Post on 18-May-2019
AURKIBIDEA
Liburua nola erabili ..................................... 5
Sarrera ............................................................. 7
Anfibioak ................................................................... 15Kaudatuak................................................................. 19Anuruak .................................................................... 25
Narrastiak .................................................................. 35Kelonioak .................................................................. 39Eskuamatuak ........................................................... 42
Hegaztiak ....................................................... 61Podizipediformeak ................................................. 65Prozelariformeak ..................................................... 69Pelekaniformeak ...................................................... 72Zikoniformeak ......................................................... 75Antseriformeak ........................................................ 80Falkoniformeak ....................................................... 83Galiformeak ............................................................. 98Gruiformeak ............................................................. 104Karadriformeak ....................................................... 109Kolunbiformeak ...................................................... 116Kukuliformeak ......................................................... 122Estrigiformeak .......................................................... 125Kaprimulgiformeak ................................................ 132Apodiformeak ......................................................... 135Koraziformeak ......................................................... 138Piziformeak .............................................................. 143Paseriformeak .......................................................... 149
Ugaztunak ...................................................... 227Intsektiboroak .......................................................... 231Kiropteroak .............................................................. 239Lagomorfoak ............................................................ 249Karraskariak ............................................................ 253Karniboroak ............................................................. 266Artiodaktiloak ......................................................... 282
1. eranskina: hainbat ugaztunen oin-arrastoak .. 288
2. eranskina: Euskal Herriko ornodunlehortarren kokapen taxonomikoa ....................... 296
Aurkibide alfabetikoa ................................. 312
Glosarioa ........................................................ 322
Euskal Herriko Fauna 7
SARRERA
Edozein eskualdetako fauna, bertan bizi diren animaliespezieen multzoa, eskualde horren kokapen geografiko-aren, erliebearen, altitudearen, klimaren eta landaredia-ren ondorio da hein handi batean. Aipatutako faktorehoriek eragin handia dute espezie bakoitzaren banaketaneta ondorioz, baita edozein lekutako faunan ere. Espezie-en banaketaren eta faktore horien arteko erlazioa begienbistakoa da Euskal Herrian. Tamainaz txikia izan arren(20.864 km karratu baino ez ditu), Euskal Herria nahikoalurralde heterogeneoa da, bai erliebeari, bai klimari etabaita landarediari dagokionez ere eta heterogeneotasunhori asko nabari da ornodun lehortarren banaketan.Jarraian hiru faktore horiek aztertuko ditugu, EuskalHerriko ornodun lehortarren banaketa hobeto ulertzenlagunduko digutelakoan gaude eta.
Erliebea
