Post on 16-Aug-2020
423
la construcción del recintoimperial de tarraco
(provincia Hispania citerior)
Josep M. Macias soléInstitut Català d’Arquelogia Clássica
Joan Menchon BesAyuntamiento de Tarragona
andreu Muñoz MelgarMuseu Bíblic Tarraconense
iMMa Teixell navarroAyuntamiento de Tarragona
resumenGraciasa losestudiosdelDr.HauschildenlaParteAltadeTarragonasehaidentificadounaestructuraurbanaentresnivelesqueseconocecomoConcilium Provinciae Hispaniae Citerioris.LainvestigaciónposteriorhapermitidoconfirmarlashipótesisdelDr.Hauschild,yampliarelconocimientodelconjunto.EnesteartículosepresentanlosúltimosestudiosreferentesalRe-cintodeCulto,graciasalostrabajosdelPlanDirectordelaCatedraldeTarragonayalproyectoPlanimetríaArqueológicadeTárraco.
aBStractThanks to the studies carried out by Dr. Hauschild in the Old Quarter of Tarragona, a three-tiered urban structure known as ConciliumProvinciaeHispaniaeCiterioris has been identified. Subse-quent research has confirmed Dr. Hauschild’s hypotheses and extended our knowledge of the site. This article reports the latest studies on the Place of Worship, which were made possible by the Tarragona Cathedral Master Plan and the project The Archaeological Planimetry of Tàrraco.
palabras clave:Tarragona,Concilium Provinciae Hispaniae Citerioris,TemplodeAugusto,AradeAugusto,ÉpocaImperial,AntigüedadTardía,EdadMedia,Catedral.
Keywords:Tarragona, ConciliumProvinciaeHispaniaeCiterioris, Temple of Augustus, Ara of Au-gustus, Empire, Late Antiquity, Middle Age, Cathedral.
1. presentaciónUnade lasprincipalesaportacionesdelDr.Hauschildal conocimientode laarqueologíatarraconense,yporende,delaHispaniaRomana,hasidolaiden-tificacióndelgrancomplejoedilicioimperialqueconocemoscomoConcilium
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
424
Provinciae Hispaniae Citerioris.Gracias a los trabajos de estudio topográfico,arquitectónicoy arqueológicoquebajo sudirección llevóa caboel InstitutoArqueológicoAlemánentrelosaños60y90delsigloXX,pudieronestablecerselaslíneasurbanísticasdeestegranproyectodepromociónimperial.Losposte-rioresanálisis,hanconfirmadolashipótesisdeTh.Hauschildydebenconside-rarsedirectamenteherederosdesuactividadcientífica.EnesteprocesosehandeincluirlosestudiosarqueológicosderivadosdelPlanDirectordelaCatedraldeTarragonaquesehanvenidodesarrollandodesdeelaño2000aportandonuevosdatosalrespectoyquesintetizamosenestemerecidísimohomenaje.
Hasta laactualidadsehanvenidorealizandoactuacionesarqueológicasendiferentespuntosdelconjuntocatedralicio,comolasacristíadelacapilladelaPresentación,capilladeSanRamónocubiertasdeltemplo.Estasintervencio-nesdelPlanDirectorhanocasionadoactuacionestécnicasdeenvergadura,seaporextensión,profundidadoresultados,quesehandesarrolladoenlasbandasnorteyoestedelClaustro.Enconcretodestacamoslasefectuadasenelsubsuelode lasCasasde losCanónigos.Fueronactuacionesde los años2000-2003y2004-2005frutodelosconveniossuscritosporelCabildodelaCatedralconelDepartamentodeCulturadelaGeneralitatdeCataluña,DiputacióndeTa-rragona,AyuntamientodeTarragonayConsejoComarcaldelTarragonès.AestostrabajoshemosdesumarlacampañadeprospeccionesgeofísicasrealizadadentrodelamismaCatedralenelveranode2007graciasaunconvenioen-treelArzobispadodeTarragonayelInstitutoCatalándeArqueologíaClásica(ICAC),quecontóconlacolaboracióndelasuniversidadesdeBarcelonaydePalermomáslaempresaSOT-Prospeccions Geofísiques.
Las intervenciones arqueológicas, enestosnueveaños,hanpartidode losesfuerzosdeunequipoestablede investigaciónquehapretendidocoordinarenunúnicoproyecto lasdiferentes intervencionesarqueológicasenelmarcodelaCatedraldeTarragonaycondicionadasporlostrabajosdelPlanDirector.En este sentido las actuaciones no forman parte de una intervención globalmotivadaporunasnecesidadescientíficasplanificadassinoporlanecesidaddeestablecerestrategiasdeseguimientocondicionadasporlaintervenciónarqui-tectónicaderestauraciónsobreelconjuntomonumentalde laCatedral.Estehechomarcaunasposibilidades yunas limitacionesmetodológicas especialesqueconvienensersubrayadasparaconocerlanaturalezadelaintervención.Lostrabajosarqueológicosenestosañossehanproyectadoentresdirecciones:
1.ClaustrodelaCatedral:LasalasnorteyoestedelclaustromedievaldelaCatedralsealzaronadosándosealosrestosdelosmurosdecierredeltemenosdelrecintodelcultoimperial.Enépocamedievallosmurosromanosseforraron,porlapartedelagaleríadelclaustro,conparamentosmedievalesyenalgunospuntoslasestructurasromanasseabrieronparaencastarcapillasdeépocame-
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
425
dievalymoderna.Laparteposteriordeestosmurosromanosquedaroncubier-tos,alolargodeltiempo,porgrandesrellenosquefinalmentefueronselladosporconstruccionescontemporáneas.Asílosmurosromanosfueronparcialmen-teocultosendiferentespuntos.Enalgunosdeestossectoresserecuperarones-tratigrafíasdehastanuevemetrosdepotencia.LasintervencionesarqueológicasderivadasdelasactuacionesdeJ.SerraVilaró,Th.HauschildyelPlanDirector,handejadoaldescubiertounos120metroslinealesdelmurodecierreromanoylaparteexteriordelallamadasalaaxial,posibleestructurarelacionadaconunahipotéticaaedes.
2.IntervencionesendiferentessectoresdelaCatedral:Siguiendolasnece-sidadesdelPlanDirectordelaCatedraldeTarragonasehaidointerviniendoendiferentessectoresdeltemplomedievalcomoelpropiotejadodondesehanrecuperadomaterialesdedecoraciónarquitectónicayepigráficadeláreasacraromana.DelamismamanerasehaintervenidoenlascapillasdelaPresenta-ción,deSanRamón,SantaMagdalena,SanSalvador,VirgendelasNievesyenlaSacristía.Entodosestosámbitostambiénsehapodidorecuperarmaterialescultóricoyepigráfico.
3.ProspeccionesgeofísicasenlasnavesdelaCatedral:Conelobjetivodecomprobarlanaturalezaestratigráficadelsubsuelosellevóacaboensuinteriorun conjuntodeprospecciones geofísicas1 quehandado como resultadomássignificativo lapresenciadeunaestructuradeplanta rectangularquealcanzaungrosorcomprendidoentrelos2y3mmásunaanchuraentornoalos27myuna longituddeunos35m.Estas evidencias prefiguran lahipótesis dehallarseantelasestructurasdecimentacióndeltemplodedicadoaAugusto,elcualestaríabajolanavecentraldelaactualcatedral,entresusegundacrujíaysutranseptoyocupandounlugarcentradorespectoaltemenosaltoimperial.
2. Historia de la investigaciónLahistoriografíasobrelaacrópolisdeTarragonaesamplia,extensaeintensa.
Noenvanose iniciaenelRenacimientoyesespecialmente fecundaapartirdel sigloXIX(Massó2004).Entre los temasquemáshanpreocupadoa loseruditosalolargodeltiempohemosdemencionarlalocalizacióndelaraydeltemplodeAugusto.Además,ambosmonumentosfueronplasmadosenmone-dasdeacuñacióntarraconensedetiemposdeTiberio(Fischwick1982y1999;garcía Bellido/Blázquez2001).
1. Usandolastécnicasdetomografíaderesistividadeléctrica(ERT),cartografíadeconductivi-dad(EM)yradardesubsuelo(GPR).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
426
EstasinvestigacioneshantenidocomoreferenciadiversosacontecimientoscomolaembajadagriegaprocedentedeMitilenequecomunicóalemperadorlaconsagracióndeuntemploaAugusto(26aC)(Étienne1956,366);ocuan-doQuintiliano (Institutio OratoriaVI,77)nos cuentaqueunaembajadadetarraconensesexplicóalprincepsqueunapalmerahabíanacidomilagrosamenteensualtar.Hoyporhoy,esteespaciosacroysualtarnohansidolocalizados2,perosudocumentadaexistenciademuestraunincipientecultoalemperadorenTárraco,yporende,enelOccidenteromano.TodoelloenunclarocontextodereafirmaciónyredefiniciónpolíticadeRoma.Tácito,ensus AnnalesrelataquealpocotiempodelamuertedeAugusto(15dC)otraembajadadelacoloniasolicitópermisoaTiberioparaconstruiruntemploensumemoriacomo“omnes provincias exemplum” (AnnI,78).TambiénsabemosqueestandoAdrianoenlaciudad,hizorestaurarel“aedem Augusti”(Espartiano,Hadrianus12,3)ySepti-mioSeverosoñóque“primo sibi dici, ut templum Tarraconense Augusti, quod iam labebatur, restitueret.”(Espartiano,Septimius Severus3,4-5).
DesdelaEdadMediaexisteconstanciadocumentaldelaexistenciadeim-portantesrestosarquitectónicosalolargoyanchodelactualcentrohistórico,dondesedesarrollólasededelConcilium ProvinciaemáselCirco;ademásdelhallazgo y explotación de mármoles aparecidos o buscados en sus alrededo-res(giMeno1991).Lascrónicasárabes,aldescribirTarraqunanoshablandeunaciudadfantasmagórica,llenaderuinasyaptaparaemboscadas,peroconunapresencia turbadorade la vieja arquitectura imperial.AsíAl-Idrissi (493H/1100-561H/1166)ensuNuzhat al-mustaqnosdicequeTarragona“es una ciudad de judíos y tiene una muralla de mármol, construcciones reforzadas y torres fortificadas (...) tiene una muralla de mármol negro y blanco como hay pocas.”Al-Himyari(s.VIIIH/XIV)enKitabar-rawdal-mi’tartambiénnoshaceunadescripción en este sentido: “Sus monumentos aún se conservan sin que hayan sufrido desperfectos.La mayor parte de sus murallas continúan en pie, sin que se ha-yan caído. Sus murallas son de mármol blanco y negro, y resultaría difícil encontrar
2. Suemplazamientoteóricohaidovariandoenfuncióndeldesarrollodelasinvestigacionestarraconensessobreelcultoimperial.Unavezidentificadoeltemplorepublicanoyconlosnuevosdes-cubrimientosenlazonadelaCatedrallahipótesismásevidentesitúaelaltarenelentornodelforum coloniaerepublicano(ruiz de arBulo2007y2009a),peronodebeolvidarselapresenciaenfrentedelaCatedraldecimentacionesenopus caementiciumdeinterpretaciónincierta(Macias et alii2007b,ficha58).AsimismorecordarlapropuestadeubicarelAra Provindentiaeemeritense,representadaenlasseriesmonetalesdeépocatiberiana,enelcentrodel llamado forum adiectum/augusteum,dondesedesarrollóigualmenteunprogramaiconográficoaimitacióndelforodeAugustoenRomayconunacronologíadiscutidaentrelasetapasneronianaoflavia(cfr.nogales2008;peña2009a-b).Estapropuestahasidorecientementerebatidaapartirdelposicionamientodeuntemplohexástiloenesterecinto(ayerBe et alii2009).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
427
otras parecidas (...) Sus edificios son impresionantes y están decorados con hermosos pórticos, de una arquitectura tan perfecta que conmueve el espíritu, y hoy en día ningún arquitecto sería capaz de construir otras similares”.TraslaconquistafeudalencontramosdatoscomolaextraccióndemármolesdelaantiguaplazadelaPescadería,alrededordelantiguorecintodeculto,parautilizarlosenlatumbadelreyAlfonsoIIIdeAragón,conociéndoseporejemplounalbarándepagodeestostrabajosalescultorPedrodeGuines(ruBió1921[2000]vol.2,p.65).
Perolaprimeradescripción,desdeunpuntodevista“arqueológico”,se ladebemosaleruditorenacentistaLuísPonsd’Icart,quiennoshabladelosmurosromanosdelrecintosagradovisiblesenlazonadelClaustrodelaCatedral,lle-gandoaidentificarcomopuertasalgunasdelasimpresionantesfenestraedelosmismos (pons1980,174-175;duran1984,219-220).ParaPons formabanpartedel arxdelaciudadytraselábsidesituabaeltemplodedicadoaAugusto,aunquetambiénlohabíapropuestoenlazonadondeenelsigloXXselocalizóelForodelaColonia,donderecientementesehaidentificadoelCapitoliorepu-blicano(ruiz de arBulo et alii2006).
YaenelsigloXVIIIEnriqueFlórezdedicóunvolumendesuEspaña Sagrada alas“AntigüedadesTarraconenses”,dondepublicaelgrabadodedospiezasdemármoldecoradas conguirnaldas,bucráneos y atributos sacerdotales,descu-biertaspoco tiempoantesduranteunasobras en laCatedral, e instaladas en1802enunmurodelClaustro,dondeaúnsonvisibles.EstasdospiezasfueronrelacionadasconelaradeAugusto(Flórez1759,140-145).YaprincipiosdelsigloXIXfuerontambiénobjetodeatencióndelviajeroAlexandredeLaborde,quienlasreprodujoenunaláminadesufamosoVoyage Pittoresque,siguiendola opinión del anticuario y artista tarraconenseVicente Roig, planteaba querealmenteformabanpartedelTemplodeAugusto(laBorde1974,142,plan-cha LII).También los impresionantes muros que conforman el témenos delrecintosagradoimperialfueronobjetodeatenciónporeruditos,historiadoresyestudiososdelpasadodeTarragona,aunquesuatribuciónnoestabanimu-chomenosdefinidadeformasatisfactoria.Además,laaparicióndeelementosmarmóreoscomolosclípeosconlaefigiedeJúpiterAmóndurantelasobrasdelSeminarioPontificio,llevóapensarqueenestazonapodríahaberuntemplodedicadoaestadivinidad.
FranciscodeAlbiñana yAndrésdeBofarull opinabanque losmenciona-dosmármolesencastadosdelClaustroformabanpartedelara(1849,57-59).Tiempo después Buenaventura Hernández Sanahuja defendía que los murosdeltémenosrealmenteeranpartedelarxdelaciudad,comohabíadichoPonsd’Icart,ylosfragmentosdeclípeorecuperadosenlasobrasdelSeminarioPon-tificiolehicieronpensarqueenlaCatedralhabríauntemplodedicadoaJúpi-termientrasqueeldeAugustosehabríadehallarenlazonadelaPescadería,
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
428
entre la actual plaza del Forum (abierta a principios del siglo XX) y la calleSantes Creus, relacionándolo con los abundantes hallazgos de mármoles allíencontrados (hernández/de Torres 1867).En esta líneahemosde situar aEmilioMoreraensusdiferentespublicacionesyenlaedicióndelaHistoria de TarragonaescritaporHernández(hernández1892-93apéndiceI,32-33;Mo-rera1894,183-187;1905,107-108;1910,103,127,187)yaAgustínGibert(1916,9-14).Otrosplantearonunaprimerahipótesisreconstructivadeltemplode Augusto gracias al estudio de los diferentes elementos arquitectónicos demármolentoncesconocidosylaimagendeledificioacuñadaenlasmonedasdeépocatiberiana(puig i cadaFalch et alii 1906,47-51;PuigiCadafalch1934,105).Albertini(1913)estudiólaesculturaromanadelConventus Tarraconensisydudabaqueloselementosatribuidosaambostemplos,deordencompuestoycorintio,fueranrealmentedelmismoconjunto.
SançCapdevilamantenía lacreenciaqueel templodeAugustoestaríaenla zonade lasPescaderías,y elde Júpiteryel aradeAugustoen laCatedral(capdevila1929,43-44,59-61).ElfilólogoyarqueólogoalemánAdolfSchul-tenopinabaquelosmurosdeltémenosformabanpartedelcampamentodelaLegioVII,mientrasqueseguíalasideasdeHernándezsobrelasituacióndelostemplosdeAugustoyJúpiter(schulTen1921,16-18;1934,20-22;1948,43-46).Peronoeshastalosaños30delsigloXXcuandoseproducenlasprimerasactuaciones arqueológicas. En 1933 Mn. Joan SerraVilaró realizó diferentestrabajosenlazonadelasalaaxialdelrecintosagradoconelobjetivodelocalizarlacatedralvisigótica(serra1960,63ss.).TambiéndocumentóunimponentepavimentodemármolypudolocalizarunaestructuradesillaresromanosenlasacristíadelaCatedral,queserelacionaconunmurosimilarhalladotraslacapilladeSanOlegario(serra1950).En1955JoséSánchezRealaprovechólacircunstanciadelarealizacióndeobrasenelClaustroparallevaracabounaseriedesondeosquelepermitieronlocalizarunacanalizaciónromanaparalelaalosmurosromanosdelClaustroquesehadefinidocomoelcanaldedesguacedelpórticodelarea sacra.TambiénhallóunvertederodelsigloV,asícomounosrecortesenlarocaqueresultaronformarpartedeunprimerproyectoderecintodecultonofinalizado(sánchez real 1969).
ApesardeestatradiciónhistoriográficanoestabaclaraladefinicióndeesteprocesohistóricodemaneraquenosepodíaestablecerlatopografíadelaParteAltadeTarragonaenépocaromana.Estarealidadseplanteódeformaextensapor Josep M. Recasens en su célebre libro La ciutat de Tarragona (recasens 1966,187-236).PerolapanorámicanocambióradicalmentehastalosestudiosdelDr.Hauschild,quienseinteresóporesteretocientíficodesdelosaños60delsigloXX.Laobservacióndelasestructuras,elauxiliodelafotografíaaéreayuna importante laborde trabajode campoydibujo lepermitierondefinir
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
429
unaestructuraciónurbanaformadaportresgrandesterrazas.Susestudiospos-terioresmáslascorrespondientesexcavacionesarqueológicasendeterminadospuntoslellevaronaplantearquelaterrazasuperiorseconformabaporunagranplazaporticada,drenadapor loscanales identificadosporSánchezRealyunprimerproyectoinconclusoalcualrelacionaunagranzanjadecimentaciónen“U”localizadaendiferentespuntos(hauschild1974,1983a-b,1992,1993a-b,1995,1996y2006).Losestudiosquesehabíanhechosobrelascerámicasde las excavacionesdeSánchezReal (rüger1968), lepermitieronaventurarunacronologíaaugusteadelproyecto,quesematerializóentiemposdeTiberioyVespasiano.
Paralelamente,lainvestigaciónepigráficadeGézaAlföldy,enespecialsobrelosflaminesprovinciales,identificólaplazacentraldelconjuntodefinidoarqui-tectónicamenteporHauschildcomoel“ForoProvincial”.Enbasealaepigrafíaseapuntóquesuiniciofuncionalseríahaciael70dCyperduraríacomotalhastafinalesdelsigloIII.Formaríapartedeunespaciojurídicamenteindepen-dientedelaciudadcontroladoporelConcilium Provinciae Hispaniae Citerioris(alFöldy1973,1975,1991).LaposteriorinvestigaciónhaidoperfilandolosdiferentesaspectosydetallesapartirdelapropuestadeHauschild,tantoenloqueserefierealafaseconstructivaimperialcomoasuevolucióndurantelaAn-tigüedadTardía.AsídisponemosdelasexcavacionesdeMarioFerrerdondedes-puésseinstalólasededelColegiodeArquitectos(Ferrer1985;negueruela/avellà1985;MonTón1985);posteriormentecontinuadasporX.AquiluéyelTED’A(aquilué1993;Ted’a1989a).FinalmentelosestudiosdeRodolfoCor-tésyRafaelGabrielconstituyeronunaprimeraaproximaciónmétrica(corTés/gaBriel 1985)ylaspropuestasdeX.DupréydelTED’Afecharonelconjuntoenépocaflavia(Ted’a1989b;posteriormenteaquilué2004).
Losresultadosobtenidosapartirdelasexcavacionesarqueológicashansidocomplementadosporestudiosdebasearquitectónicaoartística,indispensablesenlacontextualizacióndeesteprocesoindisociabledelaaceptaciónsocialdelcultoimperialperoque,anivelhistórico,planteansiempredatacionesampliasy complejas.En este contextodebemos traer a colación los trabajos sobre lacronologíadelosclipeideJúpiterAmónyMedusa(koppel1990; koppel/rodà1996);laspropuestasreconstructivasdeRicardoMar(1993)apostandoporlaidentificacióndelasalaaxialconeltemplodecultoimperial;máslosanálisisdePatrizioPensabenesobreloselementosdedecoraciónarquitectónicaenmár-mol (pensaBene 1993, 2005, pensaBene/Mar 2004). Desde una perspectivamás historicista y funcional mencionamos los trabajos de J. Ruiz de Arbulo(1999y2007)y,finalmente,eldesarrollodenuestrasactuacionesenlaCatedralhanpermitidoavanzarenelconocimientodelrecintodecultoconstituyendounanuevabaseinterpretativa(Figuerola et alii 2002;Menchon et alii2003,
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
430
Bosch et alii2005;Macias et alii2003,2006,2007a/b,2008a-b,enprensaa-b;casas et alii2008,2009;álvarez et aliienprensa),recientementeanali-zadaenotrareflexiónglobaldeDuncanFishwick(enprensa).
3. el contexto topográficoLaciudaddeTarragonaseasientasobreunacolinaaorillasdelmarMedi-
terráneodeunaestructurageológicacompleja,puesenlaspartesnorteysurseobservaunaclarapresenciaestratigráficadelCretáceo,peroenlazonadelaes-tacióndelferrocarrilyelAnfiteatroromanoaflorancalcáreastabularesmargosasbajoimportantesdepósitosdelMioceno,deextraordinariadurezatalycomosepuedeobservarenloscortesdelaantiguaCanteradelPuerto,enlaactualcallePonsd’IcartoenelBalcóndelMediterráneo(lópez Bonillo1985).Lapotentegeologíacalcáreadelazonaestáacompañada,comoeslógico,deuninteresantesubsuelodecaráctercárstico,conungranacuíferoexplotadoenlaAntigüedad,comodemuestranelcuniculusoacueductorepublicanolocalizadoenlascerca-níasdelForodelaColoniayelTeatro(Macias/puche2005),olaFuentedelosLeones,localizadacercadelpaleopuertoromanoyeloppidumibérico,enelcrucedelasactualescallesIbizayPereMartell(pociña/reMolà2005).
Estacolina,decercade1700metrosdelongitudentrelacimayelmarenlalíneadelactualpuerto,estaríacortadaporbarrancosypresentaelpuntomásaltodelaciudadentornoalatorredeMinervadelamuralla(80msnm).Porelladoéstadesciendedeformaaccidentadaendirecciónalalíneadecosta,mien-trasquehaciaelnortesigueestatopografíahaciaunbarrancoconocidocomoeldeles“TerresCavades”.LasvertientessuroesteysurtienenunrelievemenosabruptohacialadesembocaduradelríoFrancolí,elantiguoTulcis.
Enlapartesuperiordelacolinanoseconoceocupaciónanterioralaconquis-taromana,aunquediferentesindiciosceramológicospuedenindicarlaexistenciadelalgúntipodeasentamientohumanodeentidadnoconocida.TraslallegadadeGneoEscipión(218aC)lazonasuperioresocupadaporelestablecimientomilitarromanoynaceasíunabipolaridadurbanaqueserepitedeformacíclicaalolargodelahistoria–barrioportuarioyocupacióndelaltodelacolina–queseobservaenlosprimerostiemposdelasentamientorepublicano,enlaAntigüedadTardíaydesdelaEdadMediahastaelensanchedelaciudadenelsigloXIX(cfr.panosa2009).FinalmentehemosdetenerencuentaquelaorografíadellugarhasidopropiciaparalacreacióndeunaescenografíaurbanadestinadaamostrarelpoderimperialdeRoma.EstacircunstanciaseexplotaarquitectónicamenteenelsigloIdCconlaconstruccióndelasededelConcilium Provinciaedeunaclaraperspectivateatroideyconunajerarquíaescenográficaqueaúncontinúaenuso,puessemantuvodurantelaAntigüedadTardía,conlatranslatiodelasededelobispometropolitanoalaantiguaarea sacradelConcilium,ytambiénenlaEdad
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
431
MediaapartirdelaconstruccióndelaCatedralmedievalenelcentrodeesteespacio,posiblementesobreelpodiodelTemplodeAugusto(fig. 1).
4. un primer proyecto inconcluso en la parte alta SiainiciosdelsigloIaCTárracohabíacambiadosustancialmenterespecto
aloqueeraunacenturiaantes,amediadosdeéstesiglosufrióunaimportantetransformacióndesuestatusjurídico.Laciudadfederadaoperegrinaquehabíarendido inscripcioneshonoríficas aPompeyo se vió reconocida como coloniatraslasvictoriasdeJulioCésarenIlerda(aprox.49dC).DesdeaquelmomentofuelaColonia Iulia Urbs Triumphalis TarracoyOctavioAugusto,quienresidióenellaentreel26y25aC,consolidósupapelpolíticonombrándolacapitaldelaProvincia Hispania Citerior(ruiz de arBulo2009b).
EsdesuponerquelaprofundareformaadministrativainiciadaporOctavio,junto a la pax augusta y el inicio del culto imperial en Occidente fueron losacicatesquepromovieronlatransformaciónurbanadelaacrópolisdeTárraco.Era un vasto espacio de unas 19 ha interpretado como una zona no urbanaquealbergabalosequipamientosmilitares,políticosyadministrativosdeépocarepublicana,deloscualespocopodemosdecirporunasimplefaltadedatosar-queológicosyepigráficos.Suignotaestructuración,quealgunosinvestigadoreshanqueridoveryaorganizadaenterrazasonivelesseparadospormurosdeopus siliceumsimilaresalbasamentodelamuralla(cfr.Menchon2009,143-150),sevióprofundamentecambiadaporunosprocesosqueculminaronenunaurba-nizaciónenterrazasdetradiciónhelenísticayclaramenteinspiradaenmodelosarquitectónicosprecedentes.Todoellofinalizóconlaconstrucción,enlazonasuperior,deunrecintodecultode2ha,asuspiesunagranplazacívicade6ha,yseparandoelrestodelaciudadpropiamentedicha,uncircode4haqueseadosabaaamboslateralesdelamuralla.
El referente fundamentalmás inmediatoes, sin lugar adudas, lavertientemeridionaldelPalatino,dondeAugusto situó su residencia-santuarioa imita-ción de los grandes santuarios helenísticos en terrazas como consecuencia delaimplantacióndeunnuevomodeloarquitectónicodereafirmacióndinástica.El complejo de Casa deAugusto/Templo de Apolo, pórticode lasDanaides,Silva Apollinis,máselCircoMáximo,acabóestableciendounnuevoconceptorepresentativoareproducir(véasecarandini/Bruno2008,234).Porejemplo,Ancyra,capitaldelaGalatia,seconsidera,aunquesóloseaporsusreferenciasepigráficas,unexponentedepropagacióndelesquemaapartirdehipódromo,laplazadecelebracionesyuntemploaAugustoyRomaconlareproduccióndelasRes Gestae Divi Augusti.
EnTarragonaelproblemainterpretativohasido,históricamente,cómoen-cajar la cita deTácito y las acuñaciones monetales tiberianas delTemplo de
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
432
Augusto(fig. 2 y 10.2)con losdatosarqueológicosyelanálisisestilísticodelConcilium Provinciae,cuyoselementosdedecoraciónarquitectónicaseciñenaprincipiosdelaépocaflavia.Mientrasestedebateharalentizadola inves-tigación tarraconense durante el último cuarto del siglo XX, un mejor de-sarrollodelaarqueologíaurbanaydelainvestigaciónenMéridayCórdobahademostradocomolamaterializaciónurbanísticadelcultoimperialfueunfenómenoqueconllevólaaparicióndecomplejosprovincialesdecronologíajulio-claudia (MaTeos 2006, venTura 2007) y, posteriormente, santuariosmonumentalesdeépocaflaviaposicionadosurbanísticamenteenfuncióndesuspeculiaridadestopográficas(Murillo et alii 2003;ayerBe et alii 2009).
EncomparaciónconestascapitalesprovincialeshispánicaslainvestigacióndeTárracosemuestramuycomplejapordiversascircunstancias.Lasuperpo-siciónyafectacióndelasedecatedraliciamedieval,yposiblementelavisigoda,ha sido intensa y, prácticamente, imposibilitan una actuación arqueológicaextensiva.Peroademáslainvestigaciónindicaquelosdosprocesosurbanís-ticosdocumentadosenTárraconoseejecutaron,comoenelcasoemeritenseycordubense,endosemplazamientosdiferenciadossinoenelmismolugardado el valor escenográfico de la cima tarraconense. Este hecho representaelgranhandicapquehaentorpecidoyralentizadolainvestigaciónyexplicaeldécalage importantequeexisteentrelafechadelaaudienciadeTiberioylosdatosarqueológicosdisponibleshastafinalesdel sigloXX.Esta realidadsólohapodidoserexplicadasatisfactoriamenteapartirdelarecuperacióndenuevoselementosdedecoraciónarquitectónica(garcía/pociña2004;pensa-Bene/Mar2004)ydelosresultadosdelasexcavacionesdelPlan Director de la Catedral de Tarragona ydelproyectoPlanimetría Arqueológica de Tarraco,loscualeshanpermitidoestablecerlasbasesparareinterpretarenconjuntoelprocesoconstructivo.
Hemos de reconocer que las nuevas conclusiones vienen a refrendar lashipótesisdetrabajodelprof.Th.Hauschild3,plasmadasensusdiferentesartí-culosapartirdeladocumentacióndelayafamosazanjaconstructivaexcavadaenlarocaporélmismoyporSánchezReal(fig. 3).Asíeldiscursointerpretati-voactualsecentraenladefinicióndedosprocesosconstructivossucesivosquesedeberíanfijarcronológicamenteentre laaudienciaconcedidaporTiberio
3. LapropuestaurbanísticadelaParteAltadeTarragonaporpartedeHauschildcomportólaconfeccióndeunaprimeracartografíaimplementadaenelcatastrodondesemarcabaclaramenteestaestructuraciónsobreelplanodelaciudadactual.Llamaronlaatenciónvariosaspectos,comolaorto-gonalidaddelcallejeromedieval(cfr.riu 1987),predeterminadodirectamenteporlaestructuraciónromana;peroespecialmenteelocuenteeralaaxialidaddelconjuntoromanocontinuadaporlapropiaubicacióndelaCatedralmedieval.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
433
enel15dCylafinalizacióndelaconstruccióndelCirco.Elprimerproyecto,al que se refiereTácito, debió iniciarse en época deTiberio constituyendounejemplopionerodecultoimperialapartirdelavoluntaddeconstruiruntemploque,siempreycuandolaarqueologíanolollegueadesmentir,debiódeser,entrelosdedicadosaAugustoenlascapitalesoccidentales,elprimeroeniniciarse.Deestemodo,mientraslascosascontinúencomoestán,sinnin-gunaestratigrafíaquedesmientaaTácito,losarqueólogostarraconensesnosadjudicaremosconorgulloestepequeñohitohistórico.
PormotivosquedesconocemosesteprimerproyectofuesubstituidoporotrodemásmonumentalquealbergólosepígrafesdelosflaminesestudiadosporG.Alföldy.Elporquédeestecambioesactualmenteuna incógnitaasícomoelniveldefinalizaciónqueconsiguióelprimerproyecto.P.Pensabenemanifiesta,enfuncióndeladecoraciónarquitectónicaydelusogeneralizadodelmármolblancodelascanterasimperialesdeLuni-Carrara,laparticipaciónde talleres relacionadosdirectamente con la arquitectura imperialdeRomayque lapromociónyelpatrociniodedichoproyectodebebuscarseen losentornosfamiliaresde losprimerosflaminesprovinciales(pensaBene 1996).Pero lanueva realidad arqueológicanos indicaque el templo tiberiano fueigualmentealzadoenmármol lunense, sinqueestéactualmenteprobada laexistenciadelflaminadoconanterioridadalaetapaflavia.Demomento,losestudiosactualessecentranenladefinicióndelosprocesosurbanísticosydelasdatacionesarqueológicas,paraelloseráimprescindiblelaobtencióndemáscontextosceramológicosútiles,unacircunstanciahastalafechamuydifícildeobtenerenrelaciónalrecintodeculto,adiferenciadelasestratigrafíasdelallamadaplazaderepresentación(cfr. aquilué2004yMacias et alii 2007a).
Ademásdelazanjaexcavadaenlaroca,estateoríasesostieneenelanálisisdeP.PensabeneydeR.Marquedeterminólaexistenciadedosfrisosarqui-tectónicosdistantescronológicamenteyque,segúnestosautores,pertenecíanadostemplos:unojulio-claudiocentradoenelrecintodecultoyotroflaviosituadoenlasalaaxialdocumentadaporSerraVilaróyHauschild.Nuestraaportaciónaestediscursoradicaenlapercepciónqueesteprocesotuvounaplanificacióny repercusiónurbanísticamayorafectandoal restodel recintoelevadodelaciudad.AsípueslaconstruccióndeltemplodeAugustoconllevó,comomínimo, laproyecciónarquitectónicadedosplazas:unasacraenvol-viendoel templo,másotradedifícildefinición.EstaafirmaciónsesosteníaenunaseriedeevidenciasarquitectónicasdiseminadasporlaParteAltayconunadesviacióntopográficade4gradosrespectoalaplanificaciónurbanatar-dorepublicana.Estecambiodeejeobedecióalanecesidaddeadaptarseaunatopografíaenpendienteyalespacioútildefinidoporlamurallarepublicana.Además,elanálisistopográficodetodosestosindicioshadeterminadolaexis-
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
434
tenciadedosconcepcionesurbanísticasygeométricasclaramentediferencia-das(Macias et alii 2007a;puche et alii 20074).
Estanuevapercepciónabreotraincógnitapuesesevidentequeelgrancon-juntoprovincialfinalizadoenépocaflaviaeslaadopcióndeunmodelohelenís-ticoprecedentedondelasecuenciatemplo-área pública-área de entretenimientoencajóperfectamenteenlaorografíanaturaldelimitadaporlaantiguamurallatardorepublicana.Estambiénlaevolucióndelconceptodeárea tripartitaquese imponeapartirdeAugustoyque,en loqueatañealprimerproyectota-rraconense,lainvestigaciónfuturadeberádeterminarsiyaexistióesteprimerplanteamientourbanísticoy, sobretodo,determinar elpapelquepudohaberdesarrolladoelaradeAugusto(cfr.gros1996y2006).
Lasproporcionesrectangularesdeesteprimerprocesoentroncanconlamor-fologíadealgunos forahispánicosdeépocaaugusteaodelsigloIdCquemues-tran,comoresultadofinalvoluntariooinvoluntario,espaciosurbanosregidosporrectángulosáureos5(fig. 4).Estasemblanzapuedetambiénestablecerseconlosreferentesfundamentalesdeestenuevomodeloarquitectónicoasociadoalincipiente culto imperial. Así constatamos esta proporción en el recinto deltemplodeApoloenelPalatinoyenlapropiaformadelForum AugustumydeltemplodeMars Ultordonde,apesardeloscondicionantesquesupusoencajarelrecintoenelcostadonoroeste,seapreciaestaproporciónmatemática(v.pla-nimetríaenungaro et alii 2004ycarandini/Bruno2008,fig. 24).Másalládeesteconceptourbanísticodestacalasimilituddelplanteamientogeométricopresentadoconlacomposicióndel Aedes ApollinisyelpórticodelasDanaides.Unacomposiciónquerecuerdaenormementeal forodelavecinaCaesar Au-gusta6,ciudadfundadaporAugustohaciael15dC(asís et alii2007,fig. 10).
