Post on 25-Sep-2020
204 396
397
Lêi nhµ xuÊt b¶n
lîi cña hä. ChÝnh kÎ thï hµnh ®éng vµ buéc ph¶i hµnh ®éng cã lîi
cho ta. Vµ