Euskal Herria aski lurralde menditsua da, Pirinioenmendebaldeko muturra bertaraino heltzen baita. Mendi--tontorrik handienak ekialdean daude, Nafarroakoiparrekialdean eta Zuberoako hegoaldean, hain zuzen.Bertan, 2.000 metroz gorako hainbat mendi dago eta uga-riak dira 1.700 metroz gorako gailur eta lepoak. Mende-balderago, Kintoan (bi Nafarroen arteko mugan) Pirinio-en katea nagusia adarkatu egiten da eta bi katea diber-gente sortzen dira: bata iparralderantz jarraitzen duenaeta bestea mendebalderantz hedatzen dena. Lehen kateaitsasoan amaitzen da eta bertako mendiak altuera galduzdoaz itsasora hurbildu ahala. Bigarren kateak bitan bana-tzen du Euskal Herria eta berori osatzen duten mendize-rra nagusietako batzuek (Aralarrek, Aizkorrik, Gorbeak
8 Euskal Herriko Fauna
Ara
goi
BI
ZK
AI
KO
I
TS
AS
OA
Bar
dea
Bel
tza
Bar
dea
Zu
ria
Ala
itz
men
dik
atea
Tolo
ño
men
diz
erra
An
dia
men
dik
atea
Urb
asak
o m
end
ikat
ea
AR
TZ
IKO
MA
ZIZ
OA
Ab
od
i men
dik
atea
AL
DU
DE
KO
MA
ZIZ
OA
AR
BA
ILA
KO
MA
ZIZ
OA
Urt
zuia
maz
izo
a
Lar
run
900
m
Ern
io10
75 m
BO
RTZ
IRIE
TAK
O M
AZI
ZOA
Izar
rait
z10
26 m
Oit
z10
29 m
Go
rbei
a14
81 m
Aiz
korr
i15
44 m
Arkam
o m
endi
kate
aG
aste
izko
men
dia
k
Txi
nd
oki
1346
m
Ara
lar
men
dika
tea
Irati
Uhaitzandi
Ega
Arga
Zidakos
Keiles
Alham
a
Oka
Kad
agua
Atu
rri
Ibai
zaba
l
Ebro
Ara
kil
Ultz
ama
Zaraitzu
Urrobi
Err
o
Ebro
Ebro
Errobi
Biduze
Larr
añe
Aph
urra
Aldude
Beherobia
Zad
orra
Baia
Omecillo
Ega
Ayu
da
Zad
orra
Arratia
Nerbioi
Artib
ai
LeaB
utro
e
Aguera
Oiartzu
n
Urumea
Oria
Deba
Urola
Bidasoa
Sarr
akar
ia
Karra
ntza
Erreniega mendikatea
Lei
reko
men
dika
tea
Ara
ng
oit
i13
55 m
Olla
te14
23 m
Ezk
aurr
e20
50 m
Au
ñam
end
i25
04 m
Hir
u E
rreg
e M
ahai
a24
28 m
Arr
ese
1318
m
Esk
alea
k14
72 m
Joar
1418
m
Bai
gu
ra89
7 m
Jaiz
kib
el54
5 m
Arn
o62
8 m Bit
igar
ra11
69 mMu
rum
end
i85
9 m
An
bo
to13
31 m
So
llub
e68
6 m
Ler
on
1239
m
Aro
1187
m
Bu
rgu
eno
1043
m
Orh
i20
21 m
200
m
0 m
400
m
600
m
800
m
1200
m
1600
m
2000
m
2200
m
50 m
100
m
200
m
Ud
ala
1082
m
Arn
a12
34 m
Zal
ama
1336
m
Iru
mu
get
a11
16 m
Euskal Herriko Fauna 9
eta Salbadak, adibidez) uren banalerroa eratzen dute.Hau da, mendizerra horietatik iparraldera isurtzen denura Bizkaiko itsasora heltzen da eta hegoalderantz isur-tzen dena, Ebro ibaian zehar, Mediterraniora heltzen da.
Banalerrotik iparralderako eskualdea ere, IsurialdeAtlantikoa alegia, menditsua da, baina bertako mendiakez dira Pirinioetakoak bezain handiak eta mendizerra etabailara nagusi gehienek hegoaldetik iparralderako nora-bidea dute. Banalerrotik hegoaldera, Isurialde Mediterra-niarrean alegia, hainbat mendizerra garrantzitsu dago(Leire, Alaitz, Izko, Gasteizko mendiak, Kantabriar men-dikatea), baina oro har lurralde laua da, batez erehegoalde-hegoaldean.
Klima
Euskal Herrian lau eskualde klimatiko bereiz daitezke:eskualde atlantikoa, iparraldean; eskualde mediterrania-rra, hegoaldean; klima atlantikoaren eta mediterraniarra-ren arteko ezaugarriak dituen trantsizio-eskualdea,erdialdean eta mendialdeko klima duen eskualdea, Piri-nioetako mendirik handienak hartzen dituena.
Eskualde atlantikoa
Eskualde atlantikoa uren banalerrotik iparraldera dagokokatuta eta Bizkaia eta Gipuzkoaren parterik handiena,Arabako iparraldea, Nafarroako iparmendebaldea,Lapurdi, Nafarroa Behereko iparralde eta erdialdea etaZuberoako iparraldea hartzen ditu. Bertako klima epelada, itsasoaren eraginaren ondorioz ez baita tenperatura--aldaketa handirik izaten urtean zehar. Udako batez-bestekoa 19-20 °C-koa da, negukoa 8 °C-koa eta urtekoa
10 Euskal Herriko Fauna
13 °C-koa. Prezipitazioak aldiz, nahikoa handiak izatendira; leku guztietan 1.000 mm baino gehiago jasotzendira, baina normalena 1.500 mm-tik gorako prezipita-zioak biltzea da eta zenbait lekutan batezbestekoa 2.000mm baino gehiagokoa da. Ez da lehorterik izaten urteanzehar eta askotan egoten da zerua lainotuta.