4. Lasuperficieteóricadelprimertémenos,determinadaporel trazadode lazanjamarcaríaunespacioaproximadode88,8por142,08m,quedefineunrectángulodeproporcionesáureasde2.5x4 actus.Alospiesdeestaplataformasedetectanelementosdeunsegundorecintoinconclusoytambiéndocumentadodeformamuyfragmentaria.Peseatodo,sepuedeaventurarquesetrataríadeunespaciodeunos299,7por159.85m,esdecireltripledelrecintosuperior.
5. EjemploscomoelforodeAmpúrias(aquilué et alii 2004),eldeClunia(palol/guiTarT2000),Écija(garcía-dils/ordóñez2007),laplazainferiordelforodeCaesarAugusta(Asiset alii 2007),lafaseaugusteadelforosaguntino(aranegui et alii 1987)puedenincluirseenestacategoría.Inclusolospropiosedificiosdecultopuedenreflejarestastendencias,yaseaaniveldepodiocomoedificio en alzado.Por ejemplo, templos como losdeMérida,Évora yCórdoba (MarTínez/Mesa2003;ayerBe et alii 2009,671;hauschild 1992b,Murillo et alli 2003).
6. OtroaspectoquerequiereunamayoraproximaciónenlapresenciadeposiblesmarcasdelaslegionesromanasenlasestructurasprecedentesalaTorredelPretorio,quepuedenpermitirrastrearlapresenciadecontingentesmilitaresenlaconstruccióndeobraspúblicas,comosedocumentaenlasestructurascomercialesdocumentadasentreelforoyelpuertofluvialdeCaesarAugustaoenelpuentedeMartorell(aguarod/erice2003,gurT/rodà 2005).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
435
Noesnuestraintenciónhallarunaexplicaciónaestaconcepciónurbanísticaeideológica,realmentecompleja,perocreemosqueestorefleja,aúnmás,comoesteprimerproyectoespredecesor,conceptualyformalmente,almodelomáscuadrangularque,posteriormente,caracterizólossantuariosprovincialessimi-lares alForum Pacis (cfr.Maligorne 2006, 37-74,Meneghini et alii 2009;asícomolanuevasdimensionesdelforum adiectumo“plataformaoriental”deMérida,ayerBe et alii 2009,768).
Estadiferencia tan significativa, junto a la localizacióndenumerosos ele-mentosarquitectónicosdepiedralocal,noshizoplantearlaposibilidadqueeltemplobajolaCatedralpudierahabersidoalzadoenestematerial.Fueunasu-posicióndiscordanteconlosdatosquearrojabanlostemplosdelasotrascapita-lesprovinciales,einclusoafeabalapropiarelevanciahistóricadelainiciativata-rraconense,perotambiénpretendíamosdestacarque,hastaelmomento,todosloselementosarquitectónicosrecuperadosenTarragonayutilizadosendiversaspropuestasreconstructivashansidolocalizadoslejosdesuemplazamientoteó-rico7.EstamismadispersióndematerialesarquitectónicosllevóaP.pensaBene(2005)aplantearlaposibilidaddeotraplaza,tipoforo adiectum,quehoyporhoyseantojacomplejaperoque,desdeelpuntodevistatopográficodelaParteAlta,noesimposible.
NuestrostrabajosdeexcavacióntuvieroncontinuidadconunproyectodelocalizacióndelTemplodeAugustollevadoacabomediantetrestécnicascom-plementariasdeprospeccióngeofísica.Losresultadoshansidoconcluyentesy,apesardelastradicionalesreticenciasqueestametodologíaaúngeneraennuestrocolectivo8,podemospresuponerlapresenciadeunextensobasamento9que,en
7. Losdatosreflejanlaintensa“movilidad”deestoselementos,frutodelexpolioyreciclajedematerialesdurantelaetapatardoantiguaylapresenciadehornosdecalendiversoslugaresdelaTa-rragonamedieval.InclusosedocumentanenlaPartaAltaelementosprocedentesdeemplazamientosdistantesa laciudadromana.Verenestepropiovolumen, lacontribucióndeJ.A.Domingo–La reutilización de material decorativo…–amablementefacilitadaparalaredaccióndeestedocumento.
8. “…Fa uns anys, el subsòl de la catedral de Girona va ser prospectada amb georàdar i es va creure que es trobava la base d’un temple romà. Es va realitzar l’excavació arqueològica i van aparèixer els fo-naments de la catedral romànica. Naturalment, nosaltres desitgem que les taques aparegudes en la imatge del subsòl de la catedral de Tarragona siguin precisament les del temple d’August. No obstant això, no hem d’enganyar-nos, solament ho sabrem amb certesa quan s’excavi sota el paviment de la catedral…”,artículodeopinióndeRicardoMarenlaprensalocal(ElPunt,15/12/2007).
9. Graciasalaaplicacióndetécnicasdetomografíaderesistividadeléctrica(ERT,figura7),car-tografíadeconductividad(EM,figura8)yradardesubsuelo(GPR,figura9)sehapodidoidentificarunaprofundaalteraciónenladensidaddelosmaterialesdelsubsuelo,quellegaatenerungrosorentre2y3m,unaanchuraentornolos27yunalongitudmínimade35m.EstaestructuraselocalizajustoenelejeaxialdeltémenossagradoybajolanavecentraldelaCatedralmedieval,detalmaneraquecondicionólacimentacióndelospilaresdesoporterománicos(casas et alii2008y2009).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
436
funcióndetodoslosdatosobtenidosasícomodeldesarrollodelasinvestigacio-nesenelforum coloniaepuedeasociarsealtemploautorizadoporTiberio10(figs. 5-6, 10.1).Lasprospeccionesdefinenunaalteraciónconunaanchuramáximade27mreflejandounaestructuraarquitectónicamásanchaquelanavecentraldelaCatedral.Laprospeccióntambiéndemuestraquelacotadeconservacióndeestosrestossehallapordebajodelnivelaproximadodelapavimentacióndelrecintosacro,deducidaapartirdelabanquetadecimentacióndelperíbolos(fig. 10.4)yque,atenordelosparalelosconocidos,nosmarcalaalturadelpórticoperimetralsituadoa2o3escalonesporencimadedichonivel.Estasmedidasdebenserasumidasconlaimprecisiónpropiadelasseccionesgeofísicasy,porlaposibilidad,previsible,enuncontextoposteriordeexpoliotardoantiguoqueelperímetrode estebasamento fuerade sillares yquehubiera sido extraído.ConsecuentementelaanchuradetectadadelpresuntotemplooctástilositobajolaCatedralespróximaalos38m.quemideeldeMarsUltorolos29,6mdeltemplocordubensedelacalleMorería.Enrelaciónalalongituddeltemplolaimprecisiónesmáselevadadadoque,presuntamente,laprospeccióngeofísicanohadetectadoevidenciascorrespondientesaunaescalinatafrontal,decimen-tación más endeble, ni de posibles actuaciones de expolio tardoantiguo. Porestemotivo,los35mdelongituddelaseccióngeofísicaseantojancortosenrelaciónalos51quemideMars Ultorolos47,03deltemplodelacalleMore-ría11.Porotraparte,estasimilitudmétricatienecontinuidadenrelaciónalasmedidasdelosfragmentosdefrisoarquitectónicosquesehanrecuperadoyquepertenecenalostemplosdeadvocaciónaugustea(cfr.kockel1983,ganzerT 1996,Márquez et alii2004,pensaBene2005,venTura2007).
Enrelaciónasuubicación,losdatosgeofísicosmuestrancomoelsegundoproyectourbanísticomantuvolaaxialidaddelprimerrecintoycomoeltemploquedó,trasestaampliación,enposición ligeramenteavanzadarespectoalejetransversaldelasegundaáreasacra(figs. 10-11).Porotrolado,laplantadelaCatedralmedievalreflejaotroprocesodeadaptación.Deestemodo,lafachadaposteriordeltemplosemuestraaproximadamentecoincidenteconelcruceromientrasquelospilaresdelanavecentralsesuperpusieronalpodio,peroloslateralesde laCatedraldebieron cimentarse fuerade él.Tambiéndestacar lapresencia,enlanavelateraloccidentaldeltemplomedieval,deunagrancloa-
10. EnopiniondeFishwick:“Whilethismethodolgyhadbeenplannedoverayear,itsappli-cationtookonlyaweekoffieldsurveytoproduceconclusiveresults.AproblemthathadbedevilleddiscussionoftheRomantempleforoverfourhundredyearswasthusdefinitivelysolvedbyscientifictechniquesthatleavenoroomforfurtherdebate”(Fishwickenprensa).
11. Aesterespectonosquedalaprevisión teóricadeaplicarlaproporciónáureaalaanchurapre-visibleobteniendo,consecuentemente,medidaspróximasalosparalelosreferidos.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
437
ca,presuntamenteromana,quecorreríaparalelaalagranalteracióngeofísicadetectada.
Encontradenuestrasprimerasaproximaciones,laanchurageofísicadelba-samentoimposibilitalapresenciadeuntemplooctástilobajolaCatedralcons-truidoenpiedra local, segúnsedesprendíade losdiversos fusteshastaahoralocalizados.Estospresentanundiámetrodeunos97cms,medidaquepermitíala restitucióndeunedificiomásestrechoycoincidentecon laanchurade lanavecentraldelaCatedral.Elproblemaserádiscernirapartirdeahoraelusode losnumerososelementosarquitectónicosrecuperadosquefueronlabradosenpiedralocalyquesedetectanenlaacrópolistarraconense(giMeno1991),asícomodelepígrafeconservadoenelantiguorefectoriodelaCatedral(Macias et alii 2007a,773).Lapresenciadenumerososfragmentoslabradosenpiedralocalesunomásdelosinterrogantesnoresueltosy,debidoasuabundancia,consideramosinviablesupresenciacomoelresultadodeunatranslatiofrutodeuncontextodereutilizacióntardoantigua12.
Sinningúntipodecertezalapresenciadeestoselementosarquitectónicospuedeindicarlaexistenciadeunámbitopúblicodeenormesdimensioneslabra-doenpiedralocal.Suemplazamientoycronologíasondesconocidos,asícomolafuncionalidaddelmuroqueSerraVilaródocumentóenelinteriordelrecintode laprimera fasey lejosdelbasamentodetectadogeofísicamente.Quizás setratade lacimentacióndeunhipotéticoporticado (fig. 10.3).Tambiéncabereconocerlaausenciadeelementosarquitectónicospertenecientesalpresuntopórticodeesteprimertemplo,yaseaaniveldelmurodecierredelperíbolosyaseadelteóricoporticado13.Lacronologíade lafaseposterior,épocaflavia,permitepresumirqueelrecintosacrodeltemplodeAugustotuvotiempodefinalizarse,perotambiénhayqueseñalarqueelalzadodelmurodecierredelasegundafase,osupropiacimentación,nopresentanelementosaprovechadosytampocoseconocensuficientesevidenciasdedecoraciónarquitectónicaprefla-viasenlasestratigrafíaspreconstructivasexcavadasporSánchezReal,TheodorHauschildoX.Aquilué.Lanuevaplazarepresentóunasegundamonumenta-lizacióndemayor superficiemarmorizando el pórticoperimetral y haciendo
12. Deantiguotambiénseconocendosejemplaresdefustelabradoenpiedralocalyconpropor-cionessimilares.UnohasidodocumentadoenlosalrededoresdeTarragonayelotroenlosjardinesdelaCatedral(giMeno1991,núms.245y281respectivamente).Además,estasmedidasnocoincidenconlasconstatadasenlosgrandesrecintosdelaciudadresidencial(basílicaforenseyteatro)invalidan-do,porlotanto,posiblestrasladosduranteelperíodotardíodelazonabajaalrecintosuperior.
13. Solamentehansidorecuperadosescasosfragmentosenlasestratigrafíasconstructivasdelse-gundoproyecto(Balil1969yaquilué1993).Unelementoqueplanteaalgunasdudaseselfragmen-todefrisoderoleosacantiformesreutilizadoenelmurodecierreoccidentaldelCircoyrecientementeasociadoaunedificiofunerario(claveria2009).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
438
del todoimposible lareutilizacióndematerialesprecedentes,mássi tenemosencuentaquenoshallamosenunaépocadeaugeydeescenificacióndeunanuevarealidad.Lazanjadecimentacióndelprimertémenosquedóocultaporlosrellenosconstructivosdelsegundopero,deformatansignificativacomoinexplicable, esta zanjaexcavadaen la roca fuedetectaday“recuperada”enel segundocuartodel sigloVparaaprovecharla comodepósitode residuosurbanos.AsísehaconstatadoenelclaustrodelaCatedralybajoelantiguoHospitaldeSantaTecla.Setratandelosbrazoslongitudinalesdeesteprimiti-vorecintoyque,debidoasupendienteyparedesimpermeables,facilitaríaeldrenajedelasaguaspluvialesenunaestratigrafíaporosarepletadedeshechosurbanos(Macias1999).
ElcarácterlocaloprovincialdeesteprimerproyectoesunodelosaspectosmásabordadosrecientementeporD.Fishwick(enprensa),quieninsisteenelcarácterprovincialdelaobraenbasealorigenprovincialdela legatioefectuadaenRomay,fundamentalmente,apartirdelamismafachadaoctástiladelpro-yecto,puestademanifiestoenlasrepresentacionesmonetariasyquenoentraencontradicciónconlasactualesaportacionesdelasprospeccionesgeofísicas.Paraesteautoruntemplocíviconopuedeconstituirunexemplumparaelrestodelasprovinciasysufachadapicnóstilayoctástilaladiferenciayjerarquizaconvin-centementerespectoalostemplosmunicipaleshexástiloslevantadosapartirdelaépocadeAugusto(véasecomplementariamentehaselBerger2003).Desercorrectaestapresunciónlasinvestigacionesdebendirigirsealaidentificacióndelospromotoresdeunproyectoque,enbasealosdatosepigráficos,nogozabadeunaorganizaciónprovincialdelcultoimperial14.
5. la sede del concilium provinciae Hispaniae citeriorisAmedidaqueavanzaelreconocimientoarqueológicodeestaplazade2hec-
táreasaumentansussimilitudesconelsantuariodelForum Pacis, inaugurado
14. AdiferenciadelaHispaniaLusitania,laestructuracióndelflaminadoprovincialnoapareceenlaHispaniaCiterior,enlaBéticaoenlastresGaliashastaelperíodovespasiano.Porestemotivolaactividadevergéticadeestoscargosanualesnopuedeserlajustificacióndeesteprimerproyectotarraconenseysufinanciacióndeberálocalizarseenelámbitodelgobiernoprovincialoenlaséliteslocales(cfr.gonzález herrero2009).Desdeotraópticapodemostenerencuentaque“A final point worth raising is that, whereas the legation of A.D. 15 has always been cited as one of only two examples of initiative from below in the development of provincial ruler cult in the Latin west, the part now known to have been played by the governor L. Fulcinius Trio in the installation of the provincial cult of Lusitania at Augusta Emerita raises the pertinent questions –unanswerable on the evidence we now possess- of whether the provincial governor at Tarraco might likewise have played a role behind the scenes in prompting the request to build a provincial temple at the capital of the Hispania citerior, the seat of his own headquarters. If that is the case, the embassy of the Hispanimay not have been as spontaneous as has usually been supposed” (Fishwickenprensa).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
439
elaño75dC,aunqueellonoimplica,necesariamente,unacronologíarelativa.SetratadeunacomparaciónresultadodeunprocesocognoscitivoquenaciódelaprimerapropuestaurbanaestablecidaporTh.Hauschild.Apartirdeestasaportaciones,laformadelrecintodecultosehacompletadoprogresivamentehastaconstituirunarealidadurbanísticaqueincluyeelementosarquitectónicosconstatadosenotros santuariosdeculto imperialmásespecificidadespropiasquedebenconsiderarseconsecuenciadeloscondicionantesdeterminadosporlaparticularorografíatarraconense(figs. 10, 12 y 13)15.Ademáselrecintosacrotarraconense,yporextensióntodalasededel Concilium,respondeaunnue-voconceptoformaldondelamodulaciónurbanísticapróximaalaproporciónáureasedesestimaoptandoporlarepeticiónunmódulocuadradoque,enbasealpieromano(0,296m),desconocemos.Aunqueignoramoselresultadofinaldeltémenosenbasealaaplicacióndetodoslosrevestimientosparietales,hemosestablecido,comohipótesisinicialdetrabajo,unmódulocuadradode45pies16identificadoenlaplantaurbanayenlamismasecciónrestituidadelporticadoperimetral(fig. 13;puche et alii2007).Obviamenteestemúltiploesexcesivoyseránecesarioelestudiopormenorizadodelproyectoapartirdelasestructuraspétreasydesudecoraciónarquitectónicamarmóreaparallegaraunamayorconcreción.Entodocasoresaltamoslarelación,aniveldecoherenciamétrica,conelmódulode5pidentificadoaraízdelarestituciónmétricadelapuertamonumentaldelsantuarioprovincialdeMérida(pizzo2008).
