Post on 27-Apr-2018
El estudiante:
• Practicarálaescriturayfo-néticalatinas.
• Demostrarásushabilidadesenelusodelaterminologíapropuesta.
INTRODUCCIÓN
La lenguacuyosello lexicológicomarcóen formadeterminanteal españolhasidoellatín,cuyapresenciaconstituyeuncimientoquenecesitaserconocidoypracticadoporlosestudiantes.Yaenlaliteraturasepuedeadvertircómo,atravésdesusdiversasépocas,nuestroidiomavaevolucionandoycómoelléxicolatinose recreapermanentemente.Enestaunidadse iniciaconalgunosdatos sobreaspectosdefonéticalatina,teoríayejerciciossobremorfologíadelaspalabras.Seculminaenelgrantemadelasdeclinacioneslatinas,vistassólocomounmarcodereferenciaparautilizarlasdespuésenloscasosnominativoygenitivo,mismosqueserviránparaaplicar losconocimientosdemorfologíaantescitadosyfor-marpalabrasderivadas,compuestasyparasintéticasconsustantivosyadjetivos.Másadelantesepresentanelpronombreyelverbo;ésteúltimoseutilizaráparaconstruirrelacionessintácticasbreves.Finalmenteseagrupanalgunasdelaslo-cucioneslatinasmásusuales,ademásdeactividadesyejerciciosparafortalecerelacervolingüísticodelosdestinatarios.
Quedaa juiciode losmaestros,alconjugarsuformaciónprofesionalysuex-perienciadocente,poderincorporarotraclasedeejerciciosydelecturassobrealgunostópicosdelasdistintasáreasquecursanlosestudiantesparafortalecerelpresentetextoylapreparaciónmismadelosbachilleres.
73EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
2.1 FONÉTICA Y ESCRITURA LATINA
Esteapartadoserefierea lapronunciaciónclásicadepalabraslatinas,paraloqueesin-dispensable conocer el alfabeto y algunasparticularidadesenlapronunciacióndesusletras.
2.1.1 El alfabeto latino
Elalfabetooabecedariolatinoconstadevein-ticinco letras (sedividenenvocalesyconso-nantes).
Mayúsculas MinúsculasA aB bC cD dE eF fG gH hI i(J) jK kL lM mN nO oP pQ qR rS sT t(U) (u)
V vX xY yZ z
ArcodetriunfodedicadoaTrajano
enlaCampaniaFuente:Historia
Universal-Roma,Tomovi.Salvat,2005,p.
289.
74 UNIDAD II
Lasvocalesson:a,e,i,o,u,yseclasificanenfuertesydébiles.
Fuertes Débilesa i (sonidovocálicoyconsonánticoj)e y (sonidodeienpalabrasdeorigengriego)o u (sonidovocálicoyconsonánticov)
Conestasvocalessepuedenformardiptongos;losmásusualessontres:ae,oe,au.
Diptongo Ejemplo Traducciónae caelum
áethercieloéter
oe poenaamóeba
amibapena
au aurum oro
Losotrostres:eu,ei,ui,sóloaparecenenalgunaspalabras.
Observaciones:
Enlatínlasvocalesylassílabaspuedenserlargas,breveseindiferentes(ocomunes),segúnsepronuncienconmayoromenorrapidez.Eltiempoquedurasupronunciaciónsedenominacantidad.Prácticamentelaslargasvalendostiempos;lasbreves,uno;lasindiferentespuedenvalerunoodos.
Paraindicarqueunavocaleslarga,secolocasobreellaelsignoˉ.Ejemplo:pūnio.Lasbrevesseindicansuperponiéndoleselsigno˘.Ejemplo:legĕre.Lasindiferentesllevansuperpuestoslosdossignos.Ejemplo:tenebrāe.
Lasconsonantesseclasificanen:simplesydobles:
Consonantes simplesB C D F G H J L M N P Q R S T V
Consonantes doblesProcedendeletrasgriegas Sonido Ejemplos PronunciaciónX (ksi) cs,gs duxi,rexi ducsi,regsiZ (dseta) ds zephyrus dsefyrus
Observaciones:
a)Sonlasmismasletrasenlatínqueenespañol,peronuestralenguaañade:
75EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
• Lach,compuestadecyh,procededeχ(griega).Ejemplo.:χορδα(lacuerda),enlatín,chorda.• Law,compuestadedosu,deorigengermánico.• Lañ,derivadadevariascombinaciones:gn,mn,nn.• lignum–leño,• damnum–daño,• annus–año.• Lall,compuestadedoseles.
b) Sontomadasdelgriegoenépocatardíalasletras:k,x,y,z.Enellatínprimitivonoexistían.
c) Laynotieneenlatínelvalorconsonánticodelespañolenya,huye,sinosóloelvocálicodehoy,ley.Estayeralatranscripciónlatinadelaυ(griega),ysóloenpalabrasgriegasaparece:lyra,rhythmus,pythagoras.
Lajsepronunciacomoy:jus→yus(derecho)Lallcomodoseles:pellis→pel-lis(piel)
Laphcomof:philosophia→filosofía(filosofía)
Lachsonabacomok:pulchritudo→pulcritudo(belleza)
Lacsonabasiemprek:cicero→kikero(Cicerón)
Lagsonabasiempresuave:gingiva→guinguiva(encía)
Lavsonabasemejantealavocalu:virtus→uirtus(fuerza)
Nota:Laevoluciónfonéticainducedespuésapronunciarlecomov.
Latseguidadeiydeotravocal,suenac:operatio→operacio→(operación).
Exceptocuandolatvaprecedidapors,xuotrat:ustio–ustio(quemadura). mixtio–mixtio(mezcla).
LaHnosuena:hodie→odie(hoy)
Cuandolaqylagibanseguidasdeu,éstasepronunciabasiempre:áquila→ácuila(águila)ungüentum→ungüentum(ungüento).1
1 AgustínMateos(2001).EtimologíasGrecolatinas.Pp.64,164-165,144-145.Vermásadetalleenlaclasificacióndelascon-sonantes.
76 UNIDAD II
2.2 PRONUNCIACIÓN ESPAÑOLA DEL LATÍN
Eslícitopronunciarellatíncomosifueraespañol,basándoseenlatradiciónfonéticacastellana,ytambiénsepuedepronunciarellatíncomoitalianoconbaseenlosusoseclesiásticos.
Pronunciación italiana
Éstacorrespondeaunatercerapronunciaciónquetambiénesváliday tienerelaciónconellatínquesepracticaenlaiglesiacatólica.Separecealapronunciaciónespañola,sóloconestasvariantes:
a)Lacantelasvocalese,i,tieneelsonidodech:
• caelum→chelum(cielo)• Cicero→chicero(Cicerón)
b)Lagantelasvocalese,i,susonidoesdey:
• gélidas→yélidas(glacial)• gemus→yemus(rodilla)• gigas→yigas(gigante)
c)Lasconsonantesgnsepronunciañ:
• agnus→añus(cordero)• lignum→luñum(leño)
La acentuación latina
• Enlatínnoexisteacentográfico,sóloeltónicooprosódico.• Nohaypalabrasagudas,nisobreesdrújulas.• Todaslaspalabraslatinasdedosomássílabassongravesoesdrújulas.• Porrazonesdidácticasseacentúanlasesdrújulas.
La puntuación
Esdesumaimportanciaconocersobreestetema,puessirveparadarlostonosadecuadosaunalectura.Sinembargo,enlatínlapuntuaciónessemejantealadelespañol.Únicamentecuandoseconstruyenenlatínoracionesadmirativasointerrogativas, lossignoscorrespondientesseponenalfinalde.(!),(?).
Latín EspañolScholamagnahicest! ¡Aquíestálagranescuela!Scholamagnahicest? ¿Aquíestálagranescuela?
77EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Anotalasletrasmayúsculasyminúsculasqueconformanelalfabetooabecedariodelespañolycitalasdiferenciasquehayentreésteyelalfabetolatino.
Número Mayúsculas Minúsculas12345678910111213141516171819202122232425262728
Diferencias
AActividad
78 UNIDAD II
Practicalafonéticalatinaenlassiguientespalabras.
Palabra latina Pronunciación Significadoagnusannusbellumcicero
cohaerentiacolumbaconscientiaelegantiaexcusatioexpositiofabulaegallusgelidusgenuinitiuminvocatiojus
laetitialatiumlitteramagistermagistrapuellapulchrareginarosaeschola
79EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
2.3 FORMACIÓN Y CLASIFICACIÓN DE LAS PALABRAS
Tantoelespañol,comoellatínyelgriego,sonlenguasdereflexión.Enelcasodelespañol,ésteheredódellatínlaestructuramorfológicadelaspalabras,lascualesseencuentranformadaspordoselementosmorfológicosllamados:raízolexemaylosmorfemasoafijos.
Laraízolexemasirvedebaseparalaformacióndenuevaspalabras,esdecir,atravésdeellaseintegraunafamiliadepalabras.Tambiénsellamabaseléxica.
Ejemplo:
Raízolexemasill a
Raízolexemnacab eza
as ecitaota ecillaerío ezónón ildo
Laraízpuedeprocederdeunapalabraespañola,latinaogriega,segúnelcaso.Haypalabrascuyaraízsetransformadebidoasuprocedencia,porejemplo:
• Puerta• Portero• Portón• Portería
Laraízdeestevocabloespuert,perodespuéssufreunamodificaciónenlasdemáspalabrasqueseformaron:port-ero,port-ón,port-ería.Todoelloesaconsecuenciadequepuertaprocededellatínporta-portae.
Comovimosenlosejemplosanteriores,enlaraíz(lexema)predominanlasideasfundamen-talesdelaspalabrasysecomplementaalreforzarsusentidocuandoseagreganlosdiferentesmorfemas.Enelejemplosiguienteseven lasvariacionesmorfológicasquesufreeladjetivoblancoagregándolelosmorfemasosufijos.
Palabra Raíz o Lexema Morfema de género Morfema de númeroblanco blanc o – masculino o – singularblancos blanc o – masculino s – pluralblanca blanc a – femenino a – singularblancas blanc a – femenino s – plural
80 UNIDAD II
Enelsustantivo,artículoyadjetivoencontraremoscambiosdegéneroynúmero.Enelpro-nombre:degénero,númeroypersona.Encambioenelverbolastransformacionesmorfoló-gicassondemodo,tiempo,número,persona,géneroyvoz.
Verbo cantar (variaciones morfológicas)
Raíz o lexema Morfema Persona Número Tiempo Modocant ar infinitivocant o primera singular presente indicativocant é primera singular pasado indicativocant arán primera singular futuro indicativocant aba tercera singular copretérito indicativocant aría primeraytercera singular pospretérito indicativo
Lavozenelverbose suscita al redactarunaoracióndondehaya sujetosactivosopasivos.Entoncessediráque laoraciónesactiva,obien,pasiva, según la relaciónsintácticaquesepresente:
• Vozactiva: Los estudianteshacenlatarea. Sujetoactivo • Vozpasiva: La tareaeshechaporlosestudiantes. Sujetopasivo
Losmorfemasoafijos,sonpartículasqueseagreganalaraízyseclasificanen:prefijos,infijosysufijos.
Losprefijosseanteponenalaraízolapalabrayselesdaunanuevasignificación,ejemplo:des-cubrir,des-hidratador,de-moler,in-ducir,re-lucir,etc.
Los sufijos se encuentran al final de la raíz, ejemplo: cant-ó, cant-aba, cant-amos, treme-bundo,cachuch-ita,agü-ita.
Losinfijosseintercalanentrelaraízylossufijos,porejemplo:corretear(corr-ete-ar).
2.3.1 Clasificación de las palabras por sus elementos
Despuésdeobservarloselementosconstitutivosdelaspalabras,tannece-sariasparareforzarlaortografíayelsignificadodecadaunadeellas,señalaremosqueennuestroidiomahayvariosprocedimientosparaformarnuevaterminologíayaumentarnuestroacervolingüístico.Setratadelaspalabrasderivadas,compuestasyparasintéticas.
81EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Las palabras derivadas
Procedendeotradelamismalengua(palabraprimitiva)yalaraízolexemaseleagregansufijos,llamadostambiéndesinenciasoterminaciones.
Primitiva Derivadaamor amorosoárbol árbolesdanza danzantelápiz lápiceslibro libreríaluz lucecillamesa mesillareloj relojero
Palabras compuestas
Éstasseformanmedianteprefijosysedenominacomposiciónpropia.
Prefijo Raíz Compuestaex alumno exalumnoextra curricular extracurricularextra terrestre extraterrestrere poner reponersin razón sinrazónultra violeta ultravioleta
Existelacomposiciónimpropia,éstaserealizayuxtaponiendodosomáspalabrassimples.
Palabra Palabra Compuestaabre latas abrelatasagua fiestas aguafiestasboca manga bocamangagira sol girasolmicro organismo microorganismoporta plumas portaplumas
Parasintéticas
Tambiénexistenestaclasedepalabras,aquíseformanusandoladerivaciónylacomposiciónenformasimultánea.Esdecir,seleañadeunsufijoaunapalabracompuesta.