Eskualde mediterraniarra
Eskualde hori uren banalerroaren hegoaldean dagokokatuta eta Nafarroako hegoaldea eta Arabako hegoal-de eta mendebaldea hartzen ditu. Bertako klima nahi-koa lehor eta kontinentala da, hau da, tenperatura-alda-
Eskualde AtlantikoaMendialdeko klima duen eskualdeaTrantsizio-eskualdeaEskualde Mediterraniarra
Euskal Herriko Fauna 11
keta handi samarrak gertatzen dira udatik negura etaegunetik gauera. Udako batezbesteko tenperatura24 °C-koa da, negukoa 4-5 °C-koa eta urte osoko batez-bestekoa 13-14 °C-koa. Prezipitazioei dagokienez, urte-ko batezbestekoa 600 mm-tik beherakoa da eskualdeguztian, udaberrian egiten du euri gehien eta urtero 2-5hilabeteko lehortea izan ohi da. Neguan egun gutxitanegiten du izotza eta eguzki-orduak asko izaten diraurtean zehar.
Trantsizio-eskualdea
Trantsizio-eskualdea uren banalerroaren hegoaldeandago kokatuta eta Arabako lautada eta Nafarroakoerdialdea hartzen ditu. Bertako klimak aurreko bieskualdekoen tarteko ezaugarriak ditu, baina, oro har,zenbat eta iparralderago klima atlantikoaren ezaugarrigehiago eta zenbat eta hegoalderago klima mediterrania-rraren ezaugarri gehiago agertzen dira. Gainera, eskual-de horretako mendikateen iparraldeko magalek klimaheze eta epela izaten dute eta hegoaldekoek klima lehoreta beroa. Urteko batezbesteko tenperatura 11-12 °C-koada, prezipitazio gehienak neguan eta udaberrian biltzendira eta udan ez du ia euririk egiten.
Mendialdeko klima duen eskualdea
Mendialdeko klima Nafarroako iparrekialdean, Nafa-rroa Behereko eta Zuberoako hegoaldean eta, oro har,1.300 m-tik gorako mendietan da nagusi. Klima horrenezaugarri nagusiak batezbesteko prezipitazio handia,1.500 mm baino gehiagokoa, eta negu luze eta hotzakdira (neguko batezbesteko tenperatura 0-1 °C-koa daeta maiz egiten du elurra azarotik martxora bitartean).
12 Euskal Herriko Fauna
Uda lehorra, beroa eta eguzkitsua, baina laburra izanohi da.
Landaredia
Euskal Herriko landare-paisaje naturala, oso azaletikdeskribatuta, ondokoa da:
Eskualde atlantikoan hostozabalen basoak dira nagu-si. Seiehun metro bitartean gutxi gora-behera, hariztia dabaso nagusia, baina lurzorua bereziki harritsua eta leho-rra den leku batzuetan artadia hazten da. Altuera handi-ko lekuetan pagoa da zuhaitz nagusia eta ibai eta erre-ken ertzetan haltzadia hazten da.
Trantsizio-eskualdean, landaredia kliman gertatzenden aldaketaren islada da. Eskualde horretan ere, paga-dia da altuera handietan hazten den basoa, baina behera-go amezti eta erkameztiak dira nagusi eta leku lehorre-netan artadia ere hazten da.
Eskualde mediterraniarrean artadia da baso-motanagusia, baina leku lehorrenetan ez da basorik hazten,abariztia baizik. Nafarroako hego-muturrean, klimalehorreneko lekuetan, abariztiak ez dira horren sarriaketa estepa-itxura du paisajeak. Ibaien ertzetan haltzak etamakalak dira nagusi.
