ferriacuten e a centralidade do universo de Tagen Ata nesta conxuncioacuten A nosa
idea eacute que a renovacioacuten (que non revolucionarizacioacuten) de aacutembolos dous elementos
confluacutee laquomilitantementeraquo nesta nacioacuten (e lonxe da manifestacioacuten tradicional) en
consonancia coa igual concorrencia no territorio dos laquoventosraquo esteacutetico-ideoloacutexicos a
occidente e oriente todo isto fundado no avivamento do estanco laquomovementoraquo
nacional (e a suacutea fronte cultural) reducido a certa intelectualidade co bulir crecente
da aristocracia obreira dito doutra forma o movemento reformista da clase obreira14
renacido a causa do desenvolvemento econoacutemico da metade final da ditadura15 e cuxo
encadramento e asentamento estatal se daacute na Transicioacuten
Xa nos relatos de mocidade de Ferriacuten laquoMedoraquo laquoChumbo e mortesraquo e laquoO Abelloacutenraquo
asinados no xornal Litoral no 1954 co pseudoacutenimo de Laiacuten Feixoo subxacen as
necesidades do nacionalismo asumido na estancia en Pontevedra fundamentalmente
a traveacutes aleacuten da familia de Francisco Cervintildeo16 (Blanco 2011 [1994] 13-14) o
compromiso poliacutetico coincide coa producioacuten cultural en lingua galega17 en
consonancia e consecuencia das dinaacutemicas do galeguismo interior e a suacutea intencioacuten
de perpetua-la conciencia laquoxenuiacutenaraquo (esencialmente o idioma) de Galicia (Rubiralta
1998 30) en vistas da consolidacioacuten do reacutexime ou sexa desde a fin da II Guerra
Mundial a detencioacuten de Ramoacuten Pintildeeiro no 1946 (ibiacutedem 23) e como cumio a morte
de Castelao (ibiacutedem 27) tameacuten motivos da crise dos exiliados (ibiacutedem 42) Oacute abeiro
desta mesma loacutexica nos novos ambientes de Santiago de Compostela baixo a tutela
de Ramoacuten Pintildeeiro que laquodediacutecase a contactar coas novas xeracioacutens universitarias nas
que trata de estimular [] as suacuteas inclinacioacutens galeguistasraquo (ibiacutedem 33) e Otero
14 Busca melloras na condicioacutens de vida (Rubiralta 1998 35-36) e o seu destino eacute o Estado tanto
fascista como logo democraacutetico 15 Sentencia brevemente Rubiralta (1998 67) que laquoo crecemento da capa asalariada reforzaraacute
as suacuteas demandasraquo 16 A dedicatoria de Retorno a Tagen Ata demostra o seu enorme influxo 17 Veacutexase brevemente o servizo da literatura oacute nacionalismo en Loacutepez Saacutendez (2007 78)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
17
Pedrayo e mais de Madrid derredor do Brais Pinto (Blanco 2011 [1994] 17-18)
Meacutendez Ferriacuten desenvolve unha serie de obras no sentido da renovacioacuten esteacutetico-
formal internacional (basicamente francesa e norteamericana) Voce na neacuteboa
(1957) Percival e outras historias (1958)18 e O crepuacutesculo e as formigas (1961)
Suacutemase a estas Arrabaldo do norte (1964) laquoxa [] redactada varios anos antesraquo
(Capelaacuten 1996 32) conformando ese momento literario19 en harmoniacutea coa Xeracioacuten
das Festas Minervais (ou dos 50 ou de La Noche)20 enmarcable na Nova Narrativa
Galega21 (Noia 1992 13) e a Escola da Tebra (Forcadela 2002 93)
Esta mocidade asume o testemuntildeo da revitalizacioacuten viacutea literaria do nacionalismo
non obstante na realizacioacuten da tarefa e imbuiacuteda nun contexto de efervescencia
sindical e contildeecedora do marxismo22 decaacutetase das suacuteas limitacioacutens e abraza o campo
da accioacuten poliacutetica Esta nova intelectualidade e as reivindicacioacutens obreiras
retroalimeacutentanse forneceacutendose direccioacuten e masas respectivamente23 do cal eacute
ilustrativo en toacutedalas dimensioacutens como a suacutea conformacioacuten socioloacutexica tipicamente
laquoaristobreiraraquo de laquocadros de tipo medio e superiorraquo (Rubiralta 1998 144) Galicia
Socialista Retorno a Tagen Ata como vimos indicando fecha un momento malia que
se resolva por medio da participacioacuten nos distintos conflitos da deacutecada de proxeccioacuten
interna de laquoloacutexicas vacilacioacutens na definicioacuten dun novo espacio nacionalista radicalraquo
(ibiacutedem 149) madurado nos ciacuterculos exclusivamente culturais inaugurando asiacute un
periacuteodo de concomitante reciacuteproca estimulacioacuten das duacuteas frontes
Pero a partir dos anos 60 cando os homes e mulleres da laquonova narrativaraquo
esquecendo pouco a pouco o que un deles chamou laquounha literatura ausente de
estiacutemulos moraisraquo danse conta que se ben non lles interesa unha literatura realista
plana coacutempre virar E viran a maior parte ou os sobreviventes cara oacute mito Mellor
dito cara aacute creacioacuten dun novo mito un mito que debe ser mobilizador A obra
18 Obra fornecida en boa medida cos relatos de Nove historias vitoriosa no Cao Turnes do Centro
Galego de Bos Aires de 1956 (Blanco 2011 [1994] 17) 19 A suacutea motivacioacuten eacute diaacutefana laquoeu me puxen a escribir por influxo galeguista non me puxen a
escribir por vocacioacuten literariaraquo [Salgado e Casado 1989 56]) inicial do autor (Blanco 2011 [1994] 32)
20 Estas denominacioacutens toacutemanse de Forcadela (2002 89-90) 21 Poacutedense consultar en Noia (1992 39) as caracteriacutesticas da mesma 22 Meacutendez Ferriacuten contildeece as condicioacutens de vida e a teoriacutea revolucionaria (viacutea intelectualidade
universitaria) do proletariado durante a suacutea estancia en Oxford no 1961 (Blanco 2011 [1994] 18) con todo ata o 1963 non abandona a lintildea culturalista (ibiacutedem 36) estes anos son os de radicalizacioacuten da xuventude galeguista (Meacutendez Ferriacuten 1984 259)
23 Vexamos como cando estas consonte a natureza do seu movemento encontran sitio no Estado laquorenovadoraquo da deacutecada do 1980 a laquovangardaraquo galeguista vai con elas aacutes institucioacutens
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
18
fundadora desta narrativa que camintildea cara oacute mito (que eacute unha narrativa nova polo
simple feito de que se decata de que xa non se pode escribir como antes) eacute Retorno a
Tagen Ata de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten (Gonzaacutelez Goacutemez 1995 411)
O nacionalismo do interior de Galicia eacute na praacutectica tameacuten o do exilio e a
emigracioacuten que arredado do seu marco de actuacioacuten e incapaz de actuar nel soacute
manteacuten o Partido Galeguista mediante a latencia da Guerra Civil malia loitar contra o
xiro daqueloutro (Rubiralta 1998 42-46) este contacto mesmo fiacutesico cos agora
axuntados derredor de Galaxia eacute a ponte (ibiacutedem 29) cos mozos o determinante na
suacutea laquodecantacioacuten definitivaraquo (ibiacutedem 57) de feito a laquodesaparicioacuten de ldquoVieirosrdquo e o
seu propio final viraacuten dados cando no interior de Galiza reapareza o combate
antifranquistaraquo (ibiacutedem 52) Xa que logo paacutesase dun galeguismo en que a cultura
(sobre todo a literatura) eacute actividade nuclear e uacutenica en consecuencia coa necesidade
de sostemento do volkgeist e o seu elemento baacutesico e quintaesencia isto eacute a lingua a
un en que a fronte cultural se integra nun fin maior e cuxa obra iniciadora iacutea ser24 en
principio a ineacutedita Os corvos a figueira e a fouce de ouro (Capelaacuten 1996 37) da que
laquoXoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten manifestou que se trataba dunha ficcioacuten alegoacuterica aiacutenda
que baseada en feitos reaisraquo (Ramallo 2020 89)
Galicia na condicioacuten de nacioacuten carente do dereito de autodeterminacioacuten versus a
suacutea exclusiva disposicioacuten espantildeola estaacute oprimida no interior das fronteiras do vello
continente25 O comunismo laquocelebra cualquier asimilacioacuten de las naciones excepto la
que se realiza por la fuerza o se basa en privilegiosraquo (Lenin 1966 [1913] 27) Por iso
consonte Lenin (1966 [1914] 64) do dereito aacute autodeterminacioacuten isto eacute do dereito
a constituiacuter un Estado de seu non se debe beneficiar ningunha nacioacuten en detrimento
doutra
Por esta conxuntura de nacioacuten oprimida occidental dunha banda nuacutetrese das
ideas e cultura do laquomundo libreraquo (fronte aacutes franquistas mais tameacuten fronte aacutes
24 Debido aleacuten da dedicatoria oacute artigo lixeiramente anterior de maio do 1966 Nova narrativa
y compromiso social (Capelaacuten 1996 36) en que Meacutendez Ferriacuten confire un novo lugar aacute literatura
25 Se a nacioacuten estaacute intimamente ligada oacute desenvolvemento das relacioacutens burguesas (veacutexase A nacionalidade moderna [1887] de Kautski) en consonancia tameacuten o estaacuten os dereitos nacionais Por iso na tradicioacuten comunista en tanto existen as nacioacutens e o seu conflito (Lenin 1966 [1913] 26) e subordinada oacute derrocamento da burguesiacutea (Lenin 1966 [1916]b 121) a laquosolucioacuten es la democracia consecuenteraquo (Lenin 1966 [1913] 13) laquosituacioacuten maacutes favorable para la lucha de clasesraquo (Lenin 1966 [1914] 60) Pois laquode la misma manera que es imposible un socialismo triunfante que no implante la democracia completa es imposible tambieacuten que se prepare para la victoria sobre la burguesiacutea un proletariado que no sostenga una lucha muacuteltiple consecuente y revolucionaria por la democraciaraquo (Lenin 1966 [1916]b 115)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
19
socialistas das que bebe fundamentalmente o PSG na suacutea fundacioacuten) reflexo do
laquofracasoraquo a occidente do proletariado revolucionario26 e a situacioacuten resultante isto eacute
o sometemento da clase obreira oacutes seus respectivos estados imperialistas por
mediacioacuten dun laquoseuraquo sector laquoarribistaraquo beneficiado da circunstancia oprimente dos
seus conxeacuteneres nacionais e internacionais e daquela pasado de facto aacutes filas da suacutea
burguesiacutea Da outra banda recibe novas27 de triunfo das revolucioacutens comunistas a
oriente sobre todo a chinesa (Rubiralta 1998 154) e a suacutea vital acometida contra-
contrarrevolucionaria iniciada no 1966 e do seu correlato nas colonias e tameacuten en
territorio europeo as capas maacuteis conscientes da vangarda obreira esciacutendense dos
prosovieacuteticos asiacute como retoman oacute tempo que as masas da clase pero
independentemente a violencia consciente28 ante a comprobacioacuten das suacuteas
posibilidades e necesidade nos confiacutens do globo Da influencia maoiacutesta da UPG fala
Nuacutentildeez (2015 [2002] 239)
Ideoloacutegicamente la UPG fue definieacutendose hacia finales de los 60 y principios de los
70 como un partido nacionalista y marxista-leninista con ribetes maoiacutestas que
tomaba como modelo los movimientos de liberacioacuten colonial del Tercer Mundo
(Argelia Vietnam Mozambique Angola etc)
Por iso a renovacioacuten teacutecnica da obra literaria en Galicia veacuten da man do emerxente
Posmodernismo29 como constata Garcia (2006 217) existe laquouma dataccedilatildeo provaacutevel
para as origens do poacutes-modernismo coincidindo com o iniacutecio da produccedilatildeo literaacuteria
[] de Meacutendez Ferriacutenraquo mentres a suacutea renovacioacuten laquosemaacutenticaraquo veacuten da man dos
procesos antiimperialistas de inspiracioacuten maoiacutesta30 Cando falamos desta uacuteltima non
26 A Revolucioacuten de Outubro incendia o corazoacuten de Occidente Alemantildea durante un lustro (Carr
1985 [1979] 21) non obstante a mobilizacioacuten armada das masas obreiras non estabiliza debido a un KPD illado da maioriacutea destas debido aacute suacutea escisioacuten froito da firmeza ideoloacutexica da socialdemocracia en defensa desde a I Guerra Mundial do seu Estado tameacuten contra os consellos obreiros
27 Tameacuten da man dos galeguistas do exilio (Rubiralta 1998 54) 28 Evidentemente nin unha nin outra con obxectivos revolucionarios os comunistas ante o
desenvolvemento dos movementos reformistas da clase laacutenzanse oacute terrorismo eacute dicir aacute loita armada individual sen vencello real fundado na ideoloxiacutea coas masas as cales asentan no Estado
29 Traacutetase do mundo resultante das revolucioacutens socialistas do seacuteculo XX isto eacute un en que a burguesiacutea eacute ama e sentildeora malia existir xa experiencias historicamente superiores Neste sentido na Europa estas novas dinaacutemicas entran desde a deacutecada dos 20 malia que non se instauran definitivamente mentres sobrevive o Bloque do Leste
30 Cremos abondo ilustrativas as obras requisadas no ano 1969 laquoAdemais da citada novela no rexistro tameacuten lle foron incautados entre outros tres libros de Mao-Tse-Tung duacuteas revistas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
20
nos referimos oacute contido de Retorno a Tagen Ata unha tradicional viaxe (Capelaacuten
1996 37-38) nin aacute suacutea funcioacuten nacional laquode serieraquo derivada de actualiza-la literatura
galega senoacuten aacute non equiparacioacuten de tarefas poliacuteticas e creacioacuten cultural aacute suacutea
imbricacioacuten sen identificacioacuten oacute seu rol enlazando co Partido Galeguista31 a forxa
dun ideario axustado aacutes novas condicioacutens materiais Resumidamente o resultado eacute o
servizo social da laquoliteratura de ficcioacutenraquo32 metaacutefora do drama nacional
Como diciamos a situacioacuten de Galicia dialoga mesmo directamente nas Reunioacutens
de Brest (Rios 2002 16) con outras maacuteis ou menos semellantes ou sexa con
territorios en conflito nacional-linguumliacutestico da metade oeste da Europa cuxa
intelectualidade asume o colonialismo como a suacutea realidade a causa do influxo dos
movementos deste sentido no mundo e a suacutea relacioacuten co comunismo a saber a
resolucioacuten das tarefas democraacuteticas aliacute onde a burguesiacutea deserta delas Asiacute pois estes
feitos tentildeen un efecto material-obxectivo e ideoloacutexico-subxectivo nos laquocidadaacutensraquo do
chamado Primeiro Mundo apelados ora pola suacuteas condicioacutens de vida inmediatas
(deturpadas ou empeoradas polo reposicionamento imperialista mundial) ora pola
influencia das diferentes accioacutens do Terceiro (iacutedem) acordan politicamente Neste
contexto situacutease tameacuten loxicamente sen necesidade do pano de fondo nacional33 o
maio do 68 os anni di piombo ou a RAF As seguintes declaracioacutens de Meacutendez Ferriacuten
van nesta direccioacuten rexistrando esa tendencia continental e global34 aleacuten dunha
outra intencioacuten desconcertante dirixida oacute lector
sobre Cuba un libro de Hocirc-Chiacute-Minh ou o poemario laquoOs nenos do Vietnamraquo de Farrucoraquo (Ramallo 2020 88)
31 laquoNeste sentido Ferriacuten retoma a tarefa do seu antecesor ourensaacuten cuns novos presupostos esteacuteticos e ideoloacutexicos rectores que non obstante recollen tameacuten algo da esteacutetica e da ideoloxiacutea oterianas por iso Otero resoa aacutes veces tanto en Ferriacutenraquo (Blanco 2011 [1994] 30)
32 Entendemos como tal a literatura en que as coordenadas fiacutesico-quiacutemicas ideoloacutexico-poliacuteticas etc non coinciden coas do referente
33 Os conflitos neste sentido son insignificantes non como no caso espantildeol ou britaacutenico Poreacuten o seu marco non deixa de ser laquonacionalraquo (en verdade estatal os termos confluacuteen en consonancia coa coincidencia entre nacioacuten e Estado) malia estarmos ante un fenoacutemeno xeral este aterra nas correlacioacutens de clase concretas de cada territorio cuxas fronteiras son estatais
34 Reproducimos unhas palabras de Ferriacuten (Nogueira Lama 2008 295) a respecto de Con poacutelvora e magnolias (1976) abondo ilustrativas laquoMentres na poesiacutea social vella se iacutea a unha mostra das miserias agora o que se estaacute pedindo mdashou asiacute o percibiacutea eu ou asiacute o necesitaba eumdash era unha maior presenza poliacutetica Naturalmente sen ocultar a pertenza aacute cultura occidental cousa que alguacutens poetas parece que esqueceran que noacutes somos europeos e tameacuten terceiromundistasraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
21
Tagen Ata eacute un paiacutes onde ocorren cousas semellantes aacutes que ocorren en Irlanda en
Euskadi ou en Galicia eacute dicir eacute un paiacutes quizais europeo que estaacute debateacutendose pola
suacutea independencia e que estaacute consumido polos problemas e polas contradiccioacutens
(Salgado Casado 1989 213)
Oacute longo da presente anaacutelise cremos ter esgrimido suficientemente a relacioacuten
entre literatura e poliacutetica en Ferriacuten non xa polas suacuteas declaracioacutens oacute respecto senoacuten
sobre todo polo lugar histoacuterico de Retorno a Tagen Ata adscribible oacute autonomeado
xeacutenero de poliacutetica-ficcioacuten (Freixanes 1976 245) fin dun periacuteodo de aglutinamento
interno da UPG que conecta coas xeracioacutens de preguerra35 arredor da tarefa de
integracioacuten teoacuterica de marxismo e nacionalismo e maila consecuente apertura dunha
etapa conseguinte36 de laquobantildeo de masasraquo en que a fronte cultural contribuacutee a difundir
nelas o mito nacional renovado coa suacutea presenza sistemaacutetica e activa na literatura
galega tentando asiacute nunha direccioacuten dobre gantildealas para o seu proxecto Aiacutenda que
Meacutendez Ferriacuten pode semellar contraditorio na relacioacuten que atribuacutee a estes dous
elementos (Loacutepez Saacutendez 2007 78) consideraacutemo-la seguinte aseveracioacuten a maacuteis
completa e axeitada nesta lintildea
Sen a palabra non se fai a Revolucioacuten francesa [hellip] Non hai razoacuten foacutera da palabra [hellip]
Pero evidentemente a palabra dos poetas non cambia o mundo Os poetas acompantildean
son uns coacutemplices As grandes transformacioacutens son colectivas (Cantildeo 2005 178)
Desta cita enteacutendese que a literatura en condicioacuten de ideoloxiacutea aporta na
concienciacioacuten nacional emporiso necesita un chan material en que aterrar (noacutetese
que non aludimos oacute soporte fiacutesico) estamos ante a idea da unidade contraditoria de
conciencia e materia sociais37 claro que conforme a loacutexica burguesa non desta
maneira senoacuten en tanto elementos illados Con isto conecta esa eleccioacuten da coleccioacuten
O Moucho que como dixemos anteriormente ten a intencioacuten de divulgar e instituiacuter
socialmente o nacionalismo galego de nova planta entre a suacutea tradicioacuten e a de cariz
obreiro aacute que agora se dirixe ademais de rivalizar coa editorial Galaxia laquoNo meu caso
35 Di Angueira (2011 [2005] 10) laquoVelaiacute a interseccioacuten de pulsos idades e xeracioacutens Castelao
A bandeira de Bocarribeira aacute fronte da coleccioacuten de poesiacutea envolviacutea Noacutes e a Repuacuteblica o antifranquismo e Brais Pinto nun mesmo proxectoraquo
36 No dicir de Blanco (2011 [1994] 21) laquoesta preocupacioacuten ciacutevica marcaraacute ademais unha importante inflexioacuten na suacutea traxectoria creativa dando comezo a unha nova etapa que se extenderaacute pola deacutecada dos setentaraquo
37 Oacute noso parecer quen mellor expresa esta interrelacioacuten entre os dous polos eacute Marx (1982 [1884] 497) laquoCierto es que el arma de la criacutetica no puede suplir a la criacutetica de las armas que el poder material tiene que ser derrocado por el poder material pero tambieacuten la teoriacutea se convierte en un poder material cuando prende en las masasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
22
[o mito] teriacutea unha funcioacuten de enraizamento na tradicioacuten popular na tradicioacuten
nacional e popularraquo (Nogueira Lama 2008 296)38
Para Ferriacuten a literatura39 ten unha funcioacuten social en si mesma eacute autoacutenoma
respecto aacute ideoloxiacutea (ibiacutedem 291) non obstante autonomiacutea non significa
independencia (cousa que saben tameacuten Rotbaf Luden e o bolxevismo) en tanto que a
literatura porta conciencia e por tanto estaacute determinada historicamente En todo
caso o natural de Ourense interroacutegase40 sobre como superpontildeer ambas coa maior
rigorosidade literaria e sen caer no folleto eacute dicir sobre como integra-lo mundo do
referente na obra e con esta inferir nel Segundo Moreiras (1986 453) laquoelevar o
discurso a ficcioacuten eacute a resposta aacute pregunta de Ferriacuten sobre como incorporar tempo e
fantasiacutearaquo Dito doutro xeito a manipulacioacuten literaria do afora trocado en laquoadentroraquo
fantaacutestico eacute o uacutenico modo de lle conferir sentido que non pode ser senoacuten poliacutetico
dado que se situacutea no nivel do referente oacute texto a metaacutefora como principio e base da
literatura e Tagen Ata como Galicia41
Entoacuten esta xeracioacuten diriacutexese segundo Forcadela (2002 93)
desde unha fase de inicio na que salientan os temas de iacutendole existencial logo de
atravesar unha fase intermedia na que prima o experimentalismo literario e o
obxectalismo de orixe francesa [] a unha etapa final na que a alegoriacutea poliacutetica abre
o camintildeo para outro tipo ben diferente de literatura
Este camintildeo aacutebreo Ferriacuten con Retorno a Tagen Ata no 1971 con mira posta en
fornecer de novas armas o mito nacional literario e asiacute o nacionalismo conectando
necesariamente cunha e outra tradicioacutens sendo este o vieiro do galeguismo literario
consonte o paradigma do sector culturalista para o que no continente poliacutetico soacute cabe
o labor cultural oacute nacionalismo poliacutetico encerrado na recuperacioacuten e actualizacioacuten
dos vimbios teoacutericos e organizativos (no marco da ceacutelula intelectual) do mesmo e
38 Sobre o mito tense dito tameacuten o que continuacutea laquoEn realidade Ferriacuten non fai maacuteis que
reconstruiacuter o mito liberador que se veacuten reescribindo con novas versioacutens desde Pondal como unha cadea de contumaz resistencia literaria fronte aacute magoante realidade poliacutetica na que se escriberaquo (Blanco 2011 [1994] 29)
39 Concretamente refiacuterese aacute poesiacutea agora ben maacuteis adiante di laquoEu creo que a prosa eacute poeacutetica tameacuten a prosa estaacute na funcioacuten poeacutetica da linguaxe e hai veces que dentro da clasificacioacuten claacutesica dos xeacuteneros literarios a liacuterica aacutes veces invade a narracioacutenraquo (Nogueira Lama 2008 302)
40 A saber laquoiquestcomo haberaacute de ser unha invencioacuten total na que estea totalmente o home que (irremediabelmente luacutecidos) somos xa noacutes Levo con esta ou semellante pregunta vai para trinta anosraquo (Meacutendez Ferriacuten 1983 9)
41 Similarmente oacute tratar Bretantildea Esmeraldina (1987) Blanco (1987 14) escribe o seguinte laquoY quizaacute Ferriacuten creoacute esta Bretantildea por amor a Galiciaraquo
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
23
deste aacute deacutecada dos setenta en que a literatura vermella e o traballo a prol da
maduracioacuten da UPG e a UPG Lintildea Proletaria axintildea rebautizada Partido Galego do
Proletariado42 ensamblan
Os elementos maacutexicos na narrativa ferriniana configuran a maior parte das veces
un universo propio rexido polas suacuteas propias regras eacute dicir aferrado a unha loacutexica
propia coincidente en boa parte coa loacutexica usual Isto singulariacutezase sobre todo no
espazo miacutetico de Retorno a Tagen Ata un universo que desenvolve a suacutea temaacutetica
tanto de forma independente coma en relacioacuten ao mundo real Desta forma o
universo miacutetico e o real coexisten contaxiaacutendose as suacuteas caracteriacutesticas (Regueira
2007 230)
A criacutetica eacute unaacutenime na consideracioacuten alegoacuterica da terra de Tagen Ata e o libro que
a presenta43 unicamente abala entre o referente maacuteis estrito (Galicia) e o maacuteis xeral
(unha nacioacuten subxugada en calquera lugar do mundo) e xa explicitamos con
anterioridade tanto a semellanza da situacioacuten galega con outras dentro do Estado
espantildeol e a Europa como a influencia das loitas anticoloniais nos autores da eacutepoca
Nese sentido a nosa sociedade interpreta en funcioacuten da suacutea realidade da que fai parte
o seu sistema literario de aiacute que os asturianos tras Tagen Ata vexan Euskadi (Salgado
Casado 1989 215) oacute se tratar do conflito nacional referencial do Estado espantildeol
Certamente esta terra maacutexica eacute nada maacuteis ca ela mesma cando menos ficcionalmente
malia remitir a realidades (sen tales aquela non seriacutea orixinable) como a galega aacute cal
debido aacute lingua de creacioacuten apela en primeira instancia Tagen Ata non necesita ser
Galicia eacute maacuteis necesita non o ser e soacute semellalo Sinala Loacutepez Saacutendez (2007 80)
Pero o aspecto maacuteis interesante desde o noso punto de vista eacute que se a metaficcioacuten e
a intertextualidade posmodernas contribuacuteen ao autotelismo propio do escepticismo
gnoseoloacutexico da creba da fe na verdade e no existente na obra de Meacutendez Ferriacuten
semellan servir como dixemos a outro fin o da potenciacioacuten da recorrencia que eacute
un dos mecanismos fundamentais da instauracioacuten dun imaxinario e daquela da
creacioacuten dunha identidade
Isto seriacutea posible pola confluencia da cuestioacuten nacional pendente dunha banda e
o contildeecemento das tendencias literarias posmodernas da outra
Como comentabamos xa na recepcioacuten da obra no propio ano de publicacioacuten
Ramoacuten Pintildeeiro (1971 238-239) sinala que laquoseguramente a maioriacutea dos azerratas mdash
tanto os realistas como os utopistasmdash desexariacutean que [Rotbaf Luden] for algo maacuteis
42 Para ollar de xeito esquemaacutetico a evolucioacuten organizativa do nacionalismo galego
contemporaacuteneo nas suacuteas tres primeiras deacutecadas consuacuteltese Rios (2002 141) 43 Amor (1996 1497) ve en laquoO dique de arearaquo de Percival e outras historias (1958) laquounha
prefiguracioacuten do que seraacute o mundo de Tagen Ataraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
24
que un pantasma literario ferriniaacutenraquo non podendo ser estes azerratas neste caso
outra cousa que os galegos pois son os uacutenicos que contildeecen o autor Ferriacuten44 e a suacutea
literatura Eacute maacuteis transparente neste caso Garciacutea Mato (1971 67) laquoYo creo que en
Retorno a Tagen Ata estaacute Galicia tan presente como en Memorias dun neno labregoraquo
Na recensioacuten aacute 3ordf edicioacuten de Quintana do 1987 expliciacutetase o simbolismo apreciacioacuten
xa feita con anterioridade por Casares e Beiras en 1982 Blanco en 198345 e Salinas en
1985 (Nicolaacutes 1996 100-107) e asiacute seraacute dunha vez e para sempre Non se trata
daquela de malinterpretacioacutens do texto do nacido en Ourense46 senoacuten de que no
microcosmos oacute que se incorpora e oacute que aspira esa tintildea que ser necesariamente a
lectura a pesar de que Meacutendez Ferriacuten tentildea que reivindicar unha maacuteis aberta non soacute
coa intencioacuten de rexistrar unha tendencia non exclusiva de Galicia senoacuten tameacuten coa
de defende-la autonomiacutea da suacutea obra a fin de que siga funcionando como literatura47
e non como panfleto48 soacute autorreferencialmente funciona e sobrevive o universo
miacutetico que como sabemos funcionaraacute en adiante como localizacioacuten ferriniaacute
predilecta
Por uacuteltimo tomaacutemo-la decisioacuten de selar esta parte do noso traballo cunha das
citas que oacute noso ver mellor resume a natureza de Retorno a Tagen Ata coa vista posta
no seu tratamento polo miuacutedo no seguinte apartado
A pesar da suacutea brevidade este relato eacute polo seu caraacutecter marcadamente simboacutelico
un dos puntos de inflexioacuten que sinala o devalar da NNG unha vez que conseguido
o desenvolvemento do proxecto formalista inicial [] se manifesta marcadamente o
influxo do marxismo (Forcadela 1993 123)49
44 Capta nesa mesma recepcioacuten (Pintildeeiro 1971 238) a dimensioacuten poliacutetico-literaria do autor
laquoNo fondo o Ferriacuten arela anovar a literatura galega coas maacuteis avanzadas teacutecnicas narrativas e arela anovar a conciencia colectiva de Galicia coas maacuteis avanzadas inquedanzas transformadorasraquo De igual modo Noia (1972 37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra do 1972 sinala que laquoFerriacuten bota maacute dos mundos orientaacutes intriacutensecamente paraboacutelicos pra nos mostrar a realidaderaquo
45 Cando menos segundo Blanco (1992 41) esta eacute a data de redaccioacuten do seu artigo 46 O autor ten falado de lecturas interesadas (Salgado Casado 1989 213) e naturalmente
ningunha non o eacute Como ten notado Loacutepez Saacutendez (2007 78-79) tameacuten son interesadas as suacuteas intervencioacutens
47 Di Ferriacuten laquoEu penso que o fixen suficientemente ambiguo para que non aparecese Galicia dunha forma clara nin ese paiacutes se parece a Galicia nin as circunstancias nin as paisaxes nin o estilo de vida coincidenraquo (Salgado Casado 1989 214)
48 O autor intelixentemente enfronta panfleto literario a panfleto poliacutetico (ibiacutedem 215) 49 Na mesma obra (ibiacutedem 124) Forcadela observa a correlacioacuten Europa-Terceiro Mundo que
vimos sinalando
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
25
3 Reconstrucioacuten do mito nacional en Retorno a Tagen Ata
A continuacioacuten estudaremos como Ferriacuten construacutee Retorno a Tagen Ata en virtude
da funcioacuten social actualizacioacuten do mito nacional mediante aacute que aspira
Anteriormente acabamos de referi-lo sentido da foacutermula de trasposicioacuten do referente
aacute laquorealidaderaquo maacutexica en palabras de Garciacutea (2006 215)
Trata-se agora do Realismo-Maravilhoso que se nutre da realidade referencial
exterior travestindo-a de maravilhoso e fazendo com que sua leitura seja aquela
primeira geradora e as muitas outras geradas no universo textual
Volveacutemolo dicir Tagen Ata necesita ser Tagen Ata para ser Galicia
Antes de nos adentrar no tema debemos traballa-la cuestioacuten das anotacioacutens que
permiten descarga-lo texto sans phrase do seu descritivismo cientiacutefico resultando
unha conexioacuten sistemaacutetica entre o referente e o mundo da ficcioacuten (veacutexase Forcadela
1993 123) Estas ademais de marca-las cuestioacutens chave da obra confiacuterenlles
Historia o cal sumado aacute invocacioacuten directa oacute lector froito do seu estilo realista e a suacutea
laquomarxinalidaderaquo textual asiacute como aacute configuracioacuten semaacutentica destes apartes suxire a
realidade viva do receptor dos estiacutemulos literarios Este tipo de procedementos nas
lindes dos laquodousraquo mundos enlace da innovacioacuten teacutecnica e o servizo nacional son oacutes
que alude Loacutepez Saacutendez (2007 81)
No ciclo textual de Tagen Ata utiliacutezanse os mecanismos propios do texto alegoacuterico
nacional mais o seu uso lonxe do ocultamento e a naturalizacioacuten eacute radicalmente
consciente e autosinalado achegando ao texto altas cotas de metaficcioacuten de
nostalxia e de ironiacutea
Por tanto obedecendo a esta marcaxe temos delineados os elementos nucleares
e outros complementarios de Retorno a Tagen Ata amais axuntados oacute seu ronsel a
Grande Fraga de Tagen Ata os azerratas o imperio de Terra Ancha a ITA a laquomutuaraquo
o Len claacutesico as armas a identidade nos nacionais oprimidos Percival Decateacutemonos
de que seis estaacuten nos dous primeiros capiacutetulos dos cales cinco no segundo
forneceacutendono-lo marco contextual e simboacutelico desde o que afronta-la lectura
A primeira vista estamos ante unha novela circular con todo e malia o
coincidente isto eacute o brillante acuoso e verde bosque da Grande Fraga en primavera
Rotbaf Luden entra de xeito distinto no inicio e no final nun caso camintildeando co
cabalo detraacutes en consonancia coa laquoemocioacuten fondaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 49)
fronte aacute excitacioacuten da segunda ocasioacuten en laquoaloucado agalloperaquo (ibiacutedem 87) Asiacute a
todo cando alcanza o seu destino apea e novamente inhala o laquoar teacutepedo pesadoraquo
(iacutedem) Oacute noso ver e contildeecendo a Meacutendez Ferriacuten e a UPG (abonda con ve-las
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
26
cabeceiras do Terra e Tempo 1 [1965] e do mexicano 5 [1965]) o laquoeuraquo narrativo
localiacutezase no mesmo sitio mais noutro lugar oacute sentido da espiral dialeacutectica continuacutea
no nacionalismo no entanto non na lintildea de Ulm Roan senoacuten na da milicia da ITA
(cuxas siglas lembran as da ETA e o IRA referentes da organizacioacuten central do novo
nacionalismo galego) dos campesintildeos laquoen contubernio fraternal cos operarios
industriaisraquo (ibiacutedem 81) Aleacuten disto conforme o uso que fai o imaxinario nacional do
espazo natural laquoA Grande Fraga eacute un siacutembolo nacionalraquo (ibiacutedem 17) dos azerratas
delintildeado baixo paraacutemetros opositivos con Terra Ancha anaacutelogos dos que o
galeguismo establece con Castela-Espantildea (Amor 1996 1498-1499) Amais en
consonancia con ese referente xeral cousa que como referimos albisca Noia (1972
37) na suacutea recensioacuten aacute 2ordf edicioacuten da obra a caracterizacioacuten da natureza encaixa
tameacuten coa laquoselvaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 87) de moitas colonias
A illa de Anatiacute lugar de nacenza de Rotbaf Luden semella sufrir tameacuten unha
situacioacuten colonial ou excolonial con base no seu caraacutecter laquofumeganteraquo (ibiacutedem 51)
eacute dicir de industrializacioacuten concentrada e masiva e sobre todo en funcioacuten da suacutea
laquohiperoposicioacutenraquo social ou sexa da carencia dunha masa de sectores intermedios
(aristocracia obreira e pequena burguesiacutea)50 laquopretos miserentos e fermosos []
barbaramente explotados por unha clase perfumada de mestizos opulentosraquo (iacutedem)
Maacuteis alaacute disto suficientemente caracterizador unha serie de elementos (laquomandingaraquo
laquoarahuacoraquo laquomaxiasraquo laquodanzaraquo laquomelazaraquo laquocafeacuteraquo laquomucamaraquo laquoturbanteraquo laquocacaoraquo
laquolingua creoularaquo etc [iacutedem]) serven de atrezzo da escenificacioacuten cando menos
afastada da Europa A criacutetica adoita falar da illa como translacioacuten literaria do
continente suramericano Beiras (1982 28) Loacutepez Peacuterez (1996 [1988] 22) e Viacutector
Freixanes no seu Preacuteface aacute traducioacuten Lamour le Roi Arthur (Nicolaacutes 1996 112)
Manuel Forcadela (1993 127) mesmo concreta na Arxentina oacute ver en Rotbaf Luden
a Perfecto Loacutepez O autor mestura trazos de diversa orixe talvez coa intencioacuten de non
da-las coordenadas exactas do referente ou de xeneralizalo en todo caso Ameacuterica eacute
resultado da confluencia de diferentes culturas a saber amerindias africanas
occidentais etc Anatiacute ademais de localizacioacuten do exilio azerrata (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 52) tameacuten eacute unha nacioacuten ou continente terceiromundista da cal ventildeen
laquoventosraquo renovados a Tagen Ata mediante Rotbaf Luden vencello semellante oacute dos
restos do Partido Galeguista americano co interior Dito isto este feito eacute idoacuteneo aacute hora
de identifica-la situacioacuten de Anatiacute e a laquocolonialraquo (iacutedem) de Tagen Ata O contacto maacuteis
iacutentimo entre a realidade ferriniaacute e a do laquoeuraquo de Retorno a Tagen Ata eacute cando este
adscribe os versos laquofe fe ferroveacute ferrovelloraquo (ibiacutedem 64) de Celso Emilio Ferreiro a
laquoun poeta emigrado en Anatiacute recollendo admirablemente o trapalleiro e 50 A suacutea existencia nos Estados rentistas deriva do sufrimento dos obreiros dos Estados
debedores (Lenin 1974 [1917] 117)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
27
trastumbante bruiacutedo dos tranviacuteas de Traquo (iacutedem) o cal daacute conta da remisioacuten da rexioacuten
imaxinaria oacute exilio americano en termos xerais e de T a Vigo
Este nacionalismo da ITA do exterior eacute etnicista (ibiacutedem 53) oacute xeito do Partido
Galeguista asiacute como do mesmo modo confiacutea no triunfo das forzas da nacioacuten (iacutedem) A
estes defectos Rotbaf Luden engade actos festivo-culturais laquouns cordiais vencellos
en xeral coa lonxana Tagen Ata e unha certa preguiza pra contildeecer analiticamente a
evolucioacuten da suacutea realidade socialraquo (iacutedem) Neste sentido malia que o laquoeuraquo recolle o
labor de transmisioacuten idiomaacutetica e os sontildeos liberadores do exilio (ibiacutedem 52) fai o
propio coas suacuteas carencias coincidentes coas da ITA interior Por iso en definitiva
a protagonista e narradora non soacute renuncia oacute nacionalismo de Tagen Ata senoacuten
tameacuten malia xurdir del oacute dos azerratas de Anatiacute posto que verdadeiramente
aacutembolos dous comparten esencia laquoculturalista racista e idealistaraquo (iacutedem) pois as
ideas do laquoespritoraquo de Ulm Roan son as de ultramar (ibiacutedem 59) en tanto que a
existencia das mudanzas do interior dunha nova etapa da ITA distinta da
primixenia son descontildeecidas foacutera A este respecto lembreacutemo-lo que asinaba Ferriacuten
tralo alcuntildeo de Laiacuten Feixoacuteo (1954 1) baixo a influencia do vello nacionalismo
laquoAtlaacutentico vencello racial i-eterno das razas da breacutetema fillas da saudade das razas
celtasraquo e como a UPG escribe no seu voceiro Terra e Tempo 5 (Anoacutenimo 1965b 1)
referiacutendose oacute seu precedente na terra como laquogaleguismo resesego folkloacuterico e
negativoraquo que malia laquoque pudo ter un intre no cal ergueu alguacutes principios xustos por
algus homes escolleitos e por disgracia moi illados mdashViqueira Castelaomdash [] hoxe eacute
un galeguismo que xa caducouraquo
Retorno a Tagen Ata estaacute narrado desde o futuro senoacuten non se saberiacutea o cambio
de signo da Irmandade (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 52) No caso do dito
anteriormente ten consistencia entender que a narradora en primeira persoa se
desvencella dos quefaceres do exilio a posteriori esencialmente por medio da suacutea
presentacioacuten iroacutenica No encontro cos militares de laquotiacutepica ollada dura de Terra
Ancharaquo (ibiacutedem 59) polo contrario non funciona o mesmo xogo con todo ten
validez arguumliacuter que se retrata o pensar da Rotbaf Luden acabada de arribar e daquela
das concepcioacutens vellas Non obstante aiacutenda que non se respire odio nacional (a pesar
de ser reactivo aacute subxugacioacuten da nacioacuten opresora) como antes nas notas oacute peacute que
supoacutemo-lo derradeiro traballo do laquoeuraquo narrador ou mesmo dun editor recoacuterrese aacute
falsificacioacuten histoacuterica homologable aacute de toda construcioacuten nacional51 Se desde o
seacuteculo XII Tagen Ata estaacute sometida a mans de Terra Ancha (ibiacutedem 52) antes no
momento dos seus xurdimentos desde o Imperio de Len non eacute rigoroso falar de
51 Faceacutemonos eco de Lenin (1966 [1913] 16) laquoQuien defiende la consigna de la cultura
nacional no tiene cabida entre los marxistas su lugar estaacute entre los filisteos nacionalistasraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
28
nacioacutens (ibiacutedem 54) maacuteis aiacutenda cando a redaccioacuten das anotacioacutens refire reinos
nunha etapa ulterior (ibiacutedem 52) Tal e como lemos en Hobsbawm (2018 [1990] 23-
24) ata 1884 a Real Academia Espantildeola non rexistra o significado moderno de nacioacuten
isto eacute distinto a orixe
O enlace con Ulm Roan eacute laquoun vellote devecido Gastaba colo de celuloide e gravata
de lazo Mantintildea un sombreiro de moita aba sobre a cabezaraquo (Meacutendez Ferriacuten 1996
[1971] 60) Ferriacuten caracteriza o (ex)membro da ITA do interior como un anciaacuten de
laquovoz [] feble soaba a fatigaraquo (ibiacutedem 61) laquoencollido e altoraquo (ibiacutedem 62) isto eacute
como algo desfasado Malia existir unha relacioacuten de admiracioacuten da xeracioacuten moza coa
anterior e viceversa como demostra o afecto do vello (iacutedem) iso non eacute oacutebice do non
relanzamento nacionalista da unha fronte aacute outra como fai a UPG non sen intentar
coadxuva-las duacuteas no Consello da Mocedade En contraste co home nexo no mesmo
Bar Encantintildeo de Ok un rapaz recita con paixoacuten aacute suacutea compantildeeira e malia soar
laquomonoacutetonoraquo (iacutedem) Rotbaf Luden sente que laquounha cousa vivaz e dinaacutemica atentaba
contra pesadas roupaxes ancestrais que me vestisen Noteime perdida en Tagen Ata
Impacienteimeraquo (ibiacutedem 61) O encontro xa que logo presenta por vez primeira
talvez aiacutenda non enfrontamento mais si distincioacuten entre novos e vellos laquoNon sei por
que atopei unha estrantildea relacioacuten entre o poema e o desacougo que me deixou o bico
do home descontildeecidoraquo (ibiacutedem 62)
A tiacutea Natalia eacute vencellada coa intelectualidade (ibiacutedem 63 e 65) coa laquosociedade
pequeno-burguesa relacionada coa literatura e mais coa vida acadeacutemicaraquo (ibiacutedem
66) e na suacutea casa ten un laquosofaacute raquo un laquopianoraquo (iacutedem) laquodous pesados cortinoacutens raquo un
laquocaxato de puntildeo de prataraquo laquoalfombras e papeis pintadosraquo laquomoblesraquo antigos
laquocoacutemodos silloacutensraquo (ibiacutedem 67) laquoparquetraquo (ibiacutedem 68) Este ambiente aburguesado
da tiacutea embriaga a protagonista restrinxida a laquocontemplarraquo laquoao tempo inexistenteraquo
(iacutedem) Este laquointre aboiante da mintildea existenciaraquo (ibiacutedem 69) favorecido por laquoaquel
cadro que representaba [] a cidade pantasma de Ys perdida nun recuncho
pneumaacutetico do temporaquo (iacutedem) que laquotintildea a propiedade de manterme en suspenso
desvincallada da realidade concreta []raquo (iacutedem) e o consumo de laquokiffiraquo (iacutedem) de
Rotbaf Luden despois do seu contacto cos dous dirixentes obreiros na taberna situacuteaa
na disxuntiva de laquopermanecer no ciacuterculo maacutexico de Nataliaraquo (ibiacutedem 70) ou laquodeixar
aquela deliciosa casula cristalina na cal [] mantiacutentildeame en estado de beatitude e de
preguiza absolutaraquo (ibiacutedem 71) sendo Natalia quen decline aacute sobrintildea cara oacute segundo
Quizais tras destes feitos hai unha chamada de atencioacuten de Meacutendez Ferriacuten sobre os
perigos do intelectualismo da desvinculacioacuten a respecto das masas claro que como
veremos uns paraacutegrafos maacuteis adiante a relacioacuten do nacionalismo galego
contemporaacuteneo con estas seraacute establecida en funcioacuten delas mesmas e non
contrariamente desde o seu programa histoacuterico
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
29
En todo caso neste quinto capiacutetulo ofreacutecense as experiencias aleacuten do ulterior
contacto con Ulm Roan maacuteis determinantes na sorte da protagonista a) o proletario
que sobe oacute tranviacutea laquocoa ollada ausente e a cara atravesada de cicatrices a fumar moi
teso nunha vella paiparaquo (ibiacutedem 64) b) o arrabaldo do Norte cuxa consideracioacuten
ruralista desmentira Kleines (ibiacutedem 65) c) a imposibilidade do apoio dos operarios
oacute nacionalismo claacutesico no dicir da tiacutea Natalia (ibiacutedem 69) e d) a desconsideracioacuten de
Ulm Roan por parte dos dirixentes obreiros contildeecidos do doutor (ibiacutedem 70)
Estas mostras da realidade azerrata do seu ser e conciencia son fundamentais no
camintildeo de Rotbaf Luden e do mesmo xeito denotan as concepcioacutens de Ferriacuten sobre
o rol e caraacutecter da UPG en confrontacioacuten cos do nacionalismo culturalista En primeira
instancia contrariacutease a laquoidentificacioacuten de orixe romaacutentica entre a vida campesintildea e