82 UNIDAD II
• endulzar(en+dulce+ar)• empanada(em+pan+ada)• picapedrero(pica+piedra+ero• bibliotecario(biblio+teca+ario)
Estosprocedimientosdederivación,composiciónyparasíntesissonpropiosdelaslenguasdeflexión.Enelcasodelespañol,ésteseencuentraformado,ensumayoría,porpalabrasemana-dasdeesosprocesos.
Palabras compuestas con prefijos preposicionales
Variaspalabrascompuestasqueestánennuestroidiomasederivandepalabrasdeotraslenguas.Enestecasolaspreposicioneslatinassondeterminantesparalaorganizacióndecompuestospreposicionales(aunquetambiénexistenloscompuestosproposicionalesgriegosquemásade-lantesetratarán).
Conestaspalabrasprimitivasformaunafamiliadepalabras.
mesa
AActividad
hoja curar
hombre sombrero pie
mar
83EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
hablar sombrero cielo
I.Enlassiguientescuestiones,marcaconunacruz(X)laopciónqueindiquelarespuestacorrecta.
1. Elafijocolocadodespuésdelaraízsellama:
a) Lexema b)Infijo c)Sufijo d)Prefijo
2. Elafijoqueseubicaantesdelaraízdelapalabraes:
a) Sufijo b)Lexema c)Prefijo d)Infijo
3. Partedelapalabraquenocambiayconellasepuedenformarfamiliasdepalabras:
a) Prefijo b)Sufijo c)Lexema d)Infijo
4. Losaccidentesdelverbosegúnsuestructurason:
a)Géneroyvoz b)Modo, c)Númeroylugar d)Tiempo,acción, tiemponúmero, lugar.
persona
5. Elementodelapalabraqueindicagéneroynúmerodelsustantivo:
a)Verbo b)Sinónimo c)Prefijo d)Gramema
6. Losgramemasdemodo,tiempo,número,vozypersonaseencuentranen:
a)Sustantivo b)Verbo c)Sintagma d)Adverbio
7. Laspalabrasprimitivassonlasque:
a)Provienen b)Sonagudas c)Tienenvocales d)Noprocedendedeotrovocablo ningunaotra
84 UNIDAD II
8. Laspalabrasderivadasseforman:
a)Condoslexemas b)Contresgramemas c)Provienende d)Proceden otrapalabra deunsufijo
9. Unapalabracompuestaseintegrapor:
a)Dosomássufijos b)Dosomásraíces c)Unaraíz d)Dosraícesyun sufijo
10.Laspalabrasparasintéticas,seestructurancon:
a)Palabrasderivadas b)Primitivas c)Primitivas d)Verbos ycompuestas ydiminutivos ysustantivos
II.Anotaenlosespaciosdeladerecha,quéclasedepalabraescadaunadeellas,segúnsuconstrucciónmorfológica:primitiva,derivada,compuestaoparasintética.
Palabra ClasificaciónagridulceaguamarinaarrozalbocacallecarnívorocomponerculturachiquilladadesmontarempapeladoHispanoaméricainterponerjardínlapicillolibracomexicanominifaldamonosílabaNorteaméricapagábamospapeleríaparasolpianistaponenciaradioaficionado
85EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
saltamontessuavidadsublingualSudáfricasuperabundanciatelefonistatelegrafistaverdinegrozarzal
III.Alassiguientespalabrasanótalessucorrespondienteprefijoyluegoseñalaelsignificadodecadaunadeellas.
Palabra Prefijo Significadodesenlacedespreciodiscordanciadisipardislexiaencabezadoenlazado
ensañarentrecortadoentretejerinabarcableinfraestructurainterlíneainterpolaciónintervalointraducibleintramurosintroitointrovertidoperdurarpermutarposgraduadoposponerpostergarpóstumopreámbuloprejuiciopresagio
86 UNIDAD II
procesarproposiciónpropulsiónrecaídareflujoreformarrelucirrepugnarreseñaretroactivosobrepuestosobresueldosobrevivirsubíndicesubjetivosublevarsubsecuentetranscribirtrascendertrastocartrastornar
Prefijos preposicionales procedentes del latín
Dellatínprae(pre)–antes+fixus(fixus)–fijo.Fijoopuestoantes.Palabraquevaantesdelaraíz.
Latín Español Significados Ejemplosa,ab,abs a,ab,abs alejamiento,origen,separación absoluto, absurdo, absolver,
aberraciónad-a ad acercamiento,dirección,tenden-
cia,aproximación,uniónadjudicar, adjunto, admira-dor,aducir,adscribir,
ante ante antesde antefirma,anteojosbi,bis-biz bi,bis-biz dos,doble bisabuelo,bisnietocirca,circum circu,circum,cir-
cunalrededorde,entornode círculo,circunloquio
cum co,com compañía,unión,asociación, correlación, corresponder,colaborar
de de,des,di,dis alejamiento, separación, nega-ción,afirmación;
demoler, desangrar, descon-gelar,discontinuo,disímil
e,ex e,ex origen,puntodepartida extranjero,extender
87EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
extra extra fuerade(contrariodeintra) extraordinario,extralimitarin (Significaciónpo-
sitiva)(Significación ne-gativa)
en,dentrode,haciadentro,negación
impensable,intemporal,introducir
inter inter entre,enmediode(posición) interlíneas,interponerintra intra,intro dentro, adentro (contrario de
extra)intravenosa,intromisión
per per a travésde, intensidad,másalláde
perturbar, perdón, permitir,pernoctar,perfumar
post pos,post despuésde,detrás(contrariodeprae)anterioridad
postdata, posterior, postre,postergar
prae pre antes de, delante (contrario dePost),anterioridad
prefigurar, prenatal, prejui-cio,prepotente,prever
pro pro delante,por,afavorde,enlugarde,impulso,antes
procurar,protestar,pronom-bre, probo, proveer, proce-der,protuberancia
re re(inseparable) de nuevo, otra vez (repetición),intensidad
recorte, rejuvenecer, repre-sentar,retroceder
retro retro (insepara-ble)
haciaatrás(contrariodead) retroalimentar,retrospección
semi semi (insepara-ble)
medio,mitad semicírculo, semiparálisis,semibreve, semivocal, semi-consonante.
sub so,su,sub bajo,debajode subcutáneo,subclase,sublin-gual,suponer
super sobre sobre,después Superhombres,supermercado,superficie
supra sobre porencimade,exceso suprahumano, sobrevalorar,sobrehumano sobresaliente,sobreentendido
trans tra,trans,tras más allá, a través de, mover,cambiar
transportar, trasladar, trans-cribir
ultra ultra másallá(eneltiempooeneles-pacio),tendenciaextrema
ultraderecha,ultramar,ultra-sonido, ultraterreno, ultraiz-quierda,ultravirus.
2
2 LucioVictorioSampieriGasperín.Etimologías.2009,p.88.
88 UNIDAD II
Palabras compuestas por prefijos preposicionales latinos, integrados al español
a. aproximación, uniónabrazar Ceñirconlosbrazos.
Dea(aproximación)+brazo(miembrodelcuerpohumano)+ar(terminacióndeinfinitivo)
ab, abs. alejamiento, separación, lejos deabjurar Renunciar bajo juramento.
Deabjurare,ab(lejos)+jurare(jurar)abortar Nacer antes de tiempo, parir prematuramente.
Deab(lejos)+toriri(aparecer,nacer)absolver Librar de culpa o responsabilidad.
Deab(alejamiento)+solvere(liberar,disolver)abstención Privarse de algo. No tomar parte en alguna decisión o evento.
Deabs(alejamiento)+trahere(sacar)abstracto Teórico. Sin existencia concreta.
Deabs(alejamiento)+trahere(sacar)
ad. aproximación, hacia, unión, tendenciaadjudicar Decidir a quién corresponde algo.
Dead(hacia)+judicare(juzgar)adherir Unir a, pegar a.
Dead(unión)+haerire(estarpegado)aducir Mostrar pruebas para defender una posición.
Dead(hacia)+ducere(llevar,transportar)
ante. antes deanteponer Colocar antes, preferir.
Deante(antesde)+ponere(poner,colocar)antemano Con anticipación, anteriormente. Que se haga antes de que intervenga la mano del otro.
Deante(antesde)+manus(mano,partedelcuerpohumanoquevadelex-tremoinferiordelantebrazoalosdedos)
bis, biz. dos veces, dos, doblebisabuelo(a) Padre del abuelo o de la abuela, respectivamente.
Debis(dosveces)+avus(abuelo)oavia(abuela)bizcochoobiscocho
Cocido dos veces. Pan sin levadura cocido dos veces para que se seque y dure mucho, se como en viajes largos por mar.Debiz(dos,doble)+coctus(cocido)
89EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
bi. dos, doble, dos veces.bíceps Músculo que tiene dos cabezas o puntos de origen.
Debi(dosveces)+cepsdecaput(cabeza)binomio Expresión matemática compuesta de dos términos unidos por un signo que puede ser + ó -.
Debi(dos)+nomos(parte,porción)
cum. asociación, unión, compañíacoalición Alianza (de sindicatos, partidos políticos o países)
Decum(juntos)+alescere(crecer)coherencia Conexión, unión, calidad de una relación lógica u ordenada de las partes.
Decum(junto)+haerere(estarpegado)colisión Choque violento o directo, conflicto, oposición.
Decum(juntos)+laedere(golpear)composición Acción y efecto de poner juntas varias cosas, haciendo de ella una sola.
Decum(compañía,unión)+ponere(poner,colocar)+ción(acciónverbalysuefecto)
confirmar Validez de o corroborar la verdad.Decum(compañía)+firmare(darfirmeza)
contra. oposición, contra, frentecontrario Opuesto, completamente diferente, enemigo.
Decontra(oposición)+arius(relativoa)contraste Oposición, diferencia notable.
Decontra(frente)+stare(estardepie)controvertido Que se discute en pro o en contra.
Decontra(oposición)+versatus(discutido)
ex. desde, fuera de, sin, hacia fuera, origenexhalar Despedir aire o vapor: Respirar hacia afuera.
Deex(haciafuera)+halare(respirar)exhausto Agotado, vaciado, consumido.
Deex(haciafuera)+haurire(vaciar,sacaraguadeunpozo)exorbitante Que se aparta mucho de lo modelado.
Deex(fuerade)+órbita(carril,huelladerueda,camino,órbita)exponer Poner a la vista, dar a conocer.
Deex(haciaafuera)+ponere(poner,colocar)
in, im. significado negativo, indica negaciónimpertinente Descortés, que no viene al caso, que no es pertinente, que no le concierne.
Deim(no)+pertenens(concernir,atañer)inaudito Nunca oído, no conocido antes, sin precedentes, insólito.
Dein(no)+audire(oír)
90 UNIDAD II
in, im. significado positivo, en, dentro de, hacia adentroinnato Queestápresentedesdeelnacimiento.
Dein(en)+natus(nacido)incorporar Agregaraunorganismoocuerpo,combinarenuntodoocuerpo.
Dein(en)+corporare(darcuerpo)incremento Aumento,cremiento,desarrollo.
Dein(en)+crescere(crecer,aumentar,desarrollarse)+mentum(resultado,me-dio,acción)
Elaboraveinteoracionesconalgunaspalabrasqueestáncomoejemplosenlatabladeprefijos.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
Sufijos latinos procedentes del latín
Dellatínsub–debajo,después+fixus–fijoopuesto.Puestodespués.Palabraquevadespuésdelaraíz.
91EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Gramemas derivativos Significados EjemplosLatinos Españo-
les-anus,-ana,-anum,-inus,-ina,-inum,-ensis,-ense
-ano,-ana,-ino, -ina,-ense
formanadjetivosgentilicios.
americano,mexicano,bizantino,sonorense
-atia -hacia característica,cualidad audacia,falacia,gracia-atus(a),itus -ado(a) acciónverbal
ysuefecto.Colección,conjunto
abogado,ahijado,aliado,bajada,estu-diado,tratado,leído,comido,vivido.
-aje acciónverbalysuefecto.Colección,conjunto
amarizaje, coraje, equipaje, forraje,lenguaje.
-alis(e) -al colección,conjunto almendral,berenjenal,nogal,rosal-men -amen
(-umen)acciónverbalysuefecto.Colección,conjunto
dictamen,gravamen,resumen,volu-men,cerumen
-antia -ancia acciónverbalysuefecto.Característica,cualidad.
importancia,perseverancia,arrogan-cia,elegancia,discrepancia,lactancia,exuberancia
-ans(antis) -ante ocupación,oficio cantante, dibujante, calmante, bri-llante
-antia -anza acciónverbalysuefecto.Característica,cualidad
añoranza, andanza, pujanza, tardan-za,bonanza.