Pirinioetako mendirik handienetan ere basoa danagusi, batez ere pagadia. Hala ere, 1.500 metrotik gorapagadi-izeidia hazten da (pagoez gain izei ugari haztenden baso mistoa) eta gorago oraindik, 1.700 metrotikgora gutxi gora-behera, pinu beltzez osatutako basoa danagusi. Altuera handienetan, harritzen artean, landarebelarkarak baino ez dira hazten.
Euskal Herriko Fauna 13
Ikus daitekeenez, Euskal Herriko landare-paisajeaerliebearen eta klimaren islada da neurri handi bateaneta bertako komunitate natural nagusiak basoak dira.Hala ere, gizakiak desagertarazi egin ditu baso gehienaketa baso horiek hartzen zituzten lurrak abeltzaintzarakoeta laborantzarako erabili ditu. Ondorioz, antzina basoakziren lekuan, gaur egun larreak, soroak eta baratzeakdaude. Gainera, azken mende honetan landare exotikoenlandaketak, batez ere koniferoenak (intsinis pinua, aler-tzea, Lawson altzifrea...), eta baita hostozabalenak ere(haritz amerikarra, makala...) asko ugaritu dira EuskalHerri guztian zehar, batez ere Bizkaian eta Gipuzkoan.Honen guztiaren ondorioz, gaur egungo Euskal Herrikopaisajea, baso naturalez, landatutako basoz eta larre etasoroz osatutako mosaikoa da. Mosaiko horretan, jatorriz-ko baso gehienak bereziki eskualde menditsuetan daude;haran eta lautadetan, herri eta hiriez gain, larre, soro etabaratzeak dira nagusi.
ANFIBIOAK
ANFIBIOAK (Amphibia klasea)
Segida ebolutiboan, anfibioak arrainen eta narrastienartean kokatuta daude, hau da, arrainetatik sortuak diraeta gainerako ornodun lehortarren arbaso dira. Beraz,lehorrean bizitzea lortu zuten lehen ornodunak izanziren. Bestalde, antzina oso talde anitza eta ugaria izanzela uste da, baina gaur egun nahikoa urria da, narrasti,hegazti eta ugaztunekin konparatuz gero behintzat.Banaketari dagokionez, mundu guztian bizi dira, bainatropikoetan ageri dira ugarien.
Ezaugarri nagusiak
Aipagarriena amniosik gabeko arrautzak izatea da. Aza-laren egitura eta funtzioa ere garrantzitsua da. Ezkatarik,lumarik edo ilerik ez du eta beti heze mantenaraztenduten guruin ugari ditu. Gainera, arnasa hartzeko egite-koan lagungarri zaie. Azalaz gain, anfibio helduek biri-kak erabiltzen dituzte arnasa hartzeko eta hiru barrunbedituen bihotza dute. Larbek zakatzak dituzte birikenordez, baina metamorfosian galdu egiten dituzte.
16 anfibioak
Sailkapena
Hiru ordenatan sailkatuta daude: kaudatuak (uhandreeta arrabioak), anuruak (igel eta apoak) eta gimnofio-noak. Ordena bakoitzeko partaideek kanpoko itxura osobereizgarria dute. Anuruek ez dute isatsik, gorputz lodi-kotea dute eta atzeko hankak aurrekoak baino handiago-ak dituzte. Kaudatuek isatsa badute eta aurreko eta atze-ko hankak tamaina beretsukoak dituzte. Gimnofionoekez dute hankarik, zizare-forma dute eta lurpean bizidira. Europan, anuruak eta kaudatuak soilik bizi dira.
Bizi-zikloa eta ugalketa
Anfibio gehienen arrautzetatik larba urtarrak jaiotzendira. Larba horiek, uretan hainbat denbora egin eta gero,metamorfosia jasaten dute, heldu bilakatzen dira eta nor-malean lehorrera irteten dira bizitzera. Hala ere, badau-de bizitza osoa uretan egiten duten espezieak eta baitaarrautzak lehorrean jartzen dituzten eta larba urtarrik ezduten espezieak ere. Dena den, azken kasu horretan,arrautzak hezetasun handiko lekuetan edukitzen dituzte(mukiz egindako habia moduko egituran, gurasoetakobaten liseri-hodian bertan, etab.).