Enestesegundoproyectourbanísticolanuevaplazaincorporadosexedrasenábsideenlosextremosdelpórticosuperiorquesehallanencaradasalospórticoslaterales(fig. 10.6),talcomoocurreenlosrecintosdeBavay,Cumase,incluso,enlallamadabasílica de Herculanoqueaportóunimportanteciclodeestatuariaimperialconejemplosdeltipo“Júpitersedente”(v.garrigueT 2001,68conanálisisde referenteshispanos).También sedocumentandosexedrasrectangularesenloslateralesysendaspuertasenlosángulossepten-trionalesdelpórtico,juntoalosábsidesmencionadosycomoocurreenlossantuariosdeAvenchesyCourseul(fig. 10.5, 8).Otrosrasgoscaracterísticosdelcasotarraconensesonlasestructurasocajasdecomunicaciónenlasesqui-nasinferioresdelrecinto(fig. 10.9;peña/díaz1996).Tambiéndestacamoslapresenciadeuncorredorperimetraltalladoenelángulonoroestedelaplazamientrasqueenelcostadoopuestofuenecesarioelestablecimientodeeleva-dascimentacionesy,quizás,uncriptopórticoounabóvedadeaterrazamien-
15. ConfrontarMacias et alii2007,fig.27ylàminaA,congros2001,figs.270,279;Bos-chung2002;Maligorne2006,37s.;coraggio 2007.
16. Otrapropuestamodular recientementepresentada se articula en tornoauncuadradode100ppartiendodeldesarrollogeométricodedosvesicae piscis(MarTín/rovira2009).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
440
to17.Losaccesosfrontalesalrecintoasícomolapresenciadeunpropileosonlascuestionesaúnporresolver.
Lapresenciadeunasalaaxialde30metrosdeanchuraenel fondode laplazaconstituyelacaracterísticamásexclusivadeesterecintosacro,quizásriva-lizandoenmonumentalidadconelTemplodeAugustoquepresumimosparaelcentrodelaplaza,peronoenrelaciónasuusosacro(fig. 10.7).Laposibilidad,fehaciente,delTemplodeAugustobajolaCatedralimpideinterpretarestasalaaxialcomootrotemplo.Noconocemosparalelosdedosedificiosreligiososcon-viviendodentrodeunmismorecintodecultoprovincialylaopciónmásviableeslaidentificacióndeestasalacomolacuriaprovincialenqueserealizabanlasreunionesdelConcilium Provinciaeydondepodríadesarrollarseunprogramaepigráficoyestatuarioenhonoralosgeniosdelconventoydispuestossobreunpodiocorridopresenteenloslateralesdelaestancia(ruiz de arBulo2007)18.Ellonoexcluyeuntratamientoarquitectónicosímilauntemplodadoelcarác-terpseudoreligiosodelflaminado.Así constatamosde antiguoel friso arqui-tectónicodeguirnaldas,bucráneosyatributossacerdotalesqueactualmenteseatribuyealfrontisdelasalaaxial,siguiendoigualmenteeldiscursoiconográficoaplicadoeneltemplodeVespasianoenRoma(de angeli 1992).
17. Laconstruccióndelaplazaenunespacioconunaimportantependienteendirecciónalmarprovocólanecesidaddeejecutargrandesdesmontesdelacolinaenlazonaoccidental,mientrasqueenlaorientaléstosnofueronnecesarioseinclusosehubodeconstruirunapotentecimentaciónabasedemurosdeopus vittatum(fig. 16).LasexcavacionesenlasCasasdelosCanónigoshanpermitidoobservarqueenestazonaladurísimarocabiomicritadelacolinadeTarracofuerecortadatraselmurodeltemenos,habilitandounespaciodeunos11metrosdeanchura(esdecirsimilaraladelpórtico)llegandoenalgunospuntosadesmontarsehasta10metrosdeprofundidaddelaroca (figs. 13-14).
Este espacio no se hallaba pavimentado, sinó que se rellenó con grandes bloques megalíticos–procedentes sin duda de los desmontes–, más zahorras artificiales, sillares sobreros, y esquirlas yfragmentosdemármolcomoresultadodeltrabajodetalladeladecoracióndelpórtico(fig. 14).Asílaestratigrafíamuestra losdiferentesmomentosconstructivosdelconjunto:desmonteycimentos,construccióndelmurodeltémenosyfinalmentedecoraciónmarmórea.Lalocalizacióndeunaseriededesagüesquevanapararaestosrellenoshacepensarqueporsuscaracterísticasnosencontramosanteunsistemadedrenajecoetáneo,aunquetambiénsehaplanteadoquepuedeserunaobraanterior,quizásrelacionableconelprimerproyecto(hauschild1995).Dehechoestecorredorconstituyóunagrancloacaacieloabiertorecogiendolasaguaspluvialesdelazonacomprendidaentreeltémenosylamurallarepublicana.Posiblementelazanjaevacuabaesteaguahacíaunacloacaquetransitababajolaplazaderepresentaciónyquehallamos,deformasimétrica,bajoelcircoinferior.Tambiénsuponemosunarelaciónsimétricaenelotrocostado(Macias et alii 2007,láminaA).
18. Losencajesdelasgrapasdebroncequesustentabanlasplacasmarmóreasderevestimientodelinteriordeestasalasedocumentanapartirdeunos2,5mdealturarespectoalpavimentoexhu-madoporSerraVilaró(fig. 15).Estesueloseentregaalmuroperimetralylimitaconunaespeciederecortedondeseencajaríaelrevestimientodedichopodio(verlaaportacióndeTh.Hauschildaestevolumen).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
441
Enrelaciónalosaccesosnocabedudaqueelprincipalestuvoconstituidoporlagranescalinataaxialquecomunicabaconlaplazaderepresentaciónin-ferioryquesehallabaaejeconlasaladelConciliumyelpulvinardelCirco(güell et alii 1993).Todosestoscomponentespresentanunaanchurasimilarquesituamosentornoalos100p.(Macias et alii 2007,fig. 22).Esdesuponerlaexistenciadeunospropileosmonumentalestrasestaescalinataperosuubica-ciónesinciertaynopuedenresponderalacimentaciónenopuscaementiciumque se constató en el siglo XIX en una posición próxima a la fachada de laCatedral(hernández/de Torres1867,34).Otraincógnitaeslapresenciadeunacimentacióndiferenciadaenelcostadooccidentaldelaplaza.Lasescasasevidenciasdocumentadasalexteriordemuestranlaexistenciadeungrandes-nivelpropiciadoporlaorografíadelamontañatarraconensequepudohaberocasionadolapresenciadeuncriptopórtico,ounaestructuraciónsimilar,comosistemadecontención.Ésteesotroaspectoadefinir,aunquelaposteriorcons-truccióndelcastillodelPatriarcaysuvoladuradurantelacontiendanapoleóni-cadificultanlaconservaciónydocumentacióndemásrestos19.
Cabepensarenotrosaccesosentrelasdosplazas,comopodríaserelcasodelaesquinaorientaldelpórticodelarea sacra.AsíenlacalledelaBajadadelPatriarca(olimPadreIglesiasycorrespondientealnúm.12delacalleMerceria),seconservaunmurodesillaresperpendicularalcierredelaPlazadeRepresenta-ción,yqueestáalineadoconelmurodeltémenosorientaldelaplazadelrecintodeculto.Otromuroparaleloseencontraríaseparadounosmetros,casibajolafachadadelascasas2ay2bdelacalledelaBajadadelPatriarca.EntreambosespaciosquedaunespaciolibrefosilizadoenlaactualcalledelPatriarca,dondeenlaEdadMediahabíaunavolta(arcoobóveda)conocidacomodeSantaMa-ría,yqueeraunodelosaccesosalaacrópoliseclesiásticamedieval(palMa1958,12-13;salvaT 1961,240-241).Conocemostambiénlaexistenciadeunarcodepuertaenelnúmero5delacalledelVidre,aunquesuinterpretaciónhoyporhoyesdifícildeestablecermáscuandoenlazaríalaPlazadeRepresentaciónconelexteriordelRecintodeCulto(corTés/gaBriel1986,26,fig.61bis).
Elnuevoproyectomantuvo lasorientacionesdelprimeroasícomosuejedesimetría respetando lapresenciadelTemplodeAugusto,peroelaumentodelasuperficieenunespacioyalimitadoporlamurallarepublicanaprovocóunaseriedemodificacionesenlosrecintos inferiores.DemodoqueelCircopresentaunaplantaanómalaconunextremomásanchoqueelotroylastorres
19. Sólodeestemodopodemosexplicarlapresenciadeunmuroparalelosimilaralacimenta-cióndelaexedraoccidental(fig. 10.10;sánchez real1956)yelhechoquelalongituddelasestruc-turastardoantiguasqueseconocenenestesectordelaciudadseadaptanalasantiguasconstruccionesaltoimperiales.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
442
simétricasdecomunicaciónentreesterecintodeespectáculosylaplazadere-presentaciónseadaptarondesigualmentealasestructurasprecedentes.LatorredelPretorio(CastillodelReyodePilatos)seencabalgósobrelamurallarepu-blicanaydispusodeunaccesomenosquelatorredelaAntiguaAudiencia,quealavezquedóseparadarespectoalCircoynecesitódeunmurodecierreparavetarelaccesoalazonaprovincialdelaciudad.
Desdeotraóptica,elsistemadecaptaciónyderedistribucióndeaguaesunaspectoquenohasidoaúnsuficientementedocumentado,ysobreelcualyahemosseñaladoalrespectociertasdudas.Elactualrecintodecultorespondeaunaltiplanoartificialfrutodelrecintoamuralladodeiniciosdels.IIaCydelasobrasrelativasalpropiocultoimperial.Setratadeunaampliayelevadaexpla-nadafueradelalcancedelosacueductosdelaciudadydondeserequeríadeunsistemadecaptacióny/oeliminacióndelasaguaspluvialescaídasenunasdoshectáreasdesuperficie.Enelrecintosuperiorconocemosdosgrandescisternasquetradicionalmentesehantomadocomomedievales,peroquesehadecues-tionarsucronologíamientrasnoseefectúeunestudiodetallado.Cuestaconce-birunaobradeestamagnitudsintenerencuentaestosaspectosfundamentales.Enelclaustrode laCatedralhayunagrancisternaquesesitúaenelángulosureste,entreeljardínylagalería.Siguelosejesdeltemplomedievalyportantolosdelosproyectosimperiales.Peseaquepodríaseroriginariamenteunsistemadecaptacióndeaguasdeépocarepublicana,esmásprobablerelacionarloconelsegundoproyectoderecintosagrado,recogiendolaspluvialesdelpórticograciasalsistemadedrenajedocumentadoenestazona.OtragrancisternaseencuentrabajoelllanodelaCatedral,conocidayaenlaEdadMedia,fueutilizadaenelsigloXVIII comodistribuidorde laMinadelArzobispo, construyéndose lasactualesfuentesdelaplazadelasCols(carBonell/serra1998).
6. problemas de cronología del concilium ProvinciaeLadefinicióncronológicade losprocesosurbanísticos identificadosnoha
experimentadoelmismoprogresoquehacaracterizadolosanálisisefectuadosenlosúltimosañosenbasealosdatosarquitectónicos,epigráficoseiconográ-ficos.Estasituaciónesdebidaadiferentesdeficienciasenelcampodelainves-tigación ydivulgaciónde los resultados arqueológicos deTarragona (Macias2010),máslaescasagenerosidadceramológicadelasestratigrafíasconstructivasobtenidas.Deestemodo,yporextrañoqueparezca,nopodemosprecisarto-davíalasecuenciatemporaldelagrantransformacióndeunáreade19hadesuperficieintramuroso,dichodeotramanera,delproyectourbanísticodelasededelConcilium Provinciaequeocupabaunas12ha.Tambiénobservamos,coninquietud,comolosesfuerzosdelainvestigaciónactualsecentranfunda-mentalmenteenelanálisisdeloselementosdedecoraciónarquitectónicaoen
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
443
interpretacionesglobalesquepretendenanalizarelproyectourbanísticodesdediferentes ópticas; pero todas ellas adolecen de una despreocupación por lasrevisionesestratigráficasyceramológicasdelasdiversasactuaciones llevadasacabo.Enestecontextoesaúnmásdifícillainterpretaciónhistóricadelproceso,seaporlaescasezdefuentesoporlapropiaimprecisióncronológicadealgunosdeloscriteriosestilísticosoartísticosqueseaplicanenlosanálisisactuales.
Lapercepcióndedosfasesconstructivashaceaúnmáscomplejalaseriacióntemporaldeunprocesoque,siempreycuandoelaltardeAugustohubierasidolevantadoenelforodelacolonia,pudohaberseiniciadoapartirdelaautoriza-cióndeTiberio.Otrodatosignificativoesladesaparicióndelafiglinapreceden-tealCircoyque,enfuncióndeuncontextoceramológicotodavíainédito,sefechahaciaelaño60denuestraEra(geBellí1999)Estadataciónpuedeenten-dersecomounlímitepostquamalostrabajosdeacondicionamientodelterrenoparalasobrasposteriores.TambiénessignificativaladocumentaciónepigráficarelativaaliniciodelflaminadodelaCiteriorsituadaapartirdel70yreflejando,necesariamente,eliniciodedeterminadasmanifestacionesreligiosasenunám-bitoimpreciso(alFöldy1973;1991,38).Finalmente,elprocesoconstructivodebió finalizar en época domicianea, según reflejan escasos y antiguos datosproporcionadosporlostrabajospromovidosporX.Dupré(et alii1988,80-85).Dentrodeestahorquillacronológicadebemosencajarunaseriedeprocesosqueconjuntamenteintegranloquellamamospraxisconstructiva20yque,ennuestrocaso,multiplicamospordosaldiferenciardosproyectosurbanísticos.Además,actualmentenopodemosdefinirelgradodefinalizacióndelprimerproyectoysuteóricoperíododefuncionamiento.
Respectoalrecintodecultocontamosactualmentecontresintervencionesdeenvergadura:claustrodelaCatedral,ColegiodeArquitectosyCasasdelosCanónigos. La excavación del claustro en 1955 permitió diferenciar dos ni-velesarqueológicosquepodríanreflejar lanivelacióndelterreno–incluidoelrelleno de la llamada zanja de cimentación- más una posterior actuación depavimentación.AmbosnivelessedatannumismáticamenteporunasdeClau-dioyTiberio,yporelestudioceramológicodeRüger,haciamediadosdelsigloIdC (rüger 1968).Nuestros trabajosdelPlanDirector en lasCasasde losCanónigoshanpermitidoexcavar losrellenosconstructivosadosadosalexte-
20. Nosreferimos,evidentemente,alosprocesosdeelaboracióndelproyectoarquitectónicoyurbanístico,alostrabajospreviosdeterraplény/oacondicionamientodelterrenomásladefinicióndelapolíticadeabastecimientodematerialesydelosaccesosdurantelaobrayelposteriorfuncio-namiento.Finalmente,debecontemplarselafasepropiamenteconstructivamáselensambladodeladecoraciónarquitectónica.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
444
riordelacimentacióndelmurooccidentaldeltémenos,peronohanaportadomaterialessignificativos.LomismosucedióenlasexcavacionesdeMarioFerrerenlaposteriorsededelColegiodeArquitectos(murooriental)yquebrindaronmaterialesarqueológicosquefechanentremediadosysegundamitaddelsigloIdC(Ferrer1985).Posteriormente,lasexcavacionesdeX.AquiluéydelTED’Apermitierondocumentarrellenosconstructivos,posterioresalmurodecierre,asociadosaunapavimentaciónfinalexterioralrecintoquesefechaainiciosdeépocaflaviayquecorrespondeaunámbitofuncionalimpreciso(aquilué1993,87-93).Otrosdoscontextoscerámicoscorrespondientesalaplazaderepresen-taciónadyacentesesitúanainiciosdelperíodoflavio(aquilué2004,48).
Enotroordendecosas,losestudiosestilísticoscentradosenladecoracióndelosclípeosyunacráteramonumentalasociadaalconjuntofechanlosprimerosenépocajulioclaudiayflavia,ylasegundaenépocajulioclaudia(koppel1990;koppel/rodà1996).Loselementosdearquitecturadecorativaapuntanatresmomentos cronológicos: época augustea y julioclaudia, época flavia y épocaadrianea(pensaBene1993;pensaBene/Mar2004).Finalmentelaepigrafíadelosgeniosdelosconventosjurídicos,hipotéticamentesituadosenlagransalaaxial, seestableceentrefinalesdel siglo Iyprincipiosdel III (alFöldy1975núms.24-27;lópez vilar/curulla2001).Ysicontodoestonotuviéramossuficiente,cadavezseestablecenmásanalogíasentrelosdiscursosiconográficosdeTárracoyEméritaAugustasinqueporelmomentopodamosestablecerunacronologíarelativaentreambos(cfr.peña2009a-b).Larevisiónde ladeco-raciónarquitectónicade la llamada“plataformaoriental”del foroemeritensellevadaacaboporA.Peñaconstituyeunavaliosaactualizacióndeltrabajoefec-tuadoporJ.L.de laBarreraypermitealprimeroposponer laejecucióndelproyectodecorativoalaetapaflavia(porticadoperimetral),obienalperíododomicianeo(templodelrecinto).Paraesteautorlassimilitudesentrelaspiezastarraconensesyemeritensesjustificanunaplenacronologíaflaviaparaelprimercaso, fechanocoincidenteconlaopiniónqueelConcilioProvincialhubierasidounproyectoplanteadoeiniciadoconanterioridad(pensaBene/Mar2004,78;Macias et alii 2007a,774).
No es nuestra competencia, ni nuestra pretensión, la valoración de estosaspectosestilísticos,perosenoshacedifícilcasarlacronologíaflaviainicialquemuestranlosescasoscontextoscerámicosenlaplazaderepresentacióninferioroenelexteriordelrecintodecultoconunadataciónplenamenteflavia.Larecu-peracióndefragmentosdesechadosdeclipei enlapropiaestratigrafíaconstruc-tivadelrecintodeculto(fig. 18.4)nosindicaquelaconstrucciónarquitectónicaylaconfeccióndelosmotivosdecorativosfueronprocesosparalelosynosquedaelmargendedudarelativoaltiemponecesarioparaelrecortedelamontañaytodaslasobraspropiasdelprocesoconstructivo.Además,lalógicadelorden
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
445
constructivo,constatadaenalgunasrelacionesarquitectónicasentreelementosestructuralesdeambasplazas,asícomodeloscanalesdedistribuciónyelimina-cióndelosmaterialesdeobrapermitensuponerlafinalizaciónestructuraldelrecinto superiorconanterioridada laplaza inferior.Anteesta incertidumbredebemossopesarlaprecisióndeloscriterioscronológicossobreladecoraciónarquitectónica,perotambiénlarepresentatividadglobaldelosfragmentosrecu-peradosenestratigrafíaspuntuales(rüger1968,agraz et alii 1993,aquilué 1993)y,enelfuturo,buscaralternativasdedataciónenaspectosrelacionadosconlaarqueologíadelosprocesosconstructivos.