-aris(e) -ar colección,conjunto armar,platanar,adornar,palmar-arius(a) -ario(a) colección,conjunto,
lugar,establecimiento,ocupación,oficio
glosario, gregario, herbario, funcio-nario,locatario
-azo(a) aumentativo,golpe chanclazo,pacazo,terrazo,-bilis-e -ble capacidadde,sepuede bebible, rompible, astillable, proba-
ble-tio -ción acciónverbalysuefecto. emoción, producción, promoción,
relación,acción,canción.-itas -dad característica,cualidad caridad,calidad,cualidad-tor -dor(a) agenteejecutor(a)dela
acciónactor, doctor, hacedor, prendedor,urbanizador
-atum -edo(a) colección,conjunto polvareda,humareda.-ejo(a) despectivo animalejo,pellejo,lugarejo
-entia -encia acciónverbalysuefecto. ausencia,ciencia,clemencia,asisten-cia,prudencia,tendencia
-ens(-entis) -ente ocupación,oficio dependiente,presidente,regente-eria lugar,establecimiento droguería,peluquería,panadería-ero(a) lugar,establecimiento,
ocupación,oficiobasurero,merendero,pedrero
-eius(a) -eyo(a) despectivo leguleyo,plebeyo-ez característica,cualidad cachondez,esbeltez,fluidez.
92 UNIDAD II
-itia -eza característica,cualidad gentileza, nobleza, rudeza, tristeza,viveza
-ia -ía característica,cualidad alegría,fantasía,cortesía-itia -icia característica,cualidad milicia,malicia,pericia-icus(a) -ico(a) oficio,profesión físico,químico,técnico-itas -idad característica,cualidad equidad,privacidad-itus(a) -ido(a) acciónverbalysuefecto gruñido,mugido,rugido-ulus(a) -illo(a) diminutivo animalillo,conejillo,periquillo-ium -io acciónverbalysuefecto agravio,estudio,juicio
-ista oficio,profesión ebanista,pionista,violinista-ito(a) diminutivo traguito,bolsita,musiquita
-mentum -mento acciónverbalysuefecto jumento,pedimento,testamento-mentum -miento acciónverbalysuefecto corrimiento, fortalecimiento, senti-
miento-or -or(a) agenteejecutor(a)dela
acciónboxeador,trabajador,bronceador
-orium -orio lugar,establecimiento orfanatorio,sanatorio,velatorio-ote(a) aumentativo arbolote,perrote,torote
-sio -sión acciónverbalysuefecto comisión,emisión,previsión-sor -sor(a) agenteejecutor(a)dela
acciónasesor,emisor,impresor,vencedor
-tor -tor(a) agenteejecutor(a)delaacción
actor,director,lector
-trix -triz agente ejecutora de laacción
actriz,directriz,emperatriz
-ucho(a) despectivo casucha,cartucho,tienducha-ulus(a) -uelo(a) diminutivo hijuelo,peñuela,hoyuelo-umen -umbre característica,cualidad incertidumbre, pesadumbre, recie-
dumbre-ura -ura acciónverbalysuefecto.
Característica,cualidadcostura,fisura,postura.dulzura,finura,ricura.
3
Palabrascompuestasconsufijoslatinos
entia,atia.cualidad,circunstanciaadolescencia Periodo de desarrollo que transcurre desde que empieza la puber-tad hasta la edad adulta.
Deadolescens(queestácreciendo)+entia(circunstancia)beneficencia Lugar donde se apoya gratuitamente a la gente que lo necesita.
Deentia(circunstancia)+bene(bien)+facere(hacer)falacia Engaño, falsedad, trampa, argumento falso, característica.
Deatia(cualidad,característica)+fallax(falso,engañoso)
3 LucioVictorioSampieriGasperín.Etimologías.2009,pp.95-96.
93EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
arius.personaquedesempeñaunaocupaciónuoficio,quehacealgunaacciónrelacionadacon,relativoa,lugardefederario Persona que da fe pública de los actos.
Defides(fe,confianza)+dare(dar)+arius(personaquedesem-peñaunaocupaciónuoficio)
gregario Que une, que hace estar en compañía de otros sin distinciónDellatíngregarius-a-um
cio(latíntio).acciónyefectodeevaluación Acción y efecto de evaluar, calcular o fijar el valor de.
Dellatínvalere(valer)+tio(acción,proceso)operación Acción o efecto de operar o ejecutar (algún trabajo).
Deloperare(operar,ejecutar)+tio(acción)sensación Percepción debida al estímulo de un órgano de los sentidos. Acción y efecto de sentir.
Desensus(sentido)+tio(acción)
ble(latínbilis).capacidadde,capazdeinconfundible Que no se puede confundir.
Dein(no)+confundere(mezclar,confundir)+bilis(capacidad)irascible Que puede enojarse.
Deira(enojo,furia,rabia,indignación)+bilis(capacidadde)perfectible Que puede perfeccionarse.
Deperfectus(perfecto)+bilis(capacidadde)
ivo,ivus-iva.queejecuta,querealizaunaacción,quetiendehaciaactivo Que contribuye o participa, diligente, eficaz, capaz de desarrollar una acción.
Deactus(impulsado)+ivus(querealizaunaacción)sensitivo Capaz de sensibilidad.
Desensus(sentido)+ivus(quetiendehacia)vegetativo Que sirve para vegetar o conservar la vida.
Devegetare(crecer,florecer,vivificar)+ivus(querealizaunaacción)
oso,osa.-deposesiónoabundanciacuidadoso Lleno de cuidado, diligente, prudente.
Decogitare(considerar,pensar,reflexionar)+osus(quetiene)doloroso Que causa o produce dolor.
Dedolor(dolor)+osus(quetiene,abundantede)
94 UNIDAD II
Elaboraveinteoracionesconalgunasdelaspalabrasqueestáncomoejemplosenlatabladesufijos.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
2.4 LAS DECLINACIONES LATINAS
Enespañol,dentrodelagramáticatradicional,existennuevecategoríasgramaticalesquesirvenparaconstruiroraciones:artículo,sustantivo,adjetivo,pronombre,verbo,adverbio,conjunción,preposición,interjección.Lasprimerascincoseconsideranvariables,porquetienencambiosoaccidentesgramaticales,estosseusanparaindicarlasfuncionesquedesempeñandentrodelaoración.Lasotrascuatrosellamaninvariables,puesnoexperimentanningunatransfor-maciónmorfológica.
Enlalengualatinatambiénexistencategoríasgramaticalesvariables(nombreosustantivo,ad-jetivo,pronombreyverbo)ylasinvariables(adverbio,preposición,conjunción,interjección).Enellatín,comolenguadeflexión,seobservarándosclasesdeflexiones:laflexiónnominalodeclinaciónylaflexiónverbaloconjugación.
95EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Ladeclinacióneslaserieordenadadeloscasos,loscualesexpresanlasdiversasfuncionesgrama-ticalesqueelsustantivo,eladjetivoyelpronombredesempeñandentrodeunaoración.
Loscasossonseis:nominativo,genitivo,dativo,acusativo,vocativoyablativo.
1. Nominativo.Representalapersonaocosaqueejecutalaacción,esgeneralmenteelsujetodelaoración.
Ejemplos:
Elagricultorlabralatierra Elaguaesincolora
2. Genitivo.Expresapropiedad,posesiónopertenencia,cualidadoexplicación.Esuncom-plementodeterminativo.Seusaentredossustan-tivos.
Ejemplos:
Elcolorde lashojasesverde. LacasadeIrenetieneplantas.
3. Dativo.Serefierealapersonaocosaencuyoprovechoodañoserea-lizalaacciónverbalen forma indirecta.Para localizarlo sehace lapre-gunta ¿aquién?o ¿paraquién?Esuncomplementoindirecto.
Ejemplo:
Elpadrecompróunlibroasuhijo
4. Acusativo. Señala el ser sobre el cual recae directamente la accióndel verbo. Se puedepresentarconpreposiciónaosinella.Eselcasodelcomplementodirectoenlosverbostransitivos.
Ejemplos:
ElmédicocuróaMario Elescritorregalóunanovela
5. Vocativo.Sirveparallamaroinvocaraunapersonaocosapersonificada.
Ejemplos:
Ven,¡Rosa!,ahoramismo Teenvío,amor,untestimoniodeafecto
96 UNIDAD II
6. Ablativo.Indicarelacionesdeorigen, lugar, tiempo,modo,causa,ma-teria, instrumento,compañía, causa.Se traduceconalgunaspreposi-ciones: con,por, entre, sobre,durante,a veces sinningunade ellas. Para conocerlo se hacen las preguntas: ¿dónde?, ¿cuándo?,¿cómo?,¿dequé?¿porquién?,¿dequé?,¿porquién?,¿conquién?.Correspondealcomple-mentocircunstancial.4
Ejemplos:
NosehaencontradovidaenMarte. LaesculturadeMoisésenelVaticanofueesculpidaporelcinceldeMiguelÁngel. Laenfermedadsepropagóporelcontagio. Presentósudiscursoduranteeseevento.
2.4.1 Los sustantivos latinos
Elnombreosustantivo(nomenautsubstantivum)seorganizaencincodeclinaciones,cadaunadeellassediferencianporlaterminacióndelcasogenitivosingular,queesunacaracterísticaindispensableparasaberaquédeclinacióncorrespondecadapalabralatina.
Declinación Nominativo Genitivo singular TraducciónPrimeraMyF
musaepístolaagrícolacolumba
musaeepístolaeagrícolaecolumbae
musa,diosacartaagricultorpaloma
SegundaMyF–N
dóminuslibervirtemplum
dominilibriviritempli
señorlibrovaróntemplo
TerceraMyF–N
homovirtusapisarscolorsocietaslumen
hominisvirtutisapisartiscolorissocietatisluminis
hombrevirtualabejaartecolorsociedadluz
CuartaMyF-N
fructuscornu
fructuscornus
frutocuerno
QuintaMyF
resdies
reidiei
cosa,asuntodía
4 Apropósitodelablativo,diceMonlau(Diccionarioetimológico,p.221):“Estecasodeladeclinaciónesexclusivamentepro-piodellatín;ablativuspropriusestromanorum,dicePrisciano;ylellamaronablativooquitativo,porquequitaelvalordelapreposiciónquevaenvueltaocomprendidaeneldativo.JulioCésar,enmediodelaguerradelasGalias,dictóensutiendadecampañauntratadogramaticaldeAnalogía,quededicóaCicerón,yenelcualsehallaporprimeravezelnombreablativoparadesignarelsextocasodeladeclinaciónlatina,elcualnoteníatodavíanombrepropio,porquenoexisteenlalenguagriega”.
97EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Comoseobservaráenlosejemplosanteriores,elnominativopuedevariarenlasegunda,terce-raycuartadeclinaciones,peroelgenitivodecadaunadeellasesunosolo.
Elgenitivosingulardecadadeclinaciónquedaríaasí:
Primera Segunda Tercera Cuarta Quintaae i is us ei
Ybienantesdecontinuarconlasdeclinaciones,puntualizaremosqueenlatínlosaccidentesgramaticalessontres:número,género,númeroycasos.El géneroesmasculino,femeninoyneutro,el númeroessingularyplural.Deloscasosyasehablóanteriormente.Enunciación.Laaccióndeenunciarsignificapresentaraunsustantivoennominativoygeni-tivodelsingular,porejemplo:
Declinación Nominativo Genitivo EspañolPrimera scientia scientiae lacienciaSegunda caelum caeli elcicloTercera mare maris elmarCuarta sensus sensus elsentidoQuinta dies diei eldía
2.5 PRIMERA DECLINACIÓN
Aestadeclinacióncorrespondenlossustantivoscuyogenitivosingular,terminaenae.Porlogeneral,lamayoríasonfemeninos,algunossonmarculinosporsusignificación.
Víaromana(via-viae)Fuente:Historia Universal-Roma,
TomoVI.Salvat,2005,p.73.
98 UNIDAD II
Ejemplo:nauta-nautae(elnavegante),agrícola-agricolae(laagricultura)
Modelo:rosa-rosae(rosa)
Singular EspañolN.rosa Larosa,unarosaG.rosae Delarosa,deunarosaD.rosae Paralarosa,paraunarosaAc.rosam Alarosa,aunarosaV.rosa ¡Oh!,rosa.¡Oh!,unarosaAb.rosa Porlarosa,enlarosa,porunarosa,enunarosa
Plural EspañolN.rosae Lasrosas,unasrosasG.rosarum Delasrosas,deunasrosasD.rosis Paralasrosas,paraunasrosasAc.rosas Alasrosas,aunasrosasV.rosae ¡Oh!,rosas.¡Oh!,unasrosasAb.rosis Porlasrosas,enlarosas,porunasrosas,enunasrosas
Estaeslamaneradepresentarladeclinacióncorrespondienteatodoslossustantivosquefor-manpartedelaprimeradeclinación,peronoesnecesarioaprenderseladeclinación,bastaráconqueseconozcaymemoricesóloelnominativoygenitivodelsingularparaconstruirpala-brasderivadas,compuestasyparasintéticasprocedentesdellatín.