Ernalkuntza-motari dagokionez, batzuek barne-ernal-keta dute eta beste batzuek kanpo-ernalketa. Kaudatugehienek adibidez, barne-ernalketa dute. Kaudatu arrekespermatoforo deritzon jelatinazko egitura batean jartzendute esperma eta beren kloakaren bidez emearen kloakansartzen dute espermatoforoa. Espermatoforoaren jelatinadisolbatu egiten da emearen baitan eta esperma askeaarrautzak ernaltzeko gai izaten da. Aldiz, anuru gehienekkanpo-ernalketa dute. Emearen arrautzak ernaltzeko,
anfibioak 17
anuru arra emearen bizkarraldean jartzen da eta emeakarrautzak kanporatu ahala ernaldu egiten ditu.
Portaera
Anfibioen portaera bizi-zikloari eta ugalketari oso lotutadago. Gehienek lehorretik uretarako eta uretatik lehorre-rako hainbat bidaia egiten dute beren bizitzan zehar.Bidaia horiek urte-sasoi jakinetan egiten dira eta berenkontrola barne-kinada kimikoen eta ingurune-baldintzenmenpe dagoela uste da. Bestalde, anfibio gehienakbakartiak dira, baina igel eta apo gehienek, tropikoetatikkanpo bizi direnek batez ere, talde handiak osatzendituzte ugal-sasoian. Sasoi hori iritsi baino lehentxeago,anuruak ura dagoen lekuren batera joaten dira (horreta-rako izarren bidez orienta daitezkeela uste da) eta bertankantatzen aritzen dira. Kantuek inguruko emeak erakar-tzen dituzte eta emeak kantua arra aukeratzeko irizpidegisa ere erabiltzen duela uste da.
Ekologia
Ingurune hezea behar dute derrigor. Beren azalak keratinagutxi du eta ez da iragazkaitza; ondorioz, ingurune leho-rretan ez du gorputza ura galtzetik behar adina babesten.Hori dela eta, gehienak uretatik gertu edo ingurune-heze-tasuna handia den lekuetan bizi dira. Beste zenbait anfibiooso habitat lehorretan bizi da, baina horrelakoetan moldae-ra bereziak izaten dituzte (batzuk gautarrak dira, gauezgiroa askoz hezeagoa izaten da eta; beste batzuk euria egi-ten duenean aktiboak izaten dira eta gainerakoan ezkutatuegiten dira, etab.). Arrautzak leku hezeetan jarri behardituztenez, sarritan ezin dira uretatik oso urruti bizi edourte-sasoi hezeetan soilik ugal daitezke.
18 anfibioak
Kaudatuak (Caudata ordena)
Kaudatuek (uhandre eta arrabioek) gorputz luzeskadute, lau hankak tamaina beretsukoak dituzte eta ia gor-putza adina luze den isatsa dute. Azala leuna eta hezeadute normalean. Munduan 300 espezie inguru bizi dira,horietatik hogei Europan. Euskal Herrian, bost espeziebizi dira.
Ezaugarri nagusiak
Kaudaturik txikienak 4 cm ingurukoak dira eta handie-nak 1,8 m izatera heltzen dira, baina normalena 10-15 cminguruko tamaina izatea da. Espezie asko lehorreko lekuhezeetan bizi dira eta ugaltzera soilik joaten dira uretara.Beste hainbat guztiz lehortarrak dira eta badaude guztizurtarrak direnak ere. Normalean, espezie urtarrek lehor-tarren antza dute, baina, oro har, handiagoak dira etaaskok gainera brankiak izaten dituzte bizitza osoan. Nor-malean, helduak gautarrak dira eta sarritan inguruneanhezetasuna handia den sasoietan soilik izaten dira akti-boak. Espezie gehienek intsektuak jaten dituzte.