7. la marmorización del recinto del culto del concilium ProvinciaeDesdeelaño2000hastalaactualidad,lostrabajosderivadosdelPlanDi-
rectordelaCatedraldeTarragonahanpropiciadolarecuperacióndenumero-soselementosdedecoraciónarquitectónicaquepermitenplantearocorroborarnuevasvíasinterpretativasparalarestitucióndelprogramaiconográficodeláreasacra21.Nuestrasaportacionespretendendaraconocerlosúltimoshallazgosy,anivel interpretativo, interpretarlos en funciónde su contexto estratigráfico.Destacamoselhechodehallarintactaslastrincherasdecimentacióndelmurodecierredel temenos,porlaparteexterna,donderecuperamosunaseriedema-terialesrechazadosporlosconstructorespordefectosdefactura.Estarelaciónnospermite establecer relaciones tipológicas y cronológicas entre los desechosconstructivosyloselementosqueconfiguraronladecoraciónoriginaldelproyec-toarquitectónico,recuperadosentrelasestratigrafíasdeépocatardoantigua,me-dievalomoderna.Estonoshapermitidoratificarcomomuchasdelaspiezasquedecoraronlospórticos,exedrasolasedificacionesdeláreasacrafueronelaboradasin situportalleresimperiales.
Fragmentosdecapiteles,clipei,columnasyotrosmaterialesaparecenen lastrincherasconstructivasindicándonosqueunapartemuyimportantedelmate-rialdedecoraciónarquitectónicafueelaboradopormanosexpertas.Pesealari-quezadematerialmarmóreoqueaportanestoscontextosestratigráficos,lasigni-ficativacarenciadeelementoscerámicosdificultalaadscripcióncronológicadelaspiezasremitiéndonosnecesariamentea loscriteriosestilísticos.Confiamosque,amedidaquelainvestigaciónarqueológicaavance,nuevoscontextosposibilitenestainformaciónyasípuedanabrirseposibilidadesinterpretativasmásprecisas.
Lamateriaprimaarquitectónicafuelapiedracalcárealocalusadaenlases-
21. IncluimosenesteapartadolasrecientesaportacionespresentadasenelXI Coloquio Interna-cional de Arte Romano Provincial. “Roma y las Provincias: Modelo y Difusión” (Mérida2009)coneltí-tulo“NuevoselementosescultoricosdelrecintodecultodelConcilium Provinciae Hispaniae Citerioris (Tárraco,HispaniaCiterior)”.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
446
tructurasparietalesdelosporticadosdeltemenos,susexedrasytalvezunhipo-téticoaccesomonumentalalaplaza,alamaneradeunosgrandespropileos.Lasestructurasparietalesporlacaraexternadeltemenosnopresentanrevestimientomarmóreo exceptoun estrechomarco cortado alrededorde las fenestrae pararematarelforromarmóreointernodelasmismas.Comosoluciónfinalsecons-tataelalmohadilladoenlossillaresdeopus quadratum.Tambiénenlaestructuraparietaldeladenominadasalaaxialdeláreasacrasehapodidoconstatarestatécnicaaldescubrirellienzoporlaparteexterna,araízdelaintervencióndelaño2009,apesardequeestesegmentoparietalseencuentramuyafectadoporelrebajedelosalmohadilladosenépocasposteriores.
Losparamentosinterioresdelosmurosdelosporticadosyexedrasfueronrevestidosconplacasmarmóreasytambiénseusóestematerialpara levantarlas columnasy frisosde lospórticos.Mayoritariamente seusó elmármoldeLuni-Carraraperotambiénmármolespolicromosdestinadosaopera sectilia,deacuerdoconlascaracterísticasdecorteydepulidoqueaparecenenlosejem-plaresexhumados.Deestamanerasehanpodidodocumentarmármolesdelassiguientes tipologías:Cipollinoverde,Greco scritto,Paros,Pavonazzetto,Ta-sos,Africano,Broccatello,RossoAntico,SantaTecla,Llisós,Portasanta,Verdeantico,Porfidorossoantico,todosellosprocedentesdeItalia,Grecia,Argelia,Turquía,EgiptoodelpropioconventusantiguodelaTarraconense(álvarez et alii enprensa).
Las intervencionesefectuadasenestosúltimosañosconfirmanengran-deslíneaslasaportacionesdeP.PensabeneyR.MarsobreloselementosdedecoraciónarquitectónicadelConcilium Prouinciae, así comounaprimerapropuestaderestitucióndelprogramadecorativodelRecintodeCulto.Aho-raconocemosqueel sistemadecoberturade losporticados sepracticódemaneraarquitrabadaynoconunacoberturaenbóveda.Dehechocuandoseobservaelalzadodelmurodelporticadoenlaactualsaladelrefectoriosecompruebaquenoexisteningunaimprontaquemuestrelaentregadeunabóveda(hauschild 1974,97,fig. 5).Laidentificacióndegrandesmoldurasdetalónhechasenpiedralocalnosindicalapresenciadeunaarmadurademadera,in ligneis,aunaodosvertientesyrematandoelcoronamientodelperibolos. Algunas de estas piezas han sido documentadas parcialmente enlaestratigrafíaconstructivaypresentanensuextremosuperiorungranen-samblajeparaencastarunajácenademadera.Ensuparteinferior,tienenlamismamedidaqueelgrosordelmurodecierredeltemenos(80cms)ysuen-sambladuramide44cmdeancho,49cmdeprofundidady33cmdealtura,hechoquenospermitecomprenderlaseccióndelosenvigados.Elporticadoteníaunaluzde11metrosy,estructuralmente,lasvigaspodríansustentarlacubiertaconunsistemadecercha.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
447
R.MaryP.Pensabeneplantearonunarestitucióndelporticadoperimetralenbasealmodelodelforum augustumy,basándoseenlosmódulosquelesofre-cenlosarcosrebajadosdelasesquinassuperioresdelporticado,propusieronunareconstruccióndelacolumnataenbasealordencompuesto.Ennuestrasinter-vencioneshaaparecidounfragmentodevolutadecapitel(fig. 17.1)que,tipo-lógicaytipométricamente,seajustaaesteplanteamiento.Tambiénhaaparecidoenlosnivelesconstructivoselojodeunavolutamarcadaconcincoincisionescirculares(fig. 17.2),queguardacorrespondenciaconalgúnejemplardecapitelcompuestoyaestudiado(pensaBene1993,53,núm28).Peroelhallazgomássignificativosehaproducidoenlasintervencionesdelaño2009recuperandoelnúcleocompletodeunodeestoscapiteles(fig. 17.3)conladecoraciónrepicadaperoqueaúnconservaenelastrágalolatípicadecoracióndeperlasybotonesy,enelequino,lasovas.Sualturatotalconservadatambiénesdeunos80cmysudecoraciónymodulacionesconcuerdanconlosejemplaresestudiadosporPensabene(1993,48-51,núms.14-19).
Estetipodecapitelesconcuerdaconfragmentosdecolumnasde75cmdediámetro,quepodríanserlasdelpórticodeláreasacrayqueindican,enbasealdiámetro,unos6metrosdealturaparalacolumna.Otroejemplar,exhumadoenlosnivelesdedesmontajetardoromano,presentaevidenciasderecorteensunúcleoparalaobtencióndeplacasaincorporarenotrosusosconstructivos(fig. 17.4).EstehechoesobservableenotrosejemplaresyjuntoconlaaparicióndeelementosafinesenotrosyacimientostardoromanoscomoCentcellesnosllevanaconsiderarquelazonadeláreasacraseacabóconvirtiendoenunaofficinadeextracciónycomercializacióndelosmaterialespétreos,seaporiniciativaciviloeclesial.
LacolumnatadefachadadeestepórticosoportabaunentablamentodondeelfrisocentralpresentabaunasucesióndeclipeiconlafiguradeJúpiter-Amón.Hayquedestacarquesehanhalladountotaldedocefragmentosdeclipei ophalera: dos ejemplares faciales del dios, muestras de orla u otros elementosfragmentariosdeenmarquemásunejemplarposiblementedeMedusa22.EstehechotambiénpodríasugerirunaposiblealternanciadecorativaeneláticoconlosemblemasdeJúpiter-AmónydeMedusa.Elejemplarmásespectacular(fig. 18.1)correspondeaunfragmentoqueconservalaparteizquierdadelacaradeJúpiter-Amón.OtrosejemplaresatribuiblesaJúpiter-Amónsehanconservadofragmentariamente.Unopresentauntrozodecaraconpartedelanarizylos
22. Unfragmentode clipeusquerecientementeAntonioPeñahareconocidocomounejemplardeMedusa(fig. 18.5).DeestamaneraserelacionaconceptualmenteelejemplarconotrosemblemasdeMedusaconescudosdecoradosabasedelengüetasrectasyoblicuas(cfr.koppel 1990,peña 2009-b,566).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
448
dosorificiosnasales,máselbigoteylapartesuperiordeloslabios;unsegundopartedeladecoraciónvegetalperimetraly,elmássignificativoporhallarseenlaestratigrafíaconstructiva,correspondeaunfragmentodemeandro(figs. 18.2, 18.3 y 18.4 respectivamente).
Respectoalaproblemáticacronológicadelosclipei,nodisponemosdedatosceramológicosonumismáticosprecisosquenospermitanestableceruncriteriodeubicaciónempírica.Porunaparte,E.Koppeldefendióinicialmenteladata-ciónjulio-claudiadeunprimergrupodeejemplares(koppel1990,339).Estarealidadpermitiríaconcebirqueladecoraciónsefueconfeccionandomientrasseerigíaelcomplejo,yquelacronología,dealmenosdeterminadostramosdelaconstrucciónasícomodesudecoración,podríasituarseenlafasejulio-claudiafinal,deacuerdoconloscriteriosestilísticosesgrimidos.Unanuevapropuestaabogaque,enbaseaunprogramaiconográficodeláticodelosporticadosconalternanciadeemblemasdeJúpiteryMedusa,sedocumentaporprimeravezenRomaenépocaflavia23.Asíquelacuestiónestilísticadelosclipeiseantojacomplejay,anuestroentender,continuaabierta.
SegúnMaryPensabenelos clipeiseseparabanentreellosporplacasdeco-radasconcandelabrosvegetales.LahipótesisquedareforzadaporlosparalelosdeciudadescomoArles,NyonoAvenches(peña2009b,567)dondeapareceelusodeesteprogramaiconográfico.Tambiénrefrendadichahipótesiselhechoqueendiferentessectoresdenuestrasintervencionesyenotroshallazgosdocu-mentadoshistóricamenteseproduzcaunaasociacióncomúnentrelaaparicióndeclipeiyplafonesdecandelabrosvegetales(Macias et alli2007a,fig.9.1).Ensumomentodejamosabiertalaposibilidadquelosclipeiestuvieranflanquea-dosporimágenesdecariátides,siguiendoestrictamenteelmodelodelForum Augustum.Sehanrecuperadofragmentosescultóricosquecorrespondenaplie-guesdevestimentasfemeninasasociablesaestetipodefiguraciones,peroestaposibilidadpierdeconsistenciaaunquedebemos,todavía,atenderlasevidenciascomovanapareciendo.Así,esefragmentodeescultura(fig. 20.1)correspondealaparteinferiordeunpeplumdeLuni-Carraraencontradoenlafasededes-montajedelcomplejodeláreasacradelossiglosV-VI.Recientementehanapa-recidootrosdosfragmentosdeesculturafiguradafemenina,ambasejecutadasenmármolLuni-Carrara.LaprimeradeellascorrespondeaunnudodeceñidorqueguardaciertacorrespondenciaformalconlosejemplaresdelascariátidesdeMérida,aunqueellonoimpidequepertenezcaaotratipologíaestatuaria.Apa-recióenlosnivelesdelafasededesmontajedeépocatardoromana(fig. 20.3).
23. LaproblemáticalaharecogidorecientementeAntonioPeña(2009b,575,conbibliografíacomplementaria).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
449
ElsegundoejemplarsetratadelaparteinferiordeunpeplumdedimensionesreducidasaparecidaenlosrellenosconstructivosdelasacristíadelacapilladelaPresentación(fig. 20.2).
Enrelaciónalacarainternadelmurodelporticadoidentificamosunposibleritmodepilastrasadosadascoincidenteconlascolumnas,enbaseaelementosdepilastradeLuniCarrarahalladosenlosnivelesconstructivos(fig. 21.1)oenfasesposterioresposteriores(fig. 21.2).Porencimadelaspilastrasadosadasdelporticadosedebíaderepetirunasecuenciaestructuralproporcionalaladelafachadayenlaquenodeberíafaltarunarquitrabedelquepodríamosobtenerunaevidenciaenlapieza(fig. 21.8).Juntoaellosrecuperamosunaseriedeele-mentosdeubicaciónimprecisa:elextremoinferiordeunapilastradelesena24(fig. 21.4)yunposiblecapiteldeordencorintioconservadohastalamitaddelasegundacorona(fig. 21.3). Esteúltimoejemplarmantieneunasemblanzatipológica con las piezas emeritenses (Barrera 2000, lám. 51) y se muestracoincidenteconlatransformaciónestilísticadelcapitelcorintioapartirdelasegundamitaddelsigloIdC(cfr.pensaBene/caprioli 2009).Susdimensionesdebenasociarloaunámbitoarquitectónicoimprecisocomounmarcodefenes-traoalgúntipodenichoopuerta.
A parte de estos elementos, la excavación arqueológica ha proporcionadopequeños frisos decorados con cimacios lésbicos, grecas, lengüetas, etc., queactualmentenopodemosubicaryque,necesariamente,correspondenaenmar-quesdeoberturas,paredes,bandasdecorativas,etc.Uninteresantetipodedeco-racióncorrespondeadospiezasdeseccióndemediacañaconlaparteposteriorlisa a lamaneradeplacadoy condoblemotivo trenzado (figs. 20.5 y 20.6).EstetipodedecoraciónapareceenalgunossofitosdearquitrabeyenparticularenladecoracióndelasbasasdecolumnadelascellaedelostemplosdeVenusGenetrixydeMarsUltor(Milella 2007,114,fig.135;ungaro 2007,142,fig. 182).Enelsupuestoquenosocupa,morfológicamenteydeacuerdoconsusección,debenformarpartedealgúntipodesofitoomásbiendealgúnele-mentodeenmarque.
Enrelaciónalaesculturadecorativasehallóunfragmentodededopulgar
24. Elfustedelapilastrapresentaunaanchuraaproximadade27cmasícomolabasedelcapitelyseasociaconejemplaresdefustedepilastraencontradosenlosnivelesconstructivos(fig. 21.5),ennivelesdedesmontaje tardoromano (fig. 21.6) ydeniveles contemporáneos (fig. 21.7).Almismotiempolapiezadelesena(fig. 21.4)presentaunorificiotubularenlapartelateralparaserempotradaenelplacadoparietaldefiniendoasíquelosgruesosdelosplacadosparietalesoscilabanentornoalos2,60cm,tipologíadeplacasbiendocumentadaennuestrasintervencionesyquetambiéncoincidenconalgunosplacadosdemármolpolícromo.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
450
depie25(fig. 19)deunaesculturacolosalobradaenmármoldeTasos.Laads-cripcióndelapiezadebeestarrelacionada,enfuncióndesusdimensiones,ubicaciónyreferentesnumismáticos,conunagranestatuamasculinaseden-te26,yaquepresentatodosuperímetroesculpido.Seríaunarepresentacióndescalzay cabe interpretarla comopartedeunpersonajedivinizado,quemuestrasupieavanzadosólodescansandolaparteanteriorenlaplataformadesujecióndelaestatua,comomuestranlosejemplosdeHerculanooLep-tisMagna(Boschung2002).Lafaltadeotrosfragmentosdelaesculturay el hecho que la pieza haya estado recuperada en un nivel constructivoañadeproblemasdeidentificacióneinterpretación.PuedehipotetizarsequelapiezacorrespondeaAugustodivinizado,imagenquepresidiríalacelladeltemplo,perolafaltadeotroselementosescultóricosoiconográficosrelacio-nadosconeldedo,obliganalacautela.LagranestatuapodríahabersidorealizadaentalleresdelapropiaTarracoconmármolimportadodeTasosyensuelaboraciónpodríahabersufridounafractura,perotambiénexistelaposibilidaddehallarnosanteunaobradetipoacrolito27.Esdecir,elabora-daenpartesyfragmentariamente,delmismomodoquesedocumentaenelfragmentodededomasculinocolosalprocedentedeAzinhalinho,cercadeEboraycuyaprimerafalangemide10cm(nogales/gonçalves2008,665).Lagranestatuadebióexistirenestaáreasacra,seaenelinteriordeunadelasgrandesexedrasopresidiendolacelladeltemplo.Tambiénenel
25. Lapiezaencuestióncorrespondealdedo1(pulgar)delpiederechofragmentadoalaalturadelaprimerafalange.Ensulateralderechoseobservaunrotorectilíneocorrespondientealaunióndeldedo2.Elbordedelauñahasidomarcadoporuntrazoporincisiónyelcuerpounguealhasidorebajadoydelimitadoconungrannaturalismoporlosbordeslateralesoparonniquios,asícomolo-grandoungranrealismoanatómicoeneleponiquioyenelreplieguedeldorsoungueal.Enlaparedlateralizquierdadeldedoseobservaunapequeñaanomalíaquemarcaunrotorectilíneoendiagonalpor laparte inferiordeldedo.Eldedotieneunalongitudmáximaincompletade16,70cmyunaanchuraenlaprimerafalangede8,20cm.Laanchuramáximadelcuerpounguealenlapartedelalúnulaesde4,80cm.