Nominativo Genitivo Traducción en Españolalba albae albaalga algae algaagrícola agrícolae agricultoralea aleae suerte,juegoamicitia amicitiae amistadánima animae alma,alientoantenna antennae antenaaqua aquae aguaáquila aquilae águilaaracnea aracneae arañaarca arcae arcaaudacia audaciae audacia,osadíaaula aulae aula,allaauricula auriculae orejacoepa coepae cebollacatena catenae cadena
99EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
caterva catervae muchedumbrecenturia centuriae centuriaciconia ciconae cigüeñacloaca cloacae cloaca,alcantarillaculebra culebrae culebracolumba columbae palomacometa cometae cometacomoedia comoediae comediaconcordia concordiae concordiaconscientia conscientiae concienciacopia copiae abundanciacorruptela corruptelae corrupcióncosta costae costillaDiana Dianae Dianadiligentia diligentiae diligenciadiva divae diosadómina dominae señoradisciplina disciplinae disciplinadiscordia discordiae discordiadoctrina doctrinae doctrina,enseñanzaelegantia elegantiae eleganciaeloquentia eloquentiae elocuenciaepístola epistolae cartaEva Evae Evafaba fabae fábulafama famae fama,gloriafámula famulae sierva,esclavafémina feminae hembra,mujerfenestra fenestrae ventanafebris febris calentura,fiebrefera ferae fieraférula ferulae férulafibra fibrae filamento,hebrafigura figurae hechura,formafilia filiae hijaflama flame llamaforma formae forma,construcciónformica formicae hormigafortuna fortunae fortuna,suertefrecuentia frecuentiae frecuencia,multitudgalea galeae celada,gelmogingiva gingivae encia
100 UNIDAD II
gloria gloriae gloriagrammática grammaticae gramáticagratia gratiae graciagula gulae gargantahasta hastae hasta,lanzaherba herbae hierbahispanea hispaniae Españahistoria historiae historiahora horae horaignorantia ignorantiae ignoranciaimperitia imperitiae impericiaincueria incuriae abandono,desanido,esicuriaindustria industriae habilidad,ingenio,industriaincuria incuriae injusticiainsula insulae isla,ensulaira irae ira,cólera,furor,rencorjustitia justitiae justicialácrima lácrimae lágrimalaetitia laetitiae alegríalaurea laureae laurel,victorialicentia licentiae licencia,permiso,facultadlínea lineae línealingua linguae lengualittera litterae letra,escrito,cartaluna lunae lunamagistra magistrae maestramemoria memoriae memoriamodestia modestiae modestiamora morae tardanzamulta multae pena,castigo,condenamusa musae musamússica mussicae músicamusca muscae moscanatura naturae naturalezanauta nautae marineronebula nebulae niebla,neblinanota notae nota,señalnotitia notitiae noticia,conocimientooliva olivae olivo,olivaópera operae obrapágina paginae página,hojapatientia patientiae paciencia
101EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
patria patriae patriapecunia pecuniae dineropenuria penuriae escasez,carencia,penuriapetra petrae piedra,rocapeñascophilasophia philasophiae filosofíaplaga plagae llaga,herida,trampaplanta plantae plantapluvia pluviae lluviapoeta poetae poetaporta portae puertapudicitia pudicitiae honestidad,pudorpuella puellae niñapugna pugnae pugna,pelea,contratorana ranae ranaregina reginae regiaregula regulae reglaRepública Republicae República,EstadoRoma Romae Romarosa rosae rosarota rotae Rueda,discosagitta sagittae saetasapientia sapientiae sabiduríaschola scholae escuelascientia scientiae cienciasenecta serectae vejezsilva silvae bosquestella stellae estrellastulticia stulticiae necedadtábula tabulae tabla,registro,librodecuentosterra terrae tierratesta testae barro,vasijadebarrotránsfuga transfugae desertortristitia tristitiae tristezatroja trajae troyatuba tubae tuba,trompetaturba turbae confusión,agitación,tropeltutela tutelae tutela,protecciónumbella umbellae umbela,quitasol,paraguasumbra umbrae sombraunda undae onda,ola,aguausura usurae usura,lucrouva uvae uva
102 UNIDAD II
venia veniae perdón,permisoverecundia verecundiae vergüenzavia viae vía,caminovictoria victoriae victoriavipera viperae víboravita vitae vida
Vocabulario:
ánima-ánimae.alma,soplovitalexánime Sin alma, sin vida.
Deex(fuera,privación)+ánima(alma)pusilanimidad Encogimiento de ánimo.
Depusillus–a–um(débil,muypoco)+ánima(alma)reanimar Restablecer las fuerzas.
Dere(reiteración)+ánima(alma)
aqua-aquae.aguaacuario(aquarium) Depósito de agua para peces, plantas, etc.Acuario(aquarius-ii) Signo del zodiaco.acueducto Conductoartificialdeagua.
Deaquaeductus-us(deagua)+duco(conducir)acuoso(aquosus-a-um)
Abundante en agua o parecido a ella.
aguamanil Palangana para lavarse las manos.Deaqua+manus(mano)
catena-catenae.cadenacandado Cerradura suelta contenida en una caja de metal que por medio de
armellas asegura puertas, ventanas, etc.Decateno-catenare(encadenar)
concatenar Encadenar, unir, juntar.Decum(con)+catenare(unir)
causa-causae.causa,cosa,razón,procesocausal Referente a la causa.
Decausalis-causaleexcusar Disculpar
Deex(fuera)+causare(culpar)recusar Rechazar, rehusar
Dere+causare
103EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Investigaeneldiccionarioelsignificadodelassiguientespalabrasyluegoanótaloenelespaciocorres-pondiente.
Palabra Significadocaliciformeconformarcontubernioepistolariofeminiflorofiliciformeflageliformeflamearflamígeroformalfórmulaherbáceoherbívorolingüísticaliteralliteraturalunáticolunesmultiformenoviluniopleniluniosagitariourticifoliado
2.6 SEGUNDA DECLINACIÓN
TeplocirculardeVesta(templum-templi).Fuente:Historia Universal-Roma,
TomoVI.Salvat,2005,pp.152-153.
AActividad
104 UNIDAD II
Suespecialcaracterísticaesqueelcasogenitivodelsingularterminaeni.Estossustantivosseclasificanendosgrupos:masculinosyfemeninos,asícomoneutros.Aquísolamentetratare-moselprimergrupo.
Modelo:dóminus–dómini(señor)
Singular EspañolN.dóminus Elseñor,unseñorG.dómini Delseñor,deunseñorD.dómino Paraelseñor,paraunseñorAc.dóminum Alseñor,aunseñorV.dómine ¡Oh!,señor.¡Oh!,unseñor.¡Señor!Ab.dómino Porelseñor,enelseñor,porunseñor,enunseñor
Plural EspañolN.dómini Losseñores,unosseñoresG.dóminorum Delosseñores,deunosseñoresD.dóminis Paralosseñores,paraunosseñoresAc.dóminos Alosseñores,aunosseñoresV.dómini ¡Oh!,señores.¡Oh!,unosseñores.¡Señores!Ab.dómini Porlosseñores,enlosseñores,porunosseñores,enunosseñores
Comprendesustantivoscuyonominativoacabaenus,er, ir (masculinosy femeninos)yum(neutros).
Nominativo Genitivo Traducción en EspañolAbrahamus Abrahami Abrahamabyssus abyssi abismoacervus acervi acervo,montón,cúmuloadjuméntum adjumenti ayudaadúlter adulteri adúlteroadversarius adversari enemigoaedificiu aedifici edificioAegyptus Aegypti Egiptoager agri campoagnus agni corderoÁngelus Ángeli Ángelangulus anguli ángulo,rincónanimus ánimi valor,almaannus anni año,tiempoaper apri jabalí
105EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
arbiter arbitri árbitroarbutum arbuti madroñoargentum argenti plataasinus asini asnoatavus atavi antepasado,ascendienteaugustus augusti augustoaurum auri oroautumnus autumni otoñobellum belli guerrabeneficium beneficii beneficiobiennius bienii bienio,dosañoscaelum caeli cielocaelum caeli cielocampus campi campocáncer cancri cangrejocapillus capilli cabellocerebrum cerebri cerebro,sesocervus cervi ciervochorus chori corocircum circi circococodrilius cocodrili cocodrilocollum colli cuellocommentum commenti ficción,fábulaconcilium concili asambleaconsultum consulti decretoconvivium convivii convitecorvus corvi cuervocubiculum cubículi alcobacúbitus cúbiti codocúmulus cúmuli cúmulo,montóncurriculum curriculi carrera,currículumdébitum débiti deudadetrimentum detrimenti dañoDeus Dei Diosdíctum dicti dicho,palabradígitus dígiti dedodocumentum documenti documento,modelo,ense-
ñanzadóminus dómini señor,dueñodorsum dorsi espalda,dorsoedictum edicti edictoequus equi caballo
106 UNIDAD II
exordium exordii comienzo,principiofaber fabri artífice,artesanofactum facti hechofallus galli gallo,galofastidium fastidii disgusto,hastíofaux faucis fauces,gargantafebruarius februarii febreroferrum ferri hierrofestum festi fiestaficus fici higuera,higofilius filii hijofinus finis fin,términofluvius fluvii ríofolium folii hojaforum fori foro,plazafumus fumi humofungus fungi hongofurtum furti rotogladius gladii espadaHomerus homeri Homerohortus horti huerto,jardínhúmerus húmeri hombroindicium indicii señal,avisoinimicus inimici enemigoinstitutum instituti institución,propósitointervallum intervalli intervalojanuarius januarii enerolabrum labri labiolacertus lacerti brazolaritus mariti maridolatium latii laciolaurus lauri laurel,laurolegatus legati legado,delgadolibellus libelli libritoliber libri librolignum ligni leño,maderolimus limi limo,barro,cienolineamentum lineamenti rasgolocus loci lugarlucrum lucri lucro,ganancialucus luci bosqueludus ludi juego
107EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
lutum luti lodo,barromagister magistri maestromajus maji mayomaleficium maleficii maldadmalum mali manzanamandatum mandati mandatomanipulus manipuli manojomaritus mariti maridomartius martii marzomatrimonium matrimonii matrimoniomedicus medici médicomembrum membri miembromeritum meriti méritometrum metri metro,versometum leti muerteminister ministri servidor,criado,asistentemiraculum miraculi milagro,prodigiomodus modi modomonumentum monumenti monumentomorbus morbi enfermedad,malestarmundus mundi mundomurus muri muro,paredmythus mythi fábulanares narium naríznervus nervi nervionidus nudi nidonuntius nuntii mensajerooceanus oceani océanoovum ovi huevopericulum periculi peligropilus pili pelopirus piri peraplebiscitum plebisciti plebiscitopópulus pópuli pueblopratum prati pradopriamus priami príamoprincipius principii principiopropocitum propósiti propósitopullus pulli polloremedium remedii remediorivus rivi arroyoRómulus Romuli Rómulo
108 UNIDAD II
sacramentum sacramenti sacramento,juramentosalum sali suelo,tierrasignum signi signo,banderasimius simii monosobrinus sobrini sobrinosocer soceri suegrosomnus somni sueñospatium spatii espaciospeculum speculi espejostadium stadii estadiosucus suci jugotabernaculum tabernaculi tiendataedium taedii hastíotaurus tauri torotheatrum theatri teatrothesaurus thesauri tesorotitulus tituli títulotributus tributi tributotriticum tritici trigotriunfus triunfi triunfotruncus trunchi troncouculus oculi ojoulmus ulmi olmoursus ursi osoventus venti vientovestibulum vestibuli vestíbulovinculum vinculi vínculo,lazovitium vitii viciovocabulum vocabuli vocablozodiacus zodiaci zodiaco
Vocabulario:
annus-anni.añoanales Crónicaporaños
Deannalis-ale(plural)anuario Libroquesepublicacadaaño
Deannuarius-a-umhogaño Enesteaño
Dehocanno
109EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
equus-equi.caballoecuestre Pertenecientealcaballo
Deequestris-treequino Relativoalcaballo.Se llamaequinoalpiezamboqueestáenextensiónforzaday
descansadaenelsuelo,guardandoanalogíaconlapatadelcaballoDeequinus-a-um
equisetáceo SellamanequisetáceaslasplantascriptógamasdetipodecoladecaballoDeaequisetum-i+seta-ae(cerda)
fumus-fumi.humofumar Humear,arrojarhumo
Defumo-arefumarola Chimeneapequeña,diminutivo.Grietaenlasregionesvolcánicaspordondesalengases
Defumariolum-ifumigar Hacerhumo.Sahumar.