anfibioak 19
20 anfibioak
Ugalketa eta bizi-zikloa
Hainbat kaudatu lehorrean ugaltzeko gai da, bainagehienak uretara itzultzen dira ugaltzera. Hainbat espe-zie primitibok ez du gorteiatze-faserik edo, duenean, ososinplea da eta kanpo-ernalketa du. Dena den, normalenanahikoa gorteiatze konplexua izatea eta barne-ernalketagertatzea da. Horretarako arrak hainbat espermatoforo(bere baitan esperma duen jelatinazko egitura) jartzen dulurrean edo beste gainazalen batean eta emeak bere kloa-kan sartzen du. Kloakaren baitan desegin egiten daespermatoforoko jelatina eta espermak ernaldu egitenditu arrautzak. Espezie gehienek ernaldu eta denboragutxira uretan erruten dituzte arrautzak eta horietatiklarba urtar karniboroak jaiotzen dira. Larbek metamorfo-si laburra igaro behar dute lehorrera irten aurretik etaondoren hainbat hilabete edo urte igaro behar dituzteheldutasun sexualera iristeko.
Banaketa eta ekologia
Kaudatu gehienak Ipar Hemisferioko eskualde epeletanbizi dira, batik bat baso hezeak dauden lekuetan. Basohorietako lehorreko ekosistemetan zein ekosistema urta-rretan arruntak dira. Guztira, ordenak dituen bederatzifamilietatik zortzi tropikoez kanpoko eskualdeetan bizidira.
Banaketa
anfibioak 21
Arrabio arruntaSalamandra salamandra
Salamandra comúnSalamandre tachetée
Arrabioak orban horiz jantzitako azal beltza, guruin parotoidehandiak eta begi irtenak ditu. Bere azalak harrapariengandikbabesteko balio duen substantzia toxikoa jariatzen du. Eskue-tan lau hatz ditu eta oinetan bost. Baso hezeetan bizi da, gauta-rra da eta ornogabe txikiak jaten ditu. Arrautzak emearen bai-tan garatzen dira eta kumeak larbak direla kanporatzen dituamak. Arrunta da Euskal Herrian.
Tamaina(isatsa barne):
15-20 cm
Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak
Banaketa
22 anfibioak
Tamaina(isatsa barne):
14 cm
Uhandre piriniarraEuproctus asper
Tritón pirenaicoEuprocte de Corse
Uhandre piriniarrak ur lasterretan bizitzeko moldatutako gor-putz zapala du. Bere azala zimurra da eta kolore arre, gris edoia beltza du. Batzuetan orban horiskak ditu. Pirinioetako erre-ka, laku eta putzuetan soilik bizi da eta Euskal Herrian, EuskalPirinioetako ekialdean soilik aurki daiteke.
Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak
anfibioak 23
Uhandre palmatuaTriturus helveticus
Tritón palmeadoTriton palmé
Uhandre palmatuak gorputza baino luzeagoa den isatsa, lauhatz dituzten eskuak eta bost hatz dituzten oinak ditu. Azalamarroia edo oliba-kolorekoa eta, sarritan, orbanez apaindutadu. Araldian, arrak gandorra izaten du bizkarralde eta isatsean,filamentu beltz bat izaten du isatsaren bukaeran eta oinak pal-matuak izaten ditu. Uretan bizi da eta arrunta da EuskalHerrian.
Tamaina(isatsa barne):
8-9 cm
Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak
Banaketa
Uhandre marmolaireaTriturus marmoratus
Tritón jaspeadoTriton marbré
Uhandre marmolaireak orban beltz ugariz jantzitako bizkarral-de berdea eta sabelalde iluna ditu. Ugal-sasoian arrak gandorraizaten du. Gazteek eta emeek ez dute gandorrik izaten eta bereordez laranja-koloreko lerro bat izaten dute. Ugal-sasoian ure-tan ibiltzen da, baina gainerakoan uretatik kanpo bizi da. Orno-gabeak jaten ditu batez ere.
24 anfibioak
Tamaina(isatsa barne):
14 cm
Familia: SalamandridoakOrdena: KaudatuakKlasea: Anfibioak
Banaketa