26. CorresponderíaaltipoJúpiter sedente(vergarrigueT 2001paracontextualizaciónhispáni-ca).Apartirdeestefragmentodesconocemossualturay,alrespecto,sólopodemoscitarlosparalelosdelaestatuadeClaudiodelforoviejodeLeptisMagnaquemide2,20m.dealtura;lasrepresentacio-nesdeAugustoydeClaudioprocedentesdelallamadaBasílicadeHerculanoyquealcanzanlos2.15y2.22(Boschung2002,números1.12,42.4y42.5respectivamente);máselejemplarprocedentedeCumaconservadoenSanPetesburgo,1,87cms(Boschung 1993,núm.184).
27. Hayqueclarificarquelapiezaprocededelapartesuperiordelazanjaconstructivaexternadelmurodelporticadodel temenos.Anteesta realidadseplanteandosopciones:concebireldedocomoundesechodetallaobiencontemplarunacontaminacióndelosrellenosdelazanjaporpartedeactuacionesdedesmontajetardías,hechopocoprobabledeacuerdoalanaturalezaformalyaparentedelestrato(zahorrasydesechosdetallademármolopiedracalcáreasinningúninterésderediviva saxa).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
451
contextodealgunadelasexedraspudierasituarseelejemplarexhumadodemármoldeParos,quecorrespondeaunfragmentodebordedeunacráteramonumental,quepresentaría46,70cmdediámetro,pudiendoformarpar-tedeloselementosdeusolitúrgicodelconjunto(Macias et alli.2007a,fig. 11.3).
Otrointeresanteelementodeesculturafiguradaeselfragmentofrontalde la cabeza de un león esculpido en mármol de Luni-Carrara. Presentafracturadiagonalconservándosesusienderecha.Sinquesepuedaafirmar,seintuyeenlaparteinferiordelanarizunposibleorificiodesalidadeagua.Lapieza(fig. 20.4) podríaestarasociadaaunelementodegárgolaodedeco-racióndelcoronamientodeltemploodelpórtico.Fuehalladaenlosnivelesdedesmontajedeépocatardoantigua,yseenmarcamorfológicamenteenlosejemplosclásicosdeestetipodefiguracioneshalladasencontextosse-mejantes.NuestroejemplaresalgomenorquelosejemplaresdeltemplodeMars Ultorenlasimadelacornisa28.También,enuncontextomáspróximoguardasimilitudesconunejemplardeprocedenciadesconocidaenTárracorecogidoporE.Koppel(1985,134,núm.298).
Finalmenteincluimosunejemplardearquitraberecuperadoenlasinter-vencionesdelaño2009enelánguloexteriordelmurodecierredeltemenosconelmurodelallamadasalaaxial(fig. 19).Esteejemplarestabaaprove-chadocomomaterialconstructivodeunmurocontemporáneoyfuehalladomuycercadelasalaaxial.Presentauncoronamientofragmentadodecima-ciolésbicotrilobuladodemodoquehandesaparecidolapartesuperiordelatulipayellóbulosuperiordelarco.Conservalaprimera fasciacompletaypartedelasegunda.Lasfasciaeseencuentranseparadasensupartesuperiorporsendasmoldurasenformadecontariocaracterizadoporperlascilíndri-casycarretesacaballoentrelobiconvexoylocappelletto(cfr.Milella 2004,fig.18;Boldrighini et alii 2007,fig.153)29.EstilísticamentenuestrapiezapresentacorrespondenciasconlosarquitrabesdelForum Augustum,aunquesusproporcionessonmuchomenores.Enelcasodelosarquitrabesdelafacha-dadelTemplodeMars Ultorpresentanunaalturade117cmy,respectoaltem-
28. Nuestroejemplarmideunos21cmhastalapuntasuperiordelhocicofragmentadomientrasquelosejemplaresdeMars Ultormiden,aproximadamente,unos28cmenestadistancia.(vid.koc-kel 1983,432,fig.12;ungaro/Milella1995,núms.4-5).
29. Elcoronamientotieneunaalturade12,6cm,laprimeralíneadecontariotieneunaalturade3,1cm,elfrontaldelaprimerafasciatieneunaalturacompletade18,2cm,laalturadelasegundamolduradecontarioesde3,5cmylasegundafascia estáincompleta.Lapiezatieneunaalturacon-servadade55cmyunaprofundidadparcialde67cm.Ensupartesuperiorydesdeelvérticefrontalapareceunafranjadeencastede15cmdeprofundidadconorificioscúbicosdegrapade4cm.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
452
plodeColoniaPatriciasepresumeunarquitrabedeunos102cmdealtura30.La restitución hipotética de este arquitrabe permite atribuirle una altura
aproximadadeunos70-75cms,hechoquelohaceincompatibleconlosdosfrisosde90cmsdealturarecuperadoshastaahorayque,mientrasnosede-muestrelocontrario,correspondenaltemploaAugustosituadoenelinteriordelaplazayalagransalaaxialquecoronaelrecinto(pensaBene/Mar2004).Laspresuntasmedidasdeestearquitrabetampocosoncoincidentesconelmó-dulode lascolumnashastaahoraatribuidasalpórticoperimetral(Macias et alii 2007,fig. 10),perosípodríanasociarseconunejemplardecolumnacuyodiámetro,enunpunto inciertodel sualtura, seaproximaa los111cms.Essignificativoqueelarquitrabepresenteensupartesuperiorunencajede15cmyorificiosdegrapade4cmquecoincidenalaperfecciónconlosplacadosdeloscandelabrosvegetalesylosclipeiquetambiénpresentanorificiosdegrapadelmismotamaño.
Estasevidenciaspermitenestablecerunnuevoordenarquitectónicodedifí-cilubicacióny,enelestadoactualdenuestroconocimiento,laposibilidadmásfactibleeslapresenciadeunordeninteriordeubicaciónincierta.Observamosquelarecuperacióndeestapiezaponedemanifiestoeldesconocimientoqueaúntenemossobrelatotalidaddelconjuntosacro,hechoqueseevidenciaanteladificultaddeemplazarcadapiezaarquitectónicaensuámbitocorrespondien-te.Deestemodo,lasposibilidadesinterpretativasquenosbrindanloselemen-tosdecorativosdeesculturaarquitectónicatodavíasonmuyamplias,ysóloeldesarrollodenuevasintervenciones,comolapróximaexcavaciónenelinteriordelasnavesdelacatedral,ylapublicacióndeloscatálogosaúnpendientesper-mitiránnuevasymásestablesconclusiones.
Porejemplo,aunquenodisponemosdeningunaevidenciaprecisa,lospara-lelosconocidosylaspropiasrepresentacionesnumismáticas,permitenidentifi-careltemploaAugustocomountemplooctastiloyderitmopicnostilo.Deestemodopodemoscasarlosdatosgeofísicosconlasmedidasdelfrisoderoleosyeldiámetroinferiordelfusteyaconocido(1,60m).Encambiodesconocemoselnúmerodecolumnas,suintercolumnioyproporcióndeladoblefachada31del
30. Ladiferenciademedidasesaúnmásnotoriaenrelaciónalcoronamientodelarquitrabe.12,6cmsennuestroejemplarpor22cmenelcasocordobés,19eneldeMars Ultor,22eneltemplodelaConcordiay21,7eneltemplodeVespasiano(cfr.kockel 1983,425,fig.1;de angeli1992,89;Márquez2004;venTura2007).
31. Esenestedobleordenarquitectónico,alineadosucesivamenteconlacolumnatayelmurode fondodelporticadoperimetral,donde,hipotéticamentepodemosencajarel frisodebucraneosyelordenconstituidoporlascolumnasde111cmsyestenuevofragmentodearquitrabe.Ellonospodríaexplicarelencajesuperiordelarquitrabeenrelaciónconunplacadodefriso.Aunquetambiénpodemossituarestosdosúltimosfragmentosarquitectónicosenlosaccesosdealgunasdelasexedras
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
453
aedesdelConciliumosalaaxial.Lasalaaxialesunámbitode30mdeanchuraperolaanchuradesusaccesosfrontalesnodebesernecesariamentecoincidente,nienloquerefierealnúmerodecolumnasnienlarelaciónrespectolosejesdecierredelaplaza.EnelcasodelForum Pacishayunadoblecolumnatahexástilaalineadaconlosejesdelacolumnataydelmurodefondodeporticado;peroenelsantuariodeCigognierelaccesoalasalaescerradomedianteunmuroylacolumnatasobresaleenrelaciónaladelaplaza;mientrasqueenlallamadabi-bliotecadeAdrianodeAtenaslasolucióndecierredelasalaaxialesintermedia(muroymenornúmerodecolumnas)yéstasehallaalineadaenrelaciónalpór-tico.Otrassolucionespuedenhallarseenrelaciónalatradiciónarquitectónicadeplazastripartitasconsalasaxialesotemplosenunextremo(cfr.olivier/ro-gers1978,gros1996b,Maligorne2006,37-74,Meneghini et alii2009).
8. la transformación en la antigüedad tardía y la edad mediaLos resultados de los diferentes trabajos arqueológicos llevados a cabo en
la zonadel recintode culto imperial apuntanque semantendría arquitectó-nicamenteinalterablehastaelsegundocuartodelsigloVdC.32LaentradaenvigordenuevosedictosfrutodelaoficialidaddelcristianismoentiemposdeTeodosiotraeríacomoconsecuenciaelfindelcultoimperialyportantodelasceremoniasrelacionadasconéste,aunque larealidadepigráficaya indicaunadecadenciadelflaminadoprovincialdesdefinalesdelsigloIIyprincipiosdelIII.Tarracodebeconsiderarseunejemplomásdeuncontextobienconocidoenquedestacalacrisisdelevergetismodelosmagistradoslocalesyunaprogresivamilitarizacióndelaadministraciónprovincial,pasandolapromociónediliciaamanosdelemperadoryel praeses provincial.AlolargodelsigloVelcomplejodelConcilium Provinciae Hispaniae Citeriorissetransformafuncionalmenteyesocupadoporhábitatprivado.Aunqueposiblementeunapartecontinúafuncio-
identificadassusdimensionesysuproximidadnohacenpreverunaasociaciónconlasalaaxial.AniveldeejemplohallamosunparalelosignificativoeneltemplodeClaudiodeCamulodunum(Colchester,ReinoUnido)conunaseriedecoincidenciasrespectoalproyectodeTarraco.EltemplodeClaudiopresideuntemenosdeunos121,92mpor152,40m(enTarraco132,98mpor152,19m).EltemplodeColchesteresoctástiloconunabase24,38m.deanchopor32mdelargoysincontarlasescalerasfrontales(clarke1966).Enalzado,suscolumnastienenunaalturaaproximadade10,66myundiámetrode1,06m.
32. LasactuacionesmásantiguassonlosgrandesbasurerosacieloabiertodocumentadosenelClaustrodelaCatedralyenelantiguoHospitaldeSantaTecla(fig.22.1y22.2respectivamente).Am-bossonbienconocidosanivelceramológico(aquilué1992,Macias1999,reMolà 2000)ymuestranelexpoliodelapavimentaciónoriginalylaproximidaddecolectivosresidencialesqueoptaronporestesistemadeeliminaciónderesiduos.EllonoimplicaqueestasevidenciasdesegundocuartodelsigloVcomportasenunaimportantetransformaciónurbanísticadetodoelrecintodecultoyaqueestosbasurerosnosecaracterizanporlapresenciadematerialarquitectónicodesechadooreutilizado.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
454
nandocomoespacioderepresentaciónpolíticatalycomotestificaríaelepígrafedelosemperadoresLeónyAntemio(RIT100).Igualmente,seapreciaunanuevarealidadurbanaapartirdeladocumentacióndegrandescisternas,lareutilizacióndematerialesarquitectónicos, lacompartimentacióndeespaciospúblicosyunanuevapráctica funerariaque semanifiesta apartir de la localización aisladadeevidenciasintramuros(gurT/Macias 2001,Macias2008).
Lasaportacionesde lasexcavacionesefectuadaseneláreacatedraliciacorro-boranlosresultadosobtenidosenelladoopuestodelrecintodecultoenelsen-tidoque sedetectaunaprofunda alteraciónurbanísticade las estructurasperi-metralesdeltémenosdecultoimperialylaimplantacióndegrandescisternasdecaptacióndeaguade lluviaque, inevitablemente, seasociananuevascubiertasarquitectónicas entendidas, complementariamente, como áreas de captación delluvia(aquilué 2003;Bosch et alii 2005,Macias et alii 2007b,60,núm.60;respectivamente figs. 22.3, 22.4, 22.5).Ellonoimposibilitaactuacionespreviasypuntualesdedesmontedelasestructurasaltoimperialesenfocadasalaobtencióndemateriasprimeras(véaseaportacióndeJ.A.Domingoenestevolumen33);peroeldesmontajeordenadoydegranextensióndelrecintodecultojuntoalaaber-turadeunnuevovialdeaccesosituadoenelcostadooriental(aquilué1993,fig.100; fig. 22.6)indicanunacapacidadderecursosquehaderelacionarseconunatransformacióndeenvergaduraenelcontextohistóricodeiniciosdefinalesdels.Veiniciosdels.VI34.Paranosotrosestasevidenciasreflejanunprocesoglobaldelquesobresalelaimplantacióndelnuevoepiscopiumdelaciudadvisigodacuando,trasladesaparicióndelImperio,sedieronlascircunstanciasfavorablesparaelde-sarrollodeunamplioprocesodemonumentalización,deacordeconsituacionesparalelaspuestasdemanifiestoenotrosnúcleosdelnorestepeninsular(Barcino, Egara, Valentia).
Enesteproceso,elhechomássignificativodelaestratigrafíadelsigloVIiden-tificada bajo las Casas de los Canónigos es la notable presencia de restos de
33. ComoesteautordemuestraapartirdelaconfrontaciónconeláreaarqueológicadelaPlaçad’enRovellat,existeenlaextintasededelConcilium Provinciaeunasectorizaciónenlosprocesosypermisosdereutilización.Deestemodolasestratigrafíasdocumentadasentornoalrecintodecultoreflejanlaautorizacióndedesmontedeesterecinto,peroenelcasodelRovellat,situadoenelexteriordelaplazaderepresentación,destacalaausenciadematerialesprocedentesdeltémenose,incluso,lanecesidaddedotarsedematerialesprocedentesdelapartebajadelaciudad.
34. Estasevidenciascronológicaspuedenasociarseigualmenteconlastransformacionesproduci-dasenlaTorredeMinervaodelaAntiguaAudiencia(Macias1999)ydetrásdelábsidedelaCatedral(hauschild1992a).Enestemomentoseprodujounareordenaciónurbanísticadeltémenoscondi-cionadaporlapropiaarquitecturaimperial.Sólodeestemodopodemoscomprenderlasdimensionesdelasaulasmonumentalesdocumentadasenelcostadoorientaldelaplaza,cuyalongitudcoincideconelsupuestocriptopórticodeestelateral(verrelaciónlongitudinalentreestructurasdelasfiguras22.9y10.10=22.10).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
455
grandesdimensionesdeladecoraciónarquitectónicadelpórticoperimetraldeltémenos(fig. 23.7).Loshallazgos,individualmentesignificativos,tambiénre-flejan colectivamente una notable actividad organizada de reutilización y dedespiecedeloselementosarquitectónicosaltoimperiales.Destacamoslarecu-peracióndenumerososlistelesdefustefrutodelrepicadodelascolumnases-triadase,incluso,tamboresdecolumnatalladosconcienzudamenteparaobte-nernuevasplacasderevestimientoopavimentacióncomoanteriormenteyaseapuntaba.EstaactividadhasidoigualmenteatestiguadaenlacapilladeNuestraSra.delClaustro(fig. 22.8)ydebeconsiderarselacontinuaciónnaturaldelasexcavacionesefectuadaspornosotros.Deestaexcavacióntodavíanodispone-mosdeunestudioceramológicoquepreciselacronologíadelproceso,asícomodeotrasagrupacionesdematerialesarquitectónicosrecuperadasalolargodels.XX(hauschild1993a).
Todoelloreflejaunaimportantetransformacióndelperímetrodelrecintodecultodondepresuponemoseldesmontedelosrestosdelacolumnatayelático,mientrasqueelmurodecierredelpórtico–opus quadratumdepiedralocal-fuemayoritariamenterespetadoparaenmarcarunaescenografíaurbanaquedesco-nocemos35.LapropiaaportacióndelDr.Hauschildenestareunióndefiendelaconversiónaiglesiadelagransalaaxialy,enfuncióndeestosnovedososdatos,sólonosrestaconocereldestinofinaldeltemplodeAugustoduranteesteperío-dodecristianización.Enelarcomediterráneoconocemosnumerososejemplosdereutilizacióndetemploscomobasílicascristianas,perotambiéndeexpolioydesmontajeabsoluto.Enelcasoquenosocupanodisponemosdedatosútiles,sólo conjeturasderivadasde lapropia conservaciónparcialdelperíbolosy elhecho,demostradoporlasprospeccionesgeofísicas,delaperfectaarmoníaentrelaCatedralmedievalylahipotéticacimentacióndeltemplotiberiano.