Defumus+ágere(hacer)perfumar Sahumar,aromatizar
Deper+fumare
laurus-lauri.laurellaurina SustanciaqueseextraedelfrutodellaurelLorenzo Coronadodelaurel.Nombrepropio.Laura(diminutivodeLorenzo)
Delaurentius-laurentiiloreto Lugarplantadodelaureles
Delauretum-lauretibachiller SegúneldiccionariodelaRealAcademiadelaLengua,vienedebaccalauri(corona
delaurelconqueseceñíalassienesdelcandidato).Otrosautoresdicenqueprocededebaschevalier(jovennoble).Laetimologíamásprobableeslaquehacederivarlapalabradelcélticobach(joven).Enconsecuenciabachillersetomaenelsentidode“jovengraduado,elquealcanzaungradopequeño”.
ludus-ludi.juegoludion Aparatodestinadoamostrarlateoríadelequilibriodeloscuerpossumergidosenlos
líquidosyquellevadelastre(carga,peso)unafigurita.Deludio-onis(quejuega)
preludio Loqueprecedealgo,másimportante.Composiciónquesirvedeintroducciónaunaobramusical.Ensayar,jugarantes.Introducción,prólogo.Deprae(antes)
ager-agri¬.elcampoagrimensura Artedemedirlastierras
Demesura-ae(medida)peregrino Queandaportierrasextrañas
Deperegrinus-a-um
110 UNIDAD II
cáncer-cancri.elcangrejocáncer Tumormaligno,denominadoasíporlosbultosocinceladurasquepresentan,semejantes
alosdelcangrejoyporlasvenashinchadas,representacióndelafiguradelcangrejoCáncer Constelacióndelmismonombre, sedesignaasípor su representaciónsimbólica (un
cangrejo).DesdeelsigloIa.deC.ysellamabacáncerenlatín)Cáncer Trópico.Debesunombrealhechodequeelsol llegaensuaparentemovimientoal
puntodelaeclípticaenquetienelugarelsolsticiodeverano,pareceregresaroretroce-derhaciaelsur.Delgriegoτρόπος(vuelta)
Investigaeneldiccionarioelsignificadodelassiguientepalabrasyluegoanótaloenelespaciocorres-pondiente.
Palabra Significadoauriformecolocarconfiscarcoriáceocortezadamnificareludirfilamentofiliformefiscalfoliofollajelibélulalibrolocomotoramadurarmodestomodificarmódulomoldeomnímodoorfebreoropelseñerosigilosuculentotortícolis
111EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
2.7 TERCERA DECLINACIÓN5
Enestadeclinación,sucaracterísticadistintivaeslaterminaciónisdelgenitivosingular.Haysustantivosmasculinosyfemeninos,asícomolosneutros.Porahora,exclusivamentedeclina-remosunsustantivocorrespondientealosmasculinosyfemeninos.Empezaremosporenun-ciarlo.
Modelo:homo-hominis(hombre)
Singular EspañolN.homo Elhombre,unhombreG.hominis Delhombre,deunhombreD.homini Paraelhombre,paraunhombreAc.hominem Alhombre,aunhombreV.homo ¡Oh!,elhombre.¡Oh!,unhombre.¡Hombre!.Ab.homine Porelhombre,enelhombre,porunhombre,enunhombre
Plural EspañolN.homines Loshombres,unoshombresG.hominum Deloshombres,deunoshombresD.hominibus Paraloshombres,paraunoshombresAc.homines Aloshombres,aunoshombresV.homines ¡Oh!,loshombres.¡Oh!unoshombres.¡Hombres!.Ab.homibus Porloshombres,enloshombres,porunoshombres,enunoshombres
Enestadeclinaciónlossustantivostienenvariasparticularidades.Loimportanteesreafirmarel nominativo y genitivo para efectuar ejercicios de derivación, composición, parasíntesis ysintaxis.
5 AgustínMateos.Gramática Latina.1968,pp.30-40.
VistadelosAlpes(splendor-splendoris).
Fuente:Historia Universal-Roma,
TomoVI.Salvat,2005,p.107.
112 UNIDAD II
Nominativo Genitivo Traducción en Españolactor actoris actoraedilis aedilis edilaéquitas aequitatis equidad,justiciaaer aeris aireaestas aestatis estío,veranoaetas aetatis edadaeternitas aeternitatis eternidadaether aetheris aireaffinitas affinitatis afinidad,parentescoamor amoris amoránimal animalis animalantiquitas antiquitatis antigüedadapis apis abejaaprilis aprilis abrilarbor arboris árbolArchimedis Archimedis Arquímedesaries arietis ariete,carneroars artis arteártifex artifisis artíficeauctóritas auctoritatis autoridadáurifex aurificies orfebreauris auris oreja,oídoavis avis aveBabylon Babylonis Babiloniabitumen bituminis betúnbombyx bombicis gusanodesedabrévitas brevitatis brevedadcaedes caedis muerteviolentaCaesar Caesaris Césarcaestes caspitis céspedcallis callis sendacalor caloris calorcanis canis perrocáput cápitis cabezacáritas caritatis caridad,amorcarmen carminis poesía,versocaro carmis carneCarthago Carthaginis Cartagocaulis cauilis tallocelebritas celebritatis celebridad,fiestaceleritas celeritatis celeridad,ligereza
113EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
ceres ceris ceres(diosa)cérvix cervicis cérvixcicer ciceris garbanzocinis cineris cenizacivis civis ciudadanocognomen cognominis sobrenombrecolor coloris colorcomitas comitatis afabilidadcommutatio commutationis cambioconjux conjugis consorte,cónyugeconsuetudo consuetudinis costumbrecónsul consulis cónsulcor cordis corazóncorpus corporis cuerpocorruptio corruptionis corrupcióncrates cratis setocrus cruris piernacutis cutis piel,pellejodaemón daemonis espíritu,geniodecember decembris diciembredecus decoris honradens dentis dientedifficultas difficultatis dificultaddignitas dignitatis dignidadDis Ditis Plutóndiversitas diversitatis diversidaddoctor doctoris doctor,maestrodolor doloris dolor,penadux ducis jefe,guía,capitánebrietas ebrietatis embriaguezeducatio educationis educaciónegestas egestatis indigenciaelephans elephantis elefanteexcusiato excusiatonis excusaexemplar exemplaris ejemplar,copiaexercitatio excercitationis ejercicioexhortatio exhortationis exhortaciónexpositio expositionis exposiciónfacilitas facilitatis facilidadfactio factionis partidofacultas facultatis facultadfalcitas falcitatis falsedad
114 UNIDAD II
febris febris fiebrefel fellis hielfelis felis gatofelicitas felicitatis felicidadfemur femoris muslofinis finis fin,términoflos floris florflumen fluminis ríofoenus foenoris usurafons fontis fuentefortex forticis tijerasfulgor fulgoris resplandorfulgur fulguris relámpagofulmen fulmenis rayofuror furoris furorgenitor genitoris engendrador,padregens gentis gente,familia,nacióngramen graminis céspedgratulatio gratulationis felicitacióngrus gris grullagutur guturis gargantahaereditas haereditatis herenciahepar hepatis hígadoHércules Herculis Hérculeshiems hiemis inviernohistio histrionis cómicohomo hominis hombrehonestas honestatis honestidadhumanitas humanitatis humanidadIberus Iberi RíoEbroimago imaginis imageninmunitas inmunitatis inmunidadirrisio irrisionis irrisión,burlajudex judicis juezJuno Junonis JunoJuppiter Jovis Júpiterjus juris derechojuvenis juvenis jovenlabor laboris trabajolac lactis lechelapis lapidis piedralassitudo lassitudinis cansancio,fatiga
115EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
later lateris ladrillolatro latronis ladrónlaus laudis alabanzalectio lectionis lección,lecturaleo leonis leónlepus leporis liebrelex lexis leylibertas libertatis libertadlimen liminis umbrallimes limitis límiteliquior liquoris líquidolis litis pleito,lidlitus litoris orilla,riveralux lucis luzmaecenas maecenis mecenasmagnanimitas magnanimitatis magnanimidadmagnitudo magnitudinis magnitud,grandezamagestas magestatis majestadmansuetudo mansuetudinis mansedumbremare maris marmater matris madremediocritas mediocritatis mediocridad,medianíamens mentis mente,opinión,intenciónmensis mensis mesmessis messis miesmulier mulieris mujermultitudo multitudinis multitudmus muris ratónmutatio mutationis mutación,cambionarratio narrationis narraciónnatío nationis naciónnavigator navigatoris naveganteNeapolis Neapolis Nápolesnomen nominis nombrenovitas novitatis novedadnox noctis nochenubis nubis nubeocassio ocassionis ocasiónoctober octobris octubreoccidents occidentes occidenteodor odoris oloronus honréis carga,peso
116 UNIDAD II
opinio opinionis opiniónoptio optionis opción,elecciónopus operis obra,trabajooratio orationis discurso,oraciónorbis orbis globo,círculo,mundoordo ordinis ordenorigo originis origenos oris boca,rostroos ossis huesoostentatio ostentationis ostentaciónovis ovis ovejaponis ponis panpapave papaveris adormiderapars partis partepater patris padrepauper pauperis pobrepaupertas paupertatis pobrezapax pacis pazpeccatum peccati pecado,faltapectus pectoris pechopecus pecudis bestia,brutopellis pellis pielpersuasio persuasionis persuasiónpes pedis piepestis pestis pestepetitio petitionis petición,búsqueda,ataquepietas pietatis piedadpiscis piscis pezpons pontis puenteposteritas posteritatis posteridadprinceps principis príncipe,principalprodigio proditionis traiciónpropago propaginis descendenciaproprietas proprietatis propiedadpudor pudores pudorpuppis puppis papaqualitas qualitatis cualidadradix radicis raízreconciliatio reconciliatonis reconciliaciónrecordatio recordationis recuerdorector rectoris rector,directorregio regiones región
117EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
relegatio relegationis destierroremissio remissionis remisión,relajaciónresponsio responsionis respuestarestauratio restaurationis restauraciónrete retis redrex regis reyrubor rubores ruborrupes rupis roca,peñascorus ruris camposalus salutis salud,salvaciónsanitas sanitatis sanidad,saludsapor saporis saborscorpio scorpionis escorpiónsedes sedis asiento,silla,moradaseditio seditionis sediciónsemen seminis semillasenator senatoris senadorsenectus senectutis vejezseptember septembris septiembreseptenario septentriones septentriónsermo sermones conversaciónserpens serpentis serpienteseveritas severitatis severidad,rigorsimilitudo similitudinis semejanzasimulatio simulationis ficciónsocietas societatis sociedadSócrates Socratis Sócratessol solis solsopor soporis sueñosors sortis suertesplendor splendoris esplendorstipes stipitis troncostupor stuporis estuporsuavitas suavitatis dulzura,gusto,suavidadtempus temporis tiempotigris tigris tigretimor timoris temorturris turris torreumor umoris humedadunguis unguis uñaurbs urbis ciudadutilitas utilitatis utilidad
118 UNIDAD II
uxor uxoris esposavaletudo valetudinis saludvanitas vanitatis vanidadvapor vaporis vapor,humovarietas varietatis variedadventer ventris vientreVenus Veneris Venusveritas veritatis verdadvermis vermis gusanovestis vestis vestidovetustas vetustatis vejez,antigüedadvíctor victoris vencedorvigor vigoris vigorvir viri varón,maridovirgo virginis virgenvirtus virtutis virtud,valorvitis vitis vid,uvavoluntas voluntatis voluntadvoluptas voluptatis placervox vocis voz,palabravulnus vulneris heridavulpes vulpis zorra
Vocabulario:
ars-artis.arteartesano Persona que ejercita un arte u oficio mecánico
Deartitianos-a-umartefacto Obra mecánica, hecha según arte
Dears(arte)+factus(hecho)artifice Persona que realiza científicamente una obra mecánica
Dears(arte)+facere(hacer)
caput-capitis.cabezacapital Lopertenecientealacabeza,poblaciónprincipalycabezadeunestado,provinciao
distrito;aquelloenquevalavidaolamuerte;principal,fundamentalDecapitalis-capitale
capitán ElquevaalacabezadesucompañíaDecapitaneus(principal)
capataz Quedirigeoencabeza;personaquegobiernayvigilaaciertonúmerodeobrerosDecapitaceus
capitel CabezaopartesuperiordeunacolumnaDecapitellum-i(diminutivodecaput)
119EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
capítulo EncabezamientootítuloDecapitulum-i(diminutivodecaput)
decapitar CortarlacabezaDede(alejamiento,negación)
precipitar Despeñaroarrojardeunlugaralto;acelerar;atropellar.Producirenunadisoluciónunamateriasólidaquecaealfondodelavasija.Deprae(antes,delantede)
jus-juris.derechojuez Elqueproclamaelderecho
Dejudex+dicere(decir)justipreciar Apreciarconjusticiaojustezaelvalordealgo
Dejus+pretium(precio)prejuzgar Juzgarantesdetiempoosinconocercabalmenteloquesejuzga
Deprae(antes)+judicare(juzgar)
mos-moris.costumbremoral Relativoalascostumbres,disciplinaqueestudialosactoshumanosenrelacióncon
subondadomaliciaDemoralis-morale
inmoral QueseoponealomoralDein(negación)
nomen-nominis.nombrenominal Denombre,relativoalnombre
Denominalis-nominalenomenclatura Conjuntodenombresyvocestécnicasdeunaciencia,arte,etc.