o senso profundo de Tagen Ataraquo (ibiacutedem 66) eacute dicir a clase nacional de Galicia non
eacute o idealizado campesintildeado consonte laquoa saudade dunha Galicia arcaacutedicaraquo (Anoacutenimo
1965a 6) senoacuten as laquocrases traballadorasraquo (iacutedem) laquolabregos obreiros e marintildeeirosraquo
(Anoacutenimo 1965b 2) dirixidas polo proletariado conforme o laquonacioalismo
proletarioraquo52 (Zutra 1965 4) nunha laquofrenteraquo do laquopovoraquo (Anoacutenimo 1965c 2)
xustificada no laquoesmagamento imperialista e colonizadorraquo53 (Anoacutenimo 1965b 1) da
nacioacuten Complementariamente a isto conciacutebese o proletariado desde a suacutea
inmediatez e as inquedanzas espontaacuteneas que do seu ser econoacutemico emanan (contra
o que xa loitara Lenin [1975 [1902] 92]) cinguido a laquoos seus caacutelculos de torno ou os
recibos do sindicato ou o prego de firmas reclamando traiacuteda de augas pra a suacutea ruacutea
[]raquo (Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 64) e tal e como argumenta Natalia cuxas opinioacutens
deben ser elevadas a lintildea poliacutetica (ibiacutedem 69) Como comentamos con anterioridade
o movemento de masas antifranquista laquolevantadasraquo en funcioacuten da mellora das suacuteas
condicioacutens de vida eacute a base da UPG en cuxo voceiro Terra e Tempo 5 caraquentildeo asina
Ferriacuten co pseudoacutenimo Xan Sucasas (1966 6) que o PCE laquoera pois un partido
revolucionario de vangarda pero non era un partido galegoraquo Por tanto a
problemaacutetica non estaacute na natureza das reivindicacioacutens senoacuten en que diferiacutean
parcialmente das baixo a percepcioacuten do galeguismo contemporaacuteneo necesarias para
Galicia expliacutecitas no Terra e Tempo 8 (Anoacutenimo 1967 6-7)
A caracterizacioacuten de Ulm Roan aleacuten das suacuteas consideracioacutens poliacutetico-literarias
confeccioacutenase sobre todo mediante a suacutea casa laquoun daqueles chalets de telloacutenraquo 52 O revolucionario ruso eacute tallante laquoNacionalismo burgueacutes e internacionalismo proletario tales
son las dos consignas antagoacutenicas irreconciliables que corresponden a los dos grandes campos de clase del mundo capitalista y expresa dos poliacuteticas (es maacutes dos concepciones) en el problema nacionalraquo (Lenin 1966 [1913] 18)
53 Tameacuten neste nuacutemero (Zutra 1965 4) laquoo imperialismo da lugar aacute tan actual situacioacuten colonialraquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
30
(Meacutendez Ferriacuten 1996 [1971] 73) laquovendidos [] aacutes familias burguesas ou pequeno-
aristocraacuteticas do paiacutes nosoraquo (iacutedem) con laquoun escuro corredor con armas antigas
penduradas da parederaquo (ibiacutedem 74) e sobre todo un saloacuten tapizado con tapetes en
cada moble (ibiacutedem 79) Este defiacutenese en esencia maacuteis alaacute do seu fiacutesico atraente a
ollos de Rotbaf Luden en funcioacuten das suacuteas ideas a cuxa explicacioacuten antecede o
laquomesmo aceno canso do vello da tabernaraquo (ibiacutedem 74) a saber a ITA laquoera unha
sociedade maximalista utoacutepicaraquo (ibiacutedem 77) de aiacute a suacutea disolucioacuten e a tarefa debe
ser laquosalvar as esencias a falaraquo (ibiacutedem 75) manter laquoa chama vibradora do espritoraquo
(iacutedem) posibilitada pola laquoLei Autonoacutemica pra Tagen Ataraquo (ib 77) que os campesintildeos
e os proletarios laquoque se revoltan contra a autoridade dos propietariosraquo (ibiacutedem 81)
eses laquoesfarrapados criminososraquo (ibiacutedem 82) pontildeen en perigo
Durante as conversas entre Rotbaf Luden e Ulm Roan entra laquoun esgaravello
cornudoraquo laquoun anaco da Fragaraquo (ibiacutedem 80) e oacute finalizar estas o laquoeuraquo dinos laquonoteime
[] distinta Como maacuteis vella e maacuteis forteraquo O sexo aacute nosa vista eacute a escenificacioacuten da
ruptura entre o vello e o novo galeguismo a nada en Anatiacute sente laquoter penetrado maacuteis
no senso profundo da mintildea liberdaderaquo (ibiacutedem 83) a raiacutez da suacutea relacioacuten iacutentima co
liacuteder claudicante coa suacutea proxeccioacuten nel Aacute fin e oacute cabo esta eacute a historia do
nacionalismo de nova planta que como Rotbaf pensa do seu antecesor laquoEstou
fondamente namorada de ti Quiacutexente dende sempre e querereite sempre Adeus pra
sempreraquo (ibiacutedem 84) Por iso no acordar e tras de ficciona-la morte do exdirixente
da ITA ante laquounha nube vermella [] diante dos ollosraquo (ibiacutedem 83) e escribi-la
laquocarta de defuncioacutenraquo de Ulm Roan uacutenese aacute Resistencia coa colaboracioacuten do criado
Zabrate e a doncela Els Bri
4 Conclusioacuten
Desde o comezo trazamos un camintildeo que oacute longo da nosa exposicioacuten e sobre o
terreo fomos axustando matizando e sobre todo andando Non eacute menos certo que
neste facer non nos limitamos a el e indicamos outros itinerarios alternativos
secantes oacute noso como tameacuten as suacuteas raiacutez e continuacioacuten inmediatas dito doutra
maneira os estados de cousas adxacentes detraacutes e diante de noacutes nos momentos inicial
e final dos cales en todo caso unicamente amosaacutemo-lo visible desde a nosa situacioacuten
Cremos que sen nos desviar debuxamos fielmente a contorna do vieiro ademais da
suacutea causa e consecuencia Por iso resumidamente a nosa intencioacuten agora non eacute
anovar nada e moito menos retoma-los matices si en todo caso sintetiza-lo treito
camintildeado
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
31
Neste sentido volvemos sobre a idea latente no traballo isto eacute a funcionalidade
extraliteraria de Retorno a Tagen Ata escrita na cadea no 1970 e accesible oacute auditorio
galego desde o ano contiguo datas de axitacioacuten social e consecuentemente intelectual
Oacute noso ver detraacutes desta breve novela de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o cal tameacuten ten unha
correlacioacuten en termos literarios hai un obxectivo de base a saber sentenciar unha
eacutepoca sociopoliacutetica Esta comprende unha deacutecada cuxo contido eacute resumible na
revivificacioacuten do nacionalismo galego nun plano a pesar de mediado na relacioacuten co
exterior aiacutenda esencialmente teoacuterico con vistas no seu relanzamento social
Este movemento interno no seo do galeguismo responde oacute movemento de masas
obreiro de feito oacute seu reverso histoacuterico unha vez a reforma deixa de ser
complemento da revolucioacuten na busca da redefinicioacuten das relacioacutens entre as clases no
Estado espantildeol no sentido dos seus irmaacutens maiores occidentais Isto unido aacute
situacioacuten de Galicia nacioacuten oprimida no interior da Europa e oacute contexto internacional
de triunfo das excolonias a influencia maiormente do maoiacutesmo traducirase nas teses
colonialistas e a taacutectica do frontismo da UPG o maacuteis consecuente con estas dinaacutemicas
e consortes En xeral en diversos territorios linguumliacutesticos e nacionais integrados en
cadanseus estados do vello continente calla esta corrente na cal as clases
traballadoras son o suxeito do movemento nacional a imitacioacuten do recurso do
comunismo aliacute onde a cuestioacuten democraacutetico-burguesa no seu conxunto estaacute irresoluta
ou inconsecuentemente resolta
Por tanto como diciamos Retorno a Tagen Ata tenta difundi-lo novo nacionalismo
galego entre o movemento do que resulta e oacute que apela o cal vai necesariamente ligado
aacute loita contra o galeguismo culturalista da editorial Galaxia tal e como se reflicte
simbolicamente no texto Certamente a lintildea laquopoliacuteticaraquo do pintildeeirismo resultando do
asentamento do franquismo eacute a que nutre a mocidade que a cuestiona no contexto dos
sesenta en conexioacuten co exilio Pois estamos ante unha actualizacioacuten do nacionalismo da
man de nacionalistas de nova xeracioacuten e o traxecto inverso desde o resistencialismo
sindical ata o galeguismo avermellado eacute posterior e resultado do traballo da UPG nas
oacuterbitas obreiras A intencioacuten de Ferriacuten con esta obra eacute xa que logo convencer oacutes
elementos maacuteis laquoespertosraquo (e expertos consonte a posicioacuten social da aristocracia
obreira) do antifranquismo e asiacute reforza-lo seu proxecto
En definitiva este libro abre o xeacutenero da poliacutetica-ficcioacuten en que aacute teacutecnica literaria
contemporaacutenea se suma o quefacer da reconstrucioacuten miacutetica galega en consonancia
coa nova realidade social que aacute vez arela con mudar Este labor leacutevase a cabo a traveacutes
da encarnacioacuten imaxinaria de Galicia en Tagen Ata onde Ferriacuten conscientemente en
tanto necesidade funcional da obra imprime o seu entendemento e con el o da UPG
sobre o propio proceso de conformacioacuten desta e as suacuteas chaves mentres que amais
con esta publicacioacuten contribuacutee afonda nel
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
32
Referencias bibliograacuteficas
Amor M (1996) laquoA obra de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo en A Ansede C Saacutenchez (dirs) Historia da literatura galega vol 5 Vigo A Nosa Terra e Asociacioacuten Socio-Pedagoacutexica Galega 1473-1504
Angueira A (2009) A espiral no espello Bretantildea Esmeraldina e o sistema literario galego Vigo Xerais
Angueira A (2011 [2005]) laquoLimiar Do devalar aacute espiralraquo en R Otero Bocarribeira Poemas pra ler e queimar Vigo Galaxia 7-18 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediaangueira_2005_pedrayopdfgt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965a) laquoNon hai maacuteis galeguismo que o nosoraquo Terra e Tempo 1 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965b) laquoO galeguismo de Galiciaraquo Terra e Tempo 5 (Meacutexico) 1-2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136d74ec8920787gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1965c) laquoUnioacuten do Povo Galego (U P G) Un frente que se propoacuten a toacutedolos galegos que aceiten os seguintes 10 principios miacutenimosraquo Terra e Tempo 1 2 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
Anoacutenimo (1967) laquoEsquema de reivindicacioacutes elementalesraquo Terra e Tempo 8 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136dd0720362ca3gt [Consulta do 04062020]
Barreiro X L (2003) laquoDa UPG ao BNG o proceso organizativo do nacionalismo galegoraquo en X M Rivera (coord) Os partidos poliacuteticos en Galicia Vigo Xerais 101-261
Beiras X M (1982) laquoRetorno a Meacutendez Ferriacutenraquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 16 de decembro 27-28
Blanco C (1987) laquoMeacutendez Ferriacuten o el poder de la imaginacioacutenraquo Iacutensula 493 14-15
Blanco C (1992) laquoDa escritura e da revolucioacuten na narrativa de Meacutendez Ferriacuten Boletiacuten Galego de Literatura 7 41-51
Blanco C C Rodriacuteguez Fer (2001 [1989]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Con poacutelvora e magnolias (7ordf ed) Vigo Xerais 11-22
Blanco C (2011 [1994]) laquoA espiral permanente Aproximacioacuten literaria aacute figura de X L Meacutendez Ferriacutenraquo Anuario de Estudios Literarios Galegos 1993 11-45 Dispontildeible en lthttpwwwpoesiagalegaorguploadsmediablanco_1994_mendez_ferrinpdfgt [Consulta do 04062020]
Cabana D X (2002) laquoFerriacuten Poliacuteticoraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 9-33
Cantildeo X M del (2005) Conversas con Meacutendez Ferriacuten Historia literatura nacioacuten Vigo Xerais
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
33
Capelaacuten A (1996) laquoInvitacioacuten aacute viaxeraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 7-43
Carr E (1985 [1979]) La Revolucioacuten Rusa De Lenin a Stalin 1917-1929 (trad L Paramio) (4ordf ed) Madrid Alianza (coleccioacuten Biblioteca Fundamental de Nuestro Tiempo)
Compte A (1984 [1844]) Discurso sobre el espiacuteritu positivo (trad C Berges) Madrid Sarpe (coleccioacuten Los grandes pensadores)
Engels F (1961 [1925]) Dialeacutectica de la naturaleza (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Grijalbo
Forcadela M (1993) Manual e escolma da Nova Narrativa Galega Santiago de Compostela Sotelo Blanco
Forcadela M (2002) laquoA Poesiacutea de Xoseacute Luis Meacutendez Ferriacutenraquo en X Mordf Dobarro L Rodriacuteguez (coords) Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten o home o escritor A Coruntildea Universidade da Coruntildea 87-113
Freixanes V (1976) Unha ducia de galegos (2ordf ed) Vigo Galaxia
Garcia F (2006) laquoTendecircncias da narrativa curta de Murilo Rubiatildeo e Meacutendez Ferriacuten Percursos esteacuteticos aproximativosraquo en F Salinas Mordf do A Tavares (eds) Estudos Galego-Brasileiros 2 A Coruntildea Universidade da Coruntildea 209-223
Garciacutea Mato J L (1971) laquoRegresareacute a Galiciaraquo Galicia 579 67
Gonzaacutelez Goacutemez X (1995) laquoA uacuteltima narrativa de XL Meacutendez Ferriacuten da utopiacutea aacute historiaraquo Grial 127 407-426
Hobsbwam E J (2018 [1990]) Naciones y nacionalismo desde 1780 (trad J Beltraacuten) Barcelona Criacutetica
Laiacuten Feixoacuteo (1954) laquoLembranza de Mistral en maioraquo Litoral 54 1 e 6
Lenin V I (1966 [1913]) laquoNotas criacuteticas sobre la cuestioacuten nacionalraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 10-44
Lenin V I (1966 [1914]) laquoSobre el derecho de las naciones a la autodeterminacioacutenraquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 45-108
Lenin V I (1966 [1916]a) laquoBalance de la discusioacuten sobre la autodeterminacioacuten raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 129-171
Lenin V I (1966 [1916]b) laquoLa revolucioacuten socialista y el derecho de las naciones a la autodeterminacioacuten (Tesis)raquo en Problemas de poliacutetica nacional e internacionalismo proletario Moscova Progreso 114-128
Lenin V I (1974 [1917]) El imperialismo fase superior del capitalismo Madrid Fundamentos
Lenin V I (1975 [1902]) laquoiquestQueacute hacer Problemas candentes de nuestro movimientoraquo en Obras escogidas en doce tomos tomo II Moscova Progreso 1-189
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
34
Loacutepez Peacuterez S (1996 [1988]) laquoIntroduccioacutenraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Contos (3ordf ed) Vigo Xerais 19-33
Loacutepez Saacutendez M (2007) laquoPosmodernidade e metarrelato nacional a creacioacuten ferriniaacute de Tagen Ata raquo Madrygal 10 77-84
Marx C (1982 [1844]) laquoEn torno a la criacutetica de la filosofiacutea del Derecho de Hegel Introduccioacutenraquo en W Roces (dir) Escritos de juventud de Carlos Marx Obras Fundamentales de Marx y Engels 1 (trad W Roces) Cidade de Meacutexico Fondo de Cultura Econoacutemica 491-502
Meacutendez Ferriacuten X L (1983) laquoNoticias da terra Meoga un achegamento a Tolkienraquo Escrita 2 9
Meacutendez Ferriacuten X L (1984) De Pondal a Novoneyra Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (1996 [1971]) Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais
Meacutendez Ferriacuten X L (2007) laquoAbismo y dinamitaraquo Boletiacuten da Real Academia Galega 368 119-122
Moreiras A (1986) laquoRuptura da referencia e praacutetica poliacutetica en ldquoMorrer en Laurardquoraquo Grial 94 446-453
Nicolaacutes R (1996) laquoEpiacutelogo Recopilacioacuten de criacuteticas e outros textos sobre Retorno a Tagen Ataraquo en X L Meacutendez Ferriacuten Retorno a Tagen Ata Vigo Xerais 89-123
Nogueira M X M X Lama (2008) laquoCon Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacuten en Vigoraquo Boletiacuten Galego de Literatura 39-40 291-307
Noia Mordf C (1972) laquoArredor de Retorno a Tagen Ata raquo La Voz de Galicia (edicioacuten da Coruntildea) 23 de abril 37
Noia Mordf C (1992) A nova narrativa galega Vigo Galaxia
Nuacutentildeez X M (2015 [2002]) laquoOriacutegenes desarrollo y mutaciones del nacionalismo gallego (1840-1982)raquo en F Campuzano (dir) Les nationalismes en Espagne D lEacutetat libeacuteral agrave leacutetat des autonomies (1876-1978) Montpellier Presses universitaires de la Meacutediterraneacutee 228-251 Dispontildeible en lthttpbooksopeneditionorgpulm76gt [Consulta do 04062020]
Pintildeeiro R (1971) laquoRetorno a Tagen Ata por X L Meacutendez Ferriacutenraquo Grial 32 238-239
Ramallo F (2020) laquoDe arquivos memoria e literatura poliacutetica a recuperacioacuten da novela Os corvos a figueira e a fouce de ouro de Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo A Trabe de Ouro 114 87-98
Regueira M (2007) laquoO dobre como toacutetem o dobre animal na narrativa de Hermann Hesse Julio Cortaacutezar e Xoseacute Luiacutes Meacutendez Ferriacutenraquo Boletiacuten Galego de Literatura 36-37 227-238
Rios N (2002) A esquerda independentista galega (1977-1995) Santiago de Compostela Abrente
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Anaacutelise materialista de Retorno a Tagen Ata (1971)
35
Rubiralta F (1998) De Castelao a Mao O novo nacionalismo radical galego (1959-1974) orixes configuracioacuten e desenvolvemento inicial da UPG (trad R Garciacutea e P Ponte) Santiago de Compostela Laiovento
Salgado X M X-M Casado (1989) X L Meacutendez Ferriacuten Barcelona Sotelo Blanco
Velasco C F (2012) Franquismo Serocircdio e Transiccedilom Democraacutetica na Galiza (1960-1981) Para umha interpretaccedilom politicamente incorreta do nosso passado recente Santiago de Compostela Laiovento
Xan Sucasas (1966) laquoOrixen histoacuterico e xustificacioacuten da UPGraquo Terra e Tempo 5 (Venezuela) 6-7 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136c84d16048742gt [Consulta do 04062020]
Zutra (1965) laquoA nacionalidade galegaraquo Terra e Tempo 1 4 e 6 Dispontildeible en lthttpsescalameocomread000471136a1243d07efa9gt [Consulta do 04062020]
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 37-73 ISBN 978-84-8158-911-5 37
ESTUDO LINGUumlIacuteSTICO DOS ALCUMES DA PARROQUIA DE DARBO (CANGAS DO MORRAZO)
Linguistic study of nicknames from the parish of Darbo (Cangas do Morrazo)
Aacutengela Otero Fontaacuten
Universidade de Vigo angelaoterofontanhotmailcom
Resumo A pesar de seren fenoacutemenos moi antigos cunha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio
os alcuntildeos forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico en serio perigo de extincioacuten motivado
por novos modos convivenciais fortemente influenciados polos aacutembitos urbanos Por
conseguinte este traballo ten como obxectivo estudar este tipo de apelativos a partir dunha
recolleita na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo Analizamos o concepto
alcume dando conta da suacutea orixe evolucioacuten oacute longo da historia e caracteriacutesticas linguumliacutesticas e
mais unha posible clasificacioacuten desde o punto de vista semaacutentico Ademais tentamos contestar
a pregunta de se os alcumes constituacuteen nomes propios ou comuacutens cuestioacuten que suscita certa
poleacutemica entre diversos autores A anaacutelise praacutectica realiacutezase a partir dunha base de datos
propia constituiacuteda por 243 alcumes examinado as suacuteas caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas
e leacutexico-semaacutenticas nunha zona de fala dialectal marcada en varios aspectos
Palabras chave funcioacuten e caracterizacioacuten do alcume nome propio clasificacioacuten semaacutentica do alcume
Abstract Despite being very old phenomena with a very close relationship to the proper name
nicknames are part of a rich linguistic heritage in serious danger of extinction motivated by new ways
of living strongly influenced by urban environments Consequently this article aims to give an accout
of this type of appellation following the fieldwork done in the parish of Darbo in the municipality of
Cangas do Morrazo We analyze the concept of nickname explain its origin and evolution throughout
history and examine its linguistic characteristics and a possible classification from the semantic point
of view We also try to answer the question of whether nicknames constitute proper or common
names a matter which arises certain controversy among various authors The practical analysis is
performed from a database consisting of 243 nicknames and their peculiar phonetic morphological
and lexical-semantic features of a dialectal speech area which is marked in several respects
Keywords function and characterization of the nickname proper name semantic classification of the nickname
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
38
1 Introducioacuten1
Seguramente calquera que chegue aacute parroquia de Darbo e lle pregunte a alguacuten vecintildeo
ou vecintildea se sabe onde vive Aacutenxela Otero o maacuteis probable eacute que non lle saiban dar
razoacuten e con boa sorte e despois dalgunha explicacioacuten sobre a suacutea idade o que estuda
ou alguacuten trazo da suacutea fisionomiacutea poida que diga laquoAh ti preguntas pola neta da
Rabuxaraquo Isto eacute nas nosas aldeas e parroquias a xente contildeeacutecese antes polo alcume ca
non polo seu nome e apelidos por iso tameacuten nas necroloacutexicas eacute habitual que ademais
do nome propio oficial apareza a continuacioacuten o nome polo que era contildeecida a persoa
moitas veces o alcume
Darbo (Santa Mariacutea) eacute unha das cinco parroquias xunto con Cangas Coiro O Hiacuteo
e Aldaacuten do concello pontevedreacutes de Cangas do Morrazo Posuacutee unha extensioacuten de
747 kmsup2 e linda co concello de Bueu polo norte aacute altura da Serra da Madalena coa
parroquia de Coiro polo leste mediante o val do riacuteo Presas coas parroquias de Aldaacuten
e O Hiacuteo polo oeste (chegando por un lado ata a zona da Serra da Madalena e por
outro ata o monte Varalonga maacuteis a praia de Limeacutens) e coa riacutea de Vigo polo sur
Caracteriacutezase por ser unha parroquia moi heteroxeacutenea Foacutermana quince nuacutecleos de
poboacioacuten O Cunchido As Barreiras Balea O Castelo Cima de Vila A Madalena
Ourelo O Pintildeeiro San Pedro San Roque do Monte Santa Marta O Seixo A Serra de
Nacente A Serra de Poente e Ximeu que segundo o censo de poboacioacuten realizado no
ano 2014 suman arredor de 7000 vecintildeos
Como colectividade rural Darbo constituacuteese fundamentalmente por xente maior
aiacutenda que eacute certo que dende hai uns anos estaacute a experimentar unha chegada masiva
de habitantes moito maacuteis novos procedentes de aacutereas urbanas Isto provoca un certo
impacto non soacute nas formas de convivencia tiacutepicas das sociedades rurais senoacuten tameacuten nos discursos comunicativos caracteriacutesticos destas zonas Tal e como afirma o
profesor Jesuacutes Ramiacuterez
La vida en las sociedades rurales se caracteriza por una relacioacuten intensa y
permanente en espacios comunes y tiempos compartidos y los modos de
comunicacioacuten se caracterizan por los discursos coloquiales maacutes apropiados para el
tipo de convivencia de proximidad y gran hermandad [] siendo los maacutes frecuentes
los convivenciales (saludos y discursos baacutesicos de convivencia) apelativos afectivos
conversacionales narrativos e instructivos (Ramiacuterez Martiacutenez 201161)
1 Gustariacuteame amosar aquiacute os meus sinceros agradecementos aacute todas as vecintildeas e vecintildeos da
parroquia de Darbo que se prestaron aacutes entrevistas en especial aacute mintildea avoa Serafina Broulloacuten O meu agradecemento faacutegoo extensible oacute profesor Xoseacute A Fernaacutendez Salgado por me axudar a levar avante o presente traballo no seu diacutea o meu Traballo de Fin de Grao
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
39
Por conseguinte coa chegada destes novos poboadores a Darbo aparecen novos
modos de convivencia influenciados polos aacutembitos urbanos de xeito que se reduce a
relacioacuten entre a vecintildeanza os sauacutedos e as conversas son cada vez menos frecuentes e
moitos destes discursos coloquiais asiacute como outras expresioacutens propias do mundo
rural van desaparecendo Esta situacioacuten estaacute na orixe da elaboracioacuten deste traballo
que ten como obxectivo estudar un destes discursos convivenciais en perigo de
extincioacuten concretamente os discursos apelativos isto eacute os alcumes Pero maacuteis alaacute do
minucioso estudo deste tipo de discurso tan notable o que pretendemos eacute demostrar
e defender que os alcumes forman parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que poida
que se estea a perder
O noso traballo procura por tanto ser unha pequena achega oacute estudo dos
discursos apelativos propios do mundo rural e para iso centrareacutemonos na anaacutelise dos
alcumes recompilados na parroquia de Darbo no concello de Cangas do Morrazo
Mapa 1 Localizacioacuten da parroquia de Darbo no concello de Cangas Fontes lthttpsglwikipediaorgwikiCangasgt e
lthttpseswikipediaorgwikiCangas_de_Morrazogt
2 Metodoloxiacutea
Para conseguir o noso obxectivo propuxeacutemonos desenvolver o noso labor por fases
en primeiro lugar realizar un traballo de campo consistente na recollida de alcumes
por toda a parroquia de Darbo posteriormente elaborar unha base de datos co
material recollido e finalmente redactar o traballo sobre os alcumes a partir da
anaacutelise dos datos recollidos nunha parroquia rural ben contildeecida por noacutes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
40
21 O traballo de campo
Unha vez escollida a parroquia de Darbo como aacuterea de traballo procedemos a facer
unha recolleita de alcumes Para iso decidimos ir por cada un dos quince nuacutecleos de
poboacioacuten de Darbo e en principio enquisar a tres informantes en cada un deles Asiacute
e todo nalguacutens casos soacute foi necesario entrevistar a duacuteas persoas dese lugar xa que o
barrio no que nos atopabamos era unha zona pequena O noso obxectivo consistiu
non soacute en recoller dos informantes o maacuteximo nuacutemero de alcumes senoacuten en ir
anotando tameacuten datos que fosen relevantes para o noso estudo tales como as
caracteriacutesticas foneacuteticas e dialectais a motivacioacuten a antiguumlidade se foi herdado ou
non etc Para realizar as entrevistas usamos unha gravadora co fin de que toda a
informacioacuten proporcionada quedase rexistrada e puideacutesemos revisala sempre que
fose preciso Aacute hora de elixir os informantes optamos por xente maior
preferentemente de 70 anos en diante aiacutenda que nalguacutens barrios por mor da mala
recepcioacuten dos vecintildeos maacuteis vellos tivemos que decantarnos por persoas maacuteis novas
moito maacuteis receptivas e partiacutecipes A nosa preferencia pola xente maior deacutebese a que
eacute a que maacuteis contildeecementos ten do lugar e polo tanto a que pode ofrecer maacuteis
informacioacuten A isto suacutemaselle outro requisito indispensable que fosen persoas
residentes en Darbo de toda a vida Ademais de solicitarlles informacioacuten relacionada
co tema do noso traballo aacute cada informante pediacuteuselle alguacutens datos persoais e de
caraacutecter sociolinguumliacutestico
22 Elaboracioacuten das bases de datos
A partir da informacioacuten recollida creaacuteronse duacuteas bases de datos Nunha delas
recollemos a lista dos nomes alcumes sobrenomes recadados asiacute como toda a
informacioacuten de tipo linguumliacutestico e antropoloacutexico que consideramos maacuteis significativa
para o noso estudo Esta base de datos estaacute composta polos seguintes campos
Alcume Neste campo listouse a forma recollida co nome propio no caso de que
forme parte do alcuntildeo e coa presenza (ou non) do artigo determinado e a
preposicioacuten (de) Cando o alcumado eacute unha persoa xa falecida indicaacutemolo
mediante o siacutembolo dunha cruz Nos casos en que o alcume presenta fenoacutemenos
como seseo ou gheada reflectiacutemolo na transcricioacuten foneacutetica
Transcricioacuten foneacutetica Recolleuse unha transcricioacuten foneacutetica estreita do alcume
Para representar o fenoacutemeno da gheada empregamos o siacutembolo da realizacioacuten
fricativa velar xorda [x] pois eacute a pronuncia maioritaria No caso de presentar
seseo explosivo indicaacutemolo a traveacutes da fricativa predorsal xorda [s] por ser
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
41
tameacuten a realizacioacuten maioritaria Canto aacute pronuncia do fonema fricativo prepalatal
xordo x nos casos da suacutea despalatalizacioacuten optamos polo siacutembolo []
Categoriacutea gramatical Sinalouse a clase de palabra que constituacutee o alcume sen
ter en conta o nome propio o artigo e a preposicioacuten (no caso de que aparezan)
Cando o alcume eacute un nome composto unha frase ou unha oracioacuten indiacutecase a
categoriacutea gramatical de cada un dos termos que compontildeen a forma resultante
Xeacutenero Mostra o sexo da persoa portadora do alcume
Nuacutemero Indicouse se o alcume fai referencia aacute un soacute individuo ou a varios
Aacutembito xeograacutefico Sinalouse o barrio oacute que pertence o alcumado Cando o
alcume alude a un grupo de persoas que viven en barrios diferentes indicaacutemolo
no apartado Comentarios
Motivacioacuten Recolleuse a causa que promoveu a creacioacuten do alcume Nos casos
en que os informantes descontildeecen a motivacioacuten deixamos o campo baleiro
Antiguumlidade do alcume Neste campo rexistrouse o momento no que os vecintildeos
lle atribuacuteen oacute individuo o seu alcume eacute dicir o intre no que o alcumado empeza a
portar (consciente ou inconscientemente) o seu alcuntildeo
Descendentes Mostrouse o apelativo que reciben as persoas que herdan o
alcuntildeo do alcumado nos casos en que pasa aacute outros familiares
Pasou a outros familiares Indicouse se o alcume o herdan familiares do
alcumado ou non nos casos en que si mostramos como eacute o alcuntildeo que reciben
Clasificacioacuten semaacutentica Sinalouse o campo semaacutentico oacute que pertence o alcume
tendo en conta en primeiro lugar o significado leacutexico do alcuntildeo e en segundo
lugar a suacutea motivacioacuten Nesta clasificacioacuten adoptamos unha postura o maacuteis
obxectiva posible de xeito que ante alcumes como Caacutendido o Rato Camilo o Serraacuten
ou Josefa a Perraca a pesar de aludiren a caracteriacutesticas psicoloacutexicas ou fiacutesicas
entre outras optamos por encadralos no campo semaacutentico dos animais xa que soacute
temos en conta nun primeiro momento o significado leacutexico do alcume
Proceso de formacioacuten Moacutestranse os distintos procedementos morfoloacutexicos
usados na creacioacuten dos alcumes (conversioacuten derivacioacuten composicioacuten) No caso
dos alcuntildeos que non rexistran formas nos dicionarios eou de orixe e motivacioacuten
descontildeecidas deixamos o campo baleiro
Castelanismos Indicaacuteronse os casos en que o alcume refire a unha palabra ou
conxunto de palabras tomadas do castelaacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
42
Hiacutebridos Sinalaacuteronse os alcumes compostos por dous elementos procedentes de
linguas distintas No noso corpus todas as formas hiacutebridas se compontildeen dun
elemento galego e doutro castelaacuten
Presenza no dicionario Indicouse se a forma que constituacutee o alcume ten entrada
nos dicionarios ou non Os dicionarios utilizados na consulta foron o DRAG
DIGALEGO DdD ESTRAVIZ Priberam o TLPGP e o DRAE
Definicioacuten no dicionario Moacutestranse as acepcioacutens que presenta nos dicionarios
o nome que constituacutee o alcume Naqueles casos en que o alcuntildeo era unha palabra
composta expuxeacuteronse as definicioacutens de cada un dos termos por separado
Anaacutelise persoal da orixe do alcume Neste campo ofreacutecese unha opinioacuten
persoal acerca da orixe dalguacutens alcumes dos que a pesar de ignorar a suacutea
motivacioacuten nalguacutens deles podemos extraer unha posible hipoacutetese ou conclusioacuten
Tocante aacute outra base de datos nela recollemos toda a informacioacuten relacionada
coas persoas entrevistadas nome apelidos idade nuacutecleo de poboacioacuten oacute que
pertence profesioacuten se eacute galegofalante ou non nuacutemero de alcumes ofrecidos Na
Taacuteboa 1 listamos coas iniciais do seu nome todos os informantes cos que
conversamos o seu sexo idade barrio no que viven e o nuacutemero total de alcumes
proporcionados
Como se pode ver en total entrevistamos 42 persoas xeralmente tres por cada
barrio exceptuando aquelas zonas maacuteis pequenas da parroquia como Cima de Vila
O Seixo A Serra Nacente e Ximeu onde soacute precisamos de dous informantes Das 42
persoas entrevistadas o 738 foron mulleres que son asiacute as que proporcionaron o
maior nuacutemero de alcumes e o 262 restante foron homes A media de alcuntildeos
achegados por informante foi de 20 aproximadamente que deu como resultado final
un total de 243 alcumes diferentes na parroquia de Darbo que constituacutee o noso
corpus de anaacutelise
Informante Sexo Idade Barrio Alcumes achegados
D M 66 Balea 28
Anoacutenimo M - Balea 12
FG M 71 Balea 24
CGM M 79 As Barreiras 35
FGM M 74 As Barreiras 12
CRF M 89 As Barreiras 10
CGM M 79 As Barreiras 35
AM M 68 O Castelo 14
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
43
M M 73 O Castelo 27
Anoacutenimo H - O Castelo 13
VP M 68 Cima de Vila 12
Anoacutenimo M - Cima de Vila 24
SBG M 90 O Cunchido 49
FFF H 88 O Cunchido 36
CRF M 81 O Cunchido 22
AC H 82 A Madalena 27
Anoacutenimo M - A Madalena 9
C M 76 A Madalena 14
CGP M 73 Ourelo 18
S H 82 Ourelo 12
Anoacutenimo M 69 Ourelo 21
CGC M 75 O Pintildeeiro 10
MBM M 79 O Pintildeeiro 67
BS H 79 O Pintildeeiro 20
AM H 76 San Pedro 13
MR M 71 San Pedro 21
Anoacutenimo M - San Pedro 14
JG H 65 San Roque 10
A H 60 San Roque 17
P M 74 San Roque 8
CFR M 65 Santa Marta 13
DV H 65 Santa Marta 32
JM M 73 Santa Marta 14
SMF M 74 O Seixo 22
ARF M 84 O Seixo 12
FR M 78 A Serra de Nacente 20
A M - A Serra de Nacente 11
P M 70 A Serra de Poente 18
ML M 68 A Serra de Poente 32
EC H 72 A Serra de Poente 29
JG H 72 Ximeu 12
Anoacutenimo M Ximeu 17
Taacuteboa 1 Listaxe dos informantes de Darbo entrevistados
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
44
23 Redaccioacuten do traballo
Despois de examinarmos os datos do noso corpus elaboramos este traballo escrito
no que ademais de analizar os resultados obtidos desde un punto de vista foneacutetico
morfoloacutexico e semaacutentico tameacuten aborda cuestioacutens relacionadas cos alcumes e outros
termos afiacutens como a suacutea caracterizacioacuten a suacutea orixe a suacutea importancia
antropoloacutexica que aiacutenda hoxe causan certa controversia Para iso revisamos a
bibliografiacutea sobre o tema tanto estudos que abordan estas expresioacutens desde un punto
de vista teoacuterico sexa linguumliacutestico ou social (Morera Peacuterez 1991 Rebollo Toriacuteo 1993
Ariza 1993 Oro 1999 Ramiacuterez Martiacutenez 2004 2011 Carrasco Molina 2009 Garciacutea
Porral 2018 Loacutepez de los Mozos 2018) coma aqueles traballos de recompilacioacuten
sobre todo os feitos en Galicia (Riacuteos Santomeacute 2005 Bouzas Rosende 2007 Escourido
Pernas 2007 Gonzaacutelez Martiacutenez 2007 Rodriacuteguez Rodriacuteguez Moo Pedrosa 2007
Rodriacuteguez Ruibal 2007 Soto Arias 2007 Vaacutezquez Loacutepez 2007 Zapico Barbeito 2007
Pintildeeiro Castro Fernaacutendez Salgado 2016 Soto Arias 2018)
3 Orixe e historia dos alcumes
Para contildeecer cando xorden os alcumes de que maneira e por que deberemos
remontarnos oacute inicio da historia do ser humano xa que estes apelativos son tan
antigos coma el Eacute maacuteis se lle preguntamos a unha persoa relixiosa sobre a orixe da
humanidade diranos que todos somos descendemos de Adaacuten (lsquofeito de terrarsquo) e de Eva
(lsquonai de todos os homesrsquo) Asiacute mesmo se puideacutesemos retroceder no tempo
comprobariacuteamos se a raiacutentildea Xoana laquoa Tolaraquo en verdade tintildea problemas mentais se o
seu marido Filipo laquoo Fermosoraquo era tan guapo como diciacutean se Xoana laquoa Beltranexaraquo
era ou non filla de Beltraacuten de las Cuevas ou mesmo se Ricardo laquoCorazoacuten de leoacutenraquo era
tan valente coma o animal no campo de batalla Incluso se chegaacutesemos aacute eacutepoca do
Imperio Romano e preguntaacutesemos por Plinio diriacuteannos con cal deles queriamos falar
se con Plinio laquoo Velloraquo ou con Plinio laquoo Novoraquo
Estes exemplos demostran que os alcumes non son expresioacutens propias da nosa
eacutepoca senoacuten que eacute unha praacutectica que veacuten de vello Mesmo xa na antiga Roma a forma
do nome latino caracterizaacutebase por ter praenomen nomen e cognomen laquocon el
primero se aludiacutea al nombre propio de la persona el segundo nombraba lo que hoy
es el apellido y el tercero era el que perteneciacutea a un sobrenombre individualraquo
(Guerrero 2006 60)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
45
Por outro lado resulta interesante a afirmacioacuten do profesor Jesuacutes Ramiacuterez sobre
a xeacutenese dos nomes propios pois asegura que
Los primeiros nombres propios no dejaban de ser apelativos identificadores que
daban cuenta de las caracteriacutesticas capacidades valores defectos y cualidades que
se le suponiacutean a la persona nombrada por ese apelativo tan cercano al apodo [] El
nombre propio por tanto es el heredero formal y sin apenas carga significativa del
apodo de origen que por supuesto era motivado (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 264)
Por tanto non cabe duacutebida de que o alcume e o nome propio mantentildeen unha relacioacuten
moi proacutexima malia as diferenzas entre eles O que si eacute certo eacute que tanto o alcume coma o
nome propio tentildeen unha mesma orixe e cumpren unha funcioacuten similar que eacute a
denominativa ou designativa Con todo eacute necesario matizar o seguinte por exemplo se
nos centramos na historia da monarquiacutea hispaacutenica veremos que existiron moitos Filipos
Afonsos Fernandos Sanchos Pedros e Fernandos pero se dicimos Filipo laquoo Fermosoraquo
estamos concretando a que Filipo nos referimos oacute tempo que se falamos de Afonso laquoo
Sabioraquo estaremos aludindo aacute Afonso X se mencionamos a Fernando laquoo Santoraquo estaremos
aludindo aacute seu pai Fernando III se dicimos Sancho laquoo Desexadoraquo referireacutemonos aacute Sancho
III e se mencionamos Pedro laquoo Cruraquo estaremos falando de Pedro I
Con isto o que pretendemos demostrar eacute que a pesar da funcioacuten denominativa
que desempentildean tanto o nome propio coma o alcume este uacuteltimo caracteriacutezase por
ser moito maacuteis preciso Mentres que o nome propio eacute o termo co que designamos a
algueacuten de maneira formal chegando a adquirir unha finalidade puramente
administrativa o alcume eacute parafraseando a Ramiacuterez Martiacutenez (2004 264) unha
creacioacuten linguumliacutestica motivada que responde a algunha caracteriacutestica do individuo
resaltando o que eacute relevante e faceacutendoo recontildeecible indutiva ou dedutivamente
Mesmo na literatura onde o uso do alcume eacute un feito frecuente podemos percibir a
funcioacuten identitaria que caracteriza aacute estes apelativos pois o Milhomes o Castizo e o
Bocas son bastante maacuteis contildeecidos ca Aladio Cibraacuten e Xancintildeo os esmorgantes da
contildeecida obra A esmorga de Eduardo Blanco Amor
Tendo en conta esta funcioacuten denominativa hai que destacar tameacuten que a
existencia do alcume ten orixe a partir da consideracioacuten e do modo en que o suxeito
eacute visto polos demais pois neste sentido como afirma Caacuterdenas (1994 36) laquoel apodo
tiende a identificarlo definieacutendolo en relacioacuten con un contexto de manera que estaacute
estrechamente ligado con su portador para bien o las maacutes veces para malraquo
Canto oacute motivo da suacutea aparicioacuten coacutempre non esquecermos que os seres humanos
somos unha especie racional social emocional e afectiva A diferenza doutros
animais chegamos a este mundo nun estado maacuteis inmaturo de xeito que dependemos
dos demais para desenvolvernos fiacutesica e psicoloxicamente Somos quen de
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
46
comunicarnos e de establecer relacioacutens entre noacutes mesmos por medio dunha linguaxe
articulada En consecuencia os alcumes xorden co propoacutesito de
cubrir una serie de necesidades comunicativas sociales emotivas y esteacuteticas [] Asiacute
como para establecer rangos o grupos sociales aportar valores afectivos introducir
connotaciones clasificar economizar lenguaje o ganar relevancia ofender fomentar
y practicar la creatividad establecer comparaciones jugar con el lenguaje
literaturizar[] (Ramiacuterez Martiacutenez 2004 262)
Con esta afirmacioacuten Ramiacuterez Martiacutenez defende o caraacutecter universal dos alcumes
algo co que Rebollo Toriacuteo (1993 348) non estaacute de acordo de todo xa que tal e como
el di laquotodas las personas tienen nombre lo conozcamos o no no todas tienen en
cambio apodoraquo e engade que os alcuntildeos se vinculan a unhas certas caracteriacutesticas
que fan delas un fenoacutemeno non necesariamente acorde con todas as persoas senoacuten
soacute cuns determinados grupos Universalidade ou non o caso eacute que estas expresioacutens
aparecen con regularidade en moitas culturas do mundo e oacute igual ca outros discursos
comunicativos sobreviviron oacute paso do tempo
Se atendemos oacute estado do alcume na actualidade comprobaremos como este estaacute
maacuteis vencellado oacute mundo rural do que oacute urbano Con todo laquonon cabe descartar a
posibilidade de que o feito de alcumar tameacuten sexa (ou fora) un fenoacutemeno habitual no
aacutembito urbano posiblemente asociado a individuos de familias nativas da vila-cidade
ou a individuos [] que precisaban ser alcumados para seren distinguidos e
identificadosraquo (Garciacutea Porral 2018 11) Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo tameacuten o relaciona
co estrato social oacute afirmar que sen duacutebida o alcume estaacute moito maacuteis estendido nas
aldeas do que nas cidades laquoasiacute como en los estratos sociales maacutes bajos de la sociedad
siendo mucho maacutes frecuente entre los grupos marginalesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 348)
Asiacute a todo aiacutenda que estas expresioacutens tentildean unha presenza maior no mundo rural
do que no urbano poacutedese sentir como dende hai anos estaacuten a sufrir unha progresiva
decadencia motivada por unha serie de factores En primeiro lugar o eacutexodo rural
acontecido desde mediados do seacuteculo XX debido oacute fenoacutemeno da industrializacioacuten
provocou que as zonas rurais perdesen gran parte da suacutea poboacioacuten Moitas destas
persoas retornaron anos despois e con eles introduciacuteronse novas formas de vida e
novos haacutebitos sociais totalmente influenciados polos aacutembitos urbanos Na
actualidade isto eacute algo que segue a acontecer pois debido oacutes cambios de domicilio
moitas aldeas estaacuten a recibir chegadas de novos residentes procedentes das cidades
Ademais destacan tameacuten os desprazamentos diarios daquelas persoas que traballan
na cidade e que oacute final da suacutea xornada regresan aacutes suacuteas casas Isto inevitablemente
altera as formas de convivencia caracteriacutesticas das sociedades rurais e
consecuentemente os discursos que reforzan esa convivencia
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
47
Ramiacuterez Martiacutenez (2011 58) destaca que as sociedades rurais se caracterizan por
manter unhas relacioacutens de gran proximidade laquolos vecinos y vecinas comparten de
continuo espacios puacuteblicos comunes ademaacutes de toda una historia de vida que en la
mayor parte de las ocasiones se pierde en tiempos inmemorialesraquo Como resultado
deses lazos de confianza desa complicidade e desa proximidade xorden os alcumes
discursos apelativos referenciais sociais e afectivos que pouco a pouco se van
perdendo a medida que se van reducindo as relacioacutens sociais e por tanto afectivas
con estes novos residentes e vecintildeos Pola suacutea parte Garciacutea Porral (2018 13) engade
que este laquoindividualismo social tentildeido por la influencia del mundo urbanoraquo ademais
de facer que as relacioacutens entre vecintildeos sexan inexistentes ocasiona que moitas
celebracioacutens e festexos tiacutepicos do mundo rural como por exemplo as romariacuteas conten
cada vez con menos xente
Finalmente para o escritor Joseacute Ramoacuten Loacutepez de los Mozos outros factores que
condicionan a desaparicioacuten dos alcumes son por un lado a escolarizacioacuten completa
dos nenos no mundo rural onde moitas mestras e mestres condenan o uso dos
alcumes sobre todo dos degradantes e por outro a consideracioacuten que tentildeen as novas
xeracioacutens do alcuntildeo xa que o ven laquocomo una antigualla propia de un sistema social
preteacuteritoraquo (Loacutepez de los Mozos 2018 178)
Ante todos estes condicionantes do que non cabe duacutebida eacute que os alcumes son
formas pertencentes a un rico patrimonio linguumliacutestico que desgraciadamente parece
condenado a desaparecer Non obstante quizais non debamos ser tan pesimistas pois
estas formas de denominacioacuten parecen querer moldearse oacutes novos tempos por
exemplo a traveacutes dos chamados nicknames que usan os adolescentes laquooacute ampliaren as
suacuteas fronteiras culturais adoptando as novas formas de comunicacioacutens que lles
ofrecen as tecnoloxiacuteas da informacioacuten e a comunicacioacutenraquo como recollen Pintildeeiro
Castro e Fernaacutendez Salgado (2015 159)
4 Caracterizacioacuten do alcume
Xa sinalamos que o alcume eacute un recurso linguumliacutestico antigo cunha relacioacuten moi
proacutexima oacute nome propio e cunha funcioacuten denominativa xa que serve para distinguir
recontildeecer ou precisar a identificacioacuten dun individuo Non obstante se tiveacutesemos que
dar unha definicioacuten teacutecnica del que responderiacuteamos A continuacioacuten a partir de
diversas fontes de informacioacuten trataremos de definir con exactitude o concepto de
alcume Asiacute mesmo tentaremos establecer a distincioacuten entre el e outros termos cos
que aparentemente manteacuten unha certa relacioacuten de sinonimia total no caso de alcuntildeo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
48
ou alcuntildea e con certas matizacioacutens con sobrenome alias cognome pseudoacutenimo ou
hipocoriacutestico2 ademais de examinar as suacuteas caracteriacutesticas e a suacutea clasificacioacuten
41 Definicioacuten de alcume
En primeiro lugar antes de dar unha definicioacuten conveacuten ter clara a distincioacuten entre
alcume e apelido pois segundo Carrasco Molina (2009) mentres que o segundo pasa
dunha xeracioacuten aacute outra e ten un caraacutecter oficial e administrativo ademais dunha
validez universal e intemporal o primeiro laquosolo tiene vigencia en nuestro pueblo y no
tiene por supuesto ninguna validez a efectos administrativos o burocraacuteticosraquo Malia
estas desemellanzas ambos cumpren unha funcioacuten denominativa aiacutenda que os
alcumes se caracterizan por seren nomes maacuteis particulares no sentido de que son
atribuiacutebles aacute un soacute individuo aacute diferenza do que acontece cos apelidos
Canto aacute suacutea definicioacuten se atendemos oacute Dicionario da Real Academia Galega o
alcume na suacutea primeira acepcioacuten eacute laquoo nome que se lle daacute coloquialmente a unha
persoa en lugar do seu propio tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras
circunstanciasraquo (DRAG sv alcume) e engade como exemplos Ten un alcume moi
orixinal e O alcume veacutenlle de familia como sinoacutenimos adeallo alcuntildeo nomeada e pide
que se confronte cos lemas alias apelativo cognome e sobrenome Se consultamos e
comparamos este mesmo termo alcume noutras fontes obseacutervase como algunhas
delas a pesar de ofreceren acepcioacutens aparentemente semellantes interpretan o
alcume de forma un pouco diferente No caso do Pequeno Diccionario Xerais da Lingua
o alcume eacute un laquomal nome alias sobrenomeraquo (PDXL sv alcume) Pola contra o Gran
Dicionario Xerais da Lingua Galega di do alcume que eacute un laquosobrenome ou mal nome
co que eacute contildeecida unha persoa ou unha familia aldeallo alcuntildeo nomeadaraquo (GDXL sv
apodo) Neste aspecto relativo aacute laquofamiliaraquo incide tameacuten a definicioacuten contida no
dicionario en lintildea DIGALEGO laquoantropoacutenimo engadido ao nome dunha persoa ou
mesmo a todos os membros da mesma familia que veacuten motivado por algunha
atribucioacuten persoalraquo (DIGALEGO sv alcume)
Pola suacutea parte o Diccionario da Real Academia Espantildeola expresa nunha primeira
acepcioacuten que o alcume eacute o laquonombre que suele darse a una persona tomado de sus
defectos corporales o de alguna otra circunstanciaraquo (DRAE sv apodo) Chama a
atencioacuten a definicioacuten que daacute Mariacutea Moliner (1998) no seu Diccionario del uso del
espantildeol pois para ela o alcume (baixo a entrada apodo) eacute un laquosobrenombre aplicado
2 No galego popular para alcume poden atoparse tameacuten voces como apoio apodo mote
nomeada remote romeada ou mal nome alguacutens deles de influencia castelaacute (veacutexase DdD sv mote na opcioacuten laquoBuscar por palabras en castelaacutenraquo)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
49
a veces a una persona entre gente ordinaria y muy frecuentemente en los pueblos
donde se transmite de padres a hijosraquo
De entre todas elas tendo en conta o xa dito nos apartados anteriores considero
que as definicioacutens que mellor reflicten o concepto alcume son as do DRAG DXLG a
pesar da suacutea brevidade e o DRAE Con todo se reflexionamos sobre algunhas delas
conveacuten ter en conta as precisioacutens enunciadas por Cesar Oro (1999 758)
Primero un apodo puede aplicarse a todo un pueblo [] Segundo se puede apodar
una cosa como La Pepa por La Constitucioacuten de 1812 Tercero el apodo se usa para
nombrar a cualquier individuo no importa su clase social como Alejandro Magno
Carlos Martel Alfonso X El Sabio etc todos ellos destacadas figuras de la Historia
[] Cuarto el apodo puede resaltar una cualidad positiva o negativaraquo
Ademais destas definicioacutens que contribuacuteen a caracterizar o alcume eacute interesante
a nocioacuten que ten a doutora e escritora Isabel Escudero sobre estes apelativos pois
para ela son elementos de laquometaescrituraraquo pola suacutea capacidade para manterse no
tempo e conservar con eles a memoria da cultura aacute que pertencen Para ela a
escritura cos seus signos graacuteficos e os alcumes esencialmente orais son memoria dos
pobos e dos seus saberes (apud Ramiacuterez Garciacutea Ramiacuterez Martiacutenez 2005 93)
42 O alcume e outros termos afiacutens
Se nos fixamos nas acepcioacutens anteriores observamos como a palabra clave aacute que
recorren os dicionarios para definir o alcume eacute na maioriacutea das veces a de sobrenome
Xunto a ela atoacutepanse outros termos como alias ou cognome cos que a priori logra
establecer unha certa relacioacuten de sinonimia
Asiacute e todo se examinamos en profundidade as definicioacutens destas catro palabras
alcume sobrenome alias e cognome comprobamos que aiacutenda que todas estaacuten
estreitamente relacionadas entre algunhas existen pequenas diferenzas que desbotan
esa posible relacioacuten de semellanza total Se consultamos a suacutea definicioacuten no DRAG resulta
loacutexico agrupar por un lado sobrenome e alias e por outro alcume e cognome
Sobrenome Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
Cognome 2 Sobrenome dunha persoa que fai referencia aos seus trazos fiacutesicos a
algunha calidade moral etc
Alcume 1 Nome que se lle daacute coloquialmente a unha persoa en lugar do seu propio
tomado dos seus defectos fiacutesicos morais ou doutras circunstancias
Alias 2 Nome distinto do propio polo que eacute contildeecida unha persoa
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
50
Asiacute existen autores como Rebollo Toriacuteo que afirman que o termo sobrenome eacute un
hiperoacutenimo de alcume
Pese a la semejanza entre sobrenombre y apodo el sobrenombre es maacutes extenso tiene
maacutes amplitud y no es necesariamente un apodo [] Un apodo es un sobrenombre
pero no todo sobrenombre es forzosamente un apodo El sobrenombre tendriacutea una
relacioacuten de hiperonimia con respecto a los demaacutesraquo (Rebollo Toriacuteo 1993 345)
A el suacutemanse outros autores que comparten a suacutea idea por exemplo Iglesias
Ovejero (1980 8) defende a evidencia de que dentro do sobrenome se poden
establecer distincioacutens e que o alcume eacute soamente unha clase de sobrenome Con todo
este tipo de afirmacioacutens non conseguen convencer a todos pois Goacutemez Macker (1977
107) insiste en que o sobrenome ou alcume cumpre unha funcioacuten baacutesica que o
caracteriza e que eacute identificar as persoas Desta maneira para el todos estes termos
son totalmente equivalentes O mesmo opinan Loacutepez Garciacutea e Morant (1991 97) que
empregan indistintamente sobrenome alcume e alias e incluso aluden a formas
hipocoriacutesticas sen explicar semellanzas ou diferenzas
Con respecto oacutes hipocoriacutesticos e mesmo oacutes pseudoacutenimos aiacutenda que son conceptos
que poden xurdir aacute hora de pensar no campo leacutexico de alcume pareacutecenos acertada a
distincioacuten que establece Rebollo Toriacuteo (1993 345) Os pseudoacutenimos e os
hipocoriacutesticos situados nunha escala seriacutean formas que se encontran maacuteis afastadas
do termo alcume Mentres que os primeiros ocultan o nome de maneira deliberada e
a suacutea denominacioacuten eacute debida oacute propio autor non a ningueacuten alleo aacute el o hipocoriacutestico
non constituacutee necesariamente un alcume pois a suacutea motivacioacuten ceacutentrase
exclusivamente no nome orixinario do individuo e endexamais existe unha
consideracioacuten negativa en tal denominacioacuten
43 Trazos do alcume
Agora ben cales son os requisitos que deben cumprir os alcumes para ser
considerados como tales Aiacutenda que anteriormente xa demos conta dalguacutens dos seus
trazos a continuacioacuten exporemos conxuntamente as suacuteas principais caracteriacutesticas
Seguindo a Loacutepez de los Mozos (2018 178) as caracteriacutesticas maacuteis definitorias do
alcume son as seguintes
1) Nace dunha motivacioacuten o alcume engade algunha carga expresiva ou estiliacutestica
especial que eacute motivada por alguacuten trazo ou herdanza persoal ou social (real ou
atribuiacuteda imaxinariamente pola comunidade) de quen o recibe Por exemplo na
recolleita de Darbo os casos de a Dema o Dente a Neacutecora
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
51
2) A autoriacutea e a asignacioacuten dos alcumes eacute polo xeral anoacutenima ou reservada
3) Eacute ambiguo e inestable xa que o seu nuacutemero crece ou diminuacutee sen ter unha norma
que o regule Eacute produto da creatividade oral propia de comunidades rurais e de
escasa poboacioacuten ou de barrios cunha forte identidade dentro das cidades
4) Aacutes veces heacuterdase dunha xeracioacuten aacute outra e convive con outros alcumes o que
provoca que en ocasioacutens un mesmo individuo poida reunir alcumes herdados
por lintildea paterna e materna Se tomamos a parroquia de Darbo como exemplo
atopamos un vecintildeo que posuacutee dous alcumes aiacutenda que neste caso un deles eacute
herdado polo pai e o outro recibiuno por el mesmo por un lado contildeeacutecese como
Paco o Belusaacuten xa que o seu pai era de Beluso por outro como Paco o Faquillo
debido a que segundo nos dixeron laquoeacute un home que de mozo era medio
delincuente e sempre andaba a facer das suacuteasraquo
5) Comunica un sentido metafoacuterico xurdido dalgunha analoxiacutea observada con
respecto aacute obxectos seres entes ou trazos apreciables no entorno habitual En
Darbo poderiacutea servir de exemplo o Choco as Monas e a Pavera con reminiscencias
oacute que fai cada animal
6) Alguacutens alcumes poden ser pexorativos e sublintildean alguacuten suposto defecto fiacutesico ou
moral do individuo (ou dalguacuten antepasado ou familiar seu) Moitos deles poden
chegar a ser inxuriosos e ofensivos Por exemplo na nosa recolleita temos Joseacute o
Judas Carmucha a Meca e Evaristo o Pataacuten
7) Adoita ir acompantildeado de artigo e aacutes veces deriva en masculinos femininos e
plurais Por exemplo na nosa recolleita atopamos o Castroacuten o Madaleno a
Chichona e as Chenchas
8) Alguacutens deles construacuteense mediante xustaposicioacuten coma tal no noso corpus
atopamos as Canaverdes o Caraancha e o Botavento
Ademais destas oito caracteriacutesticas Garciacutea Aranda (2000 80) engade que os
alcumes destacan aiacutenda por laquocumplir un importante rol socioculturalraquo debido a que
establecen vencellos especiais entre as persoas que os posuacuteen e as que os usan Por
outra parte en canto aacute forma afirma que poden constituiacuter vulgarismos foneacuteticos e
morfoloacutexicos onomatopeas metaacuteteses estranxeirismos cultismos Asiacute mesmo se
nos fixamos nos alcumes dende un punto de vista gramatical comprobaremos como
este tipo de apelativos laquoestaacuten a caballo entre el nombre comuacuten y el propioraquo (Ariza
1993 40) caracteriacutestica que analizamos a seguir
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
52
44 Nome propio ou comuacuten
De entre as categoriacuteas gramaticais existentes os alcumes encaacutedranse no grupo dos
nomes pero sabendo que estes se dividen en comuacutens e propios a verdadeira cuestioacuten
estaacute en determinar a cal deles pertence A diacutea de hoxe debido aacute gran diversidade de
opinioacutens esta pregunta segue sen ter unha resposta clara e concluiacutente Para alguacutens
autores como Morera Peacuterez (1991) non hai duacutebida de que o alcume eacute un nome propio
maacuteis posto que a suacutea funcioacuten baacutesica eacute realizar unha determinada identificacioacuten no
universo do discurso A uacutenica diferenza apreciable entre ambos eacute que o nome propio
perdeu o valor leacutexico do nome comuacuten do que procede mentres que o alcume segue a
mantelo
La uacutenica diferencia que se aprecia entre el apodo y el nombre propio ordinario
consiste en que la significacioacuten de este uacuteltimo debido a su fosilizacioacuten oficializacioacuten
y caraacutecter tradicional ha quedado reducido exclusivamente a la funcioacuten
identificadora a secas sin que en la mayor parte de los casos exista en la conciencia
del hablante el maacutes miacutenimo rastro del valor leacutexico del nombre comuacuten del que
procede en tanto que la significacioacuten del apodo no se cintildee exclusivamente a su
funcioacuten identificadora sino que debido a su caraacutecter esporaacutedico y a su funcioacuten de
denominacioacuten marginal suele mantener el valor leacutexico del substantivo comuacuten que le
sirve de base (Morera Peacuterez 1991 204)
Outros estudosos defenden que o alcume posuacutee caracteriacutesticas exclusivas tanto
do nome comuacuten coma do nome propio Por exemplo Ariza (1993 36) afirma que o
alcume comparte co nome comuacuten a flexioacuten xeneacuterica pero non a de nuacutemero xa que oacute
igual que acontece co nome propio non admite o plural Asiacute mesmo fronte aqueles
que conciben o alcuntildeo coma un nome propio Ariza (1993 40) considera que soacute laquoson
auteacutenticos nombres propios cuando han perdido su significado es decir si el hijo de
Enrique el Cojo ya no es Cojoraquo
Pola suacutea parte Rebollo Toriacuteo (1993 346) opina que oacute igual coacutes nomes propios os
alcumes son monovalentes aiacutenda que poden ser multiacutevocos Non tentildeen cabida nos
dicionarios e a diferenza do nome propio o alcume admite traducioacutens dunha lingua
a outra e continuacutea laquola traductibilidad separa a nombres propios de apodos y esa
caracteriacutestica tiene su explicacioacuten en que las razones que priman a la hora de buscar
una denominacioacuten del nombre propio para una persoa y un apodo son muy
diferentesraquo (1993 347)
Por outro lado se botamos man da descricioacuten que fan Aacutelvarez e Xove (2002 376)
na suacutea Gramaacutetica da lingua galega sobre os trazos que diferencian o nome propio do
comuacuten comprobaremos que en primeiro lugar os alcumes coinciden cos nomes
propios no feito de careceren de significado de clase pero oacute igual coacutes comuacutens as suacuteas
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
53
posibilidades referenciais son moi amplas En segundo lugar da mesma maneira coacute
nome propio o alcume ten un referente constante pero eacute certo que aacutes veces tal e
como acontece co nome comuacuten necesita dun determinante ou dun modificador para
precisar a suacutea referencia En terceiro lugar con respecto oacute xeacutenero e oacute nuacutemero alguacutens
autores concordan en que os alcumes tentildeen oposicioacuten de nuacutemero e de xeacutenero oacute igual
coacutes nomes comuacutens Non obstante neste punto Ariza non estaacute de todo de acordo xa
que para el casos como laquolos Guillenes no son considerados plurales sino que son
aplicados a una pluralidad de miembros de una familiaraquo (Ariza 1993 36)
Pola suacutea parte Anaiacuter Rodriacuteguez e Xoseacute Manuel Moo no seu estudo sobre os
alcumes de Leirado e Vilaverde chaman a atencioacuten sobre como laquoos alcumes poden ser
modificados mesmo de forma restritivaraquo e indican que laquocomparten con ambos os
tipos de nomes o feito de poder ser homoacutefonos pois distintas realidades
extralinguumliacutesticas son susceptibles de recibiren un mesmo alcumeraquo (Rodriacuteguez
Rodriacuteguez Moo 2007 216)
Como se pode apreciar os alcumes son termos que non encaixan nin no grupo dos
nomes propios nin no dos comuacutens senoacuten que estaacuten nun punto intermedio entre os
dous e eacute que tal e como di Jespersen (1975 69) laquono existe una frontera clara entre
los nombres propios y los comunesraquo A tradicioacuten gramatical divide os substantivos en
comuacutens e propios e estes uacuteltimos en nomes de persoa e de lugar pero non hai maacuteis
que estudar o campo dos alcumes para darse conta de que esta clasificacioacuten resulta
simplista Que facer entoacuten con aqueles nomes de animais ou obxectos
personificados Cos tiacutetulos de obras de arte ou marcas de produtos Cos nomes de
acontecementos ou eacutepocas histoacutericas Ou mesmo cos termos ideoloacutexicos Non seriacutean
todos eles tameacuten nomes propios O nome propio eacute un concepto moi amplo que pode
englobar diversos subtipos e entre eles estariacutean por suposto os alcumes
45 Clasificacioacuten dos alcumes
O elevado nuacutemero de alcumes xunto coa suacutea diversidade fai que os especialistas
neste aacutembito sintan a necesidade de realizar clasificacioacutens deles Algunhas desas
clasificacioacutens son maacuteis precisas ca outras pero todas elas concordan en catalogar os
alcumes sobre todo dende un punto de vista semaacutentico atendendo aacute motivacioacuten como
motor baacutesico do alcume
Tras analizar e confrontar as clasificacioacutens propostas por Ramiacuterez Martiacutenez
(2011 56) Escourido Pernas (2007150) e Gonzaacutelez Martiacutenez (2007 161) a que
empregaremos noacutes na nosa anaacutelise conteacuten os seguintes 15 campos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
54
1) Actitudes tendencias e caracteriacutesticas psicoloacutexicas Pertencen a el
alcumes que reflicten aspectos relacionados co caraacutecter e comportamentos ou
particularidades da forma de ser das persoas por exemplo no noso corpus
temos a Carrapicha a Rabuxa e o Terror
2) Alimentos Relacionan oacute alcumado cun alimento en concreto ou mesmo con
comidas elaboradas Na nosa base de datos non identificamos ninguacuten alcume
deste tipo
3) Animais Neste tipo de alcumes eacute onde mellor se aprecia a ironiacutea e a metaacutefora
A motivacioacuten deacutebese segundo Escourido Pernas (2007150) laquooacute paralelismo
que se establece cun animal ou ben por comportamentos semellantes xestos
ou aparencias fiacutesicas ou mesmo por presentar caracteriacutesticas humanas
atribuiacutedas oacutes animaisraquo Da nosa recolleita temos como exemplo a Pollina o
Xurelo e o Oso
4) Antroponiacutemicos O alcume xorde a partir dun nome de pila ou dun apelido
de aiacute que dentro deste grupo poidamos establecer unha subclasificacioacuten por
unha banda estariacutean os antroponiacutemicos baseados nun nome propio e por
outra os formados a partir dun apelido No noso corpus temos os Juliaacutens os
Felipes o Vilas e o Culiacuteo
5) Corpo e aspecto fiacutesico Fan referencia a algunha caracteriacutestica ou deficiencia
fiacutesica Por exemplo na nosa recolleita atopamos Joseacute o Alto Pepe o Cabelo ou
as Negritas
6) Obxectos Aluden aacute calquera tipo de obxecto sobre todo a instrumentos de
traballo Na nosa compilacioacuten aparecen o Queche o Pitorro e a Carrilana
7) Voces malsoantes eou escatoloacutexicas Neste grupo incluiacutemos aquelas
palabras vulgares asiacute como as de contido escatoloacutexico que destacan por
laquoprovocar un divertimento faacutecilraquo (Escourido Pernas 2007 151) Na parroquia
de Darbo destacan Pablito o Cagoacuten a Cojona e o Merda para as mulleres
8) Profesioacutens e relacioacutens sociais Identifican o alcumado pola suacutea profesioacuten e
tendo en conta as relacioacutens sociais do individuo mostran a posicioacuten que ocupa
nunha escala Por exemplo na nosa base de datos recollemos o Zapateiro o
Relojero e o Enterrador
9) Toponiacutemicos Relacionan oacute individuo cun lugar o sitio onde naceu onde
residiu ou reside etc Como exemplos deste tipo de alcumes atopamos
Manuela a Asturiana os de Vigo ou o Cordobeacutes
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
55
10) Vexetais Asocian o alcumado co mundo vexetal xa sexa por algunha
caracteriacutestica fiacutesica ou psicoloacutexica por exemplo en Darbo o Bambuacute a Carriza
e o Pintildeoacuten
11) Aneacutecdotas O alcume xorde a partir dun suceso ocorrido nun tempo pasado
En Darbo parecen remitir a iso alcumes como Plaacutecido Faiforzas Camilo o
Palleiro e o Paxaro mono
12) Habilidade Pode facer referencia aacute unha habilidade destacada e valorada
pola comunidade ou oacute contrario aludir aacute ausencia da mesma Por exemplo
na nosa base de datos temos Juliaacuten o Bruxo Joseacute o Cafrillo e o Galaacuten
13) Vestiario Os alcumes de nomes de pezas de roupa aluden oacutes haacutebitos no
vestiario tameacuten poden atribuiacuterse a individuos que comercian con tecidos ou
que confeccionan pezas ou soamente ser aplicados ironicamente (Gonzaacutelez
Martiacutenez 2007 164) Na nosa recolleita non localizamos ninguacuten alcume deste
tipo
14) Formas de falar Este campo acolle aquelas peculiaridades relacionadas coa
fala entoacioacuten pronuncia ton trastornos de expresioacuten oral etc por exemplo
en Darbo Manolo o Maioio a Ramonaacute ou o Papeiro
15) Costumes Identifican o alcumado por algunha praacutectica que adoita facer de
maneira repetida En Darbo son contildeecidos a de Mi alma o Cabaleiro e o
Carrexoacuten
Asiacute e todo coacutempre recontildeecer que clasificar un alcume dende un punto de vista
semaacutentico non sempre eacute unha tarefa sinxela pois en maacuteis dunha ocasioacuten xorden
complicacioacutens Se analizamos o alcume obxectivamente sen ter en conta a motivacioacuten
resultaraacute doado clasificalo Pola contra se nos baseamos na causa ou motivacioacuten eacute
cando xurdiraacuten as confusioacutens pois comprobamos como un alcume pode pertencer a
maacuteis dunha categoriacutea e velaiacute cando o investigador deberaacute reflexionar e tomar
decisioacutens Os alcumes maacuteis problemaacuteticos neste sentido son aqueles que pertencen oacute
campo semaacutentico dos animais pois nun primeiro momento oacute ser un alcume un nome
de animal encaacutedranse perfectamente nesta categoriacutea Non obstante se analizamos a
motivacioacuten observamos que o alcuntildeo alude aacutes veces a alguacuten trazo psicoloacutexico tal e
como acontece por exemplo en o Canario ou en Manuel o Burro
Por outro lado o alcume pode clasificarse tameacuten dende un punto de vista
morfoloacutexico e sintaacutectico segundo a clase de palabra ou unidade que conforme e o
caraacutecter independente que tentildea Asiacute os alcumes poderaacuten pertencer aacute clase dos
substantivos adxectivos adverbios verbos compostos frases ou oracioacutens e canto aacute suacutea
independencia poderaacuten ser non independentes ou independentes do nome oficial
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
56
5 Anaacutelise dos alcumes da parroquia de Darbo
Abordada a caracterizacioacuten do alcume dende un punto de vista teoacuterico centrareacutemonos
no estudo do noso propio corpus de traballo O obxectivo eacute analizar os trazos
linguumliacutesticos foneacuteticos morfoloacutexicos e semaacutenticos que definen os alcumes recollidos
Con todo comezaremos a nosa anaacutelise tratando algunhas cuestioacutens maacuteis xerais
En primeiro lugar o traballo de campo realizado nos quince barrios que
compontildeen a parroquia de Darbo permitiunos compilar 243 alcumes A seguir na
Taacuteboa 2 listaacutemolos por orde alfabeacutetica recollendo o artigo cando o levan e indicando
cunha cruz os que son de persoas falecidas
Alcumes de Darbo (Cangas do Morrazo)
Alma A de mi (dagger) Alto Joseacute o (dagger) Ancho Cecilio o (dagger)
Asturiana Manuela a (dagger) Baballosa Josefina a Bambuacute O
Bocanegra Paulino o (dagger) Borrallo O (dagger) Bosteiros Os
Botavento O Broullonas As Bruxa A
Bruxo Juliaacuten o (dagger) Belusaacuten Paco o Burra A
Burras Joseacute o das (dagger) Burro Manuel o (dagger) Cabaleiro O (dagger)
Cabecintildea O (dagger) Cabelo Pepe o (dagger) Cachago O (dagger)
Cacholo O (dagger) Cachulo O (dagger) Cafrillo Joseacute o (dagger)
Cagaacuten San (dagger) Cagoacuten Pablito o Caguelo O (dagger)
Caimaacuten O (dagger) Canario O Canastreiro O
Canaverdes As Canena Alejo o Canfiacutes O (dagger)
Canisa A Canitroacute O (dagger) Canijo O
Capiluacute Tito o Cara de caixoacuten Maruja Caraancha O (dagger)
Carabau Serafiacuten o (dagger) Carrapicha A (dagger) Carrasqueiro Pepe o
Carrexoacuten O (dagger) Carrilana A (dagger) Carriza A
Carroucho O Cartagenera A (dagger) Cazaacuten O (dagger)
Castroacuten O (dagger) Cereixo O Chabolo O (dagger)
Chafina A (dagger) Chechina A (dagger) Chenchas As
Chichona A Chilino O (dagger) Chimeacute Joseacute o
Chinchirrie O (dagger) Chino O (dagger) Chiquitina A
Chirriacute AChirulicio O (dagger) Chispa O Choco O (dagger)
Chou Agustiacuten o (dagger) Chupitina Pepucha a (dagger) Churas As (dagger)
Churrasca A (dagger) Churrero O (dagger) Coca Lisita a
Cojona A (dagger) Conacheira A (dagger) Conexo O (dagger)
Cordobeacutes O Coroalda A Corota A
Correquechove Finucha Coxa Regina a Coxo O
Cuadra Maruja a da Cuartoquilo O Cucuacute Joseacute o (dagger)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
57
Culiacuteo O Dema A Demo Pepe o (dagger)
Dente O Doble Salustiano o (dagger) Dorso Joseacute o (dagger)
Eilo O (dagger) Enterrador O Espabiacutelate anzuelo O
Facarentildea A (dagger) Faiforzas Plaacutecido (dagger) Faimerrir Joseacute o (dagger)
Faquillo Paco o Felderechera A Felipes Os
Felucos Os Ferrovello O Ferruxas As
Fiero O Filisintildeas As Francesa Carme a (dagger)
Francia O (dagger) Follato Moiseacutes o (dagger) Funicha Jesusa a
Gafoacuten O Galaacuten O Galo Joseacute o (dagger)
Galo Manuel o (dagger) Galurcho Rodolfo o (dagger) Gamallo O (dagger)
Garnacha A Gavilana Xusta a Generosos Os
Gordita Maximina a Jamagatos O Jartaacuten O
Jirafa Josefa a Judas Joseacute o (dagger) Judiacuteo Joseacute o
Juliaacutens Os Languintildeo O (dagger) Loba Juanita a (dagger)
Loco Pepe o (dagger) Machote O (dagger) Madaleno O
Mangarrachada O Manicotes Gilito o (dagger) Marabilla A (dagger)
Marchabien Maruja (dagger) Mariacutea Flores O (dagger) Marintildeaacuten O do
Marintildeos Os Mariquintildea O (dagger) Marota A (dagger)
Marrixo O Maioio Manolo o Meca Carmucha a (dagger)
Meiranas As Menga O (dagger) Merda para as mulleres O (dagger)
Milhomes O Millonaria Josefa a Molidaacuten O
Monas As (dagger) Mono Joseacute o (dagger) Muntildeeca A
Muxico O (dagger) Neacutecora A (dagger) Negritas As
Negro Joseacute o (dagger) Nelo Manuel o Nelucha A
Nenas Joseacute o das (dagger) Neronas As Noite Joseacute de (dagger)
Orense Os de Oso O (dagger) Ovella Joseacute o (dagger)
P de potas O (dagger) Paixintildeo O Pajarillo O (dagger)
Palleiro Camilo o (dagger) Pan e porco O Papaacute del cielo Pepe
Papeiro O Parrola A (dagger) Pasarela Joseacute o (dagger)
Paxarota A (dagger) Pataacuten Evaristo o Pavera A
Pavita A (dagger) Paxaro mono O Paioia Josefa a (dagger)
Pechencha A (dagger) Pechita Carmucha a Peixe O (dagger)
Pelana A Pelos de Tarzaacuten Maruja Pelotas Os
Pepona A Pereno O (dagger) Perete O (dagger)
Pernastortas Marujintildea Perraca Josefa a Perrita Mariacutea a (dagger)
Picoacuten O (dagger) Pilo O (dagger) Pintarrosa A
Pintildeoacuten O (dagger) Pintildeoacuten Os do Pirico O
Pirraco O (dagger) Pirricoque O (dagger) Pitorro O (dagger)
Pollina A Portugueacutes O Queche O (dagger)
Queimado Suso o Quichas As Quiche O (dagger)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
58
Quirro Joseacute o (dagger) Rabicha A (dagger) Rabixo O
Rabuxa A (dagger) Ramonaacute A (dagger) Rantildeona A
Rato Caacutendido o (dagger) Regueira Os da Relojero O (dagger)
Relojparado O Ribeiros Os Rola Mucha a
Rosas Manuela a das Roxa A Safanuchas As
Salero O Salpirona Carmen a Saltoacutens Os
San Roquintildeo Arsenio Saulera A Selo O (dagger)
Sentildeorita puerca A (dagger) Serio o (dagger) Serraacuten Camilo o
Sota Joseacute o do (dagger) Sulbareas O Terror O (dagger)
Tetina Josefa a (dagger) Tolete O (dagger) Tontildeitos Os
Torero O (dagger) Torroso O (dagger) Tortintildeo O
Touroacuten Manolo o Venerandas As Vigo Os de
Vilas O Virolintildeas Jesuacutes o (dagger) Xeso O (dagger)
Xurelo O Zapateiro O
Taacuteboa 2 Alcumes recollidos na parroquia de Darbo
Canto oacute sexo oacute que se refiren dos 243 alcumes 73 aluden a mulleres (a
Cartagenera a Chiquitina a Churrasca) 143 a homes (o Pereno Pepe o Loco o
Conexo) e os 27 restantes a grupos de persoas (os da Regueira os Saltoacutens as
Quichas) Se deixamos aacute marxe os alcumes colectivos e nos centramos nos
individuais chama a atencioacuten que a meirande parte dos alcumados son homes un
662 fronte o 338 que conforman os alcuntildeos referidos a mulleres Esta
desproporcioacuten pode xustificarse como sinala Dannemann polo feito de que
la mujer del aacuterea geograacutefica-humana de esta investigacioacuten tiene muy pocas
oportunidades para reunirse puacuteblicamente con autonomiacutea de sexo y cuando lo hace
[] si es soltera queda sujeta a la potestad de sus padres o a la de otros parientes y
en ausencia de ellos a las normas sociales que rigen tradicionalmente su condicioacuten
y si es casada debe supeditarse a las iniciativas y criterios de su marido (Dannemann
2017 639)
Desta maneira comprobamos como a sociedade patriarcal propia doutros tempos
condiciona a creacioacuten de alcumes O home eacute a figura dominante da familia o que goza
de maior liberdade o que ten maior visibilidade e por tanto o que manteacuten maacuteis
relacioacutens sociais co seu contorno Isto provoca que haxa unha maior necesidade de
identificar o home do que a muller xa que esta queda relegada aacutes tarefas da casa e do
campo con apenas vida social e relacionaacutendose maiormente con membros da suacutea
familia
Con respecto oacutes alcumes colectivos o que fan eacute identificar un conxunto de persoas
que tentildeen algo en comuacuten Dos 27 alcuntildeos colectivos recadados 13 aluden a grupos
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
59
femininos 6 a masculinos e 8 a mixtos eacute dicir grupos constituiacutedos tanto por homes
coma por mulleres En xeral os grupos femininos adoitan compartir caracteriacutesticas
psiacutequicas ou fiacutesicas (as Ferruxas as Monas as Negritas) mentres que os masculinos
tentildeen en comuacuten alguacuten familiar ou comparten un mesmo nome (os Felucos os Tontildeitos
os Generosos) No caso dos grupos mixtos son familias que ou ben proceden dun
mesmo punto xeograacutefico ou comparten algunha caracteriacutestica psicoloacutexica ou tentildeen
en comuacuten o mesmo apelido (os Ribeiros os de Orense os Pelotas)
Se atendemos aacute antiguumlidade do alcume observamos como o 786 dos alcumados
recibiron o seu alcuntildeo dende moi novos cando eran uns nenos ou adolescentes Pola
contra o 214 restante obtiveacuterono cando eran xa persoas adultas Como trazo
caracteriacutestico dos alcumes coacutempre dicir que moitos deles sobreviviron oacute paso do
tempo pasando dunha xeracioacuten aacute outra independentemente de se os descendentes
do alcumado compartisen con el a motivacioacuten do seu alcuntildeo ou non Eacute maacuteis en moitas
ocasioacutens o alcume veacuten de tan atraacutes que os propios portadores descontildeecen a suacutea orixe
(o Borrallo o Cereixo o Chabolo) Non obstante durante a nosa investigacioacuten aacute hora
de conversar cos vecintildeos comprobamos como alguacutens deles a pesar de contildeeceren a
causa que motivaba moitos sobrenomes da zona amosaacuteronse pouco partidarios de
manifestar abertamente ese tipo de informacioacuten xa fose por pudor por prudencia ou
por discrecioacuten E eacute que moitos dos alcumes recollidos constituacuteen caricaturas
linguumliacutesticas que nalguacutens casos non gustan e polo tanto non son ben aceptados polos
seus portadores (a Paxarota o Mariquintildea San Cagaacuten) Isto oacute mesmo tempo daacutenos
unha pista de como son as relacioacutens sociais entre vecintildeos e de como son vistos e
considerados entre eles
Unha vez feitas estas observacioacutens analizaremos a seguir as caracteriacutesticas
foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas que definen os alcumes recollidos Neste punto
hai que destacar que alguacutens deses trazos son debidos aacutes caracteriacutesticas dialectais da
fala da parroquia e da zona que seguindo a Fernaacutendez Rei (1990 152-154) estaacute
enclavada na que el chama aacuterea pontevedresa (C) dentro dela na macrosubaacuterea
Verdugo - Mintildeo (C-2) e dentro desta na microsubaacuterea Morrazo - Fragoso (C-2b)
Algunhas das suacuteas caracteriacutesticas seriacutean os plurais en -ns (vg os Molidaacutens) a presenza
de gheada (vg Joseacute o Jalo) o seseo explosivo (vg o Espabiacutelate ansuelo) e implosivo
(vg lus) metafoniacuteas nominais e outras alteracioacutens do timbre (vg egravela hogravera tempo) o
ditongo -ui-~-oi- (vg muito~moito) en alternancia con -ou- (vg coiro~couro) a
terminacioacuten -aacuten (vg o Jartaacuten) o pronome suxeito ti a vogal temaacutetica e na 2ordf persoa
do preteacuterito dos verbos da 2ordf conxugacioacuten (vg colleches) o sufixo nuacutemero-persoa na
5ordf persoa maioritario en -des (vg cantades) e o deiacutectico isto hipercaracterizado
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
60
51 Caracteriacutesticas foneacuteticas
Os alcumes son recursos linguumliacutesticos de orixe popular propios dunha linguaxe
informal O seu principal vehiacuteculo de transmisioacuten eacute a fala polo que resulta natural que
estean suxeitos oacutes fenoacutemenos foneacuteticos atribuiacutebles aacute aacuterea dialectal aacute que estaacuten
circunscritos Por conseguinte tendo en conta que a parroquia de Darbo se encontra
na peniacutensula do Morrazo se analizamos os alcumes recompilados dende un punto de
vista foneacutetico obseacutervase como alguacutens deles presentan trazos que son caracteriacutesticos
da zona dialectal aacute que pertencen Deses trazos deixamos constancia na transcricioacuten
foneacutetica estreita que se fixo de cada alcume recollido
En primeiro lugar identificamos nos nosos alcumes a presenza do fenoacutemeno da
gheada pois en vez de aparecer a oclusiva ou aproximante velar sonora ([] ou []
respectivamente) do galego comuacuten os vecintildeos de Darbo posuacuteen unha fricativa velar
xorda ([x]) a pronuncia maacuteis habitual das falas proacuteximas aacute costa Alguacutens exemplos
deste fenoacutemeno dialectal atopaacutemolos en alcumes como Paulino o Bocane[x]ra Joseacute o
ne[x]ro Manuel o [x]alo o [x]afoacuten e o Portu[x]eacutes No caso dos alcumes que contentildeen
no seu interior o grupo -ng- neles conseacutervase a oclusiva velar sonora de maneira que
non presentan gheada (o Mangarrachada e o Menga)
Outra caracteriacutestica dialectal da zona do Morrazo e que atopamos nos alcumes do
corpus eacute a presenza de seseo explosivo realizado a traveacutes sobre todo dunha pronuncia
predorsal (o Cabe[s]intildea o Fran[s]ia Maruja pelos de Tar[s]aacuten Carme a Fran[s]esa)
Ora ben hai que salientar que esta pronuncia predorsal eacute exclusiva das xeracioacutens
maacuteis vellas xa que a xente nova tende a articular o s como unha sibilante apical [s ]
(e mesmo nalguacutens casos xa aparece a interdental [])
En relacioacuten coas sibilantes estaacute tameacuten outro trazo que se reflicte na foneacutetica dos
nosos alcumes como eacute a despalatalizacioacuten do fonema fricativo prepalatal (ou
alveopalatal) xordo como se pode oiacuter en alcuntildeos como a Bru[s]a Maruja cara de
cai[s]oacuten o Co[s]o entre outros Na maioriacutea dos casos o son resultante alterna entre
un fricativo despalatalizado xordo [] e a despalatalizacion total isto eacute un s apical [s]
aiacutenda que non eacute estrantildeo escoitar un [s] predorsal a alguacutens dos vecintildeos maacuteis vellos da
parroquia Por comodidade e operatividade na nosa transcricioacuten fixemos uso do
siacutembolo [] en todos os casos
Chama tameacuten a atencioacuten o alcuntildeo o Dente pois presenta a vogal toacutenica fechada
[e] outro trazo dialectal da zona e tameacuten do galego occidental pechazoacuten que
historicamente se debe aacute influencia da nasal trabante sobre a vogal toacutenica aberta
etimoloacutexica
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
61
Por outra banda aiacutenda que non constituacuteen fenoacutemenos dialectais como tales
senoacuten que tentildeen que ver coa pronuncia tradicional ou popular do galego destacan
algunhas vacilacioacutens vocaacutelicas por veces como consecuencia dunha pronuncia raacutepida
e descoidada Coma tal no alcuntildeo o Caimaacuten pronunciado como [o kei ma] refliacutectese
o fenoacutemeno de palatalizacioacuten do a aacutetono debido aacute influencia da semivogal palatal
i do ditongo Pola suacutea parte en as Filisintildeas creado a partir do nome propio Felisa e
tameacuten en o Pirico pode oiacuterse unha harmonizacioacuten vocaacutelica da vogal pretoacutenica e por
influencia do i toacutenico que o fai pechar ([e] gt [e ] gt [i]) algo semellante aacute asimilacioacuten
entre vogais aacutetonas que se produce en o Pirricoque Tameacuten atopamos alguacuten caso de
apoacutecope de -e final coma no caso de o Peixe que xunto aacute despalatalizacioacuten do daacute
como resultado unha pronuncia do tipo [o eis] moi identificativa da fala da nosa
zona Xa nos ditongos eacute salientable a ditongacioacuten secundaria ou espontaacutenea de o
no alcume Joseacute o Ouvella e a sineacuterese na terminacioacuten -ao do alcume Serafiacuten o Carabao
pois os falantes da zona de Darbo tenden a pechar un grao a uacuteltima vogal de xeito que
en vez de dicir Carabao pronuncian [o kaaau ]
Finalmente hai que ter en conta que oacute transmitiacuterense a traveacutes da oralidade os
alcumes son viacutetimas do desgaste constante na fala asiacute como dos fenoacutemenos foneacuteticos
oacutes que estaacuten expostos Desta maneira no caso daqueles vocaacutebulos descontildeecidos e non
rexistrados nos dicionarios aacute hora de indagar sobre eles xorden certos problemas e
confusioacutens pois aacutes veces dubidamos se estamos ante fenoacutemenos de seseo ou non (o
Casaacuten Cazaacuten o Chirulisio Chirulicio) de despalatalizacioacuten ou non (o Rabiso
Rabixo) de gheada ou non (o Cachajo Cachago Rodolfo o Jalurcho Galurcho) ou
non
52 Caracteriacutesticas morfoloacutexicas
Os alcumes dan conta de como eacute a fala coloquial da comunidade aacute que pertencen
Nacen da creatividade popular sen estaren suxeitos a normas estritas o que orixina
foacutermulas moi diferentes Os seus creadores aproveitando esa liberdade de creacioacuten
non dubidan en botar man de varios recursos linguumliacutesticos para conseguir ese ton
festivo burlesco e iroacutenico que caracteriza o alcume A continuacioacuten a partir da anaacutelise
do noso corpus observaremos como eacute a estrutura que presentan os alcumes e cales
son os procedementos morfoloacutexicos implicados na suacutea formacioacuten
En primeiro lugar observamos como moitas veces o nome propio do individuo
forma parte do seu alcume (Alejo o Canena Juanita a Loba Tito o Capiluacute etc)
constituiacutendo asiacute unha unidade fixa de xeito que se se elide o nome propio o alcuntildeo
perderiacutea toda a suacutea funcioacuten denominativa Non obstante son moito maacuteis frecuentes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
62
os apelativos que carecen do nome de piacutea (o Cachulo o Canijo o Pilo etc) Os alcumes
do noso corpus adoitan presentar as seguintes estruturas
Nome propio + artigo determinado + alcume (259) Manolo o Touroacuten
Josefa a Tetina Carmen a Salpirona Mucha a Rola
Artigo determinado + alcume (654) o Quiche o Chispa as Churas o
Chilino a Pavita
Nome propio (que pode aparecer ou non) + alcume (37) Finucha
correquechove Arsenio San Roquintildeo San Cagaacuten
No caso dos alcuntildeos que relacionan oacute individuo coa motivacioacuten do seu alcume
(lugar xeograacutefico obxectos etc) tentildeen a seguinte estrutura
Nome propio (pode aparecer ou non) + artigo determinado + preposicioacuten
de + alcume (45) os do Pintildeoacuten Joseacute o do Sota Maruja a da Cuadra
Nome propio + preposicioacuten de + alcume (04) Joseacute de Noite
Como vemos o emprego do artigo co alcume eacute semellante oacute do nome propio ou
carece del ou estaacute incorporado forzosamente e o seu uso segundo Rebollo Toriacuteo
(1993 348-349) confiacuterelle oacute alcuntildeo un maior grao de vulgarismo ou popularismo
Ademais serve para indicar xunto cos morfemas flexivos o nuacutemero e o xeacutenero que
neste caso coincide co sexo xa que o referente son persoas Oacute ser o alcume un nome
o artigo debe concordar sempre con el e co nome propio da persoa (no caso de que
apareza) Con todo coacutempre puntualizarmos o seguinte no caso dos sobrenomes que
relacionan o alcumado coa motivacioacuten do seu alcuntildeo o artigo concorda unicamente
co seu referente por exemplo Joseacute o das burras Joseacute o das nenas os da Regueira (cuxo
referente impliacutecito eacute un grupo formado por homes e mulleres)
Por outro lado tal e como mencionamos anteriormente a oposicioacuten de xeacutenero
tameacuten se pode expresar mediante morfemas flexivos desta maneira atopamos
alcumes coas seguintes terminacioacutens
Masculinos en -o femininos en -a o Cacholo a Cachola o Burro a Burra
o Churrero a Churrera o Pirraco a Pirraca
Masculinos en -iacutes femininos en -isa o Canfiacutes a Canfisa
Masculinos en -aacuten femininos en -ana o Cazaacuten a Cazana
Masculinos en -e femininos en -a o Chinchirrie a Chinchirria
Masculinos en -oacuten femininos en -ona o Picoacuten a Picona o Rantildeoacuten a
Rantildeona
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
63
Son relevantes tameacuten aqueles alcumes que deforman a palabra orixinal que
toman como base adaptaacutendoa oacute xeacutenero da persoa aacute que alude Alguacutens exemplos disto
son os alcumes a Carrapicha a Carroucha a Chichona e o Madaleno Nestes casos os
nomes comuacutens que constituacuteen o alcuntildeo non se rexistran nos dicionarios co xeacutenero
que presentan en Darbo pero si co xeacutenero contrario (carrapicho en vez de
carrapicha carroucho no canto de carroucha chichoacuten por chichona e madalena en
vez de madaleno) Aacute suacutea vez atopamos un caso en que o alcume a pesar de ter xeacutenero
masculino en realidade fai referencia aacute unha muller (o Castroacuten)
Sobre aacute expresioacuten de nuacutemero pode manifestarse a traveacutes do artigo determinado
e de morfemas flexivos A flexioacuten eacute a normal no galego de xeito que as palabras
rematadas en vogal forman o plural engadindo -s (as Chafinas os Marrixos) e cando
acaban en consoante engaden -es (os Cordobeses os Portugueses) No caso dos alcumes
rematados en consoante -n os vecintildeos de Darbo engaden -s para formar o plural (os
Molidaacutens os Rantildeoacutens) formacioacuten tiacutepica da suacutea aacuterea dialectal (e tameacuten do galego
estaacutendar)
Canto aacutes categoriacuteas gramaticais dos alcumes pode verse a Taacuteboa 2 seguinte
Unidade linguumliacutestica
Subtipo Exemplo
Substantivos 383 o Pajarillo o Bambuacute o Chispa
Antropoacutenimos Nomes propios 41 os Felipes as Filisintildeas
Apelidos 20 o Culiacuteo os Marintildeos
Hipocoriacutesticos 08 Manuel o Nelo
Haxioacutenimos 08 San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo
Topoacutenimos 45 os Torrosos os de Vigo os de Orense
Adxectivos 177 Cecilio o Ancho o Fiero
Frases Fr Substantivas 21 a Sentildeorita puerca Pepe Papaacute del Cielo
Fr Prepositivas 37 o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten
Coordinadas 04 o Pan e porco
Loc adverbial 04 Agustiacuten o Chou
Oracioacutens 16 Joseacute o Faime-rir
Outros 235 o Languintildeo a Saulera
Taacuteboa 3 Formas e categoriacuteas gramaticais dos alcumes
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
64
En primeiro lugar na Taacuteboa 3 destacan por nuacutemero os substantivos xeralmente
relacionados co mundo animal (o Pajarillo Mariacutea a Perrita Manuel o Burro) e vexetal
(o Bambuacute a Carriza o Cereixo) aiacutenda que tameacuten atopamos substantivos vinculados
aacutes profesioacutens (o Zapateiro o Enterrador o Canastreiro) e a caracteriacutesticas psicoloacutexicas
(o Chispa) A continuacioacuten como substantivos tameacuten que son destacan os alcuntildeos
formados a partir de antropoacutenimos Dentro deste grupo podemos distinguir entre os
alcumes constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun nome propio (os Felipes as
Filisintildeas o Mariacutea Flores) nun apelido (o Culiacuteo os Marintildeos o Vilas) en hipocoriacutesticos
(Manuel o Nelo) e en haxioacutenimos (San Cagaacuten Arsenio San Roquintildeo) Tameacuten destaca o
uso de topoacutenimos sempre acompantildeados de artigo determinado e aacutes veces da
preposicioacuten de (os Torrosos os de Vigo os de Orense)
Seguen os alcumes procedentes dun adxectivo que ou ben dan conta dalgunha
caracteriacutestica fiacutesica (Cecilio o Ancho Regina a Coxa Salustiano o Doble) ou describen
algunha calidade psicoloacutexica (o Fiero o Caguelo o Serio)
En quinto lugar non debemos obviar os sobrenomes formados a partir dun
sintagma que ou ben eacute unha frase substantiva composta por un nuacutecleo (subst) e o
seu modificador que pode ser tanto un adxectivo como unha frase preposicional (a
Sentildeorita puerca Maruja cara de caixoacuten o Merda para as mulleres Maruja pelos de
Tarzaacuten Pepe Papaacute del cielo) ou ben unha frase preposicional na que identificamos
unha preposicioacuten que introduce un substantivo (o do Marintildeaacuten os do Pintildeoacuten Joseacute o do
Sota) Asiacute mesmo dentro do grupo das frases sobresae o alcume o Pan e porco
constituiacutedo por unha estrutura coordinada de dous substantivos e Agustiacuten oacute Chou
cuxo sobrenome eacute unha locucioacuten adverbial Por uacuteltimo aiacutenda que son menos
habituais atopamos alcuntildeos formados a partir de oracioacutens (denominados
delocutivos) como Finucha corre-que-chove o Espabiacutelate anzuelo ou Joseacute o Faime-rir
No apartado de ldquoOutrosrdquo clasificamos nomes de alcumes que non tentildeen entrada nos
dicionarios pero pola suacutea morfoloxiacutea deducimos que son maioritariamente
substantivos e adxectivos
Con respecto oacutes procesos gramaticais que interventildeen na suacutea formacioacuten os maacuteis
frecuentes son os seguintes
A conversioacuten ben por medio da substantivacioacuten de adxectivos (Joseacute o Alto o
Caguelo o Serio) ben resultado da transformacioacuten en comuacutens de nomes
propios (os Tontildeitos) e apelidos (o Vilas os Ribeiros os Marintildeos) a traveacutes do
artigo e da flexioacuten do plural
A derivacioacuten por medio da adicioacuten unicamente de sufixos tanto galegos
coma tomados do castelaacuten En xeral estes afixos engaden aacute palabra base unha
significacioacuten de tamantildeo magnitude ou aprecio sen alterar a categoriacutea
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
65
gramatical da palabra aacute que se unen Os maacuteis produtivos son os sufixos
diminutivos como -intildeoa (o Languintildeo o Cabecintildea as Filisintildeas Arsenio San
Roquintildeo) -elo (o Caguelo) -ete (o Tolete) o castelanista -illo (Joseacute o Cafrillo o
Pajarillo) e -ina (Josefa a Tetina) Tameacuten eacute frecuente o sufixo de orixe castelaacute
-itoa que nalguacutens casos se comporta coma un diminutivo (os Tontildeitos
Maximina a Gordita as Negritas) mentres que noutros parece achegar certo
valor despectivo (a Pavita Mariacutea a Perrita Carmucha a Pechita) Asiacute mesmo
encontramos sufixos que aiacutenda que posuacuteen valores diminutivos nalguacutens
alcuntildeos presentan quizais alguacuten matiz pexorativo ou festivo como por
exemplo o sufixo -otea (o Machote a Paxarota) e -oloa (o Cacholo a Parrola)
Tameacuten son numerosos os sufixos -oacutenona que nalguacutens alcumes ten valor
despectivo (Manolo o Touroacuten o Gafoacuten o Castroacuten) e noutros aumentativo (os
Saltoacutens) e -eiroa que pode coexistir coa forma castelaacute -eroa (o Relojero o
Churrero) pode engadir significado de profesioacuten (o Zapateiro o Carrasqueiro)
ou de cualidade (o Papeiro) Por uacuteltimo aiacutenda que son menos frecuentes
identificamos os sufixos -osa lsquoabundanciarsquo (Josefina a Baballosa) -dor lsquoaxentersquo
(o Enterrador) -ado lsquoresultado calidadersquo (Suso o Queimado)
-ana lsquoxentiliciorsquo (Manuela a Asturiana) -aacuten xentiliciorsquo (Paco o Belusaacuten) -eacutes
lsquoxentiliciorsquo (o Portugueacutes o Cordobeacutes) e os sufixos con valor diminutivo eou
despectivo -uco (os Felucos) -ucha (a Nelucha) e -aca (Josefa a Perraca) Cabe
sublintildear que os sufixos poden engadirse tanto a unha palabra simple coma a
un hipocoriacutestico
A composicioacuten xeralmente a partir da unioacuten de duacuteas ou tres palabras que
poden ser simples ou derivadas O resultado final eacute unha unidade sintaacutectica e
leacutexica con significado unitario e fixo De entre todos os alcumes formados a
partir deste procedemento sobresaen aqueles que son compostos
patrimoniais xustapostos constituiacutedos por dous elementos que poden ser
substantivo + adxectivo (o Bocanegra o Caraancha o Ferrovello) substantivo
+ verbo (a Conacheira) ou aacute inversa verbo + substantivo (Plaacutecido Faiforzas o
Botavento) cuantificador + substantivo (o Milhomes o Cuartoquilo) ou un
verbo + adverbio (Marchabien) Tameacuten eacute habitual atopar compostos
patrimoniais sintagmaacuteticos tanto asindeacuteticos constituiacutedos por duacuteas palabras
(o Paxaro mono a sentildeorita puerca) como sindeacuteticos formados por tres
elementos ([Maruja] pelos de Tarzaacuten [Pepe] papaacute del cielo [Maruja] cara de
caixoacuten) No caso dos compostos patrimoniais sintagmaacuteticos asindeacuteticos o
normal eacute que os elementos asociados sexan ou ben dous substantivos ou un
substantivo e un adxectivo mentres que os sindeacuteticos estaacuten compostos por
un substantivo e o seu modificador que adoita ser unha frase preposicional
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
66
Outros procedementos morfoloacutexicos menos rendibles pero que tameacuten aparecen
no noso corpus son as interxeccioacutens substantivadas aparentemente sen significado
(os Eilos) e o uso de onomatopeas como en Joseacute o Cucuacute
No Graacutefico 1 mostramos a porcentaxe de cada proceso implicado
Graacutefico 1 Procesos morfoloacutexicos utilizados na creacioacuten de alcumes (en )
53 Caracteriacutesticas leacutexicas e semaacutenticas
Como xa sinalamos no apartado anterior os alcumes nacen en contextos informais e
coloquiais e son o resultado da creatividade e espontaneidade da xente que non se
sente suxeita a regras linguumliacutesticas aacute hora de facer as suacuteas creacioacutens Por outra parte
nas sociedades rurais que eacute na que se centra este traballo os creadores destes
apelativos adoitan ser vecintildeos residentes da parroquia de toda a vida dedicados a
actividades tradicionais como poden ser os traballos do campo do mar ou da casa
Ademais apenas tentildeen estudos e resultan facilmente vulnerables aacute adaptacioacuten de
formas castelaacutes que a cotiacuteo poden oiacuter na radio ou televisioacuten Como consecuencia disto
resulta loacutexico e natural atopar alcumes cuxa morfoloxiacutea seriacutea considerada
laquoincorrectaraquo dende un punto de vista normativo asiacute como interferencias linguumliacutesticas
castelanismos que ademais de supontildeer unha seria ameaza para a integridade da
lingua galega en xeral conseguen formar parte dun rico patrimonio linguumliacutestico que
non lles corresponde
222 22
214 21
91 9
04 104 0
296 30
169 17
Conversioacuten (222)
Derivacioacuten (214)
Composicioacuten (91)
Interx (04)
Onomat (04)
Nome comuacuten (296)
Outros (169)
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
67
De entre todos os alcumes compilados na parroquia de Darbo arredor do 16
poderiacutean ser considerados castelanismos Todos eles salvo un caso son
castelanismos plenos xa que a forma foraacutenea suplanta totalmente a galega (o Canijo
o Relojero o Churrero o Fiero os Generosos Josefa a Jirafa) Soacute localizamos un
castelanismo adaptado aacute foneacutetica galega o Conexo neste caso laquoo fonema castelaacuten [x]
grafiacutea (j) ou (g) +e i adaacuteptase como o fonema galego š grafiacutea (x)raquo (Grantildea 1993 94)
Por outro lado ademais dos castelanismos destacan tameacuten formas hiacutebridas eacute
dicir alcuntildeos compostos por un elemento galego e outro doutra lingua No noso
corpus todos os hiacutebridos localizados estaacuten formados por un elemento galego que
adoita ser a palabra base e un elemento castelaacuten concretamente un sufixo (Maximina
a Gordita o Machote a Paxarota) Soacute atopamos un alcuntildeo hiacutebrido composto por un
verbo galego maacuteis un adverbio castelaacuten (Maruja Marchabien)
Centraacutendonos xa no aacutembito semaacutentico no Graacutefico 2 moacutestrase a porcentaxe de
alcumes que abrangue cada un dos campos semaacutenticos establecidos na nosa base de
datos (veacutexase o apartado 45)
Graacutefico 2 Porcentaxe dos campos semaacutenticas en que se clasifican os alcumes recollidos
53 26
39 19
26 13
18 9
12 6
11 5
9 56 3
6 35 34 22 19 5
Calidades psicoloacutexicas (53)
Animais (39)
Calidades fiacutesicas (26)
Antropoacutenimos (18)
Costumes (12)
Topoacutenimos (11)
Vexetais (9)
Habilidades (6)
Profesioacutens (6)
Formas de falar (5)
Aneacutecdotas (4)
Escatoloacutexicos (2)
Outros (9)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
68
Como se pode ver no graacutefico o campo semaacutentico no que existe unha maior riqueza
leacutexica eacute o que fai referencia aacutes calidades psicoloacutexicas xa sexan actitudes (as Chenchas
o Gafoacuten) formas de ser (o Chispa Agustiacuten o Chou Lisita a Coca) como
comportamentos ou condutas (a Carrapicha Pepe o Demo)
En segunda posicioacuten encoacutentranse os alcumes creados a partir de nomes de
animais (a Burra o Canario o Carroucho o Choco o Castroacuten) Este tipo de alcuntildeos o
que fan eacute establecer un paralelismo metafoacuterico entre un animal concreto e a persoa
alcumada ben porque ambos presentan comportamentos semellantes ou porque
comparten xestos ou trazos fiacutesicos Asiacute mesmo con respecto aacutes outras categoriacuteas
semaacutenticas eacute neste grupo onde resulta moi doado apreciar a ironiacutea e a metaacutefora
Seacuteguenlles os alcuntildeos que describen algunha caracteriacutestica ou deficiencia fiacutesica (o
Cuartoquilo Marujintildea Pernastortas) A ironiacutea volve ser un recurso moi empregado e
con moito eacutexito na creacioacuten deste tipo de apelativos pois por exemplo o alcume Pepe
o Cabelo non sabemos se alude aacute unha persoa con moito pelo ou todo oacute contrario a
un individuo calvo xa que ignoramos por completo a suacutea motivacioacuten
Destacan tameacuten os alcumes creados a partir dun antropoacutenimo Na nosa base de
datos son maacuteis numerosos os alcuntildeos constituiacutedos por antropoacutenimos baseados nun
nome propio ca nun apelido
Por outro lado aiacutenda que son menos frecuentes atopamos alcumes que
relacionan oacute portador coa suacutea profesioacuten (Pepe o Carrasqueiro o Churrero) con
algunha habilidade (Juliaacuten o Bruxo) coa suacutea forma de falar (o Papeiro a Ramonaacute) co
mundo vexetal (o Gamallo a Garnacha) con alguacuten costume (a de Mi alma o
Relojparado) ou aneacutecdota (a Cojona) Tameacuten son habituais os alcumes de tipo
escatoloacutexico (Pablito o Cagoacuten a Conacheira) caracterizados por provocar un
divertimento faacutecil entre os seus contildeecedores
Aacute suacutea vez contamos cunha serie de alcumes que se agrupan conformando un novo
grupo semaacutentico de caraacutecter heteroxeacuteneo oacute que denominamos laquoOutrosraquo Neste caso
os alcuntildeos estaacuten constituiacutedos por nomes comuacutens non rexistrados en ninguacuten dos
dicionarios consultados e dos que se ignora a suacutea orixe e motivacioacuten o que dificulta o
noso labor de investigacioacuten Alguacutens exemplos deste grupo son o Cachago o Cachulo
Alejo o Canena o Canfiacutes a Canisa o Canitroacute Tito o Capiluacute o Cazaacuten a Chafina a
Chechina o Chilino Joseacute o Chimeacute o Chinchirrie a Chirriacute o Chirulicio Pepucha a
Chupitina a Coroalda a Corota a Felderechera Jesusa a Funicha o Jamagatos o Jartaacuten
o Languintildeo Gilito o Manicotes o Marrixo as Meiranas o Menga o P de potes a
Pechencha a Pelana a Pintarrosa as Quichas Joseacute o Quirro as Safanuchas Carmen a
Salpirona a Saulera Neste grupo tameacuten identificamos outra clase de alcumes como
a Muntildeeca Josefa a Millonaria e os Bosteiros entre outros Estes alcuntildeos foacutermanse a
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
69
partir de nomes comuacutens rexistrados nos dicionarios pero aacute hora de clasificalos
semanticamente presentan problemas de adscricioacuten a un grupo semaacutentico
determinado pois poden pertencer aacute maacuteis dun (o que volve demostrar a dificultade
de establecer unha clasificacioacuten semaacutentica dos alcumes)
Por uacuteltimo de todos os alcumes que conforman o noso corpus o 70 refiacuterense a
voces que rexistramos nos dicionarios Asiacute e todo aiacutenda que moitas deles son fieis oacute
significado que presentan aliacute a meirande parte delas destoacutercense de xeito que entre
a motivacioacuten do alcuntildeo e o significado do nome comuacuten que o constituacutee existe unha
relacioacuten pero miacutenima Por exemplo parece claro que Josefina a Baballosa recibe o seu
alcuntildeo por lsquobabearrsquo moito oacute falar e que a Bruxa seguramente sexa unha lsquomuller mala
que causa dano ou provoca conflitos de maneira intencionadarsquo Non obstante Paco o
Faquillo non se trata dun faco (lsquocabalo ruiacuten e pequenorsquo) senoacuten dunha lsquopersoa
demasiado atravesada e medio delincuentersquo os vecintildeos establecen unha relacioacuten
entre o alcumado e o seu alcume
6 Conclusioacutens
Os alcumes son formas expresivas tan antigas coma o propio ser humano Tentildeen
unha relacioacuten moi proacutexima oacute nome propio co que comparten unha mesma orixe e
unha mesma funcioacuten a denominativa aiacutenda que o alcume destaca por ser moito maacuteis
preciso Pode dicirse que o alcume posuacutee trazos propios do nome comuacuten e do propio
situaacutendose nunha fronteira entre ambos os dous A diferenza do nome propio que
perdeu totalmente o seu significado leacutexico o alcume orixiacutenase a partir dunha
motivacioacuten e pode ter diversos creadores aiacutenda que polo xeral dan conta dalguacuten trazo
caracteriacutestico da persoa aacute que se refiren dun xeito burlesco iroacutenico e festivo Adoitan
estar vencellados oacute mundo rural pero non eacute estrantildeo tampouco escoitalos nas cidades
e actualmente na xente nova velos nas redes sociais mediante os chamados
nicknames
Canto aacutes caracteriacutesticas foneacuteticas morfoloacutexicas e semaacutenticas dos alcumes grazas
aacute recolleita de 243 alcumes feita na nosa parroquia de Darbo comprobamos que oacute
transmitiacuterense oralmente estaacuten expostos aacutes caracteriacutesticas dialectais propias da zona
son froito da creatividade da xente e non se rexen por ninguacuten tipo de normativa
linguumliacutestica Dende o punto de vista morfoloacutexico observamos como os alcuntildeos maacuteis
frecuentes son os que presentan a forma de artigo determinado maacuteis o alcume e que
poden coaparecer co nome propio da persoa ou non Asiacute mesmo vimos como os
procesos maacuteis produtivos aacute hora de formar os alcumes de Darbo son a conversioacuten a
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
70
derivacioacuten e a composicioacuten e que as categoriacuteas gramaticais maacuteis rendibles son os
substantivos e os adxectivos Finalmente desde un punto de vista semaacutentico
destacan por nuacutemero os que fan referencia a calidades fiacutesicas e psicoloacutexicas e tameacuten
a animais
Referencias bibliograacuteficas
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Ariza Viguera Manuel (1993) laquoiquestEs propio el nombre propioraquo en Esperanza R Alcaide Mordf del Mar Ramos Francisco J Salguero (eds) Estudios linguumliacutesticos en torno a la palabra Sevilla Universidad de Sevilla 33-40
Bouzas Rosende Paula (2007) laquoSobrenomes en documentos betanceiros dos seacuteculos XII-XVIraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 115-126
Caacuterdenas Bruno (1994) laquoEl apodo una praacutectica de integracioacuten y funcionalidad socialraquo Documentos Linguumliacutesticos y Literarios 20 36-41 Recuperado de lthttpshumanidadesuachcldocumentos_linguisticosdocumentphpid=384gt [Consulta do 23032020]
Carrasco Molina Joseacute S (2009) laquoVivir en un pueblo los apodosraquo Revista electroacutenica de estudios filoloacutegicos 17 [en lintildea] [Ref de xullo de 2009] Dispontildeible en lthttps www httpswwwumestonosdigitalznum17seccionestintero-3-pueblo-apodoshtmgt [Consulta do 27042020]
Dannemann Manuel (2017) laquoUso elusivo y funcioacuten satiacuterica de los apodosraquo Boletiacuten de Filologiacutea 31 633-645 Recuperado de lthttpsboletinfilologiauchileclindexphpBDFarticleview4659648596gt [Consulta do 08042020]
Escourido Pernas Ana B (2007) laquoSobrenomes na parroquia de Mintildeotos (Ourol Lugo)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 149-158
Fernaacutendez Rei Francisco (1990) Dialectoloxiacutea da lingua galega Vigo Edicioacutens Xerais
Garciacutea Aranda Mariacutea A (2000) laquoEl apodo en Villacantildeas (Toledo) historias de un puebloraquo Revista de Estudios de Linguumliacutestica 14 75-92 Recuperado de lthttpdxdoiorg1014198ELUA20001404gt [Consulta do 29032020]
Garciacutea Porral Xoaacuten C (2018) laquoAntropoloxiacutea do alcume casuiacutestica nunha comunidade ruralraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
71
lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 24032020]
GDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Hermida Guliacuteas Carme Iglesias Sierra Primitiva Ares Vaacutezquez Carme Lema Xoseacute Mordf Loacutepez Fernaacutendez Rosa (2009) Gran Diccionario Xerais da Lingua vol I Vigo Xerais
Goacutemez Macker Luis A (1977) laquoEl sobrenombre implicaciones socioculturalesraquo Estudios Filoloacutegicos 12 97-110
Gonzaacutelez Martiacutenez Deacuteborah (2007) laquoOs alcumes na antroponimia medieval en Santiago de Compostela (1232-1399)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica159-190
Grantildea Nuacutentildeez Xoseacute (1993) laquoVacilacioacutens interferencias e outros ldquopecadosrdquo da lingua galegaraquo Vigo Ir Indo
Guerrero Rodriacuteguez Magdalena (2006) laquoEl apodo en Tunja un estudio morfo-semaacutentico de esta realidad linguumliacutesticaraquo Cuadernos de Linguumliacutestica Hispaacutenica 8 57-68 Recuperado de lthttpwwwredalycorgarticulooaid=322240663007 gt [Consulta do 25032020]
Iglesias Ovejero Aacutengel (1980) laquoLa funcioacuten eponiacutemica en la onomaacutestica popular los motes actuales en el Rebollar (Salamanca)raquo Espantildeol Actual 37-38 7-22
Jespersen Otto (1975) La filosofiacutea de la gramaacutetica Barcelona Anagrama
Loacutepez de los Mozos Jimeacutenez Joseacute R (2018) laquoLos motes y apodos como ejemplo de la realidad linguumliacutestica y social El mote en la provincia de Guadalajararaquo Boletiacuten de Literatura Oral 8 177-192 Recuperado de lt httpsdoiorg1017561blov810gt [Consulta do 19032020]
Loacutepez Garciacutea Aacutengel Ricardo Morant (1991) Gramaacutetica femenina Madrid Caacutetedra
Moliner Mariacutea (1998) Diccionario del uso del espantildeol vol I Madrid Gredos
Morera Peacuterez Marcial (1991) laquoDiminutivos apodos hipocoriacutesticos nombres de parentesco y nombres de edad en el sistema de tratamientos populares de Fuerteventura (Canarias)raquo Tebeto Anuario del Archivo Histoacuterico Insular de Fuerteventura 4 195-220 Recuperado de lthttps httpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=2234105gt [Consulta do 01042020]
Oro Ceacutesar (1999) laquoLos apodos seguacuten algunos documentos gallegos medievalesraquo en Dieter Kremer (ed) Actas do V Congreso Internacional de Estudos Galegos vol 2 Treacuteveris Asociacioacuten Internacional de Estudos Galegos 755- 767
PDXL = Carballo Anllo Xoseacute M Carme Hermida Guliacuteas Primitivo Iglesias Sierra Carme Ares Vaacutezquez Xoseacute Mordf Lema Rosa Loacutepez Fernaacutendez (1997) Pequeno Diccionario Xerais da Lingua Vigo Xerais
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
72
Pintildeeiro Castro Josefa Benigno Fernaacutendez Salgado (2016) laquoNicknames identidades infantiacutes en Internetraquo en O Diacuteas Fouces P Garciacutea Soidaacuten (eds) Redes y retos Estudios sobre la comunicacioacuten en la era digital Barcelona Octaedro 159-176
Ramiacuterez Garciacutea Raquel Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2005) laquoLos apodos Identidad memoria y creatividad literariaraquo en N Rebetez N G Ganduglia (coords) El descubrimiento pendiente de Ameacuterica Latina diversidad de saberes en diaacutelogo hacia un proyecto integrador Espantildea Foro Latinoamericano laquoMemoria e Identidad raquo 89-98 Recuperado de lthttpswwwfileCUsersHPDownloadsDialnet-LosApodos-133545020(1)pdf gt [Consulta do 26032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2004) laquoAprovechamiento educativo y didaacutectico de los apodos del campo de Cartagenaraquo Revista Murciana de Antropologiacutea 11 261-274 Recuperado de lthttpsrevistasumesrmuarticleview72851gt [Consulta do 23032020]
Ramiacuterez Martiacutenez Jesuacutes (2011) laquoEl uso social de los apodos como discurso sinteacutetico en las sociedades ruralesraquo Sociedad y Discurso 19 49-71 Recuperado de lthttpshttpsdialnetuniriojaesservletarticulocodigo=3715543gt [Consulta do 19032020]
Rebollo Toriacuteo Miguel A (1993) laquoEl apodo y sus caracteriacutesticasraquo Anuario de Estudios Filoloacutegicos 16 343-350 Recuperado de lthttpsdialnetuniriojaesdescargaarticulo58796pdfgt [Consulta do 19032020]
Riacuteos Santomeacute Soledad (2005) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os alcumes en Moantildearaquo Pontenova Revista de novos investigadores 47-52 Dispontildeible en lintildea ltbibliomoanablogspotcom201603algunhas-consideracions-sobre-oshtmlgt [Uacuteltima consulta 09042020]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Anaiacuter Moo Pedrosa Xoseacute Manuel (2007) laquoAproximacioacuten ao estudo formal dos alcumes de Leirado (Salvaterra de Mintildeo - Pontevedra) e Vilaverde (Santa Mariacutea de Quins Meloacuten - Ourense)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 215- 226
Rodriacuteguez Ruibal Faacutetima (2007) laquoOs nomes de casa da Amil (Morantildea)raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 257-273
Soto Arias Mordf Rosario (2007) laquoEstudo dos alcumes de catro localidades Galegasraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmiento raquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 313- 326
Soto Arias Rosario (2018) laquoAlcumes e sobrenomes medievais en Galiciaraquo en Ana I Boulloacuten Agrelo (ed) Estudos de Onomaacutestica Galega III Os alcumes Xornadas de estudo Pontevedra Real Academia Galega 9-32 Recuperado en lthttpshttppublicacionsacademiagalindexphpragcatalogdownload3373381103-1inline=1gt [Consulta do 08042020]
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Estudo linguumliacutestico dos alcumes da parroquia de Darbo (Cangas do Morrazo)
73
Vaacutezquez Loacutepez Fernando (2007) laquoOs nomes de casa de Burizraquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 337-350
Zapico Barbeito Pilar (2007) laquoOs alcumes nas encrobas raquo en L Meacutendez G Navaza (eds) Actas do I Congreso Internacional de Onomaacutestica Galega laquoFrei Martiacuten Sarmientoraquo vol I Santiago de Compostela Asociacioacuten Galega de Onomaacutestica 363-374
Recursos en lintildea
DdD = Santamarina Antoacuten (2006-2020) Dicionario de dicionarios da lingua galega [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpsliuvigoesdddindexhtml gt
DIGALEGO = Dicionario de galego Xunta de Galicia Dispontildeible en lthttpsdigalegoxuntagalglgt
DRAE = Real Academia Espantildeola (2001) Diccionario de la lengua espantildeola (22a ed) Dispontildeible en lthttpwwwraeesraehtmlgt
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel e Antoacuten Santamarina Fernaacutendez (dirs) (2006-) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpacademiagaldicionariogt
ESTRAVIZ = Alonso Estraviz Isaac e Carlos Duratildeo (dirs) [sd] Dicionaacuterio Estraviz Portal Galego da Liacutengua Dispontildeible en lthttp wwwestravizorggt
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa [em linha] 2008-2020 Dispontildeible en httpwwwpriberamptdlpochave
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) (2009-) Tesouro leacutexico patrimonial galego e portugueacutes [web] Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeible en lthttpilguscesTesourogt
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 75-95 ISBN 978-84-8158-911-5 75
AGUAFUERTES GALLEGAS UNHA MIRADA DA PAISAXE ALLEA Aacute CONSTRUCIOacuteN CULTURAL GALEGA
Aguafuertes gallegas an outsiderrsquos perspective to the Galician landscape
Nuria Bouzas Antas
Universidade de Vigo bouzasantasnuriagmailcom
Resumo Roberto Arlt arxentino fillo de emigrantes humildes chega a Espantildea como
correspondente de El Mundo Nas Aguafuertes gallegas recolle a suacutea viaxe por Galicia na que
daacute unha imaxe da xeografiacutea externa aacute construcioacuten cultural que se tintildea feito da paisaxe En
Galicia esa construcioacuten estivo principalmente en mans dos escritores que contestaron os
toacutepicos contra Galicia xerados na literatura espantildeola desde o seacuteculo XVI entre eles os referidos
aacute paisaxe En Aguafuertes gallegas o autor arxentino distaacutenciase da imaxe creada nalguacutens
aspectos e asemeacutellase a ela noutros Por tanto o toacutepico influiacuteu nel en varias direccioacutens escribe
por oposicioacuten aos estereotipos que traiacutea da Arxentina e acepta e reforza a imaxe que se creara
en Galicia e que contildeece ao tomar contacto coa poboacioacuten galega Pensa Bos Aires mediante
Galicia e defende os galegos emigrados na Arxentina ante os seus lectores portentildeos
Palabras chave Roberto Arlt paisaxe construcioacuten cultural paisaxes invisibles emigracioacuten e identidade
Abstract Roberto Arlt an Argentine son of humble emigrants arrives to Spain as a correspondent
for El Mundo In Aguafuertes gallegas he recounts his journey through Galicia in which he gives
an image of Galician geography external to the cultural construction of the landscape In Galicia
the cultural construction was mainly in the hands of the writers who answered the stereotypes
against Galicia generated in the Spanish literature since the 16th century including those related
to the landscape In Aguafuertes gallegas he distances himself from the created image in some
points and it conforms the stereotype in others Therefore the stereotype influenced him in
several directions he wrote in opposition to the stereotypes that he brought from Argentina
ccepting and reinforcing the image created in Galicia which he learned when he met Galician
population He thinks about Buenos Aires through Galicia and defends the Galicians emigrated in
Argentina before his readers
Keywords Roberto Arlt landscape cultural construction invisible landscapes emigration and identity
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
76
1 Introducioacuten1
O presente traballo busca reflexionar sobre a construcioacuten cultural da paisaxe galega
e como se relaciona cunha mirada allea a esta cultura a do escritor arxentino Roberto
Arlt Por isto analizaremos os procesos de creacioacuten de paisaxe e como se
desenvolveron en Galicia para posteriormente establecer unha comparacioacuten cos
artigos recollidos en Aguafuertes gallegas rexistrando en que puntos coinciden e en
cales difiren Asiacute valoraremos a posible influencia do estereotipo en Arlt pero tameacuten
a relevancia de Arlt no estereotipo ao que achega un punto de vista novo
Roberto Arlt veacuten a Espantildea en 1935 nunha eacutepoca convulsa da historia do paiacutes Na
suacutea volta como conta a suacutea filla Mirta Arlt no proacutelogo de Aguafuertes espantildeolas (Arlt
1971 8) recordaraacute as folgas e manifestacioacutens previas aacute guerra civil A viaxe realiacutezaa
como correspondente do xornal arxentino El Mundo onde publicaba columnas diarias
co nome de laquoAguafuertes portentildeasraquo que recolliacutean descricioacutens costumes e tradicioacutens
desa terra Iso sumado aacute obtencioacuten co seu segundo libro do laquoTercer Premio
Municipal de Literaturaraquo outorgaacuteballe xa certo recontildeecemento (Arlt 1997 5)
Nada maacuteis chegar comeza a redactar columnas de xornal nas que describe o seu
paso polo territorio peninsular Deses artigos 21 estaacuten dedicados ao seu paso por
Galicia onde visitou as cidades de Vigo Pontevedra Santiago de Compostela A Coruntildea
e Betanzos entre outras Esas novas foron compiladas e publicadas por primeira vez na
Arxentina 60 anos despois en 1997 da man de Rodolfo Alonso un escritor arxentino
fillo de galegos2 O libro comparte nome co seu espazo no perioacutedico Aguafuertes
gallegas Eacute ese libro o que utilizaremos para analizar a suacutea visioacuten da paisaxe galega
externa aacute construcioacuten cultural que se fixera por medio da arte
Ademais do incentivo da propia viaxe hai dous motivos esenciais polos que Arlt
acepta a encomenda do xornal e que xa sinala Mirta Arlt no seu proacutelogo (Arlt 1971
7) un deles era o econoacutemico pois a distincioacuten de ir a Espantildea reportariacutealle un
incremento do soldo o outro era manter o interese polas suacuteas columnas laquoamenazado
por el desgaste de cinco antildeos de croacutenicas de la ciudad y del paiacutesraquo Eacute singular de
calquera xeito a escolla de Galicia por dous motivos principais sinalados por Cobas
Carral (2016 2)
1 O presente artigo eacute unha adaptaptacioacuten do meu Traballo Fin de Grao defendido na Facultade
de Filoloxiacutea e Traducioacuten da Universidade de Vigo no curso 2019-2020 Gustariacuteame amosar o meu agradecemento a Anxo Angueira profesor que me guiou e dirixiu na suacutea elaboracioacuten
2 Compilacioacutens como as Aguafuertes portentildeas foron recollidas xa en vida do autor L J Rosso publica Aguafuertes espantildeolas en forma de libro en 1936 soacute un ano despois da suacutea producioacuten
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
77
resulta doblemente atiacutepica y significativa en tanto es Galicia por un lado una zona
de figuracioacuten ausente dentro del corpus escrito por viajeros argentinos y
latinoamericanos y por otro en tanto constituye un lugar inesperado en una
cartografiacutea que hacia la deacutecada del 30 situacutea a Rusia como destino privilegiado por
una parte considerable de los viajeros argentinos
Os seus artigos non se basean na descricioacuten pura que pretende ser obxectiva
senoacuten que incluacutee a suacutea interioridade a suacutea mirada propia e o seu contacto e
impresioacutens dese mundo que estaacute a observar Isto permite que os seus compatriotas
se poidan sentir identificados e somerxerse con maacuteis profundidade na narracioacuten
contribuiacutendo asiacute laquoa trazar figuraciones persistentes sobre los gallegos en el
imaginario argentinoraquo (Cobas 2016 3) a crear e modificar o imaxinario da paisaxe e
da xente galega na Arxentina onde o nuacutemero de inmigrantes galegos era abundante
Como fillo de inmigrantes humildes de pai alemaacuten e nai austriacuteaca Arlt empatiza
e recorda nos seus escritos os emigrantes galegos xa que laquoestaba en inmejorables
condiciones de comprender fraternizar y valorar a este otro pueblo al que soacutelo las
maacutes difiacuteciles circunstancias econoacutemicas y sociales mdashcomo eacutel mismo bien sentildealamdash
habiacutean obligado a la emigracioacutenraquo (Arlt 1997 7) Por isto constantemente fai
referencias aos galegos emigrados na Arxentina utilizando asiacute Galicia para pensar
Bos Aires (Cobas 2016 12)
Pero para realizar a anaacutelise da suacutea relacioacuten coa construcioacuten toacutepica primeiro
debemos deixar claros o concepto de paisaxe que imos utilizar e a elaboracioacuten e
evolucioacuten do caso galego a traveacutes de distintos escritores
2 A paisaxe como construcioacuten social o caso galego
O termo laquopaisaxeraquo proveacuten do franceacutes laquopaysageraquo acuntildeado no seacuteculo XVI para referirse
aacute representacioacuten pictoacuterica dun espazo A palabra nova non apareciacutea como un
sinoacutenimo maacuteis de territorio senoacuten como unha ampliacioacuten ao mesmo Soacute
posteriormente tomaraacute o significado maacuteis xeral de laquoespazo que merece a atencioacuten
dun pintorraquo mantendo sempre as connotacioacutens esteacuteticas (Loacutepez 2009 100) Como
indica Loacutepez Saacutendez (2008 48) laquopaisaxeraquo
non se xeneralizou en castelaacuten ata o seacuteculo XVIII [] Ata entoacuten usaacuterase o termo paiacutes
para a designacioacuten da realidade natural maacuteis inmediata con fortes connotacioacutens
afectivas pero sen a dimensioacuten esteacutetica O paiacutes eacute en palabras de Alain Roger o laquograo
ceroraquo da paisaxe
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
78
Isto pon de relevo a importancia que tivo a arte (non soacute a pictoacuterica tameacuten a
literaria) e en xeral as actividades culturais neste proceso (Loacutepez Saacutendez 2008 48)
A paisaxe eacute unha construcioacuten cultural na medida en que a suacutea existencia precisa do
contacto ser humano-natureza que a modifica fisicamente Poreacuten aiacutenda que non haxa
tal mudanza e a persoa se atope fronte a unha paraxe virxe traeraacute o gusto esteacutetico
desa cultura condicionaacutendoo como diraacute Milani (2009 49) citando as palabras de
Assunto
Asiacute a paisaxe eacute laquoen primeiro lugar paiacutes eacute dicir representacioacuten ou imaxe dunha
parte do mundo Concretamente eacute certa extensioacuten de terreo que adquire unidade e
independencia debido aacute atencioacuten que algueacuten lle prestaraquo (Loacutepez Silvestre 2009 97) eacute
dicir require unha mirada un suxeito que contempla Isto xa dota a paisaxe dunha
primeira parcialidade ou subxectividade xa que se produce unha seleccioacuten
consciente ou inconsciente dun espazo limitado concreto O punto de vista a
perspectiva o lugar que toma o suxeito para observar delimita non soacute polas beiras do
noso campo visual senoacuten tameacuten polos obxectos que quedan ocultos ao ollo (Loacutepez
Silvestre 2009 97-98) Pero hai un segundo requirimento ou subxectividade que
diferencia a paisaxe dos termos preexistentes o valor esteacutetico como xa indica a
etimoloxiacutea da palabra O ser humano deleacuteitase (ou sofre) nesa visioacuten da que eacute
espectador pero tameacuten da que forma parte na que vive (Milani 2009 48)
Aacute perspectiva e ao valor esteacutetico cabe sumarlle un novo factor o noso ollar non eacute
completamente noso cae nunha dobre subxectividade na individual e na social a
herdada da cultura a de grupo Deste xeito creacutease laquoa paisaxe mental a suacutea imaxe
cultural socializada e xeralmente estereotipada ata o punto de que aacutes veces xa non
identificamos como nosa a paisaxe que eacute realmente a nosaraquo (Peacuterez 2010 20)
Non estaacute claro o nacemento desa mirada esteacutetica do paiacutes que despois deu lugar aacute
paisaxe aiacutenda que como xa foi posto en cuestioacuten por Loacutepez Silvestre (2009 100-
103) hai tres teoriacuteas principais nese debate a primeira segue a hipoacutetese de Sapir-
Whorf para defender que eacute necesaria a aparicioacuten da palabra concreta para falar da
xeacutenese da paisaxe Outra relacioacutenaa co desenvolvemento de certas praacutecticas
artiacutesticas que a maioriacutea dos autores situacutean no caso europeo no Renacemento
momento en que se considera que se comezan a retratar paisaxes de maneira
autoacutenoma Non obstante non todos os investigadores coidan que a independencia
paisaxiacutestica total na arte se conseguise nesta eacutepoca Este eacute o caso de Loacutepez Saacutendez
(2008 54) que malia isto si pon en valor que eacute un momento en que se modifica
laquoprofundamente o modo de representacioacuten espacialraquo A terceira teoriacutea sosteacuten que xa
hai certa actitude paisaxiacutestica primitiva anterior aacute suacutea aparicioacuten na arte ou aacute suacutea
codificacioacuten expliacutecita nun significante representada pola aparicioacuten de figuras coma a
do viaxeiro
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
79
Sen decantarnos por ningunha das teoriacuteas o que si podemos afirmar eacute que a
emocioacuten esteacutetica igual que o concepto de beleza mudaron ao longo da historia e que
a percepcioacuten paisaxiacutestica chaacutemeselle ou non paisaxe non seriacutea a mesma nestes tres
momentos que funcionaron como evolucioacuten ou desenvolvemento dese proceso Asiacute
laquopara cifrar a xeacutenese deste coacutempre referirse a varias fases unha puramente
perceptiva unha afectiva ou sentimental e finalmente outra conceptualraquo (Loacutepez
Silvestre 2009 103)
Pero se a paisaxe depende dunha mirada individual e dunha social construiacuteda
culturalmente eacute loacutexico pensar que existe a cara oposta da moeda os territorios que
non se ven (moitas veces porque socialmente non se queren ver ou porque a
identidade cultural non os incluiacuteu como propios) En palabras de Nogueacute (2007 13)
Nos referimos a aquellos paisajes que por diversas circunstancias pasan
desapercibidos y no son considerados habitualmente paisajes invisibles que sin
duda son objeto de una construccioacuten social y que por lo mismo para unos siacute son
visibles porque no olvidemos que la invisibilidad no es independiente de la mirada
Cabe preguntarse como fai Loacutepez Saacutendez (2008 61-72) cal eacute o motivo ou funcioacuten
social desta emerxencia da paisaxe Citando a distintos autores chega aacute conclusioacuten de
que entre outras moitas razoacutens esta eclosioacuten artiacutestica da paisaxe funciona como
laquocompensacioacuten daquilo do que os cambios histoacutericos provocan a perdaraquo (2008 62)
Responderiacutea por tanto ao aumento da explotacioacuten da natureza correspondente coa
Revolucioacuten Industrial e ao intento artiacutestico de laquocompensar este proceso mediante
unha recuperacioacuten simboacutelicaraquo (2008 62)
Por suposto este non eacute o uacutenico factor relevante senoacuten que forma parte dun
conxunto de sucesos que son como indica Loacutepez Saacutendez (2008 64) tomando as
teoriacuteas de Federico Loacutepez Silvestre
o desenvolvemento da xeografiacutea [] o crecemento dun novo mercado burgueacutes a
autonomizacioacuten da arte a institucionalizacioacuten do xeacutenero paisaxiacutestico e o
desenvolvemento de medios de reproducioacuten de masas como propiciatorios da
paisaxe ao que se suma o propio uso ideoloacutexico nacionalista
O sentimento de perda tameacuten se pode relacionar coa perda constante e
psicoloacutexica do laquoparaiacuteso perdido da infanciaraquo que tomariacutea un importante potencial
semioacutetico na modernidade Deste xeito laquopaisaxe e infancia comparten a condicioacuten de
alteridade unha caracteriacutestica combinada paradoxalmente coa pertenza iacutentima aacute
propia identidaderaquo (Loacutepez Saacutendez 2008 65) Ademais a mesma autora defende que
a paisaxe por ser un territorio ambiguo un espazo de liberdade onde se poden
proxectar distintos valores (incluso opostos) toma o potencial de converterse en
elemento esencial sobre o cal plasmar o imaxinario (2008 66)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
80
Normalmente eacute o dominante quen modela este imaxinario sobre a paisaxe
dominada aacute cal como elemento compensatorio pola dominacioacuten se lle outorga a
calidade esteacutetica a beleza ou o misterio A parte dominada aacute suacutea vez pode utilizar
principalmente dous mecanismos que invertan esa imaxe por negacioacuten rexeitando
a descricioacuten que lle foi dada ou por apropiacioacuten tomando a descricioacuten dominante e
resemantizaacutendoa mudando os coacutedigos de valores (Loacutepez Saacutendez 2008 70) Como xa
ten observado Loacutepez Saacutendez (2008 78-79) isto serviulle a autores como Taine para
reflexionar sobre o determinismo que a paisaxe inoculaba nas razas no elemento
eacutetnico Asiacute a construcioacuten cultural da paisaxe (coas suacuteas paisaxes invisibles e as suacuteas
estereotipacioacutens artiacutesticas) fundamenta gran parte da confeccioacuten da identidade
propia e social e en uacuteltimo termo o nacionalismo
Para atender ao tratamento da paisaxe no caso galego servireacutemonos das obras
literarias que contribuiacuteron de maneira esencial a esa construcioacuten cultural Os textos
escollidos seraacuten importantes dentro do canon xa que son os que tiveron un efecto
real na consideracioacuten social da paisaxe galega creando verdadeiro imaxinario comuacuten
Na eleccioacuten estableacutecese ademais un criterio cronoloacutexico que nos permita abarcar o
problema dunha maneira diacroacutenica que represente unha continuidade no tempo
A literatura en Galicia como xa indicou Angueira (2014 155)
asumiu como en toacutedalas literaturas das nacioacutens subalternas especialmente aquelas
con lingua propia o proxecto poliacutetico da suacutea liberacioacuten Neste proxecto poliacutetico e
literario que chega oacutes nosos diacuteas ten unha importancia extraordinaria o territorio
a terra a paisaxe
Deste xeito o poliacutetico eacute indisociable da literatura que toma como protagonista a
paisaxe das correntes reivindicativas provincialistas que posteriormente dariacutean lugar ao
rexionalismo e ao nacionalismo das que Sarmiento coa suacutea obra eacute pai e alicerce como
indica Axeitos no proacutelogo aacutes copras do Padre Sarmiento (Sarmiento 2002 8)
Consideramos a Sarmiento como iniciador da introducioacuten da paisaxe na literatura
galega precisamente por esa intencioacuten poliacutetica da apropiacioacuten do territorio Con
anterioridade xa alguacutens trobadores e xograres medievais galegos se vincularan cun
lugar representativo (Martiacuten Coacutedax con Vigo Meendintildeo con San Simoacuten Xohaacuten de
Cangas con San Mamede etc) Aiacutenda que como recorda Angueira (2014 154-155)
esta relacioacuten maacuteis que poliacutetica respondiacutea a un desexo de facer publicidade dalguacuten
santuario e sobre todo de buscar un selo propio unha sinatura algo que crease
identidade propia na suacutea obra Sarmiento co seu Coloquio de 24 gallegos ruacutesticos
situacutease nun lugar elevado proacuteximo a Pontevedra concretamente na Chan da Parafita
e nas primeiras copras do texto fai unha descricioacuten de todo o que dende aliacute logra
abarcar a mirada eacute dicir da paisaxe
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
81
No chan que en Morrazo
chaman os galegos
chan de Parafita
que chega hasta o ceo
que estaacute no camintildeo
que vai ao Ribeiro
dendes Pontevedra
a vila do reino
a unha legointildea
camintildeo dereito
fai conta que sigues
o rumbo surlesto
se sube en relanzo
por todo o vieiro
sen muita fadiga
nen muito tormento
axintildea se chega
ao chan que dixemos
e mais eacute ben ancho
todo o seu terreo
Aliacute corren lebres
e cazan coellos
os homes nas festas
despois van vendelos
Daliacute daquel chan
tan alto en extremo
se ve toda a vila
cos seus arrodeos
se ve o mar bravo
se ve o mar quedo
de Ons e de Tambo
as illas ao lexos
se ven Portonovo
e xunto San Xenxo
Mariacuten e Combarro
Lourido e Campelo
se ven o Castrove
e mais Montecelo
tameacuten San Cibraacuten
e mais o Castelo
Do norte estaacute posto
o lindo convento
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
82
dos frades de Leacuterez
que estaacute nun outeiro
Aliacute donde sempre
van muitos romeiros
ao San Benitintildeo
santintildeo ben feito
Tameacuten daquel chan
se ven que estaacuten preto
os ollos da Ponte
e o Burgo pequeno
Morrazo se fora
maacuteis chan seu terreo
se vira de frente
casi todo enteiro
Por fin os navios
e barcos dos pescos
se ven navegare
e maacuteis se estaacuten quedos
Os ollos se fartan
con tanto recreo
da terra de verde
de mar e de ceo
(Sarmiento 2002 41-42)
E dicimos laquopaisaxeraquo non soacute porque sexa un terreo delimitado por unha mirada
concreta senoacuten porque ademais produacutecese o pracer esteacutetico necesario plasmado
nas palabras da copra 16 a uacuteltima aquiacute citada onde se destaca o laquorecreoraquo o gozo que
producen as vistas descritas A isto xa prestaron atencioacuten outros autores como
Angueira (2014 156) que tameacuten indica como deste xeito Sarmiento construacutee unha
defensa da paisaxe galega fronte aacutes aldraxes literarias que contra Galicia existiacutean
como tameacuten faraacute Rosaliacutea de Castro E elabora esta defensa tomando como referencia
e apropiaacutendose dunha terra que lle era contildeecida Pontevedra e a suacutea contorna
Estas propostas iniciais de Sarmiento sumadas aacutes doutros precursores poeacuteticos
como Diego Cernadas e Antonio Francisco de Castro (os dous curas de Fruiacuteme) ou
Nicomedes Pastor Diacuteaz medran e culminan coa obra da figura central da literatura
galega Rosaliacutea de Castro (Peacuterez 2010 37-38) Eacute a traveacutes do proacutelogo desta autora a
Cantares gallegos segundo Loacutepez Saacutendez (2008 96) onde aparece por vez primeira
o termo laquopaisaxeraquo traducido ao galego Rosaliacutea de Castro non soacute explicita o termo
senoacuten que manifesta o desexo de mudar a concepcioacuten colectiva da identidade e
territorio galegos (2008 98) sendo quen a traveacutes de dito proacutelogo establece laquoa maacuteis
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
83
resoante formalizacioacuten escrita e literaria da oposicioacuten Galicia Espantildea a traveacutes da
paisaxeraquo (Angueira 2014 157) Asiacute presenta a Espantildea describiacutendoa como laquoaquelas
soledades de Castilla que dan idea do deserto eu que recorriacuten a feraz Estremadura e
a estensa Mancha donde o sol cai a promo alomeando monoacutetonos camposraquo e en
oposicioacuten a Galicia como laquoesta Galicia competidora en clima e galanura cos paiacuteses
maacuteis encantadores da terra esta Galicia donde todo eacute espontaacuteneo na naturezaraquo
(Castro 1989 9) Expoacuten do mesmo xeito a dominacioacuten e humillacioacuten de Espantildea cara
aacute Galicia escrava equiparaacutendoa coas ofensas de Francia aacute propia Espantildea
Xa na dedicatoria que fai significativamente a unha muller xustifica a suacutea escolla
de Fernaacuten Caballero por tratarse de algueacuten que cando falou de Galicia nos seus textos
non seguiu os toacutepicos ou modos de representacioacuten negativos habituais No propio
texto do proacutelogo declaacuterase consciente do imaxinario dominante ao que pretende
atacar (Loacutepez Saacutendez 2008 99) Este imaxinario estaba perfectamente representado
polo soneto insultante cara aacute terra e xente galegas atribuiacutedo a Goacutengora ao que a
autora responde directamente no seu proacutelogo contrastando o laquoPaacutelido sol en cielo
encapotadoraquo e as paisaxes aacutesperas de Goacutengora (1978 274) co ceo sereno semellante
ao de Italia e os campos verdes huacutemidos espontaacuteneos e fermosos (Castro 1989 9)
Esta resposta xa a destacaron outros autores como Angueira (2014 158)
Ademais como este mesmo investigador observa Rosaliacutea tameacuten se situacutea laquonun
lugar elevado nas Torres de Hermida e desde aliacute debuxa cos seus nomes coma
Sarmiento o que estaacute vendo a suacutea Terra de Iriaraquo (Angueira 2014 157) Eacute dicir tameacuten
se apropia dun lugar concreto para achegarse aacute realidade da paisaxe galega
A imaxe que instaura esta autora eacute a dunha laquonatureza salvaxe e espontaacutenea pola
presenza do grandioso e o sublime en simbiose perfecta co belo e o delicadoraquo (Loacutepez
Saacutendez 2008 102) un tipo de paisaxe que xa estaba positivamente valorizada no
imaxinario romaacutentico buscando asiacute que esas connotacioacutens positivas se apliquen por
asimilacioacuten a Galicia Outro dos trazos esenciais desa paisaxe galega rosaliana eacute laquoo
seu caraacutecter variado diversoraquo (2008 111) Fronte a esta imaxe doce de Galicia
Pondal presenta unha paisaxe dura eacutepica masculina como xa tentildeen indicado varios
investigadores (Angueira 2014 158 Loacutepez Saacutendez 2008 114-115) Non obstante eacute
a imaxe rosaliana a que perdura e finalmente se impoacuten
Otero Pedrayo eacute un autor fundamental no asentamento das ideoloxiacuteas da paisaxe
galega xa que esta foi sempre protagonista nas suacuteas obras literarias e nos seus
ensaios xeograacuteficos Centraacutendonos en Arredor de si (1930) e as suacuteas semellanzas e
achegas novas con respecto a Cantares gallegos (1863) cabe destacar que ambas as
obras comezan coa antiacutetese Galicia Castela como xa observou Loacutepez Saacutendez (2008
122) Neste caso o proceso do protagonista pasa por mudar a ideoloxiacutea dominante
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
84
castelaacute que estaacute presente na primeira parte do libro polo desexo de contildeecer a
ideoloxiacutea e a paisaxe propiamente galegas nas que atopa finalmente a suacutea identidade
individual laquoEn Santiago Adriaacuten sempre se coidaba na Europa e maacuteis galego que
nunca A sensacioacuten do Estado espantildeol estaba para el ausente da cidaderaquo (Otero
Pedrayo 2000 187) Por tanto Otero non pretende aquiacute crear un imaxinario
territorial novo senoacuten sistematizar xeneralizar e fortalecer o xa establecido por
obras como a rosaliana En palabras de Loacutepez Saacutendez (2008 131) laquoArredor de si non
pretende daquela modificar ou reorientar o imaxinario agaacutes nun punto o da
valoracioacutenraquo Ten unha base da que partir o que lle permite profundar maacuteis e
abranguer maacuteis espazos da xeografiacutea galega dando conta dunha ampla variedade
Dese xeito o autor pretende reforzar o ideario galego existente para que poida
facer fronte aacute reconstrucioacuten que estaban a levar a cabo os autores espantildeois dende a
crise identitaria da Espantildea imperial tras a perda das uacuteltimas colonias reconstrucioacuten
coa que os escritores do periacuteodo Noacutes non se sentiacutean identificados
Nos seus traballos como xeoacutegrafo Otero Pedrayo destaca as paisaxes como
elementos cambiantes co paso do tempo e o contacto co ser humano asiacute como a gran
diversidade da paisaxe e do solo galegos (Peacuterez 2001 52-53) Ademais estableacutecese
outra relacioacuten entre paisaxe e ideoloxiacutea (e identidade) na obra de Otero Pedrayo o
determinismo Loacutepez Saacutendez (2008 120) diriacutea sobre isto que laquoaiacutenda que non eacute a suacutea
unha visioacuten dun determinismo inxenuo si se establece no seu pensamento unha
correlacioacuten entre a paisaxe e o ser (o caraacutecter do pobo) o cal equivale a constituiacutela en
trazo definitorioraquo Un determinismo maacuteis feacuterreo seraacute o que defenda Vicente Risco en
obras como a Teoriacutea do nacionalismo galego (1920)
Outro poeta que se apropiaraacute dun territorio seraacute Uxiacuteo Novoneyra coa terra do
Courel Faino como os demais a traveacutes da onomaacutestica concreta A importancia desta
apropiacioacuten e introducioacuten na literatura do espazo do Courel xa a recolleriacutea Angueira
(2014 159)
o Courel representado por Novoneyra actuacutea como espazo antihexemoacutenico defensor
dunha nova cartografiacutea decididamente non colonial Non vintildea o Courel
naturalmente en todo o paisaxismo [] da xeracioacuten do 98 espantildeola Pero o caso eacute
que tampouco existiacutea na cartografiacutea literaria de Galicia
Asiacute Novoneyra rompe coa normativa estereotipada da paisaxe galega construiacuteda
dende Espantildea pero tameacuten coa configurada na literatura propia A natureza neste
autor eacute abafadora xigante e todopoderosa e dentro dela o poeta non eacute maacuteis ca un
ser iacutenfimo Por tanto laquoO Courel de Os eidos eacute un espazo de resistencia porque segundo
cremos o Courel eacutenos presentado en Os eidos coma un espazo contra a
uniformizacioacuten contra o imperialismo contra a colonizacioacutenraquo (Angueira 2014 159)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
85
Houbo escritores posteriores que seguiron situando a paisaxe galega nun lugar
central da suacutea obra creando modificando e afianzando o establecido Eacute o caso de
Ferriacuten que foxe do costumismo e ruralismo para tratar a paisaxe no seu ciclo textual
de Tagen Ata a traveacutes dunha lintildea fantaacutestica e alegoacuterica (Loacutepez Saacutendez 2008 132-
150) Aiacutenda que este autor ao igual que Novoneyra son posteriores aacute viaxe de
Roberto Arlt a Galicia
3 Aguafuertes gallegas e a construcioacuten da paisaxe galega
Como vemos no momento en que Arlt chega aacutes terras galaicas 1935 o estereotipo xa
fora amplamente impulsado A popularidade de autores como Rosaliacutea de Castro fixo
que un toacutepico que nacera no aacutembito literario se expandise ao mundo cotiaacuten A imaxe
da paisaxe romaacutentica rosaliana instaacutelase na mente de diversos sectores da poboacioacuten
incluiacutendo aqueles que non estaban en contacto coas esferas culturais Isto crea un
efecto dominoacute que vai transmitindo a ideoloxiacutea da paisaxe aacutes seguintes xeracioacutens
mediante cancioacutens populares contos etc sumados aacute rutina diaria do contacto con esa
natureza idealizada Deste xeito vai callando na conciencia social no imaxinario
colectivo e formando parte da vida cotiaacute ata o noso tempo no que o toacutepico segue
presente case sen mudanzas
Neste punto eacute onde entra a importancia dunha figura externa como era Roberto
Arlt que criado nunha cultura diferente e sen os mesmos referentes artiacutesticos chega
a Galicia traendo unha ollada nova distinta Non obstante desde que entra en
contacto coa paisaxe e a poboacioacuten galega tameacuten o fai co estereotipo omnipresente
en Galicia Eacute por este motivo polo que analizaremos a continuacioacuten en que elementos
se distancia o arxentino do toacutepico e en que se asemella a el nas suacuteas descricioacutens o que
nos levaraacute necesariamente a unha reflexioacuten afectoulle a imaxe social preexistente E
en caso positivo tentaremos ponderar en que medida o fixo
31 Diferenzas
Tanto na imaxe da paisaxe galega creada polos autores espantildeois coma na configurada
en oposicioacuten e resposta polos escritores autoacutectonos existen paisaxes invisibles
espazos que non se tiveron en consideracioacuten aacute hora de crear social e culturalmente
a identidade galega Un deses lugares eacute a cidade Xa outros estudos tentildeen reflexionado
sobre como as cidades en xeral son paisaxes invisibles por distintos motivos
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
86
en primer lugar su propia configuracioacuten nos impide que cuando estamos en ella
podamos capturarla con la mirada en segundo lugar el uso parcial y segregado del
espacio urbano al que nos vemos abocados los ciudadanos induce visiones
fragmentarias y sesgadas y finalmente la sensacioacuten de riesgo que entrantildea en
muchos casos la experiencia urbana inhibe la curiosidad y fomenta la ocultacioacuten Por
todo ello la ciudad es paisaje latente Ahora bien hay todaviacutea otro argumento
poderosiacutesimo por el que podemos considerar la ciudad como un paisaje invisible en
la actualidad la ciudad es ante todo un proyecto de futuro un paisaje existente soacutelo
en ciernes (Nelmiddotlo 2007 192)
Non obstante o caso galego polo menos no aacutembito literario e artiacutestico vai maacuteis
aloacute O provincialismo e o rexionalismo marcaron unha literatura e unha reflexioacuten
identitaria na que o rural e os campesintildeos se erixiacutean como figuras centrais O
nacionalismo seguiriacutea o mesmo camintildeo e non seriacutea ata a chegada de A esmorga de
Blanco Amor cando o proletariado e a cidade entraran con forza na literatura e no
imaxinario galego Por iso resulta tan rechamante que en Arlt as cidades e as
descricioacutens das paisaxes urbanas ocupen tanto espazo Percorre e adiacutecalle columnas
enteiras a Pontevedra A Coruntildea Vigo Santiago e Betanzos a estas duacuteas uacuteltimas en
especial xa que son o nuacutecleo central dun terzo dos artigos (nove dos vinte e un que
compontildeen o libro)
Mais Arlt non soacute incluacutee as cidades dun xeito neutro senoacuten que rompendo co
toacutepico espantildeol de que os galegos eran xente atrasada bruta e sucia destaca a
modernidade e limpeza de por exemplo Vigo (contrastaacutendoa coa monumentalidade
inerte doutras cidades como Santiago que despreza) El mesmo mdashque chegara cunha
serie de prexuiacutezosmdash se sorprende con esta descuberta ante a que admite laquoa miacute esta
ciudad moderna de calles anchas limpias de comercios holgados de edificios de seis
pisos de altura construidos con bloques de piedra me intrigaraquo (Arlt 1997 64)
asombraacutendose pola limpeza extrema ata nos barrios obreiros cando non vira en toda
a xornada ninguacuten varredor (Arlt 1997 64-66) Por uacuteltimo quebra tameacuten o
estereotipo de brutalidade e pouca cultura dos traballadores a traveacutes da educacioacuten
laquoEl puacuteblico trabajador es muy asiduo de los espectaacuteculos puacuteblicos La funcioacuten se
desarrolla en silencioraquo e da capacidade reflexiva laquola seriedad a la que me refiero no
es la del centildeo fruncido sino a esa gravedad reflexiva disuelta en la expresioacuten del
semblante por el haacutebito de la meditacioacutenraquo (Arlt 1997 65 e 66 respectivamente)
A natureza na que se centra Arlt non eacute a espontaacutenea e salvaxe do toacutepico cando
fala dos bosques das montantildeas ou das riacuteas non fai uso de adxectivos con connotacioacutens
agrestes senoacuten que se basea maacuteis no aacutembito do cromaacutetico laquoMontantildeas verdes azules
sonrosadas violetasraquo (Arlt 1997 21) laquoEl Mintildeo corre abajo Caudaloso formando en
ciertos trechos espejos tan cristalinos que la montantildea azul y las nubes rosadas se
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
87
reflejan en eacutelraquo (Arlt 1997 21-22) ou laquoSus masas de agua compacta retrepan con
hervorosos rollos de blancura verde las escarpas sus polvaredas cristalinas se las
lleva el viento y la costa se extiende montuosa y sombriacutea al otro lado del oceacuteanoraquo (Arlt
1997 41) Preacutestalle maacuteis atencioacuten aacute natureza domesticada polo home ou en simbiose
co mesmo os vintildeedos os campos sementados etc
Ao principio vese obnubilado pola esteacutetica da paisaxe pola fermosura pero
finalmente laquoal alejarse de una concepcioacuten maacutes o menos romaacutentica del paisaje Arlt
descubre a los actores que se desarrollan sobre ese sueloraquo (Cobas Carral 2016 8)
Distaacutenciase xa que logo da concepcioacuten romaacutentica que tanto calara na imaxe mental
popular
Asiacute o panorama que maacuteis valora eacute o da natureza viva en contacto coa xente o da
interaccioacuten ser humano-paisaxe na que ambos evolucionan aacute vez da man un co outro
nunha simbiose en ocasioacutens dura pero perfecta En contraposicioacuten rexeita
diametralmente a monumentalidade medieval e catoacutelica mortas Isto que digo xa foi
posto en consideracioacuten por Cobas Carral (2016 10)
El imponente paisaje gallego que embelesa a Arlt mdashy que estalla ante sus ojos
ocupado por los hombres y mujeres que viven se divierten y producen en ese
espaciomdash se contrapone con una monumentalidad inerte medieval y religiosa que
Arlt por los liacutemites que le impone su propia poeacutetica no puede maacutes que denostar
Estes espazos desprezados conceacutentranse principalmente na cidade de Santiago
de Compostela aiacutenda que tameacuten noutros como a Torre de Heacutercules laquoNo experimento
esa melancoliacutea romaacutentica que es de rigor sufrir en presencia de antiguallas La torre
se me importa un pepinoraquo (Arlt 1997 41)
En Arlt falar da paisaxe galega eacute falar do ser humano que a poboa ambos os
elementos son indisociables laquoporque en Galicia el paisaje no es independiente del
hombre No es un decorado donde la vida se desliza con prescindencia de la
naturaleza En Galicia el hombre y la naturaleza forman una soldadura racialraquo diraacute
(Arlt 1997 24)
Outro elemento diferencial eacute que Arlt faraacute fincapeacute na dureza da paisaxe galega
que obriga o home a esforzarse en numerosas ocasioacutens laquoEsto no es un juguete Aquiacute
en Galicia aunque se esteacute entrenado para subir pendientes hay que hacer un alto cada
cien metrosraquo laquoEl panorama es idiacutelico pero cuando el hombre se abandona en eacutel el
monstruo muestra la cara El Cantaacutebrico y el Atlaacutentico se tragan todos los antildeos
muchas vidas humanasraquo laquoYo pienso con amargura coacutemo me las arreglareacute para
caminar por aquiacute Porque una cosa es mirar el paisaje y otra andarlo Se necesitan
para estas alturas piernas de acero Y yo tengo piernas de hombre de ciudadraquo laquoEste
mar estas casas y este paisaje es siniestro como una novela de Luis del Val leiacuteda junto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
88
al lecho de un enfermo en una tarde de invierno raquo etc (Arlt 1997 16 17 21 e 40
respectivamente) Xa falara da dureza da paisaxe como vimos Pondal (asiacute como maacuteis
adiante o faraacute Novoneyra) Non obstante a deste autor era unha dureza eacutepica
grandiosa dominante case mitoloacutexica mentres que a artliana eacute fiacutesica cotiaacute rebaixada
non sublime Ademais a representacioacuten natural creada por Pondal non eacute a que
permanece no imaxinario popular no que callara con maacuteis forza a visioacuten rosaliana
Esa natureza dificultosa era a que nun primeiro momento a beleza esteacutetica non
lle permitiacutea ver Pese aacute dureza do mesmo manteacuten durante toda a obra a idea de que
eacute laquoel paisaje maacutes hermoso y maacutes dulce de Espantildearaquo (Arlt 1997 22) na esteacutetica da
mirada na contemplacioacuten e eacute cando o ser humano entra en contacto real con esa
paisaxe cando interactuacutea con ela como suxeito activo cando percibe e comprende
ditas dificultades Por este motivo por esta dobre concepcioacuten paisaxiacutestica hai
ocasioacutens nas que semella que se contradiacute con palabras como laquosu montantildea no es
brutal sino idiacutelicaraquo (Arlt 1997 23)
Tras todo isto compreacutendese que Arlt construacutee o seu discurso sobre a paisaxe
tensionando na dicotomiacutea formada pola paisaxe ideal e o factor humano que entran
en conflito e conviven no texto
32 Semellanzas
Ese discurso de contrastes vese acrecentado polas diferenzas que o autor atopa entre
as distintas paisaxes e poboacioacutens galegas en palabras de Cobas Carral (2016 11)
laquola itinerancia arltiana habilita una representacioacuten dinaacutemica y contradictoria de
Galicia Entre el paisaje y la monumentalidad entre la naturaleza campesina y las
ciudades Arlt recorre Galicia y recupera en sus textos la diversidad de una sociedad
con maticesraquo Diversidade que como vimos xa recolliacutea o toacutepico galego sobre todo coa
obra de Otero Pedrayo que indagaba a traveacutes dunha viaxe iniciaacutetica por distintos
lugares de toda Galicia
Poreacuten na suacutea viaxe Arlt percorre soacute duacuteas das catro provincias galegas A Coruntildea
e Pontevedra Estas eran tameacuten as provincias das que maacuteis literatura galega se tintildea
escrito sendo moi escasas as obras que estableciacutean as coordenadas espaciais en Lugo
e Ourense (exceptuando se cadra a capital desta uacuteltima que tivera xa maacuteis
recontildeecemento) Isto mudaraacute con Os eidos de Novoneyra que incluiacutendo un territorio
novo como seraacute o Courel crea un espazo de resistencia e trae aacute luz a unha paisaxe
latente invisible na literatura e na imaxe cultural galega Por iso aiacutenda que Arlt lle
faga oco aacutes cidades dentro da suacutea narracioacuten neste caso cumpre o estereotipo
pontildeendo o foco sobre os lugares centrais do toacutepico literario galego
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
89
Nas Aguafuertes gallegas eacute recorrente que Roberto Arlt elabore as suacuteas
descricioacutens tanto paisaxiacutesticas coma humanas a traveacutes de comparacioacutens antiteacuteticas
Asiacute establece
la composicioacuten de un orden discursivo que contrasta estructuras espacios y
representaciones sociales aquiacute los gallegos de Galicia alliacute los gallegos de Buenos
Aires aquiacute los gallegos trabajadores limpios serios con inquietudes artiacutesticas alliacute
los andaluces como su cara opuesta aquiacute los gallegos muy distintos de aquellos que
el estereotipo moldea alliacute en Buenos Aires (Cobas 2016 8)
Nas oposicioacutens Galicia-Castela propias da literatura galega e da construcioacuten de
identidade nacional Castela representaba metonimicamente a toda Espantildea En Arlt
o contraste entre galegos e andaluces eacute semellante concedeacutendolle adxectivos sempre
opostos a unha e outra comunidade laquoestoy buscando la razoacuten de ese contraste social
tan enorme que Galicia ofrece con Andaluciacutearaquo (Arlt 1997 64) Reforza deste modo a
antiacutetese que levara ata o seu punto maacuteis extremo Rosaliacutea de Castro e coa que
continuaron outros autores como Otero Pedrayo
Pero esta non eacute a uacutenica comparacioacuten que o arxentino establece xa que tameacuten lle
adica tempo a recordar os galegos emigrados na Arxentina e os estereotipos que aliacute
se crearan sobre eles Afirma en moitas ocasioacutens estar en completo desacordo cos
prexuiacutezos que traiacutea aprendidos tratando de convencer os seus compatriotas a traveacutes
da experiencia persoal laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo se impone como un criterio
embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se revierte proyectaacutendose sobre
el lector portentildeoraquo diraacute Cobas Carral (2016 8) a raiacutez de comparar a obra Un argentino
en Galicia Croacutenicas de la aldea de Gustavo del Riacuteo coas Aguafuertes gallegas arltianas
Do mesmo xeito que alguacutens autores galegos como Otero Pedrayo ou Vicente
Risco buscaran na paisaxe elementos que lles permitisen explicar e describir a
maneira de ser galaica Arlt cre adivintildear nas particularidades xeograacuteficas trazos
definitorios do caraacutecter galego laquoAl inicio de su viaje Roberto Arlt queda por completo
impactado por el paisaje mdasha la vez imponente y misteriosomdash que tiene ante sus ojos
y en el que intenta fundar el caraacutecter de los gallegosraquo reflexiona xa Cobas Carral
(2016 7-8)
Amosa Arlt entoacuten un pensamento determinista que deixa ver en moitos
momentos da recompilacioacuten de artigos laquoPanorama donde flota un velo de melancoliacutea
tierna la misma ternura tan femenina y dulce de las mujeres gallegasraquo laquoSon gente de
montantildea De alliacute su naturaleza concentrada ese perfil limpio y baacuterbaro la mirada de
un cristalino tan vitrificadoraquo laquoY bajo la miel la nervadura de acero que ha
estratificado la montantildea su voluntad la voluntad decidida que les permite dar el
gran salto a las Ameacutericasraquo laquoLa muchedumbre gallega es silenciosa reposada Se
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
90
pasea charla pero lo hace con discrecioacuten iquestInfluencia de la montantildea No lo seacuteraquo laquoEl
brumoso temperamento gallego es inexplicable sin el paisajeraquo etc (Arlt 1997 22 23
23 29 139 respectivamente)
Ao mesmo tempo que despreza a monumentalidade romana e medieval Arlt
adopta as teoriacuteas celtistas
las referencias a las tradiciones romana medieval y catoacutelica son rechazadas por otro
lado Arlt recupera la tradicioacuten celta noacuterdica y profana como genealogiacutea que origina
lo maacutes vivo que encuentra en Galicia El laquomito celtaraquo mdashque surge hacia el XIX pero
que se difunde en los 20 a traveacutes de las tesis del nacionalismo gallegomdash se
desempentildea como legitimador de una forma de entender la galleguidad a contrapelo
de lo que sostiene el lugar comuacuten de la eacutepoca (Cobas Carral 2016 11)
Concorda coas teoriacuteas do nacionalismo galego tan presentes no tempo que o
arxentino pasa en Galicia distanciaacutendose das tradicioacutens que ligan a Galicia co
latinismo e apoiando o atlantismo que xa propuntildea Risco na Teoriacutea do nacionalismo
galego Este mesmo autor para reforzar os seus postulados defendiacutea o elemento
louro laquoEacute un feito que se non pode discutir seriamente que no pobo galego hai un
predominio marcado do elemento loiro centro europeo como non sucede en ninguacuten
outro pobo da Peniacutensuaraquo (Risco 1920 18-19) Pois ben Arlt recolle este mesmo
elemento sumado aacute irmandade das nacioacutens celtas ao falar de Galicia
El gallego es celta y en los primeros tiempos del cristianismo adoraba las piedras
una montantildea misteriosa que se cree sea el Pico Sacro y las cascadas de agua
Pertenece a la misma raza que los hombres de Bretantildea Irlanda Cornualls y
Armoacuterica Por eso tienen muchos los ojos verdes y el cabello rubio (Arlt 1997 22)
A relacioacuten da terra e a poboacioacuten galega foi un tema amplamente tratado na
historia da literatura galega Dende laquoa mintildea terra neacute mintildearaquo do laquoAdioacutes riacuteos adioacutes
fontesraquo (Castro 1989 56) onde destacaba a denuncia social ata o sentimentalismo e
unioacuten que Risco defende na suacutea Teoriacutea do nacionalismo galego laquoEu insisto no valor
da terra primeiramente pol-o fondo sentimento da terra que distingue aacute y-alma
galega e que eacute algo beacuten nosoraquo (Risco 1920 17)
Ese mesmo sentimentalismo e unioacuten coa paisaxe inunda o texto de Arlt sobre
todo cando recorda os emigrantes galegos en Bos Aires cos que empatiza
seacute que aquiacute el trabajo es rudo maacutes rudo que en ninguna otra parte de Espantildea pero
seacute tambieacuten que el ojo del varoacuten o de la mujer que han bebido el paisaje de montantildea
lo llevan tan esculpido dentro del corazoacuten que todas las laacutegrimas que en la soledad
vertieron en un momento en Buenos Aires los ojos gallegos tienen algo de la misma
substancia que las aguas de estos riacuteos el Sil el Cabrera y el Mintildeo [] Seacute hasta queacute
profundidad tienen metido el amor de su Galicia (Arlt 1997 23-24)
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
91
Por esta razoacuten non pode pensar a paisaxe galega sen o elemento humano pero
tampouco pode tratar de comprender ao individuo illado do factor medioambiental
da terra con caraacutecter esteacutetico da paisaxe
Por conseguinte as Aguafuertes gallegas tentildeen unha forte compontildeente social Os
seus principais suxeitos de reflexioacuten son os emigrantes cos que se solidariza de
maneira expliacutecita laquome siento gallego pero gallego no en Espantildea sino en Buenos
Airesraquo (Arlt 1997 24) e as mulleres que traballan no campo e coidan do fogar a outra
cara da emigracioacuten O autor sorpreacutendese pola preeminencia feminina nos labores
agriacutecolas dos que di laquose puede afirmar sin quedarse largo en el caacutelculo son
trabajadas en el setenta y cinco por ciento de su extensioacuten por mujeresraquo (Arlt 1997
70)
Estas mulleres laquoviuacutevas de vivos e de mortosraquo son os suxeitos activos centrais da
meirande parte da poesiacutea rosaliana que establece unha defensa feacuterrea da muller e
crea identidade colectiva a partir de entes femininos Mais Arlt non soacute incluacutee ao
campesintildeado senoacuten que cobran presenza o proletariado e os barrios obreiros que
estaban esquecidos no toacutepico literario galego E sobre todo atende a un tipo humano
dobremente subalterno a muller traballadora
Me detengo junto a un barco que estaacute cargando Hay varias cargadoras limpias
Quiero fotografiar a una y me dice que espere (Arlt 1997 64)
33 Arlt e o estereotipo
Despois desta anaacutelise poderiacuteamos pensar se a construcioacuten cultural da paisaxe galega
afectou a Arlt aacute hora de escribir as suacuteas Aguafuertes gallegas Pero para comezar esta
reflexioacuten primeiro haberiacutea que cuestionarse cal era a imaxe de Galicia aacute que el estivera
exposto antes da suacutea viaxe
Nun primeiro nivel temos o estereotipo que Arlt vivira e adquirira na Arxentina
onde se creara un concepto de Galicia como pobre e embrutecida e de xente ignorante
e moi traballadora pola estigmatizacioacuten dos inmigrantes galegos que aliacute se atopaban
Nun segundo chanzo atopariacutease a influencia da literatura da que el mesmo fala nos
seus artigos Eacute de supontildeer que despois teriacutea contildeecemento indirecto de Galicia a traveacutes
das suacuteas conversas con xentes do resto de Espantildea principalmente de Andaluciacutea que
eacute o lugar que precede a Galicia na suacutea ruta polo paiacutes Por uacuteltimo durante a suacutea estadiacutea
en terras galegas estivo en contacto coa construcioacuten cultural da paisaxe polo
testemuntildeo dos propios habitantes que xa tintildean o imaxinario mental da Galicia creada
pola literatura
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
92
O estereotipo base (o arxentino) eacute semellante ao establecido por Espantildea e concibe
a paisaxe e a sociedade galega cunhas connotacioacutens negativas Arlt afirma en varias
ocasioacutens non concordar co toacutepico aprendido laquoLos argentinos hemos sido
tremendamente injustos (sin la intencioacuten de serlo) con los gallegos No les
conocemosraquo (Arlt 1997 27)
Tendo en conta os seus lectores os arxentinos Arlt vese por distintos motivos
na situacioacuten e necesidade de romper coa imaxe estereotipada que aliacute existiacutea primeiro
porque tras a suacutea experiencia en Galicia non estaacute de acordo cos presupostos
establecidos ademais busca asiacute limpar a imaxe dos inmigrantes galegos aos que
comprendiacutea e cos que simpatizaba Por isto Arlt potencia nas suacuteas columnas os
puntos positivos de Galicia e positiviza os negativos resemantizaacutendoos Deste xeito
en palabras de Cobas Carral (2016 12)
Arlt se autopresenta como el que confronta sus saberes con la experiencia de un
contacto que lo habilita para cuestionar y discutir los estereotipos presentaacutendose
casi como un mediador cultural entre los lectores portentildeos y los gallegos de aquiacute y
de allaacute
No seu desexo de mudar o imaxinario do outro lado do Atlaacutentico en ocasioacutens
coincide moitas veces de maneira inconsciente co toacutepico literario galego e noutras
afaacutestase del Non obstante as producioacutens literarias que el manexa sobre Galicia non
son as mesmas que conformaron a imaxe popular El mesmo cita a suacutea maior conexioacuten
coas descricioacutens literarias da paisaxe galega Valle-Inclaacuten Deste di
El literato que maacutes leemos en Ameacuterica don Ramoacuten del Valle Inclaacuten famoso por sus
pinturas de ambiente gallego nos ha transmitido de Galicia un paisaje grotesco con
personas y atmoacutesfera de leyenda y milagreriacuteo tan despojado de realidad y tan abundante
de chocarreriacutea tabernaria que uno aquiacute en estas ciudades gallegas no puede menos de
preguntarse a queacute Galicia se refiere el sentildeor Valle Inclaacuten (Arlt 1997 69)
Tameacuten fala da visioacuten que transmitiron os poetas da paisaxe argumentando que
as imaxes que estes creaban semellaban xardiacutens mentres que a realidade para el eacute
que laquolos maacutes famosos jardines de la tierra palidecen junto a esta natural disposicioacuten
del bosque del prado del cortijo y de la casona de piedraraquo (Arlt 1997 70) Toma
distancia asiacute con todas as imaxes previas a suacutea viaxe tanto as adquiridas da
construcioacuten social coma da literaria ou cultural sempre indisociables
Entoacuten chega a Galicia buscando deconstruiacuterse e edificar un novo imaxinario para el
e para as persoas que o len e aquiacute entra en contacto cunha nova imaxe cun novo toacutepico
endeacutemico construiacutedo dende dentro Descobre por esta viacutea as teoriacuteas celtistas da orixe
cultural galega e influacuteeno de tal modo que as adopta desprezando as construcioacutens
tradicioacutens cultura etc que proventildeen da poacutela latina e admirando as celtas
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
93
No seu contacto coa poboacioacuten familiariacutezase coa idea do sentimentalismo pola
terra de xeito que a adscribe non soacute aos galegos que atopa senoacuten aos da suacutea memoria
aos emigrados enlazando terra e ser humano coma se formasen un uacutenico ente ambos
feitos da mesma materia
A coincidencia ou semellanza do determinismo en Arlt e os autores galegos eacute
probable que non tivese que ver co seu encontro real senoacuten coa tendencia da eacutepoca
Eacute dicir as teoriacuteas do determinismo xeograacutefico levaban xa tempo desenvolveacutendose
cando Arlt fai a suacutea viaxe en 1935 mais aiacutenda non estaban superadas Por tanto a
relacioacuten do comportamento humano coa paisaxe era habitual e aceptada nas teoriacuteas
e estudos do momento e moi probablemente teriacutean estado presentes nas Aguafuertes
gallegas aiacutenda que non houbese autores deterministas en Galicia
Por outro lado a insistencia da dureza da paisaxe malia a suacutea beleza esteacutetica (ou
unha vez superada esta) ten que ver co seu interese polo factor social De maneira
que para establecer unha defensa dos galegos e buscar unha empatiacutea cara eles por
parte das persoas que len destaca o esforzados e traballadores que son e
fundameacutentao nas dificultades da terra Este argumento seacutervelle para facer unha
comparativa coas terras arxentinas moito maacuteis chaacutes e faacuteciles de sementar explicando
asiacute por que os galegos emigrados se poden esmerar tanto no seu labor e por que eles
non poderiacutean facer o mesmo laquoSi nosotros los argentinos tuvieacuteramos que emigrar a
Galicia a ganarnos la vida moririacuteamos de hambre Y erroacuteneamente definimos con
estolidez lo que es temperamento de hombre de accioacutenraquo (Arlt 1997 17)
En resumo o toacutepico ou construcioacuten cultural da paisaxe galega afectoulle aacute hora de
escribir as suacuteas columnas principalmente en duacuteas direccioacutens por unha banda
utilizou a imaxe que el traiacutea en negativo por oposicioacuten como referente daquilo que
habiacutea que quebrar por outro lado toacutemase como positivo o imaxinario que existiacutea en
Galicia sobre a paisaxe galega e que recibiu de xeito directo polo contacto coa
poboacioacuten e coa cultura autoacutectonas Como xa indicou Cobas Carral (2016 8) na suacutea
comparacioacuten dos textos de Gustavo del Riacuteo e os de Arlt laquoSi en Del Riacuteo el estereotipo
se impone como un criterio embrutecedor en Arlt en cambio se cae a pedazos y se
revierte proyectaacutendose sobre el lector portentildeoraquo Das suacuteas propias experiencias
sumadas a esta mestura de imaxinarios e intencioacutens e tendo en conta o seu puacuteblico
obxectivo e a imaxe que lles queriacutea transmitir nacen as Aguafuertes gallegas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
94
4 Conclusioacuten
Arlt representa unha mirada allea externa pero como vemos moi influenciada tanto
por ideoloxiacuteas persoais coma por factores sociais Como resultado desa visioacuten propia
conscientemente subxectiva o autor pode resultar nalgunhas ocasioacutens contraditorio
Asiacute por exemplo defende a beleza esteacutetica da paisaxe natural cando noutro momento
comentara como cada espazo da natureza galega era alcanzado e cultivado polo home
laquoAllaacute arriba donde uacutenicamente pueden andar las cabras en la cima del monte en un
retazo de tierra avanza la sembraduraraquo (Arlt 1997 16)
A suacutea descricioacuten da paisaxe ten unha dobre funcioacuten social Por un lado crea
conciencia na suacutea patria sobre os emigrantes galegos que eran menosprezados Faino
a traveacutes da solidariedade e empatiacutea por unha situacioacuten que el vivira de preto a da
emigracioacuten por necesidade Na outra banda seacutervelle para pensar Bos Aires
reflexionar sobre a realidade social e cultural arxentina e a suacutea identidade por medio
da suacutea experiencia galega Xa Cobas Carral (2016 12) puntildea a atencioacuten sobre isto a
raiacutez da comparacioacuten dos textos de Arlt e Gustavo del Riacuteo
Si el viaje histoacutericamente se liga con la produccioacuten de narrativas modeladoras de la
identidad nacional Un argentino en Galicia de Gustavo del Riacuteo y Aguafuertes gallegas
de Roberto Arlt pueden ser leiacutedos respectivamente como la reafirmacioacuten y la
ruptura de las representaciones estigmatizadoras sobre los emigrantes gallegos
vigentes en el imaginario argentino de las primeras deacutecadas del siglo XX
Arlt contribuacutee co seu testemuntildeo aacute consolidacioacuten da paisaxe galega construiacuteda
polos escritores e pensadores da eacutepoca como defensa da suacutea terra Deste xeito reforza
cunha mirada externa a identidade diferencial galega
Ademais ofrece un cambio de perspectiva con respecto aacute literatura galega
pontildeendo o foco en suxeitos e paisaxes subalternos como o proletariado a muller
proletaria e a imaxe da cidade Ao visibilizalos dese xeito estaacute a levar a cabo unha
clara reivindicacioacuten social sempre en relacioacuten co seu ideario poliacutetico
Do mesmo xeito consideramos que o seu obxectivo central era servir cos seus
textos de punto de partida para un cambio de paradigma do imaxinario portentildeo
sobre Galicia Para logralo entra en confrontacioacuten directa cos prexuiacutezos histoacutericos e
literarios cos que sabe que os seus lectores medraron xa que son os mesmos que el
traiacutea En moitos casos fai uso do recurso da comparacioacuten antiteacutetica entre dous grupos
(Galicia-Andaluciacutea galegos de Galicia-galegos emigrados visioacuten literaria-visioacuten
realista etc) construiacutendo os seus textos como un tramado de dicotomiacuteas onde trata
de construiacuter ou reforzar a traveacutes da identificacioacuten e solidariedade a imaxe identitaria
galega
NURIA BOUZAS ANTAS
Aguafuertes gallegas unha mirada da paisaxe allea aacute construcioacuten cultural galega
95
Referencias bibliograacuteficas
Angueira Anxo (2014) laquoLiteratura paisaxe e toponimia outra vez Sarmientoraquo Madrygal 17 153-161
Arlt Roberto (1971) Aguafuertes espantildeolas Buenos Aires Compantildeiacutea general fabril
Arlt Roberto (1997) Aguafuertes gallegas (ed R Alonso) Argentina Ameghino
Castro Rosaliacutea de (1989) Obra galega completa Madrid Akal
Cobas Carral Andrea (2016) laquoViajeros argentinos en los antildeos 30 Gustavo del Riacuteo y Roberto Arlt cuentan Galiciaraquo en M R Lojo (ed) Galicia en la Argentina una identidad transatlaacutentica Olivar 17 Dispontildeible en httpwwwolivarfahceunlpeduararticleviewOLIe004 [Consulta do 20052020]
Goacutengora Luiacutes de (1978) Sonetos completos Madrid Castalia
Loacutepez Saacutendez Mariacutea (2008) Paisaxe e nacioacuten A creacioacuten discursiva do territorio Vigo Galaxia
Loacutepez Silvestre Federico (2009) laquoCara a unha teoriacutea integral da paisaxeraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 93-103
Milani Raffaele (2009) laquoA paisaxe como institucioacuten da esteacuteticaraquo en F Diacuteaz-Fierros F Loacutepez (coord) Olladas criacuteticas sobre a paisaxe Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 45-59
Nelmiddotlo Oriol (2007) laquoLa ciudad paisaje invisibleraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 183-198
Nogueacute Joan (2007) laquoIntroduccioacuten El paisaje como constructo socialraquo en J Nogueacute (ed) La construccioacuten social del paisaje Madrid Biblioteca Nueva 9-24
Otero Pedrayo Ramoacuten (2000) Arredor de si Vigo Galaxia
Peacuterez Augusto (2001) laquoA paisaxe xeograacutefica en Otero Pedrayoraquo Raigame 12 48-53
Peacuterez Roxelio (2010) laquoA descuberta cultural da paisaxeraquo en R Peacuterez F J Loacutepez (eds) Cultura e paisaxe Santiago de Compostela Universidade de Santiago de Compostela 19-51
Risco Vicente (1920) Teoriacutea do nacionalismo galego Ourense La Regioacuten
Sarmiento Martiacuten (2002) As coplas galegas do Padre Sarmiento A Coruntildea Edicioacutes do Castro
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 97-123 ISBN 978-84-8158-911-5 97
APROXIMACIOacuteN XEOLINGUumlIacuteSTICA AO LEacuteXICO RAIANO GALEGO-PORTUGUEacuteS
A TRAVEacuteS DO XEacuteNERO DOCUMENTAL Geolinguistic approach to the Galician-Portuguese frontier
lexicon through the documentary genre
Fernando Groba Bouza
IES Pazo da Merceacute fernandogrobabouzagmailcom
Resumo O obxectivo principal deste traballo eacute amosar comparar e analizar a partir de testemuntildeos orais reais e espontaacuteneos as caracteriacutesticas do leacutexico de diferentes puntos xeograacuteficos que se prolongan a traveacutes de boa parte da raia galego-portuguesa Estas localizacioacutens espaacutellanse a traveacutes de 130 quiloacutemetros fronteirizos que se atopan situados entre os municipios de Castro Laboreiro e Caminha (do lado portugueacutes) e entre os de Lobios e O Rosal (do galego) Ao mesmo tempo e ao partir da anaacutelise linguumliacutestica de diversas mostras de lingua que foron extraiacutedas mediante transcricioacuten de diferentes documentais este estudo trata de abrir valorar comprobar e introducir unha nova viacutea e unha nova ferramenta na laboura da pescuda que axude de forma complementaria (ou mesmo central) en futuras anaacutelises dialectais e xeolinguumliacutesticas
Palabras chave dialectoloxiacutea xeolinguumliacutestica lexicoloxiacutea lexicografiacutea galego portugueacutes
Abstract The main purpose of this work is to show compare and analyze from real and spontaneous oral testimonies the characteristics of the lexicon of different geographical points that extend through much of the Galician-Portuguese border These locations are scattered across 130 frontier kilometers that are located between the municipalities of Castro Laboreiro and Caminha (on the Portuguese side) and between those of Lobios and O Rosal (on the Galician part) On the basis of the linguistic analysis of various language samples that were extracted through the transcription of different documentaries this study tries to open evaluate and introduce a new tool in the research field that might help complementary (or even central) dialectal and geolinguistic analyses in the future
Key words dialectology geolinguistics lexicology lexicography galician portuguese
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
98
1 Introducioacuten1
Eacute incriacutebel o semellantes e descontildeecidos que chegan a ser galegos e portugueses na
suacutea fala e a infinidade de situacioacutens en que uns e outros se asombran por se
recontildeeceren nela (cfr Santos Rantildea Suaacuterez Quintas 2014 103)2 Esta situacioacuten de
aparente afastamento eacute o resultado da constitucioacuten dunha fronteira contildeecida como a
laquoraiaraquo3 que xa conta con case nove seacuteculos de idade unha lintildea que a pesar de querer
separar en dous o territorio en que naceu a lingua e a cultura galego-portuguesa e de
vivir continuas laquopoliacuteticas de costas viradasraquo non conseguiu separar persoas e pobos
que no fondo nunca deixaron de se necesitaren procuraren e comunicaren O
contrabando a emigracioacuten os casamentos os mitos as lendas as tradicioacutens e a lingua
mdashque continuacutea conservando incluso leacutexico que comparte aiacutenda o territorio comuacuten da
antiga Gallaecia (Aacutelvarez 2015 e Fernaacutende Rei 2002)mdash son marcas da suacutea identidade
e as falas raianas o medio de comunicacioacuten para se entenderen4
Asiacute sobre esta lintildea administrativa divisoria compartimos plenamente o que
afirma o limiar de Sousa Negro Romero e Aacutelvarez (2014 10)
Os promotores deste volume partimos da conviccioacuten de que non hai que contemplar
as fronteiras como lintildeas divisorias senoacuten como rexioacutens de convivencia e intercambio
de osmose e hibridacioacuten nas que se crea un tipo de cultura peculiar con trazos
1 O noso enorme agradecemento a Noemi Basanta (exlectora de galego na Universidade do
Minho Braga) polos materiais do Centro de Estudos Galegos que nos prestou aacute documentalista Diana Gonccedilalves e ao profesor Eduardo Maragoto polas suacuteas utiliacutesimas axudas e aacutes mintildeas avoas Clementina (Santiago de Tortoreos As Neves) e Rudesinda (Santiago de Oliveira Ponteareas) raianas do norte por me falaren na lingua de noso
2 Aconteceunos a noacutes mesmos repetidas veces na cidade de Braga e na suacutea universidade que atopamos persoas que cando nos escoitaban falar en galego pensaban que estabamos a falar en portugueacutes A primeira vez foi cunha alumna da propia universidade bracarense que concertou connosco viacutea correo electroacutenico e en portugueacutes unha reunioacuten para informarse sobre os doutoramentos na Universidade de Vigo No diacutea acordado e despois de intercambiar as primeiras informacioacutens orais (ela en portugueacutes e noacutes en galego) dinos laquoOacute professor natildeo eacute preciso que fale portuguecircs Esteja aacute vontade Pode falar em espanhol Eu comprendo sem problemaraquo e dixeacutemoslle noacutes laquoEu non che estou falando en portugueacutes Eu estouche a falar en galegoraquo Obviamente ficamos ambas as partes abraiadas
3 A laquoraiaraquo eacute a denominacioacuten popular da fronteira administrativa entre Galiza e Portugal 4 Para ampliar informacioacuten sobre a historia da fronteira galego-portuguesa poacutedense consultar
os estudos de Balintildeas Peacuterez (2014) Garciacutea Mantildeaacute (2014) e Godinho (2014) ou incluso as introducioacutens dos seguintes estudos xeolinguumliacutesticos Aacutelvarez (2015 2-3) Aacutelvarez Peacuterez (2013a 100-101) Aacutelvarez Peacuterez (2013b 29-30) Fernaacutendez Rei (2002 147-148) e Pousa Ortega (2014 227-230)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
99
caracteriacutesticos comuacutens a diferentes aacutereas fronteirizas Esa perspectiva centra o noso
interese presente a raia galego-portuguesa contemplada non como un liacutemite senoacuten
como unha costura
E destacamos a conclusioacuten aacute que chega o profesor Garciacutea Mantildeaacute (2014 73)
Poacutedese afirmar que a importancia da raia fronteiriza hispano-lusa decaeu de forma
considerable con tal motivo quedando reducida a unha lintildea esvaiacuteda que lonxe de
separarnos como en seacuteculos pasados nos achega oacutes nosos irmaacutens ibeacutericos
Pois ben durante unha estadiacutea de tres anos (2014-2017) na Universidade do
Minho (Braga) tivemos a oportunidade de descubrir e contildeecer unha serie de persoas
e materiais que nos introduciron neste mundo tan proacuteximo como descontildeecido para
noacutes as variedades linguumliacutesticas da raia Entre eses recursos houbo un grupintildeo de
traballos que deixaron dentro de noacutes unha inquedanza e un pouso que nos gustariacutea
desvelar neste artigo un total de catro documentais que achegan unha mostra
valiosiacutesima das variedades linguumliacutesticas fronteirizas
Foi entoacuten a partir destes filmes sobre os que alicerzamos este estudo acerca do
leacutexico das falas que pertencen a estes territorios do sur de Galiza e do norte de
Portugal desde Castro Laboreiro e Lobios ateacute Caminha e O Rosal para ver que trazos
caracteriacutesticos posuacuteen
Malia sabermos que as dialectoloxiacuteas galega e portuguesa actuais tentildeen
traballado sobre todo con cuestionarios linguumliacutesticos mdashtales como o Atlas Linguumliacutestico
da Peniacutensula Ibeacuterica (ALPI) o Atlas Linguumliacutestico Galego (ALGa) ou o Atlas Linguumliacutestico-
Etnograacutefico de Portugal e da Galiza (ALEPG)mdash5 que serven como base para elaborar
magniacuteficos traballos como poden ser moitos dos que se poden atopar na nosa
bibliografiacutea e que non eacute a primeira vez que a galega se basea en textos orais
(Fernaacutendez Rei 1991 e Fernaacutendez Rei Hermida Guliacuteas 2003 por exemplo) cremos
salvo erro que nunca se fixo un estudo dialectal galego ou portugueacutes a partir de textos
audiovisuais e que poucas veces se analizaron mostras de lingua que non foron feitas
na suacutea orixe ou recollidas para un estudo dialectal ex professo Deste xeito tameacuten
consideramos que estamos con esta humilde e sucinta achega a abrir a valorar a
comprobar e a introducir un camintildeo innovador para a investigacioacuten que cremos que
pode ser de grande utilidade para a comunidade cientiacutefica galega lusoacutefona e mesmo
mundial
5 Ou mesmo os que elaborou dun xeito moito maacuteis concentrado mais non menos importante
a profesora Pousa Ortega para os seus estudos que publicou en 2002 e 2014
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
100
2 Apuntamentos metodoloacutexicos
Para elaborarmos este artigo primeiramente seleccionamos un total de catro
documentais6 (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 Gonccedilalves 2009 Vilaverde et al 2011
e 2016) que ao se basearen en entrevistas en que as persoas contan experiencias
vitais sobre temas concretos (contrabando santa compantildea e lingua) contentildeen
diferentes testemuntildeos orais de habitantes de diferentes zonas rurais ou vilegas que
pertencen aacute raia fluvial (parte da fronteira galego-portuguesa que coincide coa baciacutea
do riacuteo Mintildeo) e a un primeiro treito da raia seca (parte da fronteira na que non hai riacuteo)
que se situacutea entre Cevide (Cristoacuteval Melgaccedilo) e Torneiros (Riacuteo Caldo Lobios) (veacutexase
despois a Ilustracioacuten 1) Estas persoas caracteriacutezanse tameacuten por teren idades
comprendidas entre os 35 e os 109 anos e en xeral un nivel sociocultural baixo ou
medio baixo (cunha uacutenica excepcioacuten dun profesor universitario que aparece en
Gonccedilalves 2009) Xa que logo foron a lingua que falan a localizacioacuten xeograacutefica a
variedade xeracional e o nivel sociocultural (pola escasa influencia das variedades
estaacutendar) das persoas protagonistas dos filmes os factores que condicionaron a nosa
seleccioacuten
O seguinte paso foi transcribirmos o contido completo das entrevistas a traveacutes
dun procesador de textos xuntamos as intervencioacutens de cada unha das persoas (dado
que as montaxes dos viacutedeos van pontildeendo anacos de cada unha de forma intercalada
e non continuada) clasificaacutendoas tameacuten de acordo co seu lugar de orixe co propoacutesito
de agruparmos tameacuten as caracteriacutesticas linguumliacutesticas de cada persoa e de cada lugar
seleccionamos e marcamos todos aqueles elementos lexicais en cada unha das
intervencioacutens e fixemos unha segunda seleccioacuten das unidades maacuteis peculiares e
pertinentes pensando xa nun posterior proceso contrastivo e de comentario maacuteis
detallado
Nesta segunda lectura o criterio discriminatorio para a escolla das formas
susceptiacutebeis de comentario para as falas das duacuteas marxes foi a comparativa coa
variedade estaacutendar de senllas linguas (DRAG e Priberam) Primeiramente entre as
falas do lado galego co galego normativo a continuacioacuten entre os falares minhotos e
o portugueacutes padroacuten en terceiro lugar entre as variedades dun lado e do outro da raia
e en uacuteltimo termo entre os falares da raia seca fronte os da raia fluvial
6 Que aconsellamos ver para un oacuteptimo aproveitamento deste artigo Tres deles son facilmente
accesiacutebeis posto que estaacuten dispontildeiacutebeis gratuitamente na plataforma de Internet Youtube Aleacuten Filmes TVG Coyote (2006) Vilaverde et al (2011 e 2016)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
101
Obviamente para a fase de marcaxe tivemos que decidir que tipo de unidades
iamos colorear e ademais de vocabulario propiamente dito monoverbal tameacuten
incluiacuter unidades pluriverbais e mesmo variantes morfoloacutexicas do dito leacutexico raiano
Na transcricioacuten dos textos aiacutenda que tratamos de guiarnos por cada un dos
estaacutendares escritos das duacuteas linguas a verdade eacute que tameacuten nos atopamos perante o
dilema e a obriga de mesturar algunhas grafiacuteas para representar da forma maacuteis fiel e
fidedigna posiacutebel o que estabamos a escoitar
21 Caracteriacutestica dos documentais
Os filmes que usamos como piar fundamental desta investigacioacuten comparten unha
serie de trazos comuacutens que lles confire desde o noso punto de vista un valor
etnolinguumliacutestico realmente valioso e irrefutaacutebel para basear un estudo cientiacutefico desta
magnitude O primeiro aspecto que coacutempre destacar eacute a particularidade de
pertenceren todos eles ao xeacutenero documental unha categoriacutea cinematograacutefica que
dentro do propio cinema eacute se cadra a que presenta un maior grao de verosimilitude
e de fidelidade acreditada debido aacute suacutea natureza obxectivos e metodoloxiacuteas Outra
das singularidades que os une eacute o feito de se basearen todos catro en entrevistas
directas en que asos protagonistas nos relatan as suacuteas propias vivencias as suacuteas
vidas as suacuteas opinioacutens na lingua de seu E coa lingua ten que ver o terceiro e uacuteltimo
elemento comuacuten e vertebrador (e tameacuten o que a noacutes maacuteis nos interesa desde o punto
de vista filoloacutexico) dado que nas catro peliacuteculas a maioriacutea das persoas7 fala nas
variedades sintoacutepicas dos seus lugares de orixe e residencia Xa que logo contan co
valor engadido de recolleren da forma maacuteis fidedigna posiacutebel a lingua oral
espontaacutenea das persoas entrevistadas
Temos que mencionar asemade algunhas lixeiras diferenzas que as singulariza
cada documental abrangue unha parte ou partes do territorio linguumliacutestico da lintildea que
percorre a raia diferente as temaacuteticas que tratan tameacuten son en xeral variadas (o
contrabando8 a santa compantildea e a lingua) e aiacutenda que hai dous que tratan o mesmo 7 Matizamos laquoa maioriacutearaquo porque alguacutens dos testemuntildeos (poucos) pertencen a persoas que
tentildeen un nivel e contildeecemento sociocultural medio ou alto e isto repercute na variedade linguumliacutestica que empregan Son persoas que presentan unha modalidade linguumliacutestica que pola suacutea formacioacuten acadeacutemica e formalidade da situacioacuten comunicativa se achegan aacute variedade estaacutendar e que se poden afastar uns maacuteis ca outros das propias variedades locais
8 Se cadra un dos temas que maacuteis literatura ten creado na zona fronteiriza seguramente pola suacutea repercusioacuten socioeconoacutemica e poliacutetica e pola suacutea dimensioacuten tabuacute (por ser considerada unha praacutectica oficialmente ilegal e por ocultar desde as esferas oficiais dos dous estados determinados comportamentos abusivos desde o punto de vista administrativo mdashmultas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
102
asunto fano de forma totalmente complementaria a data de realizacioacuten (ou
publicacioacuten) tameacuten obriga a facer unha pequena reflexioacuten dado que entre o primeiro
(Aleacuten filmes TVG Coyote 2006) e o uacuteltimo (Vilaverde et al 2016) hai unha
diferenza de 10 anos que non pode nun primeiro momento pasar desapercibida pola
velocidade que poida ter o cambio linguumliacutestico nunha sociedade de finais do seacuteculo XX
e inicios do XXI Asiacute e todo este factor temporal non cremos que afecte
substancialmente aos nosos intereses ou que sexa unha pexa que poida lastrar ou
prexudicar o resultado da nosa investigacioacuten debido aacutes caracteriacutesticas das persoas
entrevistadas e dos lugares en que viven (rurais)
Os dous documentais maacuteis antigos (Aleacuten filmes TVG Coyote 2006 e Gonccedilalves
2009) abordan o mesmo tema (o contrabando) e neles daacutese conta en cada un do
sucedido en dous puntos concretos da raia fluvial no primeiro das zonas de Melgaccedilo-
-Arbo e O Rosal-Caminha e no segundo das zonas de Satildeo Gregoacuterio-Ponte Barxas e
Valenccedila do Minho-Tui Ademais coacutempre tameacuten sinalar que no documental feito por
Viacutector Coyote os protagonistas son maioritariamente homes e no que elaborou
Diana mulleres
Os maacuteis recentes (Vilaverde et al 2011 e 2016) son da mesma autoriacutea mais con
temaacuteticas diferentes e en dous lugares tameacuten distintos En Em companhia da morte
os directores tratan o tema da santa compantildea con persoas de Castro Laboreiro e en
A fronteira seraacute escrita as persoas entrevistadas son todas dos concellos de Lobios e
Entrimo e falan sobre todo da lingua aiacutenda que tameacuten hai alguacuten tema secundario
como o contrabando
22 Os informantes e os puntos xeograacuteficos
Na Taacuteboa 1 sistematizamos e achegamos a informacioacuten dos maacuteis de 64 intervenientes
que aparecen nos catro viacutedeos Os campos que contempla son
Id identificador Eacute un coacutedigo alfanumeacuterico que identifica oa informante de
forma individual e intransferiacutebel O coacutedigo conteacuten a inicial ou iniciais do
concello (A=Arbo por exemplo) a seguir o identificador de xeacutenero (h=home
m=muller ou v=varios cando falan homes e mulleres aacute vez e non se poden ver)
e cando hai maacuteis dun individuo do mesmo lugar e do mesmo xeacutenero
engadiacutemoslle un nuacutemero de orde (1 2 3 e asiacute sucesivamente)
expropiacioacutens encarceramentos e desterrosmdash persoal mdashasasinatosmdash e mesmo sexual mdashviolacioacutensmdash) Para ampliar informacioacuten sobre o tema pode consultarse Domingues (2017)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
103
Aacuterea localiza e distingue catro aacutereas xeograacuteficas RFG (raia fluvial galega)
RFP (raia fluvial portuguesa) RSG (raia seca galega) e RSP (raia seca
portuguesa)
Concello (parroquia lugar) amosa o lugar de orixe da persoa O dato
miacutenimo eacute o concello e se se contildeecer tameacuten se achega o nome da parroquia e
incluso do lugar concreto da parroquia
Nome o nome e os apelidos se se puider extraer o dato do documental ou
mesmo dalguacuten documento que o acompantildear
Ano de nacemento achega as datas de nacemento aproximadas (cando van
acompantildeadas polo siacutembolo plusmn e calculadas a partir dunha estimativa elaborada
a partir da aparencia fiacutesica da persoa e restaacutendoa ao ano de publicacioacuten do
viacutedeo) ou certa (a Diana Gonccedilalves facilitounos ela mesma as idades das
entrevistadas e entrevistados e nalguacutens dos outros as persoas mencionan a
suacutea idade ou o propio ano da suacutea nacenza)
Documental sinala o filme ao que pertence oa entrevistadoa
Id Aacuterea Concello (parroquia lugar)
Nome Ano de nacto
Documental
Ah1 RFG Arbo Ignacio Gago plusmn1936 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah2 RFG Arbo Ismael Gregorio
Tato
plusmn1949 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ah3 RFG Arbo Rosendo Gonzaacutelez plusmn1932 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Am RFG Arbo Xosefa Vaacutezquez plusmn1937 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
AVv RSP Arcos de Valdevez
(Soajo Vaacuterzea)
Hortelinda (unha
das mulleres)
plusmn1944 Vilaverde et al 2016
Ch1 RFP Caminha - plusmn1940 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Ch2 RFP Caminha (Lanhelas) Emiacutelio J Fernandes plusmn1921 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Eh1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1945 Vilaverde et al 2016
Em1 RSG Entrimo
(A Pereira Guxinde)
- plusmn1934 Vilaverde et al 2016
Eh2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1953 Vilaverde et al 2016
Em2 RSG Entrimo (A Illa) - plusmn1971 Vilaverde et al 2016
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
104
Eh3 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1940 Vilaverde et al 2016
Eh4 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Eh5 RSG Entrimo (A Illa
Lantemil)
- plusmn1980 Vilaverde et al 2016
Ev RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1956 VILAVERDE et al 2016
Eh6 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1951 Vilaverde et al 2016
Eh7 RSG Entrimo (A Illa Olelas) Feuto Adaacuten plusmn1951 VILAVERDE et al 2016
Em3 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1960 Vilaverde et al 2016
Em4 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1979 Vilaverde et al 2016
Em5 RSG Entrimo (A Illa Olelas) - plusmn1946 Vilaverde et al 2016
Em6 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Irene de Jesuacutes
Bernardo
Bernardo9
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Eh8 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
Manuel
Domiacutenguez
plusmn1942 Vilaverde et al 2016
Em7 RSG Entrimo (A Pereira
Bouzadrago)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1947 Vilaverde et al 2016
Lm1 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
Mariacutea da Silva plusmn1943 Vilaverde et al 2016
Lm2 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Vilameaacute)
- plusmn1978 Vilaverde et al 2016
Lh2 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - plusmn1949 Vilaverde et al 2016
Lm3 RSG Lobios (Maniacuten Maniacuten) - 1976 Vilaverde et al 2016
Lh3 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Padrendo)
Domingo Vaacutezquez plusmn1929 Vilaverde et al 2016
Lm4 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Josefa Loacutepez plusmn1930 Vilaverde et al 2016
Lm5 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Rosa Oliveira plusmn1935 Vilaverde et al 2016
Lm6 RSG Lobios (Riacuteo Caldo
Torneiros)
Mariacutea Martiacutenez plusmn1932 Vilaverde et al 2016
Mh1 RFP Melgaccedilo Albertino J Ribeiro 1959 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
9 Naceu en Castro Laboreiro e con 17 anos foi para Francia Foi para Bouzadrago cando casou
mais ela xa iacutea xogar para aliacute de pequena
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
105
Mh2 RFP Melgaccedilo Joseacute Avelino
Ribeiro
plusmn1927 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh3 RFP Melgaccedilo (Cequelintildeos) Adriano A
Cerdeira
plusmn1946 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh4 RFP Melgaccedilo Zeacute da Silva plusmn1944 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mh5 RFP Melgaccedilo Aurelio A
Domingues
plusmn1939 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm1 RFP Melgaccedilo Carolina Alves plusmn1931 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Mm2 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro BicoSeara)
- plusmn1953 Vilaverde et al 2011
Mm3 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm4 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Cainheiras)
- plusmn1951 Vilaverde et al 2011
Mm5 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Portos)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm6 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Seara)
- plusmn1913 Vilaverde et al 2011
Mm7 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1931 Vilaverde et al 2011
Mm8 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Teso)
- plusmn1932 Vilaverde et al 2011
Mm9 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vaacuterzea
Travessa)
- plusmn1926 Vilaverde et al 2011
Mm10 RSP Melgaccedilo (Castro
Laboreiro Vido)
- plusmn1928 Vilaverde et al 2011
Mm11 RFP Melgaccedilo (Cousso) - 1952 Gonccedilalves 2009
Mh6 RSP Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo
Gregoacuterio)
- 1920 Gonccedilalves 2009
Mm12 RSP Melgaccedilo (Fiatildees) - 1923 Gonccedilalves 2009
ORm1 RFG O Rosal Elda plusmn1935 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORm2 RFG O Rosal Lina plusmn1945 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh1 RFG O Rosal Jaime plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh2 RFG O Rosal Praxiacuteteles
Gonzaacutelez
plusmn1938 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
106
ORh3 RFG O Rosal Florindo Castro plusmn1924 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
ORh4 RFG O Rosal - plusmn1926 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Pm RSG Padrenda - 1937 Gonccedilalves 2009
Tm1 RFG Tui - 1924 Gonccedilalves 2009
Tm2 RFG Tui - plusmn1946 Gonccedilalves 2009
Tm3 RFG Tui (Caldelas de Tui) - 1900 Gonccedilalves 2009
VMm1 RFP Valenccedila do Minho - plusmn1959 GONCcedilALVES 2009
VMm2 RFP Valenccedila do Minho
(Urgeira)
- 1933 Gonccedilalves 2009
VMm3 RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
- 1930 Gonccedilalves 2009
VMh RFP Valenccedila do Minho
(Verdoejo)
-10 1925 Gonccedilalves 2009
VCh1 RFP Vilanova de Cerveira 1028 Gonccedilalves 2009
VCh2 RFP Vilanova de Cerveira Manoel Pereira11 plusmn1934 Aleacuten Filmes TVG
Coyote 2006
Taacuteboa 1 Datos sobre os informantes
Xeograficamente eses testemuntildeos orais pertencentes a 64 persoas espaacutellanse tal
e como se pode ver no mapa da Ilustracioacuten 1 a traveacutes de 14 puntos da zona galega e
19 da portuguesa 13 da raia fluvial e 20 da raia seca que se reparten ao longo de 11
concellos raianos (6 galegos e 5 portugueses) que se distribuacuteen aacute suacutea vez e como xa
mencionamos arriba ao longo de maacuteis de 130 quiloacutemetros de fronteira
Coacutempre matizar por unha banda que contabilizamos como un uacutenico membro de
cada lugar as persoas informantes colectivos dos lugares estremeiros de Vaacuterzea
(Soajo Arcos de Valdevez) e Olelas (A Illa Entrimo) que aparecen xusto no inicio de
Vilaverde et al 2016 nunha conversa grupal con algunhas voces en off con certa
dificultade de asignacioacuten que se daacute nun reencontro entre persoas dos dous lados E
por outra que no reparto de nuacutemero de falantes por punto xeolocalizado ao termos
informacioacutens con especificidades diferentes (dunhas persoas soacute sabemos o concello
do que eacute mdash4 informantes de Arbo 2 de Tui 6 do Rosal 5 de Melgaccedilo 1 de Valenccedila do
Minho e 1 de Vila Nova de Cerveiramdash e doutras contildeecemos a freguesiacutea e o mesmo o
barrio ou lugar)
10 Entre o 1963 e 1966 foi garda fiscal en Melgaccedilo (Cristoacuteval Satildeo Gregoacuterio) 11 Traballou unha temporada en Melgaccedilo e outra en Caminha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
107
Ilustracioacuten 1 Localizacioacuten do treito fronteirizo estudado dos puntos xeograacuteficos e do nuacutemero de informantes que figura en cada un
Fonte Elaboracioacuten propia (sobre Google My Maps httpswwwgoogleesmaps)
3 Anaacutelise dos resultados
Dado o alto nuacutemero de persoas que conforma o grupo de entrevistados o curtas que
son algunhas das participacioacutens a imposibilidade (e mesmo ineficacia) de agregar as
transcricioacutens que fixemos do contido dos filmes a este artigo e o complicado e extenso
que poderiacutea ser unha anaacutelise individualizada o que trataremos de facer seraacute analizar
tendencias diatoacutepicas para ver se existen aacutereas ou zonas con caracteriacutesticas
compactas que permitan describir e individualizar cada unha delas e poder
contildeecermos tameacuten que eacute o que tentildeen de especial
Antes de entrarmos na anaacutelise polo miuacutedo e logo de ter reunido seleccionado e
clasificado todo o vocabulario dos catro viacutedeos atopamos a priori dous aspectos
xerais que cremos necesarios comentar Primeiramente e como xa mencionamos nos
aspectos metodoloacutexicos existe unha diferenza entre os catro traballos analizados que
condiciona dun xeito fundamental o leacutexico das intervencioacutens a temaacutetica
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
108
De acordo con esta particularidade podemos falar dos tres grandes campos
semaacutenticos que sinalamos arriba o contrabando (tema central dos dous primeiros
documentais e mesmo da primeira parte do cuarto) a santa compantildea e a morte (no
que se centra o terceiro) e a lingua (no cuarto) Ademais dos temas principais
atopamos outros secundarios que completan as temaacuteticas o leacutexico temporal que lles
permite aos falantes situar as accioacutens no pasado e mesmo comparalas co presente as
accioacutens do contrabando as denominacioacutens das persoas implicadas os produtos que
se traficaban os utensilios que se usaban a familia e os nomes de parentesco os
elementos supersticiosos
O outro matiz que tameacuten afecta os textos e que ten que ver co traacutefico de
mercadoriacuteas eacute a presenza de termos que podemos considerar como formantes dunha
xerga propia dos contrabandistas Xa que logo estas voces difiren socialmente das
que pertencen aacute lingua xeral
Agora ben de acordo cos trazos distintivos ou comuacutens atopados podemos facer
grosso modo duacuteas grandes divisioacutens das falas raianas unha de norte a sur situando
a fronteira poliacutetica polo medio e outra de leste a oeste separando as falas da raia
fluvial e as da raia seca polo tipo de raia e pola posicioacuten xeograacutefica
31 Marxe galega versus marxe minhota
311 O que variacutea
O trazo que presenta un maior calado para distinguir as falas raianas galegas das
portuguesas eacute o uso frecuente de castelanismos Eacute verdade que nas entrevistas do
lado portugueacutes tameacuten topamos alguacuten 3 ocasioacutens nas que os entrevistados intentan
reproducir a fala dunha persoa galega ou mesmo como habilidade ou medio para que
o entrevistador entenda o donde (que aparece en 4 entrevistados de forma
puntual)12 e os temas de perfecto dos verbos ter (tuvemos tuve tuvo) e estar
(estuve estuveacuteramos) que aparecen en 3 das 9 persoas entrevistadas nos lugares de
Castro Laboreiro poreacuten nas entrevistas galegas aparecen a cada pouco Os maacuteis
frecuentes son persona entonces bueno ahora hasta pueblo guardia civil o
sea
12 O LCRTMAD tameacuten o recolle (sv donde) e di que o escoitou no cancioneiro rexional de
Macedo de Cavaleiros (Braganccedila) e en duacuteas obras escritas Asiacute como tameacuten estoutros que atopamos na parte galega almendra linterna carreteira entonces bueno e cartilha
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
109
A presenza de palabras do castelaacuten no galego eacute froito da secular situacioacuten de
contacto linguumliacutestico que existe en Galiza da situacioacuten digloacutesica na que laquoconvivenraquo os
dous idiomas Estas palabras penetran no idioma galaico ante todo a partir de catro
viacuteas sociais baacutesicas a escola13 (escuela lunes mieacutercoles14 comilla equis
estudiaba bachillerato) a Administracioacuten mdashnomeadamente a estatalmdash (cartilla
carabineros guardia subasta acuerdo Marina ayuntamiento) os medios de
comunicacioacuten de masas15 (refugios cojonudos carreteras controles) e a Igrexa
Neste uacuteltimo no grupo de exemplos que o compontildeen encontramos desde unidades
monoverbais do tipo Dios asiacute como tameacuten expresioacutens plurivocabulares do tipo Dios
miacuteo ou Dios llo perdone Esta influencia linguumliacutestica castelanizante das praacutecticas
relixiosas queda totalmente confirmada cando sae unha procesioacuten en Vilaverde et al
(2016 22rsquo34rsquorsquo) e din laquoAlabado sea el santiacutesimo sacramento del altarraquo
Outras catro expresioacutens tomadas directamente do idioma de Castela eacute lo vi yo
ni cielo ni tierra me cago na madre que los pareu e Oi que carajo Me cago en la porra
que se usan cunha intencioacuten faacutetica (as duacuteas primeiras) e eufemiacutestica (as outras duacuteas)
A castelanizacioacuten tameacuten estaacute presente mesmo na toponimia Puente Barjas (Pm)
San Juan de Tabagoacuten (ORh2) Orense (ORh3) E eacute que laquoComo eacute ben sabido a partir
do seacutec XVI a lingua galega desapareceu dos textos escritos e como consecuencia
directa para a onomaacutestica procedeuse a unha case sistemaacutetica traducioacuten (ou
adaptacioacuten) para o castelaacutenraquo (Boulloacuten 2011 23)
13 Como din Em6 e Eh8 laquoAprendiacutean o castellano na escola Agora xa hai o galego tameacuten Por
eiquiacute ja aprenden o galegoraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo30rsquorsquo) laquoAprendiaacutemo-lo castellano e a cantar o himno espantildeol Era a primeira cousa que e esa era a primeira cousaraquo (Vilaverde et al 2016 14rsquo36rsquorsquo)
14 Eacute verdadeiramente interesante o que di Eh1 sobre o cambio na denominacioacuten dos diacuteas da semana laquoAquiacute eacute lunes martes cuarta quinta sexta saacutebado e domingo e ahora en galego verdadeiro eacute diferente porque ahora en galego eacute luns martes meacutercores xoves venres saacutebado e domingo non eacute En galego Eacute maacuteis verdadeiro este uacuteltimo que pronunciei Ese eacute maacuteis verdadeiro galegoraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo24rsquorsquo) E laquoBueno o de antes era maacuteis portugueacutes Porque os portugueses din segunda feira terza feira cuarta feira quinta feira sexta feira saacutebado e domingo e a namorarraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo54rsquorsquo) Ou Eh5 laquoNa escola meacutercores Se digo cuarta feira igual se botan a min entoacutenraquo (Vilaverde et al 2016 17rsquo14rsquorsquo)
15 En Vilaverde et al (2011 23rsquo55rsquorsquo) Mm10 orixinaria do lugar de Vido (Castro Laboreiro) daacute mesmo a clave do cambio social que provocou a chegada da televisioacuten laquoPois antigamente nun habiacutea televisoacuten antigamente nun habiacutea un radio nun habiacutea nada As pesoas pra pasar o tempo ou iacutean a unha janela ou iacutean ao camintildeo ou iacutean praacute casa dun vesintildeo pasar o tempo pasar a noite porque as noites eran grandes no inverno i era cando se sentiacutea muito esas cousas Agora tu saacutentaste na cusintildea tes a televisoacuten A televisoacuten a falar tu non sentes nada nin ouves o que estaacute foacutera Non eacute verdaderaquo
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
110
Outro aspecto que tameacuten marca unha diferenza importante a respecto da
presenza ausencia do castelaacuten eacute que no leacutexico analizado que denomina obxectos
concretos a antiguumlidade da palabra (e do obxecto que designa en cuestioacuten) pode
xustificar tameacuten o uso da denominacioacuten estranxeira carretera tienda alambre
azuacutecar16 almendra linterna candado coche de liacutenea rodamiento acera
puente (referido a unha ponte moderna de formigoacuten)17
Caso aacute parte poderiacutean ser os castelanismos que coinciden co portugueacutes normativo
mais que difiren do galego estaacutendar Temos que pensar que estamos en zonas que
estreman conviven e mesturan as suacuteas falas e aiacutenda que non todos poden formar
parte dese leacutexico compartido Consecuentemente calquer18 agua19 castellano
cuando ou guarda civil son se cadra variantes dialectais leacutexicas do propio galego (e
portugueacutes) raiano(s)20
Resulta curioso e interesante tameacuten como na conversa que aparece entre
persoas dos dous lados da raia que aparece no inicio de Vilaverde et al (2016 1rsquo27rsquorsquo
e 4rsquo) non aparece ningunha palabra do castelaacuten nin nas persoas portuguesas nin nas
galegas Pode ser que os galegos cando falan cos portugueses evitan as palabras
castelaacutes e mellora en consecuencia a suacutea calidade linguumliacutestica
Os verbos ollar mirar e ver tameacuten nos axudan a sinalar unha lintildea imaxinaria que
separa os territorios da raia Para aleacuten de confirmar na parte galega a isoglosa que
distingue unha zona laquono centro e sur pontevedreacutes [hellip] onde o xeral eacute a presencia dun
arquilexema mirar (laquomirade se empezou o recital do Reixaraquo laquonon te mirei en Santiago
o Diacutea da Patria Galegaraquo)raquo (Fernaacutendez Rei 1991 104) descubrimos que nas falas
16 E curiosamente rexistramos a forma galega testoacuten de asucre do outro lado da raia en VMm3
(Gonccedilalves 2009 36rsquo02rsquorsquo) 17 Veacutexase Aacutelvarez 2015 e Negro Romero Sousa 2019 sobre a permanencia (e distribucioacuten) do
leacutexico supervivente da antiga Gallaecia a chegada (incursioacuten e dispersioacuten) de novos termos dende a parte meridional de Portugal e o desprazamento das formas lexicais occidentais no noroeste da Peniacutensula Ibeacuterica por palabras comuacutens con orixe na aacuterea oriental
18 Nos testemuntildeos do lado portugueacutes atopamos qualquer mais tameacuten calquer na intervencioacuten de Mm3 (Vilaverde et al 2011 13rsquo06rsquorsquo)
19 Asiacute e todo tameacuten resulta sorprendente en primeiro termo que unha das entrevistadas de Cainheiras (Castro Laboreiro) diga de forma sistemaacutetica auga Esta forma a uacutenica vaacutelida que considera a norma estaacutendar da lingua galega e que continuacutea a ser a maacuteis recomendaacutebel (DRAG sv auga) rexiacutestrase esporadicamente en todo o Minho e Tras-os-Montes (cfr LCRTMAD sv auga) hoxe soacute en boca de xente maior moi rural e cun grao de alfabetizacioacuten baixo Para a distribucioacuten do uso de auga en Galiza poacutedense consultar os mapas 132 e 401 do ALGab (1999 164 e 401)
20 Veacutexase a subepiacutegrafe 312 a respecto das formas cando~cuando e canto~cuanto
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
111
portuguesas non se usa practicamente o verbo mirar soacute o topamos en modo
imperativo na Mm5 que di por duacuteas veces laquoMira Mariacutea mira Manuelraquo (Vilaverde et
al 2011 8rsquo38rsquorsquo)21
Curiosamente incluso cremos que acertamos xusto enriba da isoglosa que sinala
Fernaacutendez Rei xa que Ah2 (de Arbo) distingue ben ver de mirar no entanto Ah3 que
vive no mesmo concello usa mirar en todos os contextos (laquoMireacuten eu unha en Portugal
nun restaurante que a tintildean aliacuteraquo) (Coyote 2006 22rsquo05rsquorsquo) e xa para as zonas de Tui e
do Rosal puidemos comprobar que utilizan como arquilexema o verbo mirar cunha
uacutenica excepcioacuten de ORh2 que usa o verbo ver en tres ocasioacutens e de forma correcta
no entanto outras veces tameacuten usa mirar como arquilexema laquoComo hoxe ves as vacas
antes mirabas as vacas mais a xenteraquo (Coyote 2006 35rsquo11rsquorsquo)
Outro tanto sucede con ollar na parte galega da raia fluvial A non ser nas falas de
Lobios e Entrimo onde convive como sinoacutenimo de mirar e en Tui onde Tm1 soacute o usa
cando reproduce a fala dunha matrona portuguesa que a revistou nos seus tempos de
contrabandista (Gonccedilalves 2009 33rsquo01rsquorsquo) non escoitamos este verbo en ningunha
boca das persoas entrevistadas que pertencen aacute provincia de Pontevedra22 Ademais
en Lobios e Entrimo semella que existe unha determinada connotacioacuten pexorativa e
prexuizosa que pode provocar un retroceso de utilizacioacuten para a propia forma ollar
segundo di Eh4 laquoPorque noacutes o mira eacute coma o que quere ser un pouquintildeo maacuteis fino non
Pois ao millor se queremos ser un pouquintildeo maacuteis finos pois mira E se dezemos olla a
onde vai este eacute de pueblo olla e entoacuten e a xente dezemos xente e asiacuteraquo (Vilaverde et
al 2016 16rsquo31rsquorsquo)23
Temos que deternos agora necesariamente en mais mas e pero Estas tres
formas da conxuncioacuten adversativa tentildeen unha sorte semellante aos verbos que
acabamos de comentar Na Taacuteboa 2 que segue aparece o nuacutemero de ocorrencias que
atopamos de cada unha das formas nos diferentes concellos estudados O resultado eacute
moi claro e aiacutenda que as tres formas se usan nas duacuteas marxes da divisioacuten territorial
o pero eacute maioritariamente galego e o mas e curiosamente a variante mais
portugueses Nas falas da parte sur da raia o pero soacute o encontramos tres veces en 21 O TLPGP daacute conta da forma mirar en soacute tres concellos de Portugal Braganccedila Vila Real e Torre
de Moncorvo E no LCRTMAD en Macedo de Cavaleiros e Paracircmio (dous lugares do distrito de Braganccedila)
22 O TLPGP rexistra ollar soamente nun concello de Ourense noutro da Coruntildea e 5 de Lugo Vilardevoacutes Curtis Pantoacuten Monterroso Vilalba e O Valadouro
23 Este e outros comentarios sociolinguumliacutesticos sobre palabras comuacutens e ben valoradas na lingua de Camootildees ou sobre a propia lingua portuguesa que conteacuten Vilaverde et al (2016) ventildeen corroborar e completar os comentarios e as conclusioacutens de Santos Rantildea Suaacuterez Quintas (2014 102-106 e 110) sobre a identidade linguumliacutestica nos falantes galego da raia seca
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
112
duacuteas persoas de Valenccedila do Minho VMm3 (laquoPero depois aquilo acabou por terminar
pra todosraquo (Gonccedilalves 2009 41rsquo40rsquorsquo) e VMm2 (laquoPero acabou todoraquo (Gonccedilalves 2009
30rsquo38rsquorsquo) e en VCh1 de Vila Nova de Cerveira (laquoAgora estaacute cheio de mato pero
antigamente estaba todo limpinhoraquo (Gonccedilalves 2009 34rsquo47rsquorsquo)
Na taacuteboa tameacuten se aprecia adiantando xa a subepiacutegrafe 32 sobre as diferenzas
entre a raia fluvial e a seca que eacute na parte maacuteis baixa da raia huacutemida onde o pero pasa
para o lado portugueacutes e na parte da raia ourensaacute onde usan as formas mas~mais no
galego24
Portugal
Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen ser
Castro Laboreiro)
Valenccedila do
Minho
Vila Nova de
Cerveira
Caminha Total
Pero 0 0 2 1 0 3
Mais 22 19 1 1 1 45
Mas 0 22 2 5 1 30
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Pero 5 11 3 7 0 7 33
Mais 4 1 0 0 0 0 5
Mas 2 1 0 0 0 0 3
Taacuteboa 2 Nuacutemero de ocorrencias de pero mais e mas segundo os lugares
Quen non cruza a fronteira para o sur eacute a forma ganar Nas falas galegas aparecen
gantildear no Rosal e en Lobios e ganar no Rosal e en Arbo e nas portuguesas soacute gantildear
(localizamos exemplos en Valenccedila do Minho Melgaccedilo Caminha e Vila Nova de Cerveira)
Para concluiacuter esta subepiacutegrafe imos sinalar agora unha seleccioacuten de palabras que
tameacuten recompilamos nas entrevistas que tampouco semellan pasar a raia dun lado
para o outro
24 O TLPGP rexistra soacute duacuteas veces a denominacioacuten mais co valor de conxuncioacuten adversativa en
territorio galegofalante en Cangas (Pontevedra) e no concello asturiano de Tapia de Casarego Pola suacutea banda o LCRTMAD recolle a locucioacuten e mais (sv mais) co significado de e no entanto no cancioneiro rexional de Macedo de Cavaleiros (Braganccedila)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
113
No lado galaico temos tren (lsquoconvoirsquo) eiquiacute (var do adv aquiacute que aparece en
Padrenda Lobios e Entrimo)25 il (var do pron persoal el que aparece en Padrenda
Lobios e Entrimo) ise (var de ese localizada en Entrimo)26 aduana coche peseta
zugata~zucata (recortes de chapa de cobrersquo)27 munico (lsquocesto feito de vimbios
vergas varas entretecidos ou plaacutesticorsquo)28 hostiaacute limbada (lsquomulime de herba e
xuncosrsquo) pisco (lsquocontrabandorsquo) pisqueiro (lsquocontrabandistarsquo) chatarra (lsquoconxunto de
obxectos vellos de ferro ou doutros metaisrsquo) paquete (cousa ou grupo de cousas
envoltas xuntas e que forman un conxunto de dimensioacutens non moi grandesrsquo)29
chaleco (lsquocoletersquo) chisme (lsquocalquera obxecto sobre todo cando non se contildeece ou non
se lembra o nome cousorsquo) prismaacuteticos (lsquoaparello para ver ao lonxe que utiliza unha
combinacioacuten de prismas e lentesrsquo)30
E no lado minhoto comboio arrumar (var de arrimar) pronto bocadinho
alfacircndega ganha-patildeo galhos (lsquocornos dos tourosrsquo) balanccedilo passador (lsquopersoa que
pasaba persoas de Portugal para Galizarsquo) idoso pessoa batelada (lsquoson da campaacutersquo)
vocecirc morremento escribaninha pagela papo-seco (lsquopan pequeno de farintildea de trigorsquo)
escudo (lsquoantiga moeda de Portugalrsquo) canalha trapiche~trapicho (lsquocontrabandorsquo) fol
(lsquosacorsquo) lameira (lsquohorta na que se cultivan legumesrsquo) acompanhamento (lsquoestantigarsquo)
mandrana (lsquomandil usado no contrabandorsquo)31 perceber ateacute paacute saco de oleado
312 O que se mestura e une
Para aleacuten de todo o mencionado hai moita maacuteis coincidencia ca diferenza entre as
variedades linguumliacutesticas das duacuteas beiras Por conseguinte nesta parte iacutemonos centrar
soacute naqueles aspectos que consideramos maacuteis salientaacutebeis A primeira palabra que
queremos comentar une xa os dous lados da raia estamos a falar da forma gado E eacute
no Rosal onde descubrimos esa denominacioacuten que os xunta con diferentes partes do
concello de Melgaccedilo no lugar de Portos (Castro Laboreiro) na freguesiacutea de Fiatildees e en
Melgaccedilo parroquia (cfr LCRTMAD sv gado) O atoparmos esta forma tameacuten apoia a
25 Veacutexase Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 110) sobre os adverbios de lugar 26 Para il e ise veacutexase Fernaacutendez Rei (1991 69-73) e Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 105 e 106) 27 Pousa Ortega (2014 250) rexistrou a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha 28 O TLPGP atoacutepao en Cangas 29 No TLPGP paquete aparece curiosamente na esquina nordeste do paiacutes luso (e un caso na
parte leste central) mais co significado de lsquorapaz que ajudan de pastorrsquo ou lsquorapaz dos recadosrsquo Esta cuestioacuten tameacuten a confirma o LCRTMAD (sv paquete)
30 O LCRTMAD compila tameacuten as denominacioacutens coche peseta hoacutestia pisco chisme na parte lusa mais con outros significados
31 Pousa Ortega (2014 244) recolle as variantes baldranas~mandrana como substantivo plural
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
114
descricioacuten que fai Fernaacutendez Rei (1991 58-59) laquoAsiacute gando ocupa case toda a provincia
da Coruntildea (queda foacutera o extremo norte e puntos da parte maacuteis oriental) e a de
Pontevedra (exceptuacutease o extremo suroccidental)raquo Este mesmo investigador afirma
As formas cuatro cual guadantildea guarda con mantemento do wau (mapa 18)
procedente do lat cl QUA- e do lat vg GUA- (resultado vulgar da adaptacioacuten dos
xermanismos con W-) forman unha grande aacuterea que comprende todo o galego
oriental a maior parte de Ourense e falares do Baixo Mintildeo pontevedreacutes No resto do
territorio galego son xerais as formas evolucionadas catro cal gadantildea garda
(Fernaacutendez Rei 1991 52)
No entanto atopamos un cando en Lm4 (Torneiros Riacuteo Caldo Lobios) e o maacuteis
curioso (e salientaacutebel) eacute a gran cantidade de formas evolucionadas que rexistramos
nos lugares de Castro Laboreiro 13 cando (en Vido Vaacuterzea Travessa Teso e
Cainheiras) fronte a tan soacute 3 cuando (en Portos Cainheiras) Ademais dentro do
mesmo concello en Melgaccedilo achamos 2 cantas 2 cuando e 1 cuanto na parroquia de
Cousso e 3 cando e 1 cuando en Fiatildees E aiacutenda en Valenccedila do Minho 2 cantos e 1 cando
en Verdoejo e 2 cantos en Urgeira32
O mesmo acontece con muito~moito e mui~moi Fernaacutendez Rei (1991 50) daacute
como solucioacuten para o grupo latino -ŬLT- o ditongo oi nunha gran zona que tameacuten
abrangue os concellos de Lobios e de Entrimo como confirma Rodriacuteguez Rodriacuteguez
(2016 93) Ora que nos testemuntildeos das persoas entrevistadas nestas zonas en
Vilaverde et al (2016) soacute rexistramos 1 forma con oi en Lm2 e 21 con ui en Eh1 Eh2
Eh6 Eh7 Lh2 Lm1 Lm3 e Lm4 A forma apocopada mui que eacute usada en galego perante
adxectivos e adverbios eacute practicamente inexistente na parte de Portugal estudada Asiacute
e todo atopamos este alomorfo do adverbio en dous de tres posiacutebeis casos nas falas de
Catro Laboreiro concretamente en Vaacuterzea Travessa e Cainheiras mui rudo e mui tarde
Neste lugar soacute Mm2 (dos lugares de Bico e Seara) di muito forte33
Para as formas de 1ordf persoa do plural do copreteacuterito (ou preteacuterito imperfecto de
indicativo) topamos unha dobre posibilidade de acentuacioacuten grave ou esdruacutexula iamos
iacuteamos Na Taacuteboa 3 as frecuencias de uso indican que hai duacuteas zonas (unha con
acentuacioacuten proparoxiacutetona que abrangue os falantes do Rosal e Tui e outra paroxiacutetona
nos lugares de Castro Laboreiro) que tameacuten comparten este trazo dialectal
32 O TLPGP rexistra tameacuten formas evolucionadas na Ilha Terceira (Accedilores) Saacutetatildeo Resende
Alcobaccedila Baiatildeo e Alijoacute e o LCRTMAD en Barroso (Montalegre) Paracircmio (Braganccedila) e Cimo de Vila (Chaves) En troca Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 95) soacute rexistra formas co mantemento do wau no concello de Entrimo
33 O que non atopamos na parte sur da raia foron formas co ditongo oi tal e como o fai o LCRTMAD (sv moito) e que a situacutea na freguesiacutea de Sanfins do Douro (Alijoacute)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
115
Portugal
Acentuacioacuten Castro
Laboreiro
Melgaccedilo (sen
Castro Laboreiro)
Valenccedila
do Minho
Vila Nova
de
Cerveira
Caminha Total
Esdruacutexula 2 26 10 1 9 48
Grave 4 1 0 0 0 5
Galiza
Lobios Entrimo Padrenda Arbo Tui O Rosal Total
Esdruacutexula 1 3 1 0 4 13 22
Grave 1 6 10 5 1 3 26
Taacuteboa 3 Acentuacioacuten das formas P4 do copreteacuterito segundo os lugares
Se comparamos con Fernaacutendez Rei atopamos unha nova diferenza El comenta
As formas do IPI (cantabamos -ades) do IFP (cantariamos -ades) e mais do IPP
(cantaramos -ades) con acentuacioacuten paroxiacutetona son caracteriacutesticas de todo o centro
e sur do territorio linguumliacutestico galego (mapa 32) No occidente e nordeste coruntildeeacutes
centro e norte de Lugo unha franxa do suroeste de Pontevedra occidente de Asturias
e algunhas falas de Leoacuten e Zamora produciuse un desprazamento acentual da vocal
do SMT aacute VT (Fernaacutendez Rei 1991 85)
Ora ben a franxa que indica para o suroeste de Pontevedra afecta ao concello da
Guarda mais non ao do Rosal nin ao de Tui nos que atopamos un total 17 realizacioacutens
con acentuacioacuten proparoxiacutetona mais tameacuten 4 paroxiacutetonas
Por uacuteltimo entre estas similitudes existe unha serie de caracteriacutesticas puntuais
que nin sempre son sistemaacuteticas que tameacuten transgriden a fronteira poliacutetica galego-
-portuguesa Do lado galego achamos
No Rosal laacute (adv de lugar) meio gaxo colega niuacuten millor te (pronome aacutetono
de 2ordf persoa de complemento indirecto)
En Arbo agua pior millor guardintildeas cuando mantildeaacuten soltai (imp de soltar)
cordear
En Lobios chaacute (a infusioacuten) cravo (a flor) pecaram (3ordf persoa do plural do
preteacuterito perfecto de indicativo) mandaram foram encarregar descarregar
cuatro cuitadinho ouviacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
116
En Entrimo acreditar dezemos dizer tu olha cuarta (lsquoterceiro diacutea da
semanarsquo) quinta sexta viacutergola34
E do lado portugueacutes
En Caminha fumos (vb ser) mais (conx adversativa)
En Vila Nova de Cerveira non millor cartos entoacuten mais camioacuten niuacuten (cfr
LCRTMAD svv milhor e neum)
En Valenccedila do Minho mais convenccediloacuten despois canto (cfr LCRTMAD sv
osdepois)
En Melgaccedilo (sen Castro Laboreiro) non tameacuten allea irmaacutens unha
atoacuten~etoacuten~entoacuten remuiacutentildeo propietario despois presa (lsquobarragemrsquo) viaxe
camioacuten estade (imp) persoas nin cantas homes geraccediloacuten naquel queriamos
dous mais idea nentildeunha cando marchar embora (cfr LCRTMAD svv tameacutem
antatildeo presa nim home)
En Castro Laboreiro che (pronome aacutetono de 2ordf persoa de complemento
indirecto) mailos tameacuten coma (conxuncioacuten comparativa) ouviar (lsquoemitir o
seu son o loborsquo) entoacuten~antoacuten unha andades despois dixen diacutexome asiacute muiacutentildeo
propiedade caiacutestes (2ordf p sg do pret perf de ind) irmaacuten homintildeo ninguacuten
vintildeestes hai dous televisoacuten oraccediloacuten bendicioacuten cans alaacute cousa35 daquel (cfr
LCRTMAD svv maila assi proacutepio)
32 Raia seca versus raia fluvial
Que as falas do interior pertenzan a zonas rurais ou a nuacutecleos urbanos de pequena
densidade poboacional e industrial e tentildean unha influencia externa menor da que
sufriron as entidades de poboacioacuten que estaacuten maacuteis proacuteximas ao mar e a nuacutecleos
urbanos maiores que a raia que coincide coa provincia de Ourense non tentildea un riacuteo
que non tentildea dificultado a comunicacioacuten e que fose maacuteis difiacutecil de controlar para os
seus vixilantes (guardintildeas e carabineiros) semella que supuxo diferenzas entre os
falares que son costeiros e os que non o son
34 Cfr con Rodriacuteguez Rodriacuteguez (2016 106) sobre o pronome tu no concello de Entrimo 35 Veacutexase Dias (2013 112) sobre a distribucioacuten xeograacutefica de cousa~coisa~cosa no portugueacutes
continental e LCRTMAD para cousar (sv coisar)
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
117
Asiacute non eacute de estrantildear que haxa menos castelanismos nos falantes dos concellos
de Lobios e Entrimo en comparacioacuten co resto das aacutereas galegas nin que Castro
Laboreiro (e o resto dos lugares de Melgaccedilo analizados) Lobios e Entrimo sexan as
falas fronteirizas que maior confluencia e semellanza amosan entre elas
Pola suacutea banda a parte fluvial tameacuten amosa unha riqueza leacutexica maior no que
respecta ao argot contrabandista que reflicte diferenzas que se espallan polos
diferentes lugares da ribeira do Mintildeo Deste modo a traveacutes dos documentais
descubrimos que existiacutean diferentes tipos de embarcacioacuten condicionados polas
caracteriacutesticas do riacuteo a batela na zona de Arbo-Melgaccedilo e o barco na do Rosal-
-Caminha36 que o tren tintildea un compartimento chamado folgoacuten (Arbo) onde o factor37
levaba a mercaduriacutea que o contrabando era tameacuten chamado no Rosal pisco e a quen
nel traballaba pisqueiro que o tal pisco era chamado trapiche ou trapicho polos gardas
de Valenccedila do Minho38 que os carneiros (en Melgaccedilo) eran os pasadores39 que
pasaban as persoas a salto para Galiza na emigracioacuten ilegal que usaban chalecos no
Rosal para levar chapas de cobre (tameacuten chamadas zugata~zucata en Arbo e O Rosal
respectivamente)40 e mandranas (cfr co adxectivo mandrano preguiccediloso en
LCRTMAD) en Valenccedila do Minho para levar cafeacute e ovos para Tui e que do lado galego
non habiacutea barqueiros ou navegantes tal e como din os entrevistados de Arbo senoacuten
que eran todos portugueses41
Por uacuteltimo gustariacuteanos resaltar nesta subepiacutegrafe catro caracteriacutesticas dialectais
pola suacutea singularidade
O morfema de nuacutemero e persoa da 3ordf persoa do plural -nos no copreteacuterito
(pret imp) que atopamos no Rosal e en Melgaccedilo empezaacutebanos aacute noite Logo
xa levaacutebanos noacutes a Vigo miraacutebanos como estaacute a mareacute entraacutebanos porque
36 Pousa Ortega (2002 248) compilou a denominacioacuten batela en Tui E no LCRTMAD Cabral
recolle batel co significado de pia de madeira que escoitou en Brunhoso (Magadouro) 37 Empregado que nas estacioacutens de ferrocarriacutes estaacute encargado de recibir enviar e entregar
equipaxes e mercadoriacuteas 38 Pousa Ortega (2014 250) situacutea pisco en Goiaacuten e trapiche en Valenccedila do Minho 39 O LCRTMAD rexistra a voz passador con este mesmo significado engajador pessoa que ajuda
os emigrantes a passar clandestinamente a fronteira 40 Pousa Ortega (2014 250) compila a variante zocata en Camposancos e sucata en Caminha
ademais de rexistrar socata na paacutexina 239 sen asignacioacuten sintoacutepica 41 De todo o vocabulario que aparece no paraacutegrafo o TLPGP soacute contempla navegante cunha
aparicioacuten en Portugal (en Vila do Conde) e outra en Galiza (en Foz) mdashpuntos que estaacuten a 330 km de distanciamdash e barqueiro en dous de Galiza (Foz e Vilalba) e un en Portugal (Ilha de Madeira)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
118
sabiacuteanos Pois noacutes luitaacutebanos coa vida Cuando non pasaacutebanos aquiacute e entoacuten
agachaacutebanos ateacute vir o diacutea no monte42
Formas do verbo facer na parte galega facer (Arbo Tui Lobios) faer~faere
(O Rosal) faguer (Entrimo) (cfr Fernaacutendez Rei 1991 95 e Rodriacuteguez
Rodriacuteguez 2016 107 e 109)
As formas dizer e dezemos en Entrimo43 e ouviacuten en Lobios (cfr Fernaacutendez Rei
1991 93 e 97 e Rodriacuteguez Rodriacuteguez 2016 109)
As formas verbais pon ten en Castro Laboreiro para a 3ordf persoa do plural no
presente de indicativo dos verbos poacuter e ter esas casas onde pon os vellos I-
agora ten encontrado muitos mortos na casa [] e ten muitos aparecidos mortos
na casa44
4 Para concluiacuter
Para aleacuten de ser unha fascinante viaxe a traveacutes de 130 quiloacutemetros de fronteira luso-
-galaica escoitando persoas e palabras que fan saltar a mente dos linguumlistas dun lado
para o outro da raia (na parte fluvial) ou mesmo sentir como se diluacutee tal diferenza nas
falas da raia seca este estudo revelounos que osas investigadoresas tentildeen ao seu
alcance unha nova ferramenta altamente fiaacutebel sobre a cal elaborar futuros traballos
sobre xeografiacutea linguumliacutestica o documental de entrevistas
Asiacute noacutes seleccionando e serviacutendonos do contido de catro peliacuteculas deste xeacutenero
cinematograacutefico puidemos descubrir e comprobar unha serie de diverxencias e
converxencias que existen entre as variedades linguumliacutesticas da aacuterea xeograacutefica aacute que
pertencen as persoas que nelas saen a falar A presenza ausencia de castelanismos
a diferenza de uso e mesmo de significado entre mirar ollar ver a distinta
distribucioacuten que presentan mais~mas pero ganar~gantildear gado~gando as formas
con ou sen wau (cuando~cando) os ditongos oi~ui (moito~muito) as formas
paroxiacutetonas ou proparoxiacutetonas do copreteacuterito (iamos~iacuteamos) entre outros
fenoacutemenos permitiacuteronnos marcar duacuteas lintildeas divisorias que dan conta de catro zonas
linguumliacutesticas diferentes aacuterea galega da raia seca aacuterea minhota da raia seca aacuterea galega
42 Nesa zona o mapa 4 do ALGaa (1990 52) recolle esta desinencia verbal en Baiona e Tomintildeo 43 En troques o ALGaa (1990 462) recolle para Entrimo a forma dezer 44 Para a distribucioacuten das formas ponpontildeen en Galiza poacutedese consultar o ALGaa (1990 618)
Rexistra a primeira variante entre outros lugares nos concellos raianos de Lobios Entrimo Padrenda Tomintildeo e A Guarda
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
119
da raia fluvial e aacuterea minhota da raia fluvial Tameacuten obtivemos informacioacutens que
poden matizar ou completar outros estudos de maior calado
Por outra banda esta metodoloxiacutea non estaacute exenta de determinados contratempos
e asiacute como cremos que pode resultar ser unha oacuteptima ferramenta para a anaacutelise foneacutetica
ou fonoloacutexica e morfoloacutexica para facer un estudo maacuteis completo e profundo sobre a
variacioacuten do leacutexico non nos resultou de todo coacutemoda por trataren os viacutedeos temas moi
diversos (tal e como adoito tameacuten acontece cos textos de voz gravados)
En segundo lugar se ben eacute certo que temos mostras de bastantes puntos
xeograacuteficos do treito seleccionado tameacuten eacute certo que non se dispersan dun xeito
regular ao longo do espazo raiano senoacuten que van formando grupos de puntos entre os
que hai nalguacutens casos unha distancia consideraacutebel (eacute o caso de Padrenda e Caldelas de
Tui entre os que distan 42 km ou de Cousso e Vila Nova de Cerveira 285 km)
E en terceira instancia ao traballarmos con testemuntildeos que se circunscriben a
unha aacuterea territorial relativamente pequena tampouco nos permitiu nin desentildear
aacutereas lexicais ou linguumliacutesticas de maior envergadura como podemos atopar noutros
traballos (Cintra 1962 Dubert Garciacutea Sousa Fernaacutendez 2002 Aacutelvarez Peacuterez 2010 e
2014 Aacutelvarez Peacuterez Saramago 2012 Mouzo Villar Peacuterez Capelo 2014 Aacutelvarez
2015 Negro Romero Sousa 2019 entre outros exemplos) nin entrar en moito maior
debate con elas do que aquiacute describimos Tampouco a falta de coincidencia entre as
formas lexicais entre as nosas mostras e as destes estudos axudaron
Neste breve estudo tratamos de desvelar os trazos peculiares do vocabulario
dunha parte das falas de fronteira de Galiza e Portugal non obstante fica aberta a
posibilidade de facer un estudo foneacutetico e pragmaacutetico que pode resultar aiacutenda maacuteis
ou cando menos igual de interesante Se mal non recordamos escoitamos
pronuncias con gheada en Mm3 (Vilaverde et al 2011 12rsquo16rsquorsquo e 12rsquo19rsquorsquo) malia ser
negada por exemplo por Fernaacutendez Rei (1991 28) Pousa Ortega (2002 273)45 ou
Mouzo Villar Peacuterez Capelo (2014 147 e 150-151)
Referencias bibliograacuteficas
Aleacuten filmes TVG (prods) Viacutector Coyote (dir) (2006) Traballadores do contrabando [Documental] Vigo Aleacuten Filmes e TVG
45 laquoA pesar de que foi rexistrada por Alves Pereira en Paredes de Coura e por Carballo Calero no
Alto Minho sen precisar onde (Fernaacutendez Rei 1990 177 n 53)raquo afirma a propia Pousa Ortega (2002 273)
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
120
ALGaa = Fernaacutendez Rei Francisco (coord) (1990) Atlas linguumliacutestico galego Volume I Morfoloxiacutea verbal vols I1 e I2 A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
ALGab = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (coord) (1999) Atlas linguumliacutestico galego Volume III Foneacutetica A Coruntildea Fundacioacuten Pedro Barrieacute de la Maza
Aacutelvarez Rosario (2015) laquoConstituiccedilatildeo e consolidaccedilatildeo da fronteira galego-portuguesa A difusatildeo do leacutexicoraquo en M Ferreira (org) Descriccedilatildeo e ensino de liacutenguas Campinas SP Pontes editores 85-110 Dispontildeiacutebel en lthttpsilguscgalsitesdefaultfilespubli cacions_investigadoresrosario_alvarez_fronteira_galego_portuguespdfgt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2010) laquoldquoE os da banda drsquoalaacute son maacuteis estranxeiros ca os de Madriacuterdquo Estudo contrastivo de designacioacutens galegas e portuguesas no campo semaacutentico da gandariacutearaquo Verba Anuario Galego de Filoloxiacutea 37 57-88 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle10347600859-90pdfsequenc e=1ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013a) laquoA fronteira entre galego e portugueacutes A perspectiva portuguesaraquo en E Gugenberger H Monteagudo G Rei-Doval (eds) Contacto de linguas hibrididade cambio contextos procesos e consecuencias Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega e Instituto da Lingua Galega 97-136 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479472Xo seAfonsoAlvarezPerez_2013_hibrididadepdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2013b) laquoCartografiacutea linguumliacutestica de Galicia e Portugal presentacioacuten dun proxecto e estudo de dous casosraquo en E Casanova C Calvo Rigual (coords) Actas del XXVI Congreso Inernacional de Linguumliacutestica y de Filologiacutea Romaacutenicas 6 Berlin Boston De Gruyter Mouton 29-39 Dispontildeiacutebel en lthttpswwwgeolinguisticaorgartigosCILPR26pdfgt [Consulta do 14032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso (2014) laquo(Des-)continuidade de leacutexico dialectal na fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 171-200 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacion phpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Aacutelvarez Peacuterez Xoseacute Afonso Joatildeo Saramago (2012) laquoAacutereas lexicais galegas e portuguesas um novo olhar para a proposta de Cintraraquo Estudis romagravenics 34 55-97 Dispontildeiacutebel en lthttpspublicacionsieccatrepositorypdf000001815C00000009pdfgt [Consulta do 14032021]
Balintildeas Peacuterez Carlos (2014) laquoA flumine mineo usquein tagum os camintildeos diverxentes de Galicia e Portugal na Idade Media (700-1100)raquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 27-54 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodacul turagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 17032021]
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
121
Boulloacuten Agrelo Ana Isabel (2011) laquoO artigo na toponimia galega aspectos de estandarizacioacutenraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 12 11-35 Dispontildeiacutebel en lthttpilla udcesrgfpdfRGF_12_enteiropdfgt [Consulta do 14032021]
Cintra Luiacutes F Lindley (1962) laquoAacutereas lexicais no territoacuterio portuguecircsraquo Boletim de Filologia XX 273-307 Dispontildeiacutebel en lthttpcvcinstituto-camoespthlpbibliotecaareas_le xicaispdfgt [Consulta do 13032021]
Dias Ana Paula Veloso Prata (2013) A variaccedilatildeo ou~oi em Portugal continental Lisboa Universidade de Lisboa Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositorioulptbitstream10451 101381ulfl147999_tmpdfgt [Consulta do 14032021]
Domiacutengues Ana (2017) laquoViagem agrave raia minhota Entre o contrabando e Rosaliacutearaquo en F Groba Bouza P Dono Loacutepez (coords) Galegos no Minho 20 anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho Vila Nova de Famalicatildeo Ediccedilotildees Huacutemus 51-62 Dispontildeiacutebel en lthttpsrepositoriumsdumuminhoptbitstream1822 532071Galegos20no20Minhopdfgt [Consulta do 24062020]
Dubert Garciacutea Fracisco Xulio Sousa Fernaacutendez (2002) laquoAs aacutereas lexicais galegas e portuguesas A proposta de Cintra aplicada oacute galegoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 193-222 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
DRAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2012) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeiacutebel en lthttpwwwrealacademiagalega orgdicionariogt [Consulta do 08042021]
Fernaacutendez Rei Francisco (1991) Dialectoloxiacutea da lingua galega (2ordf ed) Vigo Xerais
Fernaacutendez Rei Francisco (2002) laquoDo Ortegal oacute Douro e de Fisterra oacute Navia e oacute Padornelo Notas sobre leacutexico moderno da Gallaecia e do seu litoralraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 147-192 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialectoloxiapdfgt [Consulta do 18032021]
Fernaacutendez Rei Francisco Carme Hermida Guliacuteas (eds) (2003) A nosa fala Bloques e aacutereas linguumliacutesticas do galego Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalarquivosasganosafalaphpgt [Consulta do 14032021]
Garciacutea Mantildeaacute Luiacutes Manuel (2014) laquoA fronteira galego-portuguesaraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 55-74 Dispontildeiacutebel en lthttp consellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Godinho Paula (2014) laquoFronteira poliacuteticas de centro e praacuteticas da cultura o ldquoTratado de limitesrdquo de 1964 o interesse dos estados e a resistecircncia da populaccedilotildeesraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
122
portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 75-89 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 28042021]
Gonccedilalves Diana (prod e dir) (2009) Mulleres da raia [Documental] Tui Diana Gonccedilalves
LCRTMAD = Cabral A M Pires (2013) Liacutengua charra Regionalismos de Traacutes-os-Montes e Alto Douro vol I A-E vol II F-Z Lisboa
Mouzo Villar Rosa Carolina Peacuterez Capelo (2014) laquoDe Vilanova de Arousa a Vila Nova de Foz-Cocirca a fronteira galego-portuguesa a estudo a partir dos materiais do ALPIraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 143-170 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 13032021]
Negro Romero Marta Xulio Sousa (2019) laquoAacutereas leacutexicas e dominios linguumliacutesticos no noroeste da peniacutensula ibeacutericaraquo Madrygal Revista de Estudios Gallegos 22 223-239 Dispontildeiacutebel en lthttpsrevistasucmesindexphpMADRarticleview66861456 4456552362gt [Consulta do 28032021]
Peacuterez Capelo Carolina (2013) laquoOs nomes do vento en Galicia e Portugal Un estudo dos datos do ALPIraquo XXIX Encontro Nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguumliacutestica Coimbra Facultade de Letras da Universidade de Coiacutembra 23-25 Dispontildeiacutebel en lthttpsminervauscesxmluibitstreamhandle103479530Os_nomes_do_vento_Carolina_P_Capelopdfsequence=3ampisAllowed=ygt [Consulta do 13032021]
Pousa Ortega Helena (2002) laquoLeacutexico fronteirizo no Baixo Mintildeo a pesca con barcoraquo en R Aacutelvarez F Dubert Garciacutea X Sousa Fernaacutendez (eds) Dialectoloxiacutea e leacutexico Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega e Consello da Cultura Galega 245-278 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalmediatecapubspdfdialecto loxiapdfgt [Consulta do 14032021]
Pousa Ortega Helena (2014) laquoOs verdadeiros amigos na raia mintildeota os cognadosraquo en X Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 225-258 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16022021]
Priberam = Dicionaacuterio Priberam da Liacutengua Portuguesa Lisboa Priberam Informaacutetica SA Dispontildeiacutebel en lthttpswwwpriberamptdlpogt [Consulta do 12042021]
Rodriacuteguez Rodriacuteguez Reyes (2016) laquoAproximacioacuten dialectal aacute fala de Entrimoraquo Cumieira Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega 1 87-116 Dispontildeiacutebel en lthttpwebh03websuvigoeswp-contentuploads2016128-REYES-RODRC3 8DGUEZ-RODRC38DGUEZ_AproximaciC3B3n-dialectal-C3A1-fala-de-Entrimopdfgt [Consulta do 1604]
Santos Rantildea Irene Soraya Suaacuterez Quintas (2014) laquoPercepcioacuten e actitudes linguumliacutesticas na fronteira galego-portuguesa Unha aproximacioacuten aacute perpectiva ourensaacuteraquo en X
FERNANDO GROBA BOUZA
Aproximacioacuten xeolinguumliacutestica ao leacutexico raiano galego-portugueacutes a traveacutes do xeacutenero documental
123
Sousa M Negro Romero R Aacutelvarez (eds) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega 91-113 Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 14032021]
Sousa Xulio Marta Negro Romero Rosario Aacutelvarez (eds) (2014) Lingua e identidade na fronteira galego-portuguesa Santiago de Compostela Consello da Cultura Galega Dispontildeiacutebel en lthttpconsellodaculturagalpublicacionphpid=2642gt [Consulta do 16032021]
TLPGP = Aacutelvarez Rosario (coord) Tesouro do leacutexico patrimonial galego e portugueacutes Santiago de Compostela Instituto da Lingua Galega Dispontildeiacutebel en lthttpilguscesTesourogt [Consulta do 08042021]
Vilaverde Vanessa Eduardo Maragoto Joatildeo Aveledo (prods e dirs) (2011) Em companhia da morte [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
Vilaverde Vanessa (2016) A fronteira seraacute escrita [Documental] Santiago de Compostela Filmes de Bonaval
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
Dpto de Filoloxiacutea Galega e Latina Universidade de Vigo
Vol 6 2021 pp 125-156 ISBN 978-84-8158-911-5 125
SOBRE A ALTERNANCIA NAS LOCUCIOacuteNS PREPOSICIONAIS CON BASE E RESPECTO ESTUDO
CONTRASTIVO GALEGO-ESPANtildeOL On the alternation in prepositional locutions with base and
respecto A Galician-Spanish contrastive study
Antonio Martiacuten Pintildeero
Universidade de Vigo antonio3bhegmailcom
Resumo Este artigo aborda a alternancia de preposicioacutens que se daacute en galego e en espantildeol
nas locucioacutens preposicionais construiacutedas con base e respecto Esa variacioacuten observada en
senllos corpus non soacute se describe senoacuten que se explica seguindo modelos discursivos e
cognitivos (de forma aproximada) O obxectivo eacute por tanto comprobar de maneira
contrastiva que preposicioacutens tentildeen maior ou menor rendibilidade nestas locucioacutens e os
motivos pragmaacuteticos que iso poida ter A alternancia das preposicioacutens nestas linguas mdashaiacutenda
cando existen modelos xa establecidos polas academias da linguamdash eacute abundante e dun grande
interese descritivo dado todo o que implica elixir unha ou outra opcioacuten dentro dese
paradigma de unidades gramaticais
Palabras chave gramaacutetica descritiva locucioacutens preposicionais linguumliacutestica contrastiva enfoque explicativo
Abstract This article deals with the alternation of prepositions in Galician and Spanish in
prepositional locutions constructed with base and respect This variation which is present in both
corpora is not only described but also explained according to discourse and cognitive models The
aim is therefore to check in a contrastive way which prepositions are more or less profitable in
these locutions and the pragmatic reasons that this may have The alternation of prepositions in
these languages even though there are models already established by the respectic language
academies is abundant and of great descriptive interest given all that is involved in choosing one
or the other option within this paradigm of grammatical units
Keywords descriptive grammar prepositional locutions contrastive linguistics explanatory approach
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
126
1 Introducioacuten1
A norma nunha lingua eacute un construto artificial que veacuten referendar unha sorte de
convenio taacutecito establecido entre os falantes o que a maioriacutea usa emprega entende
como correcto eacute a norma Son moitos os esforzos que tradicionalmente se fixeron
desde o prescritivismo para frear a alternancia e o cambio para retardar a evolucioacuten
dun feito natural e propio do sistema linguumliacutestico como eacute a variacioacuten estes esforzos
en maior ou menor grao dependendo da actitude que se tentildea fronte aacute institucioacuten
reguladora foron en balde xa que como diciacutea Andreacutes Bello a maacuteis alta autoridade
linguumliacutestica son os falantes
Dada esta tendencia natural a expandir os contextos de uso e as posibilidades
combinatorias dos elementos paradigmaacuteticos no discurso poacutedense evidenciar e
evideacutencianse unha serie de alternancias como as que aquiacute se tratan En sintaxe eacute
habitual que en funcioacuten da localizacioacuten xeograacutefica sociocultural ou de situacioacuten
comunicativa o falante empregue unha ou outra combinacioacuten mdashxeralmente aceptada
polo conxunto social xa que de non ser asiacute causariacutea estrantildeeza ou rexeitamentomdash Para
este estudo obseacutervase unha alternancia entre preposicioacutens que se daacute ao redor de dous
nuacutecleos base e respecto Aiacutenda que se pode abordar desde unha perspectiva meramente
sintaacutectica aquiacute achegarase un enfoque semaacutentico-cognitivo darase unha explicacioacuten aacute
alternancia preposicional maacuteis aloacute da posibilidade de combinacioacuten e conmutacioacuten de
distintos elementos nun contexto determinado Desta maneira avaacutenzase desde un
modelo descritivo a un explicativo que se detallaraacute a continuacioacuten no marco teoacuterico
Este artigo eacute en calquera caso unha aproximacioacuten aacute cuestioacuten
Esta eacute unha investigacioacuten que parte da observacioacuten da realidade de como os
falantes de maneira consciente ou non alternan estruturas na suacutea fala espontaacutenea e
escrita Tomando como punto de partida esa experiencia acudiuse a senllos corpus
de espantildeol e galego na busca da devandita alternancia entre locucioacutens preposicionais
que neste caso actuasen como elementos discursivos cun perfil determinado que
tameacuten se expontildeeraacute nas epiacutegrafes seguintes
Por tanto o obxectivo deste artigo non eacute outro que dar conta da alternancia
sintaacutectica entre estas bases nominais e achegar unha explicacioacuten como punto de
partida de futuras investigacioacutens a esa variacioacuten
1 O que neste artigo se expoacuten eacute froito de catro anos de aprendizaxe cursando o Grado en
espantildeol Lengua y Literatura na Universidade de La Laguna e mais un ano de Maacutester en Linguumliacutestica Aplicada na Universidade de Vigo Quede aquiacute o meu agradecemento a todo o profesorado
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
127
2 Marco teoacuterico
Como se apuntou na introducioacuten neste artigo hai interese non soacute por observar e
describir o cambio e variacioacuten que se daacute nestas locucioacutens os seus contextos e a suacutea
diferenza entre ambas as linguas senoacuten tameacuten por achegarse aacute cuestioacuten desde un
enfoque semaacutentico cognitivo que se apoie nas teoriacuteas descritivistas e forneza unha
explicacioacuten a ese cambio Non falamos soacute dun cambio como elemento textual de onde
se situacutea senoacuten dun cambio na forma en que a preposicioacuten complementa e ampliacutea a
matriz semaacutentica de toda a claacuteusula sobre a base de por exemplo situacutea aacute base por
unha banda no polo positivo dun punto de referencia disposto de forma vertical
(Morera 1999)2 e por outra cun matiz semaacutentico nocional de pertenza Con todo en
base a presenta esa mesma palabra como unha situacioacuten de localizacioacuten absoluta
(Morera 1999) e como un movemento de aproximacioacuten a un punto determinado
Partimos de que todo cambio na forma implica un cambio no significado e asiacute se pode
asumir e asumimos que o primeiro caso eacute unha expresioacuten moito menos certeira que
non se situacutea plenamente na realidade discursiva senoacuten sobre ela mdasheacute dicir sen
contacto coa lsquosuperficiersquomdash e como un feito maacuteis ou menos accidental que depende do
contexto
Pola suacutea parte o segundo caso si presenta este marcador discursivo e o
argumento que introduce como totalmente apoiado na realidade e cun destino final
que chega a esta de xeito seguro xa sen incerteza Asiacute a eleccioacuten entre estas duacuteas
formas maacuteis aloacute do valor e razoacuten do texto pode acharse na intencioacuten ou vontade de
compromiso coa mensaxe que tivese o emisor sexa este absolutamente consciente
diso ou non posto que son eleccioacutens que se fan nun paradigma amplo en apenas un
segundo Esta teoriacutea sobre o espantildeol (Morera 1999) aiacutenda que se centre na
devandita lingua pode extrapolarse ao galego pois a diferenza de usos e de descricioacuten
gramatical da suacutea base semaacutentica en materia preposicional non dista moito
De maneira similar sucede con respecto se comparamos as locucioacutens con respecto
a e ao respecto de temos no primeiro caso unha relacioacuten positivamente
concomitante que se dirixe a un punto final unha certeza mdashsituacutease aacute beira do exposto
e en direccioacuten directa cara a isomdash mentres que a segunda combinacioacuten expresa
primeiro o movemento de aproximacioacuten e segundo unha circunstancia espacial de
pertenza (Morera 1999) polo que o discurso mdashargumentomdash introducido non se
2 Traacutetase de anotacioacutens da suacutea obra Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica
(1999-2000) expostas no laquoCurso sobre Gramaacutetica Descriptiva de Base Semaacutentica del Espantildeol Morfologiacutea y Sintaxisraquo na Universidade de La Laguna (2017-2018) Por ese motivo ciacutetanse sen paacutexina
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
128
entende establecido xunto senoacuten en constante movemento Isto non indica
necesariamente maior incerteza pero si unha distinta viacutea de relacionarse o emisor
coa suacutea mensaxe de expresar a suacutea situacioacuten cara a este
Mais non soacute a eleccioacuten paradigmaacutetica das preposicioacutens se establece por cuestioacutens
de inferencia cognitiva senoacuten tameacuten dentro dun rexistro (semi)formal por presioacuten
da norma Para o galego a Real Academia Galega (RAG) propoacuten como preferibles as
formas laquoAo respectoraquo e laquoA respecto deraquo xa que refire a estas ao resto de
combinacioacutens que recolle e para base a pesar de non achegar directamente un
exemplo ou recomendacioacuten emprega a locucioacuten laquoSobre a base deraquo no seu Dicionario
en lintildea (RAG 2021 svv respecto e base respectivamente) Para o espantildeol a Real
Academia Espantildeola (RAE) sinala como preferentes para respecto e base
respectivamente laquocon respecto araquo laquocon respecto deraquo seguidas de laquorespecto araquo
laquorespecto deraquo laquosobre a base deraquo laquocon base enraquo e recomenda evitar o uso de laquoen base
araquo (RAE 2021 svv respecto e base respectivamente) Visto isto e dado o apego que
existe no plano de expresioacuten culto pola norma acadeacutemica poacutedese supontildeer que no
devandito rexistro se empregaraacuten estas formas recomendadas
Compararanse as duacuteas linguas porque aiacutenda que a diferenza de vontade
comunicativa depende da persoa do que queira expresar esta eleccioacuten non se pode
dar se o paradigma e a conmutacioacuten combinatoria dunha lingua concreta non o
permiten en espantildeol por exemplo non pode combinarse a forma respecto coa
preposicioacuten ante ante respecto de porque socialmente non se deu Do mesmo xeito
en galego tampouco se pode esperar unha combinacioacuten do tipo por base en mdashasiacute se
poderiacutean enumerar exemplos para a gran maioriacutea de preposicioacutens de ambas as
linguasmdash O que pretende a comparacioacuten eacute observar que padroacuten ou tendencia son os
que predominan en cada sistema sobre a base dos corpus consultados
Finalmente coacutempre chamar a atencioacuten sobre o feito de que non todos os exemplos
son vaacutelidos na praacutectica xa que o que aquiacute se busca son marcadores discursivos cun
sentido nocional que expresen idea vontade pensamento aiacutenda que logo se oriente
de xeito espacial ou de pertenza Non se admiten a estudo construcioacutens que expresen
sentidos fiacutesicos aiacutenda que sexan propios da palabra nuclear como laquosobre a base de
terra batida crecen mellor as plantasraquo O referido aacutes eleccioacutens de exemplos vaacutelidos
para a anaacutelise discuacutetese a continuacioacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
129
3 Metodoloxiacutea e corpus
Para este estudo unha vez advertida na contorna unha posible variacioacuten discursiva
realizouse unha procura de cada un dos nuacutecleos nominais das locucioacutens
preposicionais Asiacute para o caso do espantildeol fixeacuteronse duacuteas procuras en SketchEngine
no corpus SpanishWeb2018 dos exemplos en contexto dos lemas base e respecto e
para o galego unha procura homoacutenima no corpus TILG Nas devanditas buscas non
se engadiu ningunha preposicioacuten concreta senoacuten que se consultou unicamente o
lema e foacuteronse seleccionando os exemplos pertinentes
Aiacutenda que para o SketchEngine entre todos os resultados puido especificarse
unha mostra aleatoria que evitase seguir un padroacuten determinado no que se refire ao
TILG a procura reduciuse a unha orde por ano Isto supoacuten o inconveniente de ter
varios exemplos do mesmo autor pero por outra banda dada a extensioacuten da mostra
(80 exemplos 20 para cada caso) hai distintos autores representados e incluso se
atopou variacioacuten dentro do mesmo Ademais en xeral como xa se apuntou non eacute
esperable unha variacioacuten preposicional maacuteis aloacute de duacuteas ou tres unidades
conmutables polo que o interesante eacute tameacuten estudar o contexto e vontade en cada
caso Finalmente no que atinxe aacute clasificacioacuten dos verbos acudiuse aacute ferramenta de
ADESSE
Estes foron os paraacutemetros medidos en cada exemplo
Localizacioacuten (autor(a) obra ano medio canle)
Rexistro do exemplo (se eacute (semi)formal ou (semi)informal)
Contexto dereito (a palabra ou conxunto da palabras aacute dereita da locucioacuten)
Tipo de palabra nuclear dereita (a nocionalmente ligada aacute locucioacuten)
Contexto esquerdo
Tipo de palabra nuclear esquerda
Preposicioacuten dereita
Preposicioacuten esquerda
Posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (anteposta ou posposta)
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE)
Relacioacuten co verbo se eacute non argumental
Pausa discursiva (antes ou despois da locucioacuten)
Tras a locucioacuten hai informacioacuten nova
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
130
Estes paraacutemetros pretenden medir tanto relacioacutens sintaacutecticas de colocacioacuten
como nocionais (con que elemento estaacute maacuteis estreitamente ligada a locucioacuten) En
ocasioacutens resulta difiacutecil delimitar e designar estes elementos dada a falta de contexto
que presentan alguacutens dos exemplos extraiacutedos Outro inconveniente xa referido aacute
eleccioacuten de exemplos eacute que non en todos se establece unha relacioacuten nocional
especialmente no caso de base que eacute empregada en moitas ocasioacutens como un punto
de referencia espacial (laquosobre a base dunha terra feacutertil crecen mellor as plantasraquo) e
mesmo como un lugar fiacutesico (laquoa base das operacioacutensraquo laquoa placa baseraquo) o cal levaba a
descartar moitos exemplos e a expandir a procura Tameacuten no galego se deu o
problema da coincidencia de significante entre respecto lsquocortesiacutea favor cara a algueacutenrsquo
e o respecto que ocupa a locucioacuten preposicional Todos foron en calquera caso
inconvenientes aacute hora de seguir buscando pero non se atoparon problemas durante
esta investigacioacuten
Foron un total de 80 exemplos 20 para cada grupo Os resultados dado o seu
caraacutecter escrito moacutevense entre a semiinformalidade e a (semi)formalidade aiacutenda
que de cando en vez se deu un rexistro informal Polo demais son exemplos
posteriores ao ano 2000 recollidos tanto de libros (para o galego) como da web (para
o espantildeol) e con autoriacutea de distinto xeacutenero e idade (factores que non se teraacuten en
conta xa que para o espantildeol non hai constancia disto)
Unha vez vistas as caracteriacutesticas xerais da mostra e a metodoloxiacutea pasaremos aacute
anaacutelise dos datos Posto que se trata dunha mostra extensa lanzarase unha serie de
taacuteboas-resumo dos datos que permitan unha anaacutelise clara destes
4 Anaacutelise dos resultados
A continuacioacuten expontildeeranse o graacuteficos-resumo3 da anaacutelise aplicada a cada un dos
oitenta exemplos que compontildeen esta mostra Partirase das graacuteficas para ir explicando
o obtido e finalmente facer as consideracioacutens oportunas para a interpretacioacuten
Os resultados analizaranse primeiro dentro de cada lingua e logo como
contraste entre ambas Existen catro grupos locucioacutens formadas con base en espantildeol
locucioacutens formadas con respecto en espantildeol locucioacutens formadas con base en galego e
locucioacutens formadas con respecto en galego4
3 Elaboraacuteronse usando a ferramenta estatiacutestica Jamovi 4 Os exemplos nomearanse co nuacutemero do apartado correspondente ao nuacutecleo e aacute lingua (que
figura no corpus) maacuteis a letra que se lle asignou por exemplo 11 h 12 b 21 s 22 j
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
131
41 Base
411 Espantildeol
Neste grupo como xa se sinalou recorreuse aacute ferramenta de procura en corpus
SketchEngine Dunha mostra aleatoria de 200 contextos os 20 exemplos vaacutelidos para
este estudo obtiveacuteronse tras consultar 155 deles Estes son os datos que lanzou esta
seccioacuten da mostra
Graacutefica 1 Rexistro do exemplo (BE)5
Este primeiro graacutefico mostra a tendencia para o espantildeol dos usos de base en
relacioacuten co rexistro de maacuteis a menos formal Non se obtivo ninguacuten exemplo
claramente informal maacuteis ao contrario todos se moveron na lintildea da formalidade
discursiva coas caracteriacutesticas que iso implica (maacuteis apego aacute norma maacuteis coidado na
escritura etc) Expreacutesase aquiacute en calquera caso o dado en todos os usos con base
como nuacutecleo a alternancia preposicional verase en representacioacutens seguintes que eacute
onde verdadeiramente se amosa ese apego ou non aacute norma acadeacutemica
Canto aos contextos dereito e esquerdo as Taacuteboas 1 e 3 dan conta da suacutea variacioacuten e as taacuteboas 2 e 4 da variacioacuten do seu nuacutecleo nocional6
5 BE = Base espantildeol o mesmo para Respecto (R) e Galego (G) 6 Este eacute a palabra coa que estaacute nocionalmente relacionada a locucioacuten non necesariamente a
maacuteis proacutexima no texto
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
Semiformal Semiinformal Formal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
132
Contexto dereito (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 7 350 350
Nome comuacuten 13 650 100
Taacuteboa 1 Contexto dereito (BE)
Tipo de palabra nuclear dereita (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbos 3 150 150
Nome comuacuten 16 800 950
Nome propio 1 50 100
Taacuteboa 2 Palabra nuclear dereita (BE)
Contexto esquerdo (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Oracioacuten 15 750 750
Texto 2 100 850
Nome comuacuten 2 100 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 3 Contexto esquerdo (BE)
Tipo de palabra nuclear esquerda (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencias acumuladas ()
Verbo 14 700 700
Complexo 2 100 800
Nome comuacuten 3 150 950
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 4 Palabra nuclear esquerda (BE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
133
Nestas taacuteboas poacutedese observar como se comporta o que rodea a locucioacuten o tipo
de palabra que tende a aparecer nas marxes da locucioacuten Isto eacute importante xa que as
locucioacutens empregadas como elemento discursivo necesitan dun contexto
determinado para aparecer nun texto e como norma xeral debe ter coherencia o
elemento que lle segue No contexto dereito mdashtras a locucioacutenmdash apreacuteciase que hai
maior concorrencia de nomes comuacutens (65) como no seguinte exemplo7 (11 h)
laquo[] que tiene como funcioacuten re-producirlo en la lengua meta deberaacute decidir
respecto de la traduccioacuten por un lado EN BASE A su propio criterio profesional8 y por
otro [hellip]raquo sendo por tanto o nome comuacuten o nuacutecleo maacuteis habitual para este contexto
(80) (iacutedem 11 h) Pola suacutea banda no contexto esquerdo existe maior liberdade
combinatoria xa que se trata do contexto que daacute peacute aacute locucioacuten e depende aacute suacutea vez
do resto do texto Asiacute hai exemplos dun contexto oracional (75) de nome comuacuten
(10) que reside nun nexo (5) e do texto (10) propiamente dito Con texto
referiacutemonos xeralmente a que non hai unha construcioacuten claramente relacionada coa
locucioacuten tanto para este caso de base como para respecto e en ambas as linguas
senoacuten que a antecede unha pausa discursiva longa (punto) unha cadea de elementos
ou falta informacioacuten no corpus sobre ese antecedente No caso do nexo adoita tratarse
doutro marcador textual que serve de apoio ou pausa discursiva leve para introducir
a locucioacuten coma en
(11d) laquo[] de GEI Los pasos que se podriacutean adoptar siempre respetando la matriz
energeacutetica de cada paiacutes latinoamericano y EN BASE A sus economiacuteas serian
relacionadas a una participacioacuten miacutenima de entre 20-35 de energiacuteas renovables
en la []raquo
Vese ademais un contexto dereito oracional No caso de texto o nuacutecleo eacute
complexo porque non hai unha soa palabra de referencia
Pasemos xa ao principal obxectivo deste traballo a alternancia preposicional
nestas locucioacutens Primeiro veremos a combinatoria aacute esquerda e dereita do nuacutecleo As
preposicioacutens dadas nestes casos son as maacuteis ou menos esperables sobre con en de
a tendo en conta ademais as restricioacutens da suacutea combinatoria Lembremos que a
primeira recomendacioacuten da RAE era cara ao uso de laquosobre a base deraquo e que de feito
sinala que eacute laquopreferible evitar el uso de en base araquo Os datos con todo son moi
reveladores en concentra o 50 dos exemplos fronte ao 25 de sobre o 20 de con
e un 5 para de A presioacuten normativa aiacutenda que se trataba de textos con tendencia aacute
formalidade non seriacutea aquiacute un factor que inclinase a balanza cara a un ou outro lado
No lado dereito consecuentemente a maior porcentaxe eacute para a (50) logo de (30)
7 Todos os exemplos extraiacutedos son [sic] 8 Cursiva engadida para destacar o elemento correspondente
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
134
e por uacuteltimo en (20) Comprobemos nos seguintes exemplos (11i 11 m 11 n
11ou) se como se apuntaba no marco teoacuterico pode percibirse un cambio nocional
dado o cambio formal
(11i) laquo[] se pueda Asi nos va en este pais Juan Buenos Aires Cuando me toca
pronunciarme sobre la pena de muerte no lo hago EN BASE A mi cercaniacutea personal al
asesino o a la viacutetima Me posiciono en contra por razones eacuteticas morales y socio-
poliacuteticas []raquo
A preposicioacuten maacuteis importante eacute a esquerda xa que establece a relacioacuten en
primeiro lugar da locucioacuten co texto eacute a que o situacutea nun ou outro estado En presenta
unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten absolutaraquo (Morera 1999) o cal eacute o maacuteis apropiado para
o sentido que ten o texto o falante tense que posicionar situar nun punto concreto
aiacutenda que sexa de forma nocional laquome posicionoraquo e fala desde unha situacioacuten
concreta laquomi cercaniacutearaquo e non simplemente dunha localizacioacuten imaxinaria
Comprobemos doutra banda o que sucede ao alternar en por sobre no seguinte
exemplo
(11m) laquo[] extravertido Este tipo se da maacutes frecuentemente en los hombres es un
individuo que elabora sus teoriacuteas SOBRE LA BASE DE datos objetivos obtenidos por
medio de la percepcioacuten sensorial o extraiacutedos de la cultura la emocioacuten y otros []raquo
Aquiacute a preposicioacuten indica unha laquosituacioacuten de ubicacioacuten relativa [non absoluta
como en] en el polo positivo de un punto de referencia dispuesto de forma verticalraquo
(Morera 1999) unha definicioacuten que concorda co sentido dubitativo do texto case
despectivo laquoeste tipo se da [hellip] es un individuo que [hellip]raquo e fai referencia a laquoteoriacuteasraquo
Estamos por tanto no que atingue aacutes suposicioacutens as ideas o que non se situacutea na
realidade senoacuten sobre ela sen contacto coa suacutea superficie porque aiacutenda non foi
concretado
(11n) laquo[] religioacuten sin nuacutemeros no hablo Todas las empresas tienen que cumplir la
legalidad Efectivamente pero partamos DE LA BASE DE que el Estado Catalaacuten que se cree
de la nada va a ser ilegal Ergo todo tu razonamiento cae cual castillo de naipes Keep []raquo
Para o exemplo anterior temos de un laquomovimiento de alejamiento visto desde el
origenraquo (Morera 1999) xa que como indica o verbo laquopartamosraquo o falante expresa
unha situacioacuten en movemento e non un punto estaacutetico do discurso o cal pode deberse
a que se fala de algo pasado xa sabido unha base asentada xa hai tempo por iso se
ve laquodesde a orixeraquo
(11o) laquo[] a su fin y quienes ahora ostentan el cargo lo hacen en medio de la
ilegalidad son unos usurpadores realmente CON BASE EN estas condiciones la actual
dirigencia sindical usurpa funciones De hecho hasta el momento tampoco ha
informado []raquo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
135
Neste caso a preposicioacuten con defiacutenese como laquosituacioacuten de acompantildeamento positivo
respecto dun punto de referenciaraquo (Morera 2000) e entre os seus moitos matices
conceptuais aquiacute tiacutenguese da significacioacuten de posesioacuten nun sentido conceptual de
confianza xa que existe a confianza que dan laquoestas condiciones a actual dirigencia
sindical usurpa funcionesraquo Poacutedese entender mesmo cun matiz de instrumento
laquousando estas condicioneshellipraquo Estas eleccioacutens non parten dun contildeecemento activo da
teoriacutea descritiva senoacuten que esta teoriacutea parte precisamente das devanditas eleccioacutens
da suacutea recompilacioacuten o falante limiacutetase a facer unha seleccioacuten inconsciente do que maacuteis
frecuentemente concorre nun ou outro contexto Nos demais exemplos do corpus
tameacuten se poden observar estes matices pero elixiacuteronse os maacuteis claros a modo de
ilustracioacuten Continuemos cos demais paraacutemetros medidos
Na Graacutefica 2 moacutestrase a posicioacuten da locucioacuten con respecto do verbo se esta se deu
anteposta (25) ou posposta (75) O verbo que se toma de referencia eacute o
nocionalmente maacuteis proacuteximo aacute locucioacuten ben porque depende directamente dela (laquo[hellip]
SOBRE LA BASE DE adaptarse a los requerimientos de la organizacioacuten productiva[hellip]raquo ej
11f) ben porque rexe a suacutea aparicioacuten (laquo[hellip]la uacutenica duda es EN BASE A si []raquo ej 11a)
Graacutefica 2 Posicioacuten da locucioacuten (BE)
Por outra banda a Graacutefica 3 lanza os resultados para a relacioacuten co verbo se eacute
argumental (e depende directamente del) ou se non o eacute (e enteacutendese con certa
independencia semaacutentica) Hai exemplos nos que malia se dar un verbo central que
se toma como referencia para situar a locucioacuten este eliacutexese porque non hai outro co
que comparala sendo por tanto non argumental Un 95 dos verbos foron
argumentais
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
136
Graacutefica 3 Relacioacuten co verbo (BE)
Aiacutenda que este estudo se centre na combinatoria sintaacutectica e semaacutentica
preposicional eacute moi interesante poder aproximarse aacute estrutura dos textos ao redor dos
distintos marcadores textuais segundo a suacutea natureza e como isto pode variar en duacuteas
linguas proacuteximas coma o espantildeol e o galego e maacuteis aiacutenda como un cambio do nuacutecleo
da construcioacuten pode tameacuten producir alteracioacutens nesa disposicioacuten textual Agora coa
axuda de ADESSE veremos que tipo semaacutentico tintildean os verbos nestes exemplos e se
predominou alguacuten (Taacuteboa 5) Tras iso verase se a locucioacuten foi introducida por unha
pausa discursiva e se antecedeu a informacioacuten nova no texto (Graacuteficas 4 e 5)
No que ao tipo de proceso verbal respecta non parece que haxa ningunha tendencia
significativa cara a un caso concreto Si se daacute con todo unha inclinacioacuten perceptible
cara a verbos de pensamento abstractos (atribucioacuten relacioacuten sensacioacuten inducioacuten
contildeecemento orientacioacuten) e de movemento fiacutesico ou nocional (cambio adquisicioacuten
usurpacioacuten) un feito que se poderiacutea relacionar coa natureza da preposicioacuten
correspondente Poacutedese facer por tanto unha divisioacuten por grupos de verbos
(1) adquisicioacuten atribucioacuten relacioacuten e propiedade
(2) cambio desprazamento creacioacuten e orientacioacuten
(3) causacioacuten inducioacuten
(4) comunicacioacuten e comunicacioacuten + competicioacuten
(5) contildeecemento e sensacioacuten e
(6) usurpacioacuten sen grupo
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
20
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
137
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BE)
Niveis Casos Frecuencias ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 2 118thinsp 118thinsp
Cambio 1 59thinsp 176thinsp
Adquisicioacuten 1 59thinsp 235thinsp
Causacioacuten 1 59thinsp 294thinsp
Comunicacioacuten + competicioacuten 1 59thinsp 353thinsp
Relacioacuten 1 59thinsp 412thinsp
Desprazamento 2 118thinsp 529thinsp
Usurpacioacuten 1 59thinsp 588thinsp
Sensacioacuten 1 59thinsp 647thinsp
Inducioacuten 1 59thinsp 706thinsp
Creacioacuten 1 59thinsp 765thinsp
Propiedade 1 59thinsp 824thinsp
Orientacioacuten 1 59thinsp 882thinsp
Contildeecemento 1 59thinsp 941thinsp
Comunicacioacuten 1 59thinsp 100thinsp
Taacuteboa 5 Proceso verbal (BE)
As graacuteficas seguintes 4 e 5 sobre a existencia ou non de pausas discursivas ou a
introducioacuten ou non de informacioacuten nova relacioacutenanse co foco comunicativo e o tema
do discurso onde haxa unha pausa previa aacute locucioacuten (37 dos casos) xa sexa por
unha pausa total (punto) ou leve (comas) faise unha separacioacuten e focalizacioacuten na
locucioacuten e o que esta introduce doutra banda poacutedese usar e de feito uacutesase a locucioacuten
para engadir informacioacuten nova tematizada (85 dos casos) En calquera caso esta
focalizacioacuten xa existe mediada pola propia inclusioacuten de elementos discursivos como
os que aquiacute se estudan e o que un elemento traacutetese ou non de informacioacuten nova non
o exime de ser tratado como destacado dentro do discurso Isto verase maacuteis
claramente en respecto
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
138
Graacutefica 4 Pausa discursiva (BE)
Graacutefica 5 Informacioacuten nova (BE)
Expostos os datos e explicacioacutens pertinentes por extenso para cada un dos
paraacutemetros medidos nas locucioacutens construiacutedas con base en espantildeol abordaranse os
seguintes puntos dunha forma maacuteis esquemaacutetica que non caia na repeticioacuten da
informacioacuten xa dada Seguirase a disposicioacuten indicada unha vez que se presentan os
resultados dunha estrutura para ambas as linguas compaacuteranse entre si e insiacuterese a
anaacutelise
0
2
4
6
8
10
12
14
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
139
412 Galego
Aacute hora de achar as locucioacutens con base no corpus do TILG os exemplos extraeacuteronse entre
as 200 primeiras entradas dispostas por orde de ano Fixeacuteronse as mesmas
consideracioacutens inclusivas e excluiacutentes que para o espantildeol No que ao rexistro dos
exemplos se refire mentres que para o espantildeol foi semiformal ou formal o 85 dos casos
para o galego foi o 65 cunha notable diferenza entre os exemplos formais que en
espantildeol ascendiacutea a sete e en galego reduacutecese a un Isto pode indicar unha tendencia do
espantildeol para usar as locucioacutens construiacutedas con base en contextos maacuteis formais ou mellor
a tendencia para evitar o seu uso en contextos comunicativos maacuteis informais9
Observemos agora nas Taacuteboas 6 e 7 o tipo de contexto dereito e esquerdo que
rodeou as locucioacutens galegas
Contexto dereito (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 9 450thinsp 450thinsp
Nome comuacuten 9 450thinsp 900thinsp
Nome propio 1 50thinsp 950thinsp
Adxectivo 1 50thinsp 100
Taacuteboa 6 Contexto dereito (BG)
Contexto esquerdo (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Oracioacuten 14 700thinsp 700thinsp
Texto 3 150thinsp 850thinsp
Nome comuacuten 2 100thinsp 950thinsp
Nexo 1 50 100
Taacuteboa 7 Contexto esquerdo (BG)
9 Duacuteas aclaracioacutens por unha banda necesitariacutease un maior nuacutemero de exemplos para asegurar
os resultados da comparacioacuten por iso se fala de tendencia por outra son todos exemplos de texto escrito o cal pode limitar a expresioacuten da informalidade nalguacutens casos aiacutenda que se tratase dun texto en lintildea
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
140
A continuacioacuten trataremos as palabras nucleares aacute dereita (Graacutefica 6) e aacute
esquerda (Graacutefica 7) Antes diso sinalemos como o contexto dereito en galego
abriuse maacuteis en espantildeol soacute habiacutea nomes comuacutens (65) e oracioacutens (35) en tanto
que en galego atopamos oracioacutens (45) nomes comuacutens (45) nomes propios (5)
e adxectivos (5) Aacute esquerda antes da locucioacuten en galego deacuteronse datos case iguais
aos do espantildeol 70 oracioacutens 15 texto 10 nome comuacuten e 5 nexos o espantildeol
difire destes datos nun 5 que lle gantildean as oracioacutens aos textos
Graacutefica 6 Palabra nuclear dereita (BG)
Graacutefica 7 Palabra nuclear esquerda (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
141
Neste caso a palabra nuclear dereita maacuteis habitual mantense como o nome comuacuten
(85 fronte a 80 do espantildeol) No lado esquerdo mantense igualmente o verbo cun
65 dos casos en galego e un 70 en espantildeol
Analicemos o comportamento e alternancia das preposicioacutens e se se pode dar a
mesma explicacioacuten para esta lingua
Graacutefica 8 Preposicioacuten esquerda (BG)
Graacutefica 9 Preposicioacuten dereita (BG)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Sobre Con En A
0
2
4
6
8
10
12
14
16
A De En
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
142
Como se pode apreciar no lado esquerdo hai unha gran preferencia por usar en
(68 en comparacioacuten co 50 do espantildeol) e un emprego en menor medida de sobre
125 fronte ao 25 da lingua anterior Neste caso aiacutenda que a RAG non se mostra
tan contundente como a espantildeola si que existe unha guiacutea impliacutecita cara ao uso de
sobre a base de eacute tameacuten evidente que resultou unha recomendacioacuten desatendida polo
menos nestes exemplos No lado dereito a supoacuten o 833 dos exemplos mentres que
en espantildeol era soacute no 50 Pero acudamos aacute realidade concreta do corpus para
estudar as posibles causas da alternancia cos exemplos 12e 12 r 12s
(12e) laquo[] estaacute artellado a partir de unha de as Constitucioacutens maacuteis completas de ou
mundo e que esta se elaborou EN BASE A ou voto de ou vinte de maio que como eacute
ben sabido gantildeou ou Presidente por []raquo
A situacioacuten de localizacioacuten absoluta especialiacutezase no exemplo anterior nun
sentido material de punto de partida como unha maneira de presentar unha
situacioacuten soacutelida mdashneste caso avalariacutea a solidez da constitucioacuten por ter a suacutea orixe no
voto
(12 r) laquo[] para poder establecer un modelo que axude a identificar espazos de
actividades metaluacuterxicas especializadas SOBRE A BASE que nos daacute ou presente ( e
pasado ) etnograacutefico Ou espazo de ou ferreiro con adicacioacuten a []raquo
A localizacioacuten relativa que se mostra no caso anterior ao elixir esta preposicioacuten
pode vir dada por unha situacioacuten temporal dos feitos laquoa base que nos daacute ou presente
(e pasado) etnograacutefico)raquo Cando un feito non se situacutea de forma universal ou nocional
espacial senoacuten temporal adoita atribuiacuterselle un grao de inestabilidade de
relatividade
(12 s) laquo[] dura realidade de ou paiacutes Sobre todo a tremenda taxa de paro que tan
soacute flutuacutea CON BASE EN vos poucos traballos que se crean de camareiro peoacuten da
construcioacuten ou mozo para todo []raquo
Nesta preposicioacuten poacutedese recorrer ao seu matiz positivamente concomitante xa
que a laquotaxa de paroraquo flutuacutea aacute vez acompantildeando a laquovos poucos traballos que se
creanraquo e non sobre eles ou neles xa que non eacute unha localizacioacuten determinada senoacuten
dependente dun continuo cambio
Evideacutenciase nestes exemplos do galego que aiacutenda que sexan linguas proacuteximas a
alternancia de matices semaacutenticos asociados a unha ou outra preposicioacuten non se
percibe de forma tan clara Aiacutenda asiacute hai unha escaseza de exemplos que non sexan
da preposicioacuten en que dificulta tameacuten atopar exemplos ilustrativos
Pasemos pois aacute posicioacuten da locucioacuten respecto ao verbo (Graacutefica 10) e aacute relacioacuten
con este (Graacutefica 11)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
143
Graacutefica 10 Posicioacuten da locucioacuten (BG)
Graacutefica 11 Relacioacuten co verbo (BG)
Existe igualmente e na mesma porcentaxe (75) ca en espantildeol unha preferencia
pola locucioacuten posposta do mesmo xeito que unha relacioacuten co verbo de caraacutecter
argumental coma a que se establece no exemplo seguinte onde en base a se relaciona
directamente co exposto
(12 l) laquo[] xuiacutezo en ou que eu fun un de vos avogados defensores ( con pouco eacutexito
desgraciadamente ) EN BASE A ou anteriormente exposto quero facer un firme
chamamento a esta Asociacioacuten para que se pronuncie sobre a [] [sic]raquo
Continuando coa caracterizacioacuten dos verbos na seguinte Taacuteboa 8 atoacutepanse
clasificados por tipo semaacutentico De novo non hai grandes tendencias a unha ou outra
caracterizacioacuten maacuteis alaacute das mencionadas para o espantildeol como tendencias
aglutinantes
0
2
4
6
8
10
12
14
16
Posposto Anteposto
0
5
10
15
20
Argumental Non argumental
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
144
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (BG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten + percepcioacuten 1 56thinsp 56thinsp
Peticioacuten 1 56thinsp 111thinsp
Cambio 2 111thinsp 222thinsp
Disposicioacuten 1 56thinsp 278thinsp
Atribucioacuten 1 56thinsp 333thinsp
Adquisicioacuten 2 111thinsp 444thinsp
Creacioacuten 1 56thinsp 500thinsp
Valoracioacuten 2 111thinsp 611thinsp
Fase 1 56thinsp 667thinsp
Relacioacuten 1 56thinsp 722thinsp
Transferencia 1 56thinsp 778thinsp
Percepcioacuten + relacioacuten 1 56thinsp 833thinsp
Contildeecemento 1 56thinsp 889thinsp
Comunicacioacuten 1 56thinsp 944thinsp
Percepcioacuten 1 56thinsp 100thinsp
Taacuteboa 8 Tipo de proceso verbal (BG)
Finalmente para a pausa discursiva presenta os mesmos datos que o espantildeol un
65 de exemplos non a tentildeen na insercioacuten de informacioacuten nova tras a locucioacuten esta
daacutese nun 90 dos casos (5 maacuteis que en espantildeol) As estratexias focalizadoras seriacutean
as mesmas a locucioacuten actuacutea por si soa como un elemento focalizador polo que
poderiacutea resultar redundante engadir maacuteis construcioacutens pausas ou chamadas de
atencioacuten nese sentido
42 Respecto
Seguirase o mesmo esquema primeiro unha lingua e logo xunto aos datos da
seguinte establecerase a comparativa Non se faraacute doutra banda unha comparativa
entre as duacuteas locucioacutens xa que aiacutenda que poden ter correspondencias nalguacuten dos seus
matices non son a mesma cousa nin aparecen nos mesmos contextos
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
145
421 Espantildeol
En primeiro lugar o rexistro do exemplo na Graacutefica 12 Poacutedese observar certa
tendencia para aparecer nos tres contextos (tampouco nesta locucioacuten houbo casos de
rexistro claramente informal)
Graacutefica 12 Rexistro do exemplo (RE)
A seguir amoacutesanse os contextos dereito e esquerdo e os seus nuacutecleos (Graacuteficas 13
a 16) Como se ve no hai gran variacioacuten entre estes e a alternancia que se daacute amoacutesase
de forma bastante estable nesta locucioacuten
Graacutefica 13 Contexto dereito (RE)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Semiformal Semiinformal Formal
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
146
Graacutefica 14 Contexto esquerdo (RE)
Graacutefica 15 Palabra nuclear dereita (RE)
Graacutefica 16 Palabra nuclear esquerda (RE)
0
2
4
6
8
10
12
Oracioacuten Nome comuacuten Texto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Verbo Nome comuacuten
0
2
4
6
8
10
Complexo Verbo Nome comuacuten
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
147
Continuacutease coas tendencias esperables para esta locucioacuten xeralmente eacute o inicio
dunha oracioacuten que ben reformula o anterior ben achega informacioacuten noutro sentido
por iso o seu contexto esquerdo eacute textual ou oracional maiormente (cun nuacutecleo
complexo ou de nome comuacuten) Aacute dereita tras a locucioacuten o maacuteis habitual eacute que se dea
e efectivamente daacutese un nome propio ou unha oracioacuten polo que a palabra nuclear
maacuteis habitual eacute o nome seguido dun verbo
No referido aacutes preposicioacutens (Graacuteficas 17 e 18) tampouco se atopou gran
variacioacuten pois a propia base da locucioacuten e os seus contextos de uso non a permiten
As preposicioacutens principais foron a laquoPunto final absoluto de un movimiento de
aproximacioacutenraquo e con laquoSituacioacuten de acompantildeamiento positivo respecto a un punto de
referenciaraquo (Morera 1999) Conveacuten destacar que en moitos casos para ambas as
linguas non habiacutea preposicioacuten inicial (como en (21 b) laquo[]la posicioacuten del partido
RESPECTO A la aseveracioacuten realizada por Leoacuten Trosky []raquo) Vexamos as graacuteficas
Graacutefica 17 Preposicioacuten esquerda (RE)
Graacutefica 18 Preposicioacuten dereita (RE)
44
46
48
5
52
54
56
58
6
62
Con A
0
2
4
6
8
10
12
14
A De
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
148
Para o caso de con xa se apuntaron diversos matices semaacutenticos pero podemos
destacar agora de novo o de instrumento a traveacutes do cal se fai algo neste caso
poacutedese reformular e volver traer a colacioacuten unha idea ou cambiala por outra grazas
aacute preposicioacuten achegando ademais seguridade discursiva nese cambio e certo apego
normativo (non hai unha recomendacioacuten estrita porque non existe gran variacioacuten)
Para a ese punto final de aproximacioacuten absoluto enteacutendese como un sentido de non
extensioacuten de chegar aacute conclusioacuten e punto uacuteltimo polo que permite reformular o
exposto grazas a que mediante o seu uso a accioacuten discursiva comeza e termina no
mesmo punto
(21i) laquo[] debido a la denuncia que realizara el Ente Provincial de Turismo por la
ocupacioacuten de la Ciudad Sagrada de Quilmes AL RESPECTO el letrado informoacute que en los
Tribunales de Concepcioacuten el organismo de turismo interpuso un recurso judicial []raquo
A posicioacuten respecto ao verbo deuse de forma equilibrada 10 casos para cada un
o cal demostra certa flexibilidade de insercioacuten propiciada en parte por poder
presentarse sen unha preposicioacuten inicial que limite esa combinatoria Pola suacutea banda
o 80 dos verbos foron de caraacutecter argumental e na distribucioacuten por proceso de
ADESSE si que hai unha tendencia observada (Taacuteboa 9) cara aos verbos de
comunicacioacuten cun 30 e seis exemplos o cal eacute destacable tendo en conta que a
norma ata este punto era un ou dous exemplos de cada verbo
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RE)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 3 150thinsp 150
Cambio 1 50 200thinsp
Comunicacioacuten 6 300 thinsp 500thinsp
Permiso 1 50 550thinsp
Comunicacioacuten + Creacioacuten 1 50 600thinsp
Existencia 1 50 650thinsp
Percepcioacuten 2 100thinsp 750thinsp
Disposicioacuten 1 50 800thinsp
Posesioacuten 2 100 900thinsp
Transferencia 1 50 950thinsp
Unioacuten + Relacioacuten 1 50thinsp 100thinsp
Taacuteboa 9Tipo de proceso verbal (RE)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
149
Doutra banda sobre as pausas discursivas volve haber un 50 para cada opcioacuten
non deixa de referendarse a idea da maior mobilidade desta locucioacuten dentro do texto
Finalmente engade informacioacuten nova un 70 das veces xa que dentro dese 30
restante adoacuteitanse atopar exemplos de reformulacioacutens do que se comentou con
anterioridade coma no seguinte
(21ntilde) laquo[] con resultados muy positivos que tienen que servir de referencia para
la labor a desarrollar en Roquetas dijo AL RESPECTO [de lo ya comentado] el concejal
de IU en el Ayuntamiento de Roquetas Juan Pablo Yakubiuk []raquo
422 Galego
Esta lingua si que achegou certa variacioacuten contextual e de estilo para a locucioacuten
ademais de diferir nalguacuten dos paraacutemetros ao compararse co espantildeol Primeiro no
rexistro estes foron os datos (Graacutefica 19)
Graacutefica 19 Rexistro do exemplo (RG)
Poacutedese ver como se descarta o contexto plenamente formal que se distribuacutee entre
ambos os termos medios case aacute vez cando no corpus do espantildeol habiacutea un 25
formal Esta eacute unha locucioacuten maacuteis comuacuten para as duacuteas linguas que a formada con
base xa que daacute maacuteis xogo e permite un maior rango combinatorio En canto ao
contexto dereito tameacuten difire do equilibrio dos exemplos en espantildeol 40 oracioacutens
55 nomes comuacutens e 5 texto cun nuacutecleo eminentemente nominal (90) case aacute
vez que o anterior punto Na esquerda o seu contexto eacute oracional ou textual en
maioriacutea cun 5 para o nome comuacuten o 55 leacutevao a oracioacuten sendo maacuteis elevado ca
en espantildeol cun nuacutecleo que se asemella aos lanzados polo espantildeol soacute que coa
inclusioacuten dun nexo (veacutexase Graacutefica 20)
0
2
4
6
8
10
12
Semiformal Semiinformal
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
150
Graacutefica 20 Palabra nuclear esquerda (RG)
Na alternancia das preposicioacutens aiacutenda que engade con a dereita e de a esquerda
sucede igual que para o espantildeol hai poucos casos nos que se aprecie ben un cambio
semaacutentico como os descritos para base en espantildeol Deacutebese tameacuten aacute capacidade de
respecto para aparecer soacute nos textos sen estar mediado por unha preposicioacuten un
exemplo de oralidade textual que vai restando elementos formais a favor dunha rede
de inferencias pragmaacuteticas Observemos as graacuteficas 21 e 22 sobre a distribucioacuten
preposicional e posteriormente alguacutens exemplos disto
Graacutefica 21 Preposicioacuten esquerda (RG)
0
1
2
3
4
5
6
7
8
Complexo Verbo Nome comuacuten Nexo
0
1
2
3
4
5
6
7
Con A De
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
151
Graacutefica 22 Preposicioacuten dereita (RG)
(22k) laquo[] con cada periacuteodo beacutelico O pasado mariacutetimo de o porto ferrolano aparece
asociado a o porto coruntildeeacutes CON RESPECTO DE o cal actuaba de segundoacuten utilizado
basicamente como lugar de refuxio desde finais de o seacuteculo XVI []raquo
No exemplo anterior o sentido de orientacioacuten plenamente concomitante queda
patente xa que se situacutea unha localizacioacuten nocional medida segundo algo ou algueacuten
nunha relacioacuten que ademais e polo contexto se deu durante tempo e non como un
movemento puntual de traacutensito
(22 s) laquo[] diversas formas en ou mesmo castro como xa mencionei Non pretendo
describir de novo ou que A Ou RESPECTO DE as forxas como estrutura de actividade
metaluacuterxica en ou presente tentildeo dito xa en paacutexinas anteriores []raquo
Nestoutro xa que se trata dun movemento final absoluto un punto ao que xa se
chegou poacutedese explicar o uso da preposicioacuten por ese laquode novoraquo eacute dicir xa se
describiu xa se atopa o falante nese punto discursivo e por iso elixiriacutea esa e non outra
preposicioacuten
Hai que ter en conta para o caso do galego que se recolleron varios exemplos do
mesmos autor e que aiacutenda que iso reduce a capacidade de alternancia da mostra non
a elimina pois observouse tameacuten variacioacuten no mesmo autor Isto eacute importante xa que
maacuteis aloacute de eleccioacutens inconscientes a mutabilidade de certas estruturas pode residir
unicamente no costume tanto social (que explica as diferenzas entre ambas as
linguas) coma persoal
0
2
4
6
8
10
12
A De Con
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
152
Para a localizacioacuten da locucioacuten respecto do verbo non hai gran variacioacuten pero si
que difire do espantildeol onde habiacutea unha igualdade entre anteposto e posposto A
Graacutefica 23 mostra esta tendencia do galego Por outra banda na relacioacuten co verbo
mantense a inclinacioacuten para ser argumental como se aprecia na Graacutefica 24
Graacutefica 23 Posicioacuten da locucioacuten (RG)
Graacutefica 24 Relacioacuten co verbo (RG)
Houbo unha reducioacuten dos casos de locucioacuten anteposta (40 fronte ao 50 do
espantildeol) pero a proporcioacuten de argumentalidade mantense na mesma lintildea
0
2
4
6
8
10
12
14
Posposto Anteposto
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Argumental Non argumental
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
153
No que respecta ao tipo de proceso verbal (Taacuteboa 10) mantense o proceso de
comunicacioacuten como o maacuteis produtivo nesta combinacioacuten non obstante aparece a
diferenza do espantildeol o proceso de creacioacuten o cal nos apunta cara aacute maior gama de
posibilidades que esta locucioacuten ten en galego Como se viu para esta lingua
preseacutentase maacuteis flexible na suacutea combinatoria do que para o espantildeol tanto en
preposicioacutens coma en contexto e rexistro mdasho feito de darse nunha gama informal
acheacutegalle maior espontaneidade e permite esta variacioacutenmdash Observemos a Taacuteboa 10
coa dispersioacuten e porcentaxes
Tipo de proceso verbal (clasificacioacuten ADESSE) (RG)
Niveis Casos Frecuencia ()
Frecuencia acumulada ()
Atribucioacuten 1 50thinsp 50thinsp
Comunicacioacuten 5 250thinsp 300thinsp
Actividade 2 100thinsp 400thinsp
Relacioacuten 1 50thinsp 450thinsp
Inducioacuten 1 50thinsp 500thinsp
Transferencia 1 50thinsp 550thinsp
Transferencia 1 50thinsp 600thinsp
Desprazamento 2 100thinsp 700thinsp
Creacioacuten 3 150thinsp 850thinsp
Modificacioacuten 1 50thinsp 900thinsp
Existencia 1 50thinsp 950thinsp
Localizacioacuten 1 50 100
Taacuteboa 10 Tipo de proceso verbal (RG)
Para terminar con esta anaacutelise e comparacioacuten vexamos a presenza de pausas
discursivas e informacioacuten nova antes e tras a locucioacuten respectivamente nos Graacuteficos
25 e 26 seguintes As pausas discursivas tidas en conta son tanto fortes (22 g) laquo[]
puido respirar aliviado RESPECTO A ela debo dicir cheraquo[]) coma leves e a
informacioacuten nova miacutedese como aquela que non fai referencia anafoacuterica ao discurso
(22 j) laquo[] sarxento en as Brigadas Especiais de ou Exeacutercito RESPECTO A vos seus
estudos resultaba ser unha superdotada []raquo Vexamos as graacuteficas estaacuten coma en
espantildeol moi equilibradas
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
154
Graacutefica 25 Pausa discursiva (RG)
Graacutefica 26 Informacioacuten nova (RG)
Entre ambas as linguas aiacutenda que se observa unha variacioacuten especialmente no
semaacutentico e pragmaacutetico os contextos sintaacutecticos e os recursos de focalizacioacuten e
tematizacioacuten como pausas e indexacioacuten de informacioacuten nova moacutevense nas mesmas
tendencias A maior diferenza viuse na locucioacuten semanticamente maacuteis pesada a que
se construacutee con base xa que permitiacutea maior alternancia preposicional pero aacute suacutea vez
un contexto combinatorio restritivo obrigaacutebaa a desenvolver orientacioacutens de sentido
distintas Trataremos de forma sucinta nas conclusioacutens alguacutens aspectos deste
estudo e o contraste interlinguumliacutestico observado
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
0
2
4
6
8
10
12
Si Non
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Sobre a alternancia nas locucioacutens preposicionais con base e respectohellip
155
5 Conclusioacutens
Do exposto neste estudo extraacuteense as seguintes conclusioacutens
En primeiro lugar aiacutenda que o esperable ao comezo era unha alternancia
semaacutentica visible para ambas as linguas o galego mostrouse maacuteis opaco ao devandito
cambio da matriz semaacutentica da suacutea base por efecto da preposicioacuten Isto leacutevanos aacute
necesidade de axustar a teoriacutea a esta lingua para poder ofrecer unha mellor e maacuteis
completa descricioacuten do seu cambio
Segundo ao ser comunidades linguumliacutesticas diferenciadas existen contextos de
alternancia que non son compartidos Con todo no que aacutes semellanzas se refire estas
deacutebense aacute proximidade territorial e aacute situacioacuten de bilinguumlismo da maioriacutea de falantes
de Galicia existe un transvasamento de usos e casos de alternancia que con total
seguridade reflectiriacutease nunha enquisa centrada no espantildeol de Galicia e o galego
En terceiro lugar e nesta lintildea demostrouse a capacidade explicativa da realidade
e variacioacuten linguumliacutesticas que tentildeen as teoriacuteas descritivistas se se combinan con outras
de corte cognitivo Eacute importante non soacute describir os feitos de fala ou a escritura senoacuten
achegar tameacuten explicacioacutens baseadas nesa descricioacuten
Cuarto este estudo tivo unha serie de limitacioacutens propias das suacuteas caracteriacutesticas
un futuro traballo nesta lintildea daraacute unhas consideracioacutens maacuteis certeiras e apoiadas nun
corpus moito maior de exemplos Aiacutenda asiacute esta eacute unha boa base para a cuestioacuten
As tendencias xerais descritas na epiacutegrafe de Anaacutelise dos datos serven como ese
punto de partida comparativo galego-espantildeol e son de grande interese xa que como
se viu poden darse puntos que rompen co esperado e que de seguro ocuparaacuten
futuros estudos sintaacutectico- semaacutenticos de natureza contrastiva
Referencias bibliograacuteficas
ADESSE = Garciacutea-Miguel Joseacute Mordf (dir) (2019) Alternancias de Diaacutetesis y Esquemas Sintaacutectico-Semaacutenticos del Espantildeol (ADESSE) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpadesseuvigoesindexphpADESSEIniciogt
Morera Peacuterez M (1999-2000) Apuntes para una gramaacutetica del espantildeol de base semaacutentica Puerto del Rosario Servicio de Publicaciones del Excmo Cabildo de Fuerteventura 1999-2000 ISBN 84-87461-71-9
RAE = Real Academia Espantildeola (2021) Diccionario en liacutenea de la lengua espantildeola Dispontildeible en lthttpsdleraeesgt [Consultado 22052021]
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
156
RAG = Gonzaacutelez Gonzaacutelez Manuel (dir) (2021) Dicionario da Real Academia Galega A Coruntildea Real Academia Galega Dispontildeible en lthttpsacademiagaldicionariogt [Consultado 22052021]
Sketch Engine Language corpus management and query system [online] Dispontildeible en lthttpwwwsketchengineeugt [Consultado 21052021]
The jamovi project (2021) jamovi (Version 18) [Computer Software] Dispontildeible en lthttpswwwjamoviorggt
TILG = Santamarina Fernaacutendez Antoacuten (dir) (2018) Tesouro Informatizado da lingua galega (TILG) [en lintildea] Dispontildeible en lthttpsilguscesTILGglgt
157
AUTORES E AUTORAS DE CUMIEIRA vol 6 (2021)
ABRAHAM CASTRO GARCIacuteA
Nado no 1998 no barrio de Teis (Vigo) cursou con eacutexito nos anos 2016-2020 o Grao en
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios da Universidade de Vigo coa mencioacuten en
Filoloxiacutea Galega No curso 2020-2021 realizou o Maacutester Universitario en Profesorado en
Educacioacuten Secundaria Obrigatoria Bacharelato Formacioacuten Profesional e Ensino de
Idiomas na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiais castelaacuten e galegoraquo
AacuteNGELA OTERO FONTAacuteN
Naceu en 1993 en Pontevedra e graduouse en 2020 na Universidade de Vigo no grao de
Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No ano 2020-2021 cursou na mesma
universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
seguindo a especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo Actualmente segue a suacutea
formacioacuten realizando cursos formativos ao mesmo tempo que prepara as oposicioacutens de
Educacioacuten Secundaria
NURIA BOUZAS ANTAS
Nacida en 1998 en Pazos de Borela (Cotobade) graduouse en 2020 na Universidade de
Vigo no grao de Ciencias da Linguaxe e Estudos Literarios No curso 2020-2021 cursou na
mesma universidade o Mestrado de Profesorado en Educacioacuten Secundaria e Bacharelato
na especialidade de laquoLinguas e literaturas oficiaisraquo
FERNANDO GROBA BOUZA
Naceu en Santiago de Oliveira (Ponteareas Pontevedra) en 1979 Licenciouse en Filoloxiacutea
Galega na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse en Estudos Linguumliacutesticos
na Universidade de Vigo coa tese O leacutexico da hipoloxiacutea no galego oral (2020) O seu labor
investigador ceacutentrase nos aacutembitos da Lexicografiacutea da Terminoloxiacutea da Fraseoloxiacutea e
recentemente na Dialectoloxiacutea Entre as suacuteas achegas destacan varios artigos en revistas
cientiacuteficas como Cadernos de fraseoloxiacutea Madrygal ou Cadernos de lingua e os libros
Vocabulario galego-castelaacuten da carpintariacutea da madeira (2006) e Galegos no Minho 20
anos do Centro de Estudos Galegos na Universidade do Minho (2017)
ANTONIO MARTIacuteN PINtildeERO
Nacido en Santa Cruz de Tenerife en 1998 graduouse en 2020 en Espantildeol Lengua y
Literatura na Universidade de La Laguna En 2020-2021 cursou o Maacutester Interuniversitario
en Linguumliacutestica Aplicada polas universidades de Vigo Santiago de Compostela e A Coruntildea
e na actualidade realiza o doutoramento en Linguumliacutestica da Universidade de La Laguna
Gantildeou o XII Premio Bienal de Poesiacutea Joven Emilio Alfaro Hardisson (2020) do Ateneo de
La Laguna e colabora con revistas de arte e investigacioacuten como Cipselas e Nexo
159
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
CUMIEIRA Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega eacute unha publicacioacuten do
Departamento de Filoloxiacutea Galega e Latina da Universidade de Vigo que quere dar a
contildeecer traballos cientiacuteficos de novos investigadores que versen sobre a lingua e a
literatura galegas
O traballos que se presenten para publicar deben estar redactados preferentemente en
galego e os temas que aborden estaraacuten relacionados coa Filoloxiacutea Galega -entendida nun
senso amplo- ou cos estudos linguumliacutesticos e literarios doutras linguas -en especial os
estudos lusoacutefonos- sempre que resulten de interese para o galego
O enviacuteo dos traballos orixinais farase por correo electroacutenico ao enderezo
xsalgadouvigoes e conteraacute un arquivo en versioacuten Word e outro en versioacuten PDF en caso
de haber imaxes estas deberaacuten vir situadas no lugar que lles corresponda no texto e
tameacuten nun arquivo aacute parte e coa suficiente calidade para a suacutea impresioacuten Para as taacuteboas
graacuteficas fotografiacuteas mapas etc teacutentildease en conta que a publicacioacuten eacute en branco e negro
Unha vez recibidos os traballos orixinais estes seraacuten sometidos por unha comisioacuten
cientiacutefica a un proceso de revisioacuten que ditaminaraacute se son aptos para publicar ou se
precisan facer modificacioacutens
O contido final dos textos publicados seraacute responsabilidade de cada autor
Os textos orixinais que se presenten deben ter en conta as seguintes indicacioacutens en canto
a tamantildeos formatos citas bibliografiacutea e outras cuestioacutens
O texto para publicar viraacute redactado en formato Word en letra Cambria redonda
tamantildeo 11 e non debe superar as 10000 palabras
Conteraacute un tiacutetulo en galego e a suacutea versioacuten ao ingleacutes en lintildea aacute parte figuraraacute a suacutea
autoriacutea e a institucioacuten aacute que pertence (se a houber) e noutra lintildea un enderezo
electroacutenico de contacto Todo en letra Cambria 12 negra
Presentaraacute tameacuten un laquoResumoraquo redactado en galego dunhas 150 palabras que
describa os obxectivos e contidos do artigo e tameacuten a correspondente versioacuten en
ingleacutes dese laquoAbstractraquo Despois do resumo e o abstract incluiranse catro laquoPalabras
chaveraquo que identifiquen o contido Todo en letra Cambria 10 redonda
Oa autora pode facer agradecementos nunha nota a peacute de paacutexina que se
incluiraacute na palabra final do primeiro epiacutegrafe
O corpo de texto expositivo seraacute en letra Cambria 11 e a entrelintildea simple
O traballo artellarase en apartados en non maacuteis de tres niveis o tiacutetulo do primeiro
nivel en Cambria negra o segundo nivel en Cambria negra-cursiva e o terceiro
nivel en cursiva todo en tamantildeo de corpo 12
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
160
1 Apartado
12 Subapartado
121 Subapartado
Nas citas textuais a outros autores de seren menos de tres lintildeas incluiranse
dentro do texto expositivo encerrados en aspas (laquoraquo) se son maacuteis de tres lintildeas iraacute
en texto aparte en Cambria 10 redonda cunha sangriacutea de 3 cm pola esquerda
O texto das citas a peacute de paacutexina debe ir en letra Cambria 10 redonda
O sistema interno de citas seraacute o que emprega o apelido ou apelidos do autora
ano dous puntos espazo e paacutexinas coma nestes exemplos (Castro Veiga 2000
23) ou Castro Veiga (2000 23) segundo corresponda
No final do artigo incluiranse soacute as Referencias bibliograacuteficas citadas ao longo do
texto expositivo cun sangrado aacute francesa seguindo este procedemento
Libro
Aacutelvarez Rosario Xoseacute Xove (2002) Gramaacutetica da lingua galega Vigo Galaxia
Publicacioacuten en lintildea
TILG = Santamarina Antoacuten (dir) (1986) Tesouro Informatizado da Lingua
Galega (TILG) Santiago Universidade Dispontildeible en lthttp
wwwtiuscestilggt [Consulta do 12062013]
Capiacutetulo de libro
Aacutelvarez Blanco Rosario (2000) laquoO redobro de A + FN en galego modernoraquo
en R Vieira de Castro P Barbosa (orgs) Actas do XV Encontro
nacional da Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica vol 1 Braga
Associaccedilatildeo Portuguesa de Linguiacutestica 75-93
Fernaacutendez Salgado Benigno Henrique Monteagudo (1995) laquoDo galego
literario ao galego comuacuten o proceso de estandarizacioacuten na eacutepoca
contemporaacutenearaquo en H Monteagudo (ed) Estudios de
sociolinguumliacutestica galega sobre a norma do galego culto Vigo Galaxia
99-176
Varela Barreiro X (1997) laquoA existencia de duacuteas expresioacutens cliacuteticas de
segunda persoa singular en galegoraquo en B Fernaacutendez Salgado (ed)
Actas do IV Congreso Internacional de Estudios Galegos (Universidade
de Oxford 26-28 setembro 1994) vol 1 Oxford Sada Centro de
Estudios Galegos Edicioacutens do Castro 319-342
NORMAS PARA O ENVIacuteO DE ORIXINAIS
161
Artigo de revista
Pita Rubido Mordf Luiacutesa (2006) laquoAlgunhas consideracioacutens sobre os dativos non
argumentaisraquo Revista Galega de Filoloxiacutea 7 143-165
Saacutenchez Ferraces Xoseacute Luiacutes (2008) laquoVicente Risco e a modernidade Lectura
e anaacutelise de tres relatosraquo Madrygal 11 91-100
De ser aceptado o traballo para a suacutea publicacioacuten o editor facilitaralle oacute autora
a folla de estilo da publicacioacuten para que poida reconverter o seu artigo oacute formato
da publicacioacuten CUMIEIRA
CUMIEIRA 6
Cadernos de investigacioacuten da nova Filoloxiacutea Galega
162