Actualmentesabemosque losmurosde la terrazasuperior fueronaprove-chadoscomolímitesdelaCanónicaAgustinianadelaCatedral.LasituacióndelclaustroestáentrelacabeceraNorteyeltransepto,cuandoelusoseríaentrelanaveSurylaEste,peroestosepuedeexplicarporelaprovechamientocons-tructivodelosmurosdeltémenosodelimpresionantepasadizodeservicioquehabíatraséstosenelángulomásseptentrional.Peroloquellamalaatenciónesque laCatedral se siguiera construyendo sobre el ejede simetría romano,recuperando la escenografíao teatralidaddel conjunto imperialque tambiénincluíalagranescalinatafrontal.Lacausadeestaubicaciónmedievalpuedeser
35. Losalzadosconservados(parednororientaldelantiguorefectorio,subsuelodelasCasasdelosCanónigos,salaprincipaldelMuseoDiocesano,sectorsalaaxialy,enelladoopuesto,lallamadacasaElíasylasedetarraconensedelColegioOficialdeArquitectos)presentanunelevadoyhomogéneoniveldeconservacióndelmuro.Entre12y15hilerasdesillaresporencimadelabanquetadecimentación.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
456
biensencillasipartimosdelapremisaquelasedetarraconenseserecuperóporiniciativaeclesialymerceddelpodercivilcondalparaasírestaurarlacátedrametropolitanayconseguir,entreotrosobjetivos,liberarsedeladependenciadeNarbona.Enestecontextofuelógicalarecuperacióndelosespaciosreligiososvisigóticoscomojustificacióndeunalegalidadhistórica.Deaquílaimplanta-cióndelosequipamientoseclesiásticosenlaterrazasuperiordeTárraco.Esde-cir,enelentornodeloquenosotrosinterpretamoscomoelviejoepiscopiodelsigloVIy,poreso,noseríadeextrañarquelaSantaJerusalénvisigótica,lasedemetropolitana,ocuparaelviejoTemplodeAugusto.EslógicoquelaCanónicafundadaporelobispoBernardoTort(1154)seerigieraenlazonadelepiscopio,yal ladodelacatedraltardoantigua,esdeciral ladodeltemplodeAugusto/SantaJerusalén.FinalmentecuandoseconstruyelaCatedralmedieval(obrayadocumentadaen1167)seoptaporreaprovecharlosrestosdeltemploromanoyprocederaunasimbólicarestitucióndelespaciosagradoquehabíaocupadolacatedralvisigótica.
Tarragona,marzode2010
addenda (8/12/2010)Estemesdejuliosehaefectuado,enelinteriordelapropiaCatedralme-
diaval,unsondeoestratigráficoquehapermitidodocumentarlabanquetadecimentacióndelTemplodeAugusto.Verresultadospreliminaresen:blogs.sa-piens.cat/buscatemploaugusto/.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
457
BIBLIOGRAFIA
agraz, J., carreTé, J. M., Macias, J. M.1993:“Lascerámicasdelosnivelesaltoimperiales“,La “Antiga Audiència”. Un acceso al foro provincial de Tarraco,ExcavacionesArqueológicasenEspaña165,Madrid,87-116.
aguarod, c., erice, r. 2003:“ElpuertodeCaesaraugusta”,Pascual,G.,PérezBallester,J.(eds.),Puertos fluviales antiguos: ciudad, desarrollo e infraestructuras(2001),Valencia,143-155.
alBerTini, e. 1913:“SculpturesantiquesduconventusTarraconensis”.Anuari. Institut d’Estudis Ca-talans,anyIV,1911-1912,Barcelona,362-364.
alBiñana, J. F., BoFarull, a.1849:Tarragona Monumental, ó sea, Descripcion de todas sus antiguedades y monumentos celtas y romanos,Tarragona,1849.
alFöldy, g. 1973:“Flamines Provinciae Hispaniae Citerioris”,AnejosdeArchivoEspañoldeArqueo-logíaVI,Madrid,1973.
- 1975: Die römischen Inschriften von Tarraco[RIT],Berlín. - 1991: Tarraco,Forum,temesd’històriaiarqueologiatarragonines8,Tarragona.álvarez, a., Macias, J. M., Menchon, J. J., Muñoz, a., piTarch, a., Teixell, i.enpremsa:“Eluso
delmármolenelrecintodecultoimperialdeTarraco(provincia Hispania Citerior)”, IX Congrés International Asmosia(AssociationfortheStudyofMarblesandotherStonesinAntiquity),(Ta-rragona2009).
aquilué, x. 1992: Relaciones económicas, sociales e ideológicas entre el Norte de Africa y la Tarraco-nense en época romana. Las cerámicas de producción africana procedentes de laColoniaIuliaUrbsTriumphalisTarraco,“Tesismicrofitxades”1275,UniversitatdeBarcelona,Barcelona.
-1993:La seu del Col·legi d’Arquitectes. Una intervenció arqueològica en el centre històric de Tarra-gona,Tarragona.
-2004:“Arquitecturaoficial”,Dupré,X.(Ed.),Tarragona. Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco, Las Capitales provinciales de Hispania3,Roma,41-53.
aquilué, x., casTanyer, x, oliveras, c., sanTos, M., TreMoleda, J. 2004:Forum Emporiae MMIV. El fòrum romà d’Empúries, 2004 anys d’història,Girona.
asís, F. de, hernández, J. a., núñez, J. 2007:“Arquitecturaoficial”,Beltran,F.(ed.),Ciudades roma-nas de Hispania. Las capitales provinciales4,Roma,43-70.
ayerBe, r., BarrienTos, T., palMa, F. (eds.)2009:El foro deAugustaEmerita.Genesis y evolucion de sus recintos monumentales,AnejosdeAEspALIII,Mérida.
Balil, a. 1969:Excavaciones en la “Torre de Pilatos” (Tarragona). Campañas de Excavaciones de 1962,ExcavacionesArqueológicasenEspaña65,Madrid.
Boldrighini, F., nuccio, M. de, Frandina, M. l., Fusco, r., Milella, M., pascucci, p., pergola, s., Trevisan, s., ungaro, l. 2007: arcata Archeologia e Catalogazione 1. Proposte di terminologia per la catalogazione dei reperti archeologici mobili del Lazio. Elementi architettonici e di rivestimento,Roma.
Boschung, d.1993: DiebildnissedesAugustus,Berlin. -2002:Gens Augusta. Untersuchungen zu Zusammensetzung, Aufstellung und Bedeutung der Sta-
tuengruppen des iulisch-claudischen Kaiserhauses,MonumentaArtisRomanaeXXXII,MainzamRhein.
Barruol, r., Marischal, g. 1987:“LeforumdeRuscino”,Los foros romanos en las provincias occiden-tales.Madrid,1987,45-ss.
Bosch, F., Macias, J.M., Menchon, J. J. Muñoz, a., Teixell, i. 2005:“Latransformacióurbanísticadel’acròpolisdeTarracona”,VI Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica(Valencia2003),Bar-celona,167-174.
BurneTT, a., aMandry, M., ripollès, p. p.(eds.):RomanProvincialCoinageI,London.carandini, a., Bruno, d. 2008:La casa di Augusto dai “Lupercalia” al Natale,Roma.carBonell, J., serra, a. 1998: “La mina de l’Arquebisbe: aspectes historicoartístics”, DD. AA.,
L’aigua a la Història de Tarragona: 200 anys de la seva arribada (1798-1998).Tarragona,143-156.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
458
casas, a., cosenTino, l., díaz, y., Fiandaca, g., garcía, e., hiMi, M., laFuenTe, M., MarTora-na, r., Macias, J. M., Menchon, J., Muñoz, a., sala, r., Teixell, i. 2008:“Alarecercadeltempled’AugustaTarragona:unaexperiènciaentrearqueologiaigeofísica”,cota Zero. Revista d’Arqueologia i Ciència23,Vic,9-12.
-2009:“IntegratedarchaeologicalandgeophysicalsurveyforsearchingtheromantempleofAu-gustusinTerragona,Spain.”,DDAA,Scienza e Patrimonio Culturale nel Mediterraneo. Diagnostica e conservazione. Esperienze e proposte per una carta de rischio. Atti del convegno Atti del convegno internazionale di studi La materia e i segni della storia(Palermo2007),Roma,277-283.
clarke, d. 1966:Camulodunum and the temple of Claudius.Colchester.claveria, M. 2009:“LosrelievesfunerariosenpiedradelostallereslocalesenTarraco”,Actes du X
Colloque International sur l’art Provincial Romain,Aix-en-Provence,495-504.coraggio, F. 2007:“LaMasseriedelGigante”,Gasparri,C.,Greco,G.(acuradi),Cuma. Il foro.
Scavi dell’Università di Napoli Federico II,QuadernidelCentroStudiMagnaGrecia5 -StudiCumani1,Pozzuoli,235-260.
corTés, r., gaBriel, r. 1985:Tarraco, recull de dades arqueològiques,Barcelona.de angeli, s. 1992:Templum Divi Vespasiani,Roma.duran, e. 1984:Lluís Ponç d’Icard i el Llibre de les Grandeses de Tarragona,Barcelona.dupré, x., Massó, M.J., palanques, M. ll., verduchi, p.a.1988:El Circ romà de Tarragona. I. Les
Voltes de Sant Ermenegild,ExcavacionsArqueològiquesaCatalunya8,Barcelona.éTienne, r. 1956:Le culte imperial dans la Peninsule Iberique d’Auguste à Diocletien,París.Ferrer, M. 1985: “Tarragona.ExcavacionesenlacalledeSanLorenzo”,Noticiario Arqueológico His-
pánico21,Madrid,223-297.Figuerola, J., gavaldà, J., Menchon, J., Teixell, i., Muñoz, a., Macias, J. M. 2002:“Lacatedralde
Tarragona:obresderestauracióitreballarqueològic”,VIIè Col·loqui Conservar i restaurar: arqueo-logia i arquitectura. Amics del Romànic. Lambard. Estudis d’art medieval XIV,Barcelona,75-1076.
Figuerola, J., gavaldà, J. c., Macias, J. M., Menchon, J. J., Muñoz, a., Teixell, i., vendrell, J. 2007:La Catedral de Tarragona. In Sede, 10 anys del Pla Director de Restauració,Tarragona.
Fischwick, d. 1982:“TheAltarofAugustusandtheMunicipalcultofTarraco”.Madrider Mitteilun-gen 23,Heidelberg,222-233.
-1989:“ThetempleofAugustusatTarraco”,Latomus58,121-138. -enprensa:“TheDate,LocationandArchaeologicalContextoftheTemple of AugustusatTarra-
co”,Precint, Temple and Altar. Studies in the Imperial Cult at Colonia Augusta Emerita and Colonia Iulia Urbs Triumphalis Tarraco(TheImperialCultintheLatinWest,SupplementaryVol.I).
Flórez, e. 1759:España SagradaXXV,Madrid.ganzerT, J. 1996:Der Mars-Ultor-Tempel auf dem Augustusforum in Rom,MainzamReim.garcía Bellido, M. p., Blázquez, c. 2001:Diccionario de Cecas y Pueblos Hispánicos,Madrid.garcia, M., pociña, c.a. 2004:“Ellugardeaparicióndelosdosfragmentosdefrisosmarmóreos”,
RuizdeArbulo,J(ed.),Simulacra Romae, Roma y las capitales provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos,Tarragona,87.
garcía-dils, s., ordóñez, s. 2007:“NuevosdatosparaelestudiodelcultoimperialenlaColoniaAugustaFirma(Écija-Sevilla)”,Nogales,T.,González,J.(eds.),Culto Imperial: política y poder,actasdelCongresoInternacional(Mérida2006),L’ErmadiBretschneider,Roma,217-237.
garrigueT, J. a. 2001:La imagen del poder imperial en Hispania. Tipos estatuarios,CorpusSignorumImperiiRomani,vol.II,fasc.1,Murcia.
geBellí, p. 1999:“NovesaportacionsalconeixementehistòricdelapartaltadeTarragona.Lainter-vencióarqueològicaa laPlaçade laFontdeTarragona”,Butlletí Arqueològic19-20,Tarragona,153-196.
giMeno pascual, J. 1991:Estudios de arquitectura y urbanismo en las ciudades romanas del nordeste de Hispania,TesisdoctoralinéditaleídaenlaUniv.ComplutensedeMadrid,2vols.
giBerT, a. M. 1916:Temples pagans de la Tarragona romana,Tarragona.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
459
gonzález herrero, M. 2009:“LaorganizaciónsacerdotaldelcultoimperialenHispania”,Andreu,J.,Cabrero,J.,Roda,I.(ed.),Hispaniae.Las provincias hispanas en el mundo romano,Tarragona,440-451.
gros, p. 1996:“Lepalaishellénistiqueetl’architectureaugustéenne:l’exempleducomplexeduPa-latin”,Hoepfner,W.,Brands,G. (eds.),Basileia. Die Paläste der hellenistischen Könige,Mainz,234-239.
-1996b:L’Architecture Romaine du début du III siècle av. J.C. à la fin du Haut-Empire.1.LesMo-numentspublics,París.
-2001:L’Architecture Romaine du début du III siècle av. J.C. à la fin du Haut-Empire. 2. Maisons, palais, villas et tombeaux,Paris.
-2006:“Le“modéle”duforumd’Augusteetsesapplicationsitaliquesouprovinciales.Étatdelaquestionsapréslesdernièresdécouvertes“,Navarro,M.,Roddaz,J.M.(eds.),La transmission de l’ideologie impériales dans l’Occident romain(coloquioCTHS,Bastia2003),Bordeaux-París,115-128.
güell, M., peña, i., ToBías, o., TuBilla, M. 1993: “La restituciónarquitectónicade laplazadeRepresentación(eldenominado“ForoProvincial”)”,Mar,R.(ed.)Els monuments provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement,Tarragona,157-190.
gurT, J. M., Macias, J. M. 2002: “LaciudadyelterritoriumdeTarraco:elmundofunerario”,Vaque-rizo,D(ed.),Espacios y usos funerarios en el Occidente Romano,Córdoba,87-112.
gurT,J.M.,rodà,I.2005:“ElPontdelDiable:elmonumentoromanodentrodelapolíticaaugus-tea”,Archivo Español de Arqueología78,147-166.
haselBerger, l. 2003:“Debenthaberegravitatem.PyknostyleSäulenstellungundaugusteicheTem-pelbaukunst“,RömischeMitteilungen110,Roma,151-198.
hauschild, Th. 1974:“RömischeKonstruktionenaufdeoberenStadtterrassedesantikenTarraco”,Archivo Español de Arqueologia45-47,Madrid,3-44.
-1983a:Arquitectura romana de Tarragona,Tarragona. -1983b:“LamurallayelrecintosuperiorromanodeTarragona”,Butlletí Arqueològic,èp.V,4-5,
Tarragona,101-139. -1992a:“HallazgosdelaépocavisigodaenlapartealtadeTarragona”,III Reunió d’Arqueologia
Cristiana Hispánica (Maó 1988),Barcelona,151-156. -1992b:“EltemploromanodeÉvora”,Cuadernos de arquitectura romana1,Murcia,107-117. -1993a:“HallazgosromanosdemármolenlapartealtadeTarragona”,Butlletí Arqueològic,èp.V,
14,Tarragona,107-135. - 1993b: “Apuntes sobreunmurode sillares en el PalacioArzobispal deTarragona”,Mar, R.
(ed.), Els monuments provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement, Documentsd’ArqueologiaClàssica1,Tarragona,19-24.
-1995:“LaintervenciónarqueológicaenlacapilladenuestraseñoradelClaustroylarecupera-cióndelmuroromanojuntoalacapilla”,Pagès,F.(ed.),Restauració de la capella de la Mare de Déu del Claustre de la Catedral de Tarragona,Tarragona,61-72.
-1996:“BronzefundeauseinemwestgotenzeitlichengrabnebenderKathedralevonTarragona”,Spania. Estudis d’Antiguitat tardana oferts en homenatge al professor Pere de Palol,Barcelona,157-163.
-2006:“Activitatsdel’InstitutArqueològicAlemanyaTarragona/AktivitätendesDeutschenAr-chäologischesInstituts”,Blick Mira! L’Arxiu fotogràfic de l’Institut Arqueològic Alemany de Madrid, a Tarragona,Tarragona,20-37.
hernández sanahuJa, B.1892-93:Historia de Tarragona desde los más remotos tiempos hasta la época de la Restauración Cristiana. Editada, anotada y continuada por D. Emilio Morera Llauradó.Tarra-gona.
hernández, B., Torres, J. M.1867:El indicador arqueológico de Tarragona,1867.kockel, v. 1983:“BeobachtungenzumtempeldesMarsUltorundzumforumdesAugustus”,Rö-
mische Mitteilungen90,Mainz,421-448.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
460
koppel, e.1985:Die römischen Skulpturen von Tarraco,Madrid. -1990:“RelievesarquitectónicosdeTarragona”,Stadtbild und Ideologie. Die Monumentalisierung
hispanischer Städte zwischen Republik undKaiserzeit(Madrid1987),Munich,327-340.koppel, e., rodà, i. 1996:“EsculturadecorativadelazonanororientaldelConventus Tarraconensis”,
II Reunión sobre escultura romana en Hispania,Tarragona,135-181.laBorde, a. de 1806 (reed. 1974): Voyage Pittoresque et Historique en Espagne, Publicacions de
l’AbadiadeMontserrat,Barcelona.lópez Bonillo, d. 1985:Geografia del Camp de Tarragona,Tarragona.lópez vilar, J., curulla, o.2001:“NouselementsreligiososaTàrraco:inscripcióalGenidelCon-
ventusTarraconensis,ares,irestesdebucranis”,Butlletí Arqueològic 23,Tarragona,250-258.Macias, J. M. 1999:La ceràmica comuna tardoantiga a Tàrraco. Anàlisi tipològica i històrica (segles V-
VII),Tulcis.MonografiesTarraconenses,1,Tarragona. -2008:“Tarraconavisigoda.¿Unaciudadendeclive?”Recópolis y la ciudad en la época visigoda,
Zona Arqueológica9,Madrid,292-301. -2010“LamusealizacióndeTarraco.Delarealidadalposibilismo”,La ciudad dentro de la ciudad.
La gestión y conservación del patrimonio arqueológico en ámbito urbano,Sevilla,205-231.Macias, J. M., Fiz, i., piñol, l., Miró, M. T., guiTarT, J. 2007 B:Planimetria Arqueològica de Tar-
raco,Atlesd’ArqueologiaUrbanadeCatalunya2,Treballsd’ArqueologiaUrbana1,Documenta5,Tarragona.
Macias, J. M., Menchon, J. J. Muñoz, a., Teixell, i. 2003:“ExcavacionesarqueológicasenlaCate-draldeTarragona”,Seminario Arqueología de la Arquitectura. Definición disciplinar y nuevas pers-pectivas, ArqueologíadelaArquitectura2,Gasteiz,167-175.