Denomenclatura-aenominativo Casodenombre
Denominativuscasusdenominar Darnombre,llamar
Dede+nominarenómina Listadenombres
Denómina(pluraldenomen)pronombre Enlugardelnombre
Depro(enlugarde)+nomen(nombre)sobrenombre Sobrenombre,apodo
Desuper(sobre)+nomen(nombre)renombre Fama,gloria
Dere(reiteración)+nomen(nombre)
opus-operis.obra,trabajooperar Obrar,trabajar,hacer
Deopero-as-areopúsculo Obrita,obrapequeña
Deoposculum-oposculi
120 UNIDAD II
cooperar Colaborar,obrarjuntamenteDecum(con)+operare(colaborar,trabajar)
maniobrar Trabajarconlasmanos.Realizarcualquieroperaciónmaterialqueseejecuteconlasmanos,manejar,intrigarDemanus(mano)+operare(colaborar,trabajar)
os-oris.bocaoración SuplicaaDios,alosSantos,discurso,palabraoconjuntodepalabrasconsentido
completoDeoratio-orationis
orador PersonaqueejercelaoratoriaoartedehablarconelocuenciaDeorator-oratoris
oral Expresadoconlabocaoconlapalabra,adiferenciadeloescritoDeorare(hablar)
oráculo ContestacióndelaspitonisasysacerdotesantiguosDeoráculum-oraculi
orificio Abertura,agujeroDeorificium+facere(hacer)
ósculo BesoDeosculum-osculi(diminutivodeos)
oriforme EnformadebocaDeos+forma-formae
peros Porlaboca(expresiónmédica)
os-ossis.huesoosario Lugarenquesereúnenloshuesossacadosdelassepulturas,paraserocupadasnue-
vamente.Engeneral,cualquierlugardondesehallanloshuesosDeossarium-ossarii
óseo DehuesooreferenteaellosDeosseus-a-um
osiculo HuesecilloDeosiculum-i(diminutivodeos)
osificarse ConvertirseenhuesoDeos+facere(hacer)
osiforme EnformadehuesoDeos+forma-ae
osigrafo QuebrantarloshuesosDeos+fragere(quebrantar)
Enundiccionariolocalizaelsignificadodelassiguientespalabrasyescríbelodondeseindica.
Palabra Significadoafirmaranclaje
AActividad
121EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
atemperaraugurarauriculiformecivilidadcompartircorroborarcuadrúpedodefinirdiscriminarempartirexpatriarseexpectoranteextemporáneohostigarinaugurarinfinitoinoportunointemperanteintempestivolípidopalmípedoparapetoparcelaparricidaparticiparpartícipeparticipiopartículapartirpaternalpaternidadpatrimoniopatronopeciolopedalpedestrepedicuropediluviopedúnculoplebiscitosemenseminario
122 UNIDAD II
simientaSonorasortilegiotemplanzatemplartemporaltripartitavulnerable
2.8 CUARTA DECLINACIÓN
Su característicaprincipal consiste enque su genitivodel singu-larterminaenus.Abarcasustantivosmasculinosyfemeninos,asícomoneutros.Sonmasculinosyfemeninos lossustantivoscuyonominativoterminaenus,enelsiguienteejemploiniciaremosporenunciaralsustantivodeestamanera:
Modelo:sensus–sensus(sentido)
Singular EspañolN.sensus Elsentido,unsentidoG.sensus Delsentido,deunsentidoD.sensui Paraelsentido,paraunsentidoAc.sensum Alsentido,aunsentidoV.sensus ¡Oh!,elsentido.¡Oh!,unsentido.¡Sentido!Ab.sensu Porelsentido,enelsentido,porunsentido,enunsentido
Plural EspañolN.sensus Lossentidos,unossentidosG.sensuum Delossentidos,deunossentidosD.sensibus Paralossentidos,paraunossentidosAc.sensus Alossentidos,aunossentidosV.sensus ¡Oh!,lossentidos.¡Oh!,unossentidos.¡Sentidos!Ab.sensibus Porlossentidos,enlossentidos,porunossentidos,enunossentidos
Sonsustantivosneutroslosquesóloensunominativodelsingularterminanenupuestoqueelgenitivosiguesiendousalahoradedeclinarlos.
CabezadeldiosHér-mes(vultus-us)Fuente:Historia Universal-Roma,Tomovi.Salvat,2005,p.27.
123EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Nominativo Genitivo Traducción en Españolacus acus aguja,puntaapparatus apparatus aparatoaquaeductus aquaeductus acueductocantus cantus cantocensus census censocongressus congressus reunión,encuentroconsulatus consulatus consuladocornu cornus cuerno,aladeunejércitocruciatus cruciatus tormentocultus cultus culto,culturacurrus currus carrocursus cursus curso,carreradomus domus casaeffectus effectus efectoexércitus exércitus ejércitoexitus exitus salidafetus fetus parto,frutoflatus flatus soplo,vientofluctus fluctus onda,olafructus fructus frutogelu gelus hielogenu genus rodillagestus gestus gestogradus gradus grado,pasohiatus hiatus aberturaimpetus impetus impetulacus lacus lagolapsus lapsus caídaluxus luxus lujomonitus monitus advertencia,avisonexus nexus vínculo,nexonurus nurus nueraornatus ornatus ornatopecus pecus ganadoporticus porticus pórticoportus portus puertoprincipatus principatus primacíaréditus réditus vueltarisus risus risa,burlasenatus senatus senadospiritu spiritus espíritu,aliento
124 UNIDAD II
status status estado,situaciónstrepitus strepitus estrépitotransitus transitus tránsitotumultus tumultus tumultoversus versus versovultus vultus rostro,cara
Vocabulario:
artus-artus.articulaciónarticular Unir,juntar,pronunciarclaraydistintamentelaspalabras.
Dearticulare(verbodeartículus-nudo)coartar Restringir,limitar
Decum(con)+arctare(estrechar)inarticulado Noarticulado.Dein(no)
domus-domus.casadoméstico(a) Relativoopertenecientealacasa;criadoquesirveenunacasa
Dedomesticus-a-umdomicilio Casa,habitación,moradafijaypermanente
Dedomicilium-iimayordomo Criadoprincipalacuyocargoestáelgobiernoeconómicodeunacasao
haciendaDemajor(mayor)+domus(casa)
gradus-gradus.grado,paso,escalóncongreso Reunión,cámaradediputados
Decum(con)+gradior-i(ir,caminar)egreso Salida,partidadedescargo,gasto
Dee-ex(fuera)+gradus(peso)plantígrado Cuadrúpedoquealandarapoyatodalaplantadelospiesylasmanos,comoeloso,etc.
Deplanta-ae(plantadelpie)+gradus(marcha)
manus-manus.manoademán Movimientooactituddelcuerpoodealgunapartesuya,conqiuesemanifiestaun
estadodeánimoDead-a+de-de+manus(mano)
manija MangoopuñodealgunosutensiliosDemanícula(diminutivodemanus)
manual LibroportátiloenquesecompendialomásimportantedeunamateriaDemanuale-is
manufactura ObrahechaamanooconauxiliodemáquinaDefactura-ae(hechura)
125EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Investiga el significadode las siguientespalabrasprocedentresde la cuartadeclinacióny anótales susignificado.
Palabra Significadoamanuensecapricorniocornucopiadesmánemancipargelatiniformegélidogenuflexióninsinuarsinuososinusitisunicornio
2.9 QUINTA DECLINACIÓN
Unadelascaracterísticasdeestadeclinaciónesquesugenitivoterminaeneiysedeclinaconlassiguientesterminacionesconrelaciónalosdistintoscasos,tantoensingularcomoenplural,respectivamente.
Modelo:dies–diei(día)
Singular EspañolN.dies Eldía,undíaG.diei Deldía,deundía
AActividad
Mujeresgriegas(eyigies-eyigiei).Fuente:HistoriaUniversal-Roma,TomoVI.Salvat,
2005,p.81.
126 UNIDAD II
D.diei Paraeldía,paraundíaAc.diem Aldía,aundíaV.dies ¡Oh!,eldía.¡Oh!,undía.¡Día!Ab.die Poreldía,eneldía,porundía,enundía
Plural EspañolN.dies Losdías,unosdíasG.dierum Delosdías,deunosdíasD.diebus Paralosdías,paraunosdíasAc.dies Alosdías,aunosdíasV.dies ¡Oh!,losdías.¡Oh!,unosdías.¡Días!Ab.diebus Porlosdías,enlosdías,porunosdías,enunosdías
Enestadeclinación,únicamenteelsustantivores(lacosaoelasunto)ydies(eldía),sedeclinanentodosloscasos,tantoensingularcomoenplural.
Nominativo Genitivo Traducción en Españolduricties duritiei durezaeffigies effigiei figura,imagenfacies faciei faz,carafides fidei fe,fidelidadglacies glaciei hielomateries materiei materia,maderameridies meridiei mediodíaplanities planitiei llanurares rei cosa,asunto,negociospes spei esperanzaspecies speciei especie,apariencia
Vocabulario:
dies-diei.díacotidiano Diario
Dequotus-a-um(cada,cuanto)+dies(día)
mediodía HoraenqueestáelsolenelmásaltopuntodesuelevaciónsobreelhorizonteDemedius(medio)+dies(día)
fides-fidei.fe,lealtadconfidente Personaaquienotrafíasussecretoso leencarga laejecucióndecosasreservadas,
espíaDecum(con)+fidere(fiarse)
127EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
fidedigno DignodefeycréditoDedignus(digno)
pérfido Desleal,traidor,infiel.QuefaltaalafequedebeDeper(contra)+fidus(confiado)
I. Investigaelsignificadodelassiguientespalabrasprocedentresdelaquintadeclinaciónyanótalessusignificado.
Palabra Significadodesesperarfehacientefideicomisoirrealprosperarprósperorealreivindicar
II. Debajodecadapalabralatina,ubicaelsignificadoquecorrespondetantoalcasonominativocomoalgenitivo.
Nominativo singular Genitivo singularbenevolentia benevolentiae
fumus fumi
filum fili
landus laudis
narratio narrationis
labor laboris
mens mentis
cubitus cúbiti
digitus digiti
copia copiae
AActividad
128 UNIDAD II
vultus vultus
comoedia comoediae
metus metus
planities planitiei
effigies efigiei
fabula fabulae
ornatus ornatus
fallacia fallaciae
senatus senatus
urbs urbis
ungus unguis
taurus tauri
autumnus autumni
herba herbae
atavus atavi
historia historiae
materies materiei
I. Formapalabrasenespañolconbaseenlossiguientesvocabloslatinosyanótalessucorrespondientesignificado.
glacies–glaciei:hieloPalabra Significado
129EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
facies–faciei:faz,caraPalabra Significado
species–speciei:especiePalabra Significado
tránsitus–tránsitus:tránsitoPalabra Significado
versus–versus:versoPalabra Significado
ornatus–ornatus:ornatoPalabra Significado
130 UNIDAD II
ímpetus–ímpetus:impetuPalabra Significado
fructus–fructus:frutoPalabra Significado
cantus–cantus:cantoPalabra Significado
cultura–culturae:culturaPalabra Significado
varietas–varietatis:variedadPalabra Significado
131EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
vigor–vigoris:vigorPalabra Significado
voluntas–voluntatis:voluntadPalabra Significado
timor–timoris:temorPalabra Significado
tempus–témporis:tiempoPalabra Significado
II. Colocaenlalíneadelaizquierdaelnúmerodeladeclinaciónaquecorrespondacadapalabralatina:
Primeradeclinación,segundadeclinación,tercerdeclinación,cuartadeclinación,quintadeclinación.
132 UNIDAD II
Declinación Palabrares–reióculusóculiDeus–Deicolumba-columbaefructus–fructuscatena–catenaemagister–magistrifolia–foliaenomen–nominisstella–stellaeculpa–culpaeagnus–agnidominus–dominiglacies–glacieiformica–formicaeleo–leonismanus–manusager–agridormina-dorminaedomus–dormusterra–terraesol–solissilva–silvaedurities–duritieinauta–nautaetemplum–templiars–artiscolor–colorisfumus–fumialba–albaescientia–scientiae
III.Ubicaelcasogenitivodecadapalabraysusignificadoenlascolumnascorrespondientes:
Palabra Genitivo Significadoánimacáncercorpusdominusdurities
133EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
epístolagenuglaciesgloriamaremateriesmuliernatíoplanitiespulchrarosasorsspeciesstatusstrépitusususuxorvarietasventusvenusvermisvitisvocabulumvulpesvultus
IV.Acontinuaciónhayunalistadepalabrasdeorigenlatino;indicacuálessonsusraícesyelsignificadocorrespondiente:
Palabra Significadoagriculturaanimosoapiculturaarboriculturaargentíferoauríferocapilarcelestecordialmenteepistolariofloricultura
134 UNIDAD II
fruticulturalibrescoliterallocatariomagistralnaturalmentepuerilpulcritudsilvestresilvicultura
V. Ahoraseñalasicadavocabloescompuestooderivado:
Palabra ¿Compuesta o derivada?agriculturaanimosoapiculturaarboriculturaargentíferoauríferocapilarcelestecordialmenteepistolariofloriculturafruticulturalibrescoliterallocatariomagistralnaturalmentepuerilpulcritudsilvestresilvicultura
135EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
2.10 PRONOMBRES LATINOS
Dellatínpro(enlugarde)+nomen–nominis(nombre).
Partevariabledelaoraciónquesustituyealnombreoqueestáenlugardelnombre.Lospro-nombreslatinosseclasificanen:personales,posesivos,de-mostrativos,relativos,interrogativoseindefinidos.
Pronombres personales
Designanapersonasgramaticales.
Latín EspañolSingular ego yo
tu tú*ille-illa éloella
Plural no nosotrosvos vosotrosoustedes**se se(tambiénseusaensingular)
* Tambiénseusael“usted”,formarespuetuosaquesustituyealtú.** EnMéxicoseusaustedes,apócopede“vuestrasmercedes”.
Pronombres posesivos
Pertenecenalaprimerapersona,segundaytercera.
Latín EspañolSingular meus mío
túus tuyosus suyo
Plural noster nuestrovester vuestrosuus suyo
Pronombres demostrativos
Latín EspañolM hic esteF haec estaN hoc esto
136 UNIDAD II
Tambiénseusancomopronombresparalatercerapersonagramatical.
2.11 ADJETIVOS LATINOS
Dellatínadjetivum.
Estacategoríagramatical,sedeclinacomolossustantivoslatinosdelastresprimerasdeclina-ciones.Puedentenertresterminaciones,dosouna.
Primera terminación
Adjetivoscontresterminaciones:masculino,femeninoyneutro.
Latín masculino Latín feminino Latín neutro Españolhacer acris acre agrioalbus alba álbum blancoalienus aliena alienum ajenobalbus balba balbum torpedelengua,tartamudobonus bona bonum bueno
Latín EspañolM ille aqueloélF illa aquellaoellaN illud aquellooello
Latín EspañolM iste eseF ista esaN istud eso
Latín EspañolM is élF ea ellaN id ello
Latín EspañolM ipse mismoF ipsa mismaN ipsum mismo
Latín EspañolM idem elmismoF éadem lamismaN idem lomismo
Latín EspañolRelativos Interrogativos
qui que ¿qué?quae cual ¿cuál?quod quien ¿quién?
IndefinidosLatín Español
alius otros,otroalter unodedosuter cualdedosneuter niuno,niotrouterque unoyotrounus unosoloullus algunosolos solototus todoentero
137EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
caecus caeca caecum ciegoclarus clara clarum clarodexter dextra dextrum derecho,diestro,hábilgratus grata gratum ancho,extendidolaxus laxa laxum flojo,suelto,remisolíber líbera liberum libremagnus magna magnum grandemedius media medium mediomundus munda mundum limpioniger nigra negrum negronovus nova novum nuevopaucus pauca paucum poco
Segunda terminación
Adjetivoscondosterminaciones,unaparaelmasculinoyfemeninoyotraparaelneutro.
Latín: masculino y femenino Latín neutro Españolbrevis breve brevefortis forte fuertegravis grave gravelevis leve levepauper pauperis sobrepatens patentis potentesimilis simile similsapiens sapientis safio
Tercera terminación
Hayalgunosadjetivosquetienenunaterminaciónparalostresgéneros.
Latín: masculino, femenino y neutro Españolatrox atrozaudax atrevidopotens poderosovetus viejo
Anotaelsignificadodelassiguientespalabrasderivadasdeadjetivos:
Palabra Significadoacerbo
138 UNIDAD II
albinoálbumambidextroarrabalatrocidadbalbucearbrevariocelebridadclarividenciacongratularequidadequiláterofortalezaimpotenteinmundiciainmundointermediolaxantelibertinolonganizalongitudmurciélagonovatonovedadpaupérrimorubeolasimilitudsolitariovinagre
2.11.1 Adjetivos numerales latinos
Estosadjetivostambiénestánconsideradospronombresyavecesadjetivos.Seclasificanen:cardinales,ordinalesydistributivos.
1. Cardinales:Indicanelnúmerodeobjetosexistentes:
unus–una–uno:uno,único. duo–da–duo:dos tres–tría:tres quattuor:cuatro quinque:cinco
139EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
sex:seis septem:siete octo:ocho novem:nueve decem:diez centum:cien mille:mil
Indicaelsignificadodelassiguientespalabrasyseñaladequénúmerocardinalprocede.
Palabra Significado Número cardinaldecenadualidadduplomilésimanoviembresemestresemanaseptiembretrilingüetrivialuniversidaduniformecuadrículaquinquenio
2. Ordinales:Sirvenparaindicaroubicarunorden.Respondenalapre-gunta:¿enquépuestooenquélugar?
Anotaelsignificadodelossiguientesadjetivosordinales:
Palabra Significadoprimus primerosecundustertiusquartusquintussextusseptimusoctavus
AActividad
AActividad
140 UNIDAD II
nomusdecimusundecimus
3. Distributivos:Éstossirvenparaagruparnuméricamente.Respondenalapregunta¿decuán-tosencuántos?
Anotaelsignificadodelossiguientesadjetivosdistributivos
Palabra Significadosinguli deunoenunoounocadaunobiniterniquaterniquini
2.11.2 Formación de adjetivos en grado comparativo y superlativo
Elcomparativoyelsuperlativo6puedenformarseconsufijos.Paraelcom-parativolossufijosson:-iorparamasculinoyfemenino,-iusparaelgéneroneutro.Laformaciónserealizaalsus-tituirlaterminacióndelgenitivodelsingularporlossufijosantescitados.Ejemplo:
Adjetivo genitivo Comparativo masculino y femenino Comparativo neutro Españolacris acrior acrius másagriobrevis brevior brevius másbreveclari clarior clarius másclaroteneri tenerior tenerius mástierno
Paralaformacióndelsuperlativoseutilizaestesufijo:-issimus(mas-culino),-issima(femeni-no),-issimum(neutro).
Ejemplo:
acrissimus–acrissima–acrissimum=muyagriobrevissimus–brevissima–brevissimum=muybreve,brevísimoclarissimus–clarissima–clarissimum=muyclaro,clarísimotenerissimus–tenerissima–tenerissimum=muytierno,ternísimo.
6 AgustínMateos.Gramática Latina,pp.71-74.
AActividad
AActividad
141EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Losadjetivoscuyonominativosingularacabaenerhacenelsuperlativoa-ñadiendo-rimusalnominativo.
Ejemplo:
Nominativo Superlativo Españolpauper paupérrimo muypobre,elmáspobrepulcher perchérrimus muypulcro,elmáspulcro
Guatemalaesunpaíspaupérrimo.
Laspersonasdelsignovirgosonpulquérrimos.
Acontinuaciónsetepresentanadjetivoslatinosparaquemarqueslatraducciónenespañol.
Positivo Comparativo SuperlativoPalabra Traducción Palabra Traducción Palabra Traducción
logius longior longissimusmalévolus malevolentior malevolentissimusmundus mundior mundissimusnovus novior novissimus
2.12 EL VERBO
Dellatín:verbum–verbi(palabra,término,expresión)
Laculturalatinabasósusistemagramaticalendosgrandescategorías:elnombreosustantivoyelverbo.Porlotanto,elverbotieneunlugarprepon-deranteenlalengualatina,asícomoennuestroidiomaespañol.Elverboexpresaacción,existencia,esencia,estadoopasión.Aligualqueencastellano,hayenelverbolatinomodos,dosnúmeros(elsingularyelplural),tresper-sonas(primera,segundaytercera)ydosvoces(laactivaylapasiva).
Losmodosverbalesseclasificanenpersonaleseimpersonales.Lospersonalessonelindicativo,elimperativoyelsubjuntivo.Losimpersonalesasuvezpuedentenercaráctersustantivo(elin-finitivo,elgerundioyelsupino)oadjetivo(losparticipiosyelgerundivoogerundioadjetivo).
El verbo ennuestro idioma, también tiene cambios:modo, tiempo, persona y número.Enespañolelmodoindicativoestáformadopor:tiempossimplesporqueexpresansusignificadoconunasolapalabra(presente,pretérito,futuro,copretéritoypospretérito)ytiemposcom-puestos,losquepresentansusignificadocondosomáspalabras(antepresente,antepretérito,antefuturo,antecopretéritoyantepospretérito.Elmodosubjuntivotienetrestiempossimples
AActividad
142 UNIDAD II
(presente,pretéritoyfuturo)ytrescompuestos(antepresente,antepretretéritoyantefuturo).Elimperativosólotieneuntiempo(elpresente)yfinalmenteelmodoinfinitivo,elgerundioyelparticipio.
Las conjugaciones latinas
Enlatínhaycuatroconjugacionesregulares.Paradistinguirlas,seatiendealasegundapersonadelsingulardelpresentedeindicativoyalpresentedeinfinitivo.
Ejemplo:
Enlaprimeraconjugación,acabanen-as,-are.Ej.:amo,amas,amare. Enlasegunda,en-es,-ére(conelarga).Ej.:habeo,habes,habére. Enlatercera,en-is,-ere(conebreve).Ej.:rego,regis,régere. Enlacuarta,en-is,-íre.Ej.:audio,audis,audire.
Enunciación
Unverbolatinoseenunciaindicandolaprimeraysegundapersonadelsingulardelpresentedeindicativo,elpresentedeinfinitivo,laprimerapersonadelsingulardelperfectodeindicativoyelsupino.(sustantivoverbalsinequivalenciaenespañol).
Ejemplo:
Primeraconjugación:amo,amas,amare,amavi,amatum(amar) Segundaconjugación:habeo,habes,habére,hábui,hábitum(tener) Terceraconjugación:rego,regis,régere,rexi,rectum(regir) Cuartaconjugación:audio,audis,audire,audivi,auditum:(oír)
Enespañol,estasconjugacionessetransformaronentres,lascualesseidentificanconociendosusinfinitivos,así:
Primeraconjugación:ar–amar,estudiar,trabajar. Segundaconjugación er–comer,poseer,tener. Terceraconjugación ir–partir,sentir,vivir.
Verbo sum
Enlatín,unverbomuyimportantequesirvecomoauxiliarparaformarlostiemposperfectos(pretérito,antepresente,antepretérito,antecopretéritoylavozpasiva),eselverbosum.Esteseenunciaasí:
sum,es,ese,fui(seroestar)
143EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Aquísóloconjugaremoseltiempopresentedelmodoindicativo,parapoderconstruiralgunasoraciones,utilizandoloscasosnominativoygenitivo,respec-tivamente.
PresenteSingular
1.sum(yosoy,estoy)2.es(túeres,estás)3.est(éloellaes,éloellaestá)
Plural1.sumus(nosotrossomosoestamos)2.estis(vosotrossois,oestáis)3.sunt(ellosoellassonoestán)
Elconstruiroracioneseshacerusodelasintaxis latina.Lapalabrasintaxisprovienededosvocesgriegas(σύν-ταξις-orden,rango),significacoordinación,estudialasrelacionesdelaspalabrasylafunciónquedesempeñanellasdentrodelaoración.NOTA:Anteriormente,seexpresóqueelverbodentrodellatínculto,seponíaalfinaldelaoración,encambioenellatínvulgar,elverbo,secolocabaenorden,despuésdelsujeto.Aquíusaremoselprimerprocedimiento.
Ejemplos:
Folia arborisest Lahojaesdelárbol. n.s.g.s. 3ª.p.s.presente sujeto predicado deindicativo.
Pueretagni amici sunt Elniñoyelcorderosonamigos. n.s.g.s.g.p. 3ª.p.s.presente sujeto predicado deindicativo.
I. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaprimeradeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).
Scientiamagnaest.Agrícolasilvaeest.Terranautaeest.Fabulapulchraetparvaest.Víasapientiaest.
II. Traduceallatínlassiguientesoraciones.,
EslahistoriadelareinadelaislaLaestrellaesdelpoeta.Eslagloriadelaciencia.
144 UNIDAD II
Eslaculturadelaamistad.Eslanaturalezadelaplanta.
III.Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelasegundadeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).
Agermagnusest.Dominiliberest. Aurumtempliest.Humusluciest.Hortusinimiciest.
IV.Traduceallatínlassiguientesoraciones:
Elánimoesdelmaestro.Elcieloesblanco.Elríoespequeño.Eslahojadelpino.ElpuebloesdeDios.
V. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaterceradeclinación,casosgenitivoynominativodelsingular)
Animahominisest.Voxregisest.Fratermarisest.Dolorleonisest.Radixarborisest.
VI.Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelaterceradeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).
Eselnombredelaraíz.Eselcalordelverano.Eselartedelfuego.Eslaverdaddelanimal.Eslapartedelcuerpo.
VII.Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelacuartadeclinación,casosgenitivoynominativodelsingular).
Artusmanusest.Exituscivitisest.Circusmanusest.
145EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Morsuscanisest.Impetufluctusest.
VIII.Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelacuartadeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).
Lacasaesdelmaestro.Laarticulaciónestáaquí.Elpasoesdelhombre.Larodillaesdelniño.Elfrutoesdelárbol.
IX. Traducealespañollassiguientesoraciones(usodelaquintadeclinación,casosgenitivoynomina-tivodelsingular).
Resmagnaest.Glaciesalbusest.Fidesetspeihicsunt.Duritiescordisest.Seriesreiest.
X. Traduceallatínlassiguientesoraciones(usodelaquintadeclinaciónycasosnominativoygenitivodelsingular).
Elhieloesgrande.Esladurezadelafe.Laesperanzaesdelpoeta.Eslaespeciedelapaloma.Eslamaderadelacasa.
2.13 LOCUCIONES LATINAS
Locución Significadoabinitio Desdeelprincipioabovo Desdeelhuevo(desdesiempre)acontrarius Argumentoquesefundaenlaoposicióndeloshechosacontrariosensu Ensentidocontrarioafortiori Conmayorrazónanovo Denuevoaposteriori Conposterioridad,unavezqueseconoceelasuntodelquesetrata.apriori Previamente.Conatención
146 UNIDAD II
aquo Desdeeldíaque.Siempreseempleehablandodefechas.abintestato Sintestamentoactiodedolo Accióndedoloactioinfactum Acciónbasadaenhechosactioninjus Acciónquesebasaenelderechoadhoc Aesto,paraesto.Esdecir,demaneraadecuadaparaunfindeterminado.adinfinitum. Haciaelinfinito.Sinlímiteadlitteram Alpiedelaletra.Seempleaparautilizarlasmismaspalabrasquelasdeltextoal
queseestácitando.almamater Madrealimentadora.Puedeserlapatria,lasuniversidades.alterego. Otroyo.Personaqueseidentificaporcompletoconotrayconlaquesetiene
totalconfianza.altius,citus,fortius Másalto,másrápido,másfuerte(olimpiadas)animus. Animo,intención,voluntadanimus delinquen-di
Intencióndedelinquir
animusdolendi Intencióndolosaanimusnecandi Intencióndematarannushorribilis Añohorrible.Añoespecialmentecatastróficoannusmirabilis Añomaravilloso.Añoespecialmentebuenoarbitrium Arbitriumauctoritas Autoridadaureamediocritas. Doradamediocridad(Horacio)aut vincere a utmori.
Ovenceromorir
bonafide DeBuenafecaput Cabezacarpediem Aprovechaeldíapresente,viveeldía.causamortis Causademuerteclam Ensecretocodex Código.Recopilacióndeleyescogito,ergosum Pienso,luegoexisto.CelebérrimafrasedelfilósofofrancésDescartes,paraindi-
carlaexistenciadeunsujetopensante.confer Ve,mira,confronta.SeabreviaCf,Cfr.consumatoest Todoestáconsumadocontrariosensu Ensentidocontrariocorpus Cuerpouobjetocurriculumvitae El curso de la vida.Compendio de datos personales yméritos académicos y
profesionales.deiure Dederechoosegúnlaleydeuxexmachina Diosdelamáquinateatral.Seutilizaestaexpresiónlatinacuandolasoluciónaun
problematienealgodemágico(posibleintervencióndivina)dictum Aforismo,sentencia,máxima,apotegma
147EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
diesaquo Díaenquecomienzaunplazodiesadquem Díaenqueconcluyeunplazodefacto DehechodeMotuproprio Porpropiainiciativadéficit Faltadevideetvinces Divideyvencerásdixi Hedichoduralex,sedlex Laleyesduraperoeslaleyexabrupto Bruscamente,arrebatadamenteexcatedra Desdelacátedra,confirmeza,contonodesuficiencia.Sedicedequienenseña
conautoridad;lausaelpapaalhablardeformasdefe.exjure Desdeelderecho,legalmenteexlege Desdelaleyexmore Segúnlacostumbreextestamento Segúneltestamentoeccehomo Heaquíelhombreego Yoexprofeso Deliberadamente,contodaintención,apropósito.excelsior Másaltoexnihilonihil Delanada,principiofilosóficodeLucrecioyEpicuro,indicaquetodolocreado
provinodealgo.factum Hechofórum Foro,plazapúblicaprincipal.grossomodo. Agrandesrasgos,demanerageneralhabeascorpus Quetengaselcuerpo.Eselprocedimientoporquecualquierdetenidoquese
diereprivadodelalibertadilegalmente,puedepedirserllevadoanteunjuezparaqueestedecidasobresulibertadoingresoenprisión.Suponeunagarantíadelibertadindividual.
habeashabeas. Derechoquetieneeldetenidoaserescuchado.hábitat Ambiente,mediohicetnunc Aquíyahorahocloco Enestelugarhomo aeconomi-cus
Hombreeconómico.Interpretaciónde lascualidadeshumanassegúnelfactoreconómico(AdamSmith)
homosapiens Hombresabioointeligentehumummandere Morderlatierra,oelpolvoibídem Enelmismo lugar, o elmismo texto. Seutilizanormalmente en citas, notas,
referenciaseíndices.idem Lomismoinarticulomortis Enelartículodelamuerte.Tecnicismojurídicoqueseempleaparadenominar
losactosrealizadosporunapersonaencontrándoseenpeligrodemuerte.inextenso Porextenso,íntegramente,literalosinabreviar.inextremis Enelúltimo,enunasituaciónpeligrosa,encircunstanciasextremas.
148 UNIDAD II
infraganti Enflagrante,enelmomentodecometereldelito.inillotempore Enaqueltiempoinmemorian Enmemoria,enrecuerdoinperpetuum Parasiempreinspecie Enlapropiacosa,oponiéndosealpagocondineroinstatuquo Enelestadoenqueseencuentra,muyutilizadoenderechointernacionalcomo
sinónimode“equilibrioactual”internor Entrenosotros,enconfianzaipsofacto Enelmismomomento,inmediatamenteinvitro Enelvidrio.Designalasreaccionesfisiológicasestudiadasenellaboratorio,fuera
delorganismo.jurisetdejure Dederechoyporderecho,dederechoplenoyabsoluto.jusabstinendi Derechodeabstención.jusconubit Derechoalmatrimoniojusprivatum Derechoprivado,enquerigelasrelacionesjurídicasentreparticulares.jussanguinis Derechodesangre,defamiliaodepatria.jusvitaeenecis Derechodevidaomuertelapsus Lapso,errorlapsuscalami Erroroerrataescritalapsuslinguae Erroralhablarlatusensu Sentidolato.Encontraposiciónastrictusensulex Leylitis Pleito,causa,juiciolococitato Enellugarcitado.Seabrevialoc.cit.magisterdixit Lodijoelmaestromanus Derechojurídicoqueelmaridomantienesobresumujer.memorándum Resumenenelqueserecogelasaccionespensadasparadeterminarocasióno
díaparanoolvidarlas.modusoperandi Mododeobraroactuarmodusvivendi Mododevidamortiscausa Porcausademuertemaremagnum Granmar,desordenmedeice, cura teipsum
Médicocúrateatimismo
mens sana in cor-poresanno
Mentesanaencuerposano.Frasedejuvenal,indicaqueeslasaluddelcuerpoparalasaluddelespíritu.
mutatismutandis Cambiandoloquedebedesercambiado.motuproprio Espontáneamente.notabene Fíjatebien,seabreviaN.B.nonplusultra Nomásallá.HérculesgrabóestainscripciónenlosmontesÁbilayCalpe,cre-
yendoqueeranloslímitesdelmundo.omniavincitamor. Todolovenceelamor(Virgilio)
149EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
¡oh tempora! ¡ohmores! ¡oh tiem-pos! ¡oh costum-bres!
Exclamacióndecicerónencontradelasociedadcorruptadesustiempos.
operecitato. Enlaobracitada.Seabreviaop.cit.paterfamilias Padredefamiliapecataminuta Pequeñasfaltasoerrores.percápita Porcabezas;esdecir,individualmenteyporpartesiguales.perse Porsímismoplusultra Másallápostscriptum Despuésdeescritoprimafacie Aprimeravista.Seempleaestaexpresiónlatinaenelforoparadaraentender
queelfundamentodeunaresoluciónnoesfavorable;sobretodocuandosede-cretaunautodeprocesamientoounmandamientodeprisiónpreventiva.
plusultra Másalládepostdate Despuésdedada,ademásde lodichoantes.Seabreviaen lascartasp.d.para
agregaralgomás.peraccidens Poraccidente,porcasualidad.quidproquo Algoporalgo,unacosaporotra.quórum Eselmínimodemiembrosquedebencomparecerenelparlamentooenotras
asambleasparasuconstituciónydeliberación,sobretodoesimportanteenlasvotaciones.
ratio Razón.Basedeunareglajurídica.regulajuris Regladelderechorequiescatinpace Descanseenpaz.SeabreviaR.I.P.res Cosa,bien,riquezaresjuris Cosasjurídicasrespublica Cosapública,biendedominiopúblico.sic Asísinequanon Sinlacualno,condiciónindispensableparaquealgopuedacumplirse.statuquo Enelestadoenque,estadodelascosasenundeterminadomomento.status Estado.Situaciónjurídicadelaspersonasenloquesontodossusámbitosvita-
les.subjudice Bajoeljuez,pendientederesoluciónjurídica.suigeneris Desuespecie,seaplicasobreunacosadegénerooespeciemuysingular.strictusensu Ensentidoestrictosuperávit Sobróutinfra Comoabajo,seapuntaenlostextosparareferirseaotrotextoquehayqueleer
yqueseencuentramásadelante.urbietorbi Alaciudadyelmundo,bendiciónpapal.utsupra Comoarriba,seapuntaenlostextosparareferirseotrotextoqueyasehaleído.utinfra Comoabajovademecum Venconmigo,compendioomanualverbigraitia Porejemplo
150 UNIDAD II
veni,vidi,vici Vine,vi,vencí,palabrasdeJulioCésarenlasGaliasqueindicanlafacilidadensuvictoria.Seaplicacuandounaempresaresultafácil.
vox populi, vozdei.
Vozdelpueblo,vozdeDios.EnlaantiguaRomalaexpresiónlautilizaronlosjurisconsultos y gobernadores sedecíaque laopinióndadapor elpueblo eranormaoley.
I. Delaslocucioneslatinaspresentadasenestelibroselecciona20deellasyanotasuscorrespondientessignificados.
Locuciones Significado1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.
II. Elaboraveinteoracionesdondeubiqueslaslocucioneslatinasanotadasanteriormente.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
151EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
III.Revisa unperiódico estatal y selecciona algunode estos textos (noticia, o artículo de opinión) ylocalizaalgunaslocucioneslatinasqueenélseencuentren,anótalasyasígnalessucorrespondientesignificado.
IV.Ahora,localizaenunperiódiconacional,ungéneroperiodísticodondehayalocucioneslatinas,re-córtaloypégaloenestapágina,luegosubrayalaslocuciones.
152 UNIDAD II
V. Escribelaslocucioneslatinasquesubrayasteenelanteriortextoperiodísticoyanótalessucorrespon-dientesignificado.
VI.Seleccionatrestitularesdenoticiasenquehayalocucioneslatinas,yluego,anótalas.Después,debajo
decadatitularescribeelsignificado.
BarragánCamarena,Jorge(2008).Etimologías Grecolatinas.México,Patria.
CamachoBecerra,Heribertoetal.(2006).Manual de Etimologías Grecolatinas.México,limusa.
GómezdeSilva,Guido(2006).Breve Diccionario Etimológico de la Lengua Española.México,fce.
HerreraZ.,TarsicioyPimentel().Etimologías Grecolatinas del Español.“CuadernodeTrabajo”.México,Porrúa.
KanellyEnricoyPérezChaliniJesús(2004).Etimologías Grecolatinas.TeoríayEjercicios.México,Siena.
Lapesa,Rafael(1968).Historia de la Lengua Española.Madrid,Gredos.
MateosM.,Agustín(1947).Etimologías Latinas del Español.México,Esfinge.
____.GramáticaLatina.México,Esfinge,1969
____.(1999).Etimologías Grecolatinas del español.México,Esfinge.
____.(1999b).Etimologías Grecolatinas del español.“Cuadernodetrabajo”.México,Esfinge.
____.(2000).Etimologías Griegas del español.México,Esfinge.
153EL LATÍN COMO LENGUA DE FLEXIÓN SINTÉTICA
Mir,JoséMaría(1964).Diccionario Ilustrado Latino, Español-Latino.Barcelona,Bibliograf.
OrtegaPedraza,Esteban(2006).Etimologías. Lenguaje culto y científico.México,Diana.
RodríguezCastro,Santiago(2009).Diccionario Etimológico Griego-Latino del Español.México,NuevaImagen.
SampieriGasperín,LucioVictorio(2009).Etimologías.México,NuevaImagen.