-2006:“IntervencionsarqueològiquesalaCatedraldeTarragona:treballsdelPlaDirector(2000-2003)”,Tribuna d’Arqueologia 2003-2004,Barcelona,221-246.
-2007a:“ExcavacionesenlaCatedraldeTarragonaysuentorno:avancesyretrocesosenlainves-tigaciónsobreelcultoImperial”,Nogales,T.,González,J.(eds.),Culto Imperial: política y poder,actasdelCongresoInternacional(Mérida2006),L’ErmadiBretschneider,Roma,765-787.
-2007b:“L’ArqueologiadelaCatedraldeTarragona.Lamemòriadelespedres”,DD.AA.,La Catedral de Tarragona. In Sede, 10 anys del Pla Director de Restauració,Tarragona,151-213.
-2008a:“DeseudelConciliProvincialaSeuMetropolitana.TreballsarqueològicsalaCatedraldeTarragona(2000-2003)”,Arqueologia Medieval03,Barcelona,8-29.
-2008b:“ContextoscerámicosderivadosdelatransformacióncristianadelaacrópolisdeTarra-gona(s.V-VIdC)”,L’Escala-SFECAG 2008,Saint-Paul-Trois-Châteaux,287-293.
-enpremsa-a:“LaacrópolisdeTárracoylaimplantaciónurbanadelcultoimperialenlacapitaldelaHispaniaCiterior”,XVII Congreso Internacional de Arqueología Clásica(Roma).
-enpremsa-b:“NuevoselementosescultóricosdelRecintodeCultodelConcilium Proviniciae Hispaniae Citerioris.”, XI Coloquio Internacional de Arte Romano Provincial(Mérida2009).
Macias, J. M., puche, J. M. 2005:“ElcuniculusdeTàrraco:tècnicaianàlisid’unaobraamagada”Tàrraco i l’aigua,Tarragona,37-52.
Maligorne, y. 2006:L’Architecture Romaine dans l’ouest en la Gaule,Rennes.Mar, r. (ed.) 1993:Els monuments provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement,Docu-
mentsd’ArqueologiaClàssica1,Tarragona.Márquez, c. 2004:“Baeticae Templa”,RuizdeArbulo,J(ed.),Simulacra Romae, Roma y las capitales
provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos,Tarragona,109-127.Márquez, c., garcía, r., garcía, J., vargas, s. 2004:“Estudiodematerialesdelaexcavaciónar-
queológicaencalleMorería,Córdoba”,Anuario Arqueológico de Andalucía 2001, tomo II: activi-dades sistemáticas y puntuales,Sevilla,123-134.
MarTín, o., rovira, J. 2009:Arquitectura i Urbanisme de la Part Alta de Tarraco en època Republicana i Imperial,TarracoArchaeologica1,Tarragona.
MarTínez vergel, J., Mesa hurTado, r. 2003:“ProporcioneseneltemplodeDiana”,Álvarez,J.M.,nogales,T.(ed.),Forum Coloniae Augustae Emeritae,Mérida,131-130.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
461
Massó, J. 2004:“Històriadela investigación”,Dupré,X.(ed.),Tarragona.ColoniaIuliaUrbsTriumphalisTarraco,LasCapitalesprovincialesdeHispania3,Roma,15-26.
MaTeos, p.,(coord.)2006:El “Foro Provincial” de Augusta Emerita: un conjunto monumental de culto imperial,AnejosXLIIdeAEspA,Madrid.
Menchon, J. 2001:“CapitelldePilastraprocedentdelaPartAltadeTarragona.”Butlletí Arqueològic,Tarragona,èpocaV,21-22,155-173.
-2008:“Tarragona,l’antigaciutatromanailaconstrucciód’unaciutatmedieval”,Castiñeiras,M.,Camps,J.(eds.),El romànic. Catalunya, Toulouse i Pisa. 1120-1180.Barcelona,47-53.
-2009:La muralla romana de Tarragona. Una aproximació,Barcelona.Menchon, J., Teixell, i., Muñoz, a., Macias, J. M. 2003:“ExcavacionsarqueològiquesalaCatedral
deTarragona (2000-2002)”, II Congrés d’Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya (2002),SantCugatdelVallès,121-128.
Meneghini, r., corsaro, a., pinna, B. 2009:“Iltemplus Pacisallalucedeirecentiscavi”,Coarelli,F.(acuradi),Divus Vespasianus. Il bimillenario dei Flavi,Milán,190-201.
Milella, M. 2004:“LadecorazionearchitettonicadelforodiTraianoaRoma”,Ramallo,S.F.,(ed.),La decoración arquitectónica en las ciudades romanas de Occidente(2003),Cartagena,55-71.
-2007:“IlforodiCesare”,Ungaro,L.(acuradi):Il Museo dei Fori Imperiali nei Mercati di Traia-no,Roma,94-117.
MonTón, F. 1985: “Nuevas inscripciones latinasde lacalledesanLorenzodeTarragona(1977)”,Noticiario Arqueológico Hispánico21,Madrid,351-364.
MoranT, J. 1970: “HallazgosenelPortaldelCarro”,Butlletí Arqueològic,èp.IV,1969-1970,Tarra-gona,125.
Morera, e. 1894:Tarragona Antigua y Moderna. Descripción histórico-arqueológica de todos los monu-mentos y edificios públicos civiles, eclesiásticos y militares y Guía para su fácil visita, exámen é inspec-ción por …Tarragona,1894.
-1905:La Catedral de Tarragona. Memoria o descripción histórico-artística de la misma.Tarragona,1905.
-1910:Geografia General de Catalunya. Provincia de Tarragona.Barcelona,1910.Muñoz, a. 2001:El Cristianisme a l’antiga Tarragona. Dels orígens a la incursió islàmica.Tarragona.Murillo, J. F., Moreno, M., JiMénez, J. l., ruiz, d. 2003:“Templodelac/Marcelo(Córdoba).
AproximaciónalforoprovincialdelaBética”,Romula2,Córdoba,53-88.negueruela, i., avella, l. 1985:“Tarragona.Excavacionesenlac/SanLorenzo,1977.Losmate-
rialesylasetapasdelahistoriadelaTerrazaAltadelaciudad(s.IIaC-s.XIVdC)”,Noticiario Arqueológico Hispánico21,Madrid,299-350.;
nogales, T. 2008:“RómuloenelAugusteumdelforocolonialemeritense“,LaRocca,E.,León,P.,Parisi,C.(acuradi),Le due patrie acquisite. Studi di archeologia dedicati a Walter Trillmich,Roma,301-312.
nogales, T., gonçalves, l. J. 2008:“Programasdecorativospúblicosde‘Lusitania’:‘AugustaEme-rita’ comoparadigma en algunos ejemplosprovinciales”,Noguera, J.M.,Conde,E. (eds.),La escultura romana en Hispania,ActasdelasReuniones5,Murcia,655-696.
Meneghini, r., corsaro, a., pinna, B. 2009:“Iltemplus Pacisallalucedeirecentiscavi”,Coarelli,F.(acuradi),Divus Vespasianus. Il bimillenario dei Flavi,Milán,190-201.
olivier, a., rogers, g. B. 1978:“LemonumentdeVaugrenier”,Revue Archéologique de Narbon-naiseXI,143-193.
palMa de Mallorca, a. de 1958:Las calles antiguas e Tarragona (siglos XIII-XIX),Tarragona.palol, p. de, guiTarT, J. 2000: Los grandes conjuntos públicos: el foro colonial de Clunia,Burgos.panosa,I.2009:De Kesse a Tarraco. La població de la Tarragona romanorepublicana, amb especial
referència a l’epigrafia,Tarragona.pensaBene, p. 1993:“LadecorazionearchitettonicadeimonumentiprovincialediTarraco”,Mar,
R.(ed.),Els monuments provincials de Tàrraco. Noves aportacions al seu coneixement,Tarragona,33-105.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
462
-1996:“Classidirigente,programidecorativi,cultoimperiale:ilcasodiTarraco”,Colonia Pa-tricia Corduba. Una reflexión arqueológica(Córdoba1993),Madrid,197-219.
-2005:“Nuoviritrovamentidifregimarmoreidall’acropolidiTarracoeicomplessimonumen-talidicultoimperiale”,Théorie et pratique de l’architecture romaine. Études offertes à Pierre Gros(2004),Marsella,233-246.
pensaBene, p., Mar, r. 2004:“DosfrisosmarmóreosenlaAcrópolisdeTarraco,elTemplodeAugus-toyelcomplejoprovincialdecultoimperial”,RuizdeArbulo,J.(ed.),Simulacra Romae, Roma y las capitales provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos,Tarragona,73-86.
pensaBene, p., caprioli, F. 2009:“Ladecorazionearchitettonicad’etàflavia”,Coarelli,F.(acuradi),Divus Vespasianus. Il bimilenario dei Flavi,Milán,110-115.
peña Jurado, a. 2009-a:“Decoraciónarquitectónica“,Ayerbe,R.,Barrientos,T.,Palma,F.(eds.),El foro de Augusta Emerita.Genesis y evolución de sus recintos monumentales,AnejosdeAEspALIII,485-542.
-2009-b:“Decoraciónescultórica“,Ayerbe,R.,Barrientos,T.,Palma,F.(eds.),El foro deAugusta Emerita.Génesis y evolución de sus recintos monumentales,AnejosdeArchivoEspañoldeArqueolo-gía,543-581.
peña, i., díaz, M. 1996:“Unanovatorred’accésentreelRecintedeCulteilaPlaçadeRepresentaciódelFòrumProvincialdeTàrraco”,Butlletí Arqueològic18,Tarragona,191-226.
pizzo, a. 2004:El Arco de Trajano de Augusta Emerita,Ataecina4,Badajoz.pociña, c. a., reMolà, J. a. 2005:“LaFontdelsLleons”,Tàrraco i l’aigua,Tarragona,53-66.pons d’icarT, ll.1980(reed.):Libro de las grandezas y cosas memorables de la ciudad de Tarragona
(Lleida 1572-73),reedicióacuradeSánchezReal,Tarragona.puche, J. M., Macias, J. M., Fiz, i. 2007:“Projeccionsurbanístiques”,Macias,J.M.,Fiz,I.,Piñol,
L.,Miró,M.T.,Guitart,J.(dir.),Planimetria Arqueològica de Tarraco,Tarragona,2007,40-46.puig i cadaFalch, J. 1934:L’arquitectura romana a Catalunya,Barcelona.puig i cadaFalch, J., Falguera, a. de, goday, J. 1906:L’ArquitecturaRomànicaaCatalunya,vol.I:
Precedents: l’Arquitectura Romana, L’Arquitectura Cristiana Pre-Romànica.Barcelona.recasens, J. M. 1966:La ciutat de Tarragona,Barcelona,vol.I.reMolà, J. a. 2000:Las ánforas tardo-antiguas en Tárraco (Hispania Tarraconensis). Siglos IV-VII dC,
Col.Instrumenta,7,Barcelona.riu, e. 1987:L’arqueologia i la Tarragona feudal,Fòrum,temesd’històriaiarqueologiatarragonines
7,Tarragona.ruBió,M.2000(reed.):Documents per la Història de la Cultura Catalana mig-eval(II),Barcelona,
1921,2vols.rüger, c. B. 1968:“RömischeKeramikausdemKreuzgangderKathedralevonTarragona”,Madri-
der Mitteilungen9,Madrid,237-258.ruiz de arBulo, J. 1999:“Tarraco.Escenografíadelpoder,administraciónyjusticiaenunacapital
provincialromana(s.IIaC-IIdC)”,Empúries51,Girona,31-61. -2007.“BaulicheInszenierungundliterarischeStilisierung.DasProvinzialforumvonTarraco.”
InPanzram,S. (dir.yed.).Städte im Wandel. Bauliche Inszenierung und literarische Stilisierung lokaler Eliten auf der Iberischen Halbinsel.Hamburg,2005(2007),149-212.Traducciónalcaste-llanoenButlletí Arqueològic29,Tarragona,5-67.
-2009a:“ElaltaryeltemplodeAugustoenlaColoniaTarraco.Estadodelacuestión.”,Noguera,J.M.(ed.),ForaHispaniae.Paisaje urbano, arquitectura, programas decorativos y culto imperial en los foros de las ciudades hispanorromanas(Lorca2002),MonografíasdelMuseoArqueológicodeMurcia3,Murcia,155-189.
-2009b:“LaLegio MartiailafundaciódelacoloniaTarraco”,Tarracopedraapedra,Tarragona,36-55.
ruiz de arBulo, J., vivó, d., Mar, r., 2006:“ElcapitoliodeTarraco.Identificaciónyprimerasob-servaciones”,Vaquerizo,D.,Murillo,J.F.(eds.),El Concepto de lo provincial en el mundo antiguo. Homenaje a Pilar León,Córdoba,391-418.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
463
salvaT i Bové, J. 1961:Tarragona antigua y moderna a través de su nomenclatura urbana,Tarragona.sánchez real, J. 1956:“Noticiario”,Boletín Arqueológico,ép.IV,Tarragona,86-91. -1969:“ExploraciónarqueológicaeneljardíndelaCatedraldeTarragona”,Madrider Mitteilun-
gen10,Madrid,276-301.schulTen,A.1921:Tarraco.Tarragona. -1934: Tarraco.Tarragona.serra, J. 1950: “LacapilladelCorpusChristiyelretablodeBonifás”,Boletín Arqueológico,èp.IV,
31,Tarragona,155-167. -1960:Santa Tecla la Vieja. La primitiva catedral de Tarragona,Tarragona.Ted’a 1989a:Un abocador del segle V d.C. en el fòrum provincial de Tàrraco,Memòriesd’excavació2,
Tarragona. -1989b:“ElForoProvincialdeTarraco,uncomplejoarquitectónicodeépocaflavia”,Archivo
Español de Arqueología62,Madrid,141-191.ungaro, l. 2007:“Lamemoriadell’antico”,Ungaro,L.(acuradi):Il Museo dei Fori Imperiali nei
Mercati di Traiano,Milán,130-169.ungaro, l., Milella, M. 1995:I luogui del consenso imperiale. Il Foro di augusto. Il foro di Traiano
(catalogo),Roma.ungaro, l., Milella, M., viTTi, M. 2004: “Il sistema museale dei Fori Imperiali e i Mercati di
Traiano”,RuizdeArbulo,J(ed.),Simulacra Romae, Roma y las capitales provinciales del Occidente Europeo. Estudios Arqueológicos,Tarragona,11-47.
venTura, a. 2007:“ReflexionessobrelaarquitecturayadvocacióndeltemplodelacalleMoreríaenelforumadiectumdeColoniaPatriciaCorduba”,Nogales,T.,González,J.(eds.),Culto Imperial: política y poder, actas del Congreso Internacional(Mérida2006),L’ErmadiBretschneider,Roma,277-298.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
464
Figura 1. Restitución infográfica de la Catedral medieval dentro del antiguo recinto de culto imperial (Archivo Digivisión).
Figura 2. Emisión monetaria conmemorativa del templo de Augusto (Burnett etalii1992).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
465
Figura 3. Sección de la zanja constructiva del primer proyecto localizada bajo el antiguoHospital de Santa Tecla (Macias 1999, fig. 5).
Figura 4. Esquematización geométrica del primer proyecto de transformación urbanísticade la Parte Alta (Macias etalii 2007b, fig. 26).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
466
Figura 5. Planta de la Catedral con secciones invertidas 2D obtenidas mediante la tomografía de resistivi-dad eléctrica (Casas etalii 2008).
Figura 6. Imagen 3D de la resistencia delimitada bajo el área central de la Catedral (Casas etalii2008).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
467
Figura 7. Proceso de obtención de datos mediante la tomografia de resistividad eléctrica.
Figura 8. Proceso de implantación de electrodos en el área del ábside para laobtención del modelo tridimensional.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
468
Figura 9. Instante de la prospección geofísica mediante el georádar.
Figura 10. Emplazamiento del presunto podio del templo detectado a partir de las técnicas geofísicas y en posición más avanzada respecto anteriores publicaciones (Macias etalii 2007b). En gris la zona teórica
correspondiente al primer proyecto urbanístico.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
469
Figura 11. Relación arquitectónica entre la Catedral y la base del templo(a partir de Figuerola etalii 2007).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
470
Figura 12. Esquematización geométrica del segundo proyecto o sede delConcilium Provinciae (Macias etalii2007b, fig. 27).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
471
Figura 13. Sección hipotética del pórtico en el sector subsuelo de la casa de los Canónigos.
Figura 14. Detalle parcial del corredor perimetral bajo la casa de los Canónigos. Se observa el relleno de pie-dras adosándose a la cimentación del períbolos y se han indicado cotas significativas (foto Quim Vendrell).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
472
Figura 15. Detalle del paramento interior del muro occidental de la gran sala axial. Se deduce la presencia de un podio perimetral por la cota de aparición de los encajes del placado marmóreo (recorte de fotografía
de Quim Vendrell).
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
473
Figura 16. Detalle de la cimentación del lateral oriental del recinto de culto mediante muro de mortero forrado de sillarejo e hileras superiores de sillares (archivo Codex).
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
474
Figura 17. Elementos de columna recuperados en actuaciones del Plan Director.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
475
Figura 18. Fragmentos de clipei recuperados en las intervenciones arqueológicas.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
476
Figura 19. Detalles del fragmento de dedo perteneciente a una estatua de tamaño colosal y del arquitrabe recuperado en las cercanías de la sala axial.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
477
Figura 20. Elementos escultóricos y de decoración arquitectónica.
LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
478
Figura 21. Fragmentos de pilastra recuperados en actuaciones del Plan Director.
JOSEPM.MACIAS-JOANMENCHON-ANDREUMUÑOZ-IMMATEIXELL
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).
479LACONSTRUCCIÓNDELRECINTODECULTOIMPERIALDETARRACO
Figura 22. Planta de los principales referentes arqueológicos del recinto sacro en época tardoantigua(a partir de Macias etalii2007b, fig. A).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 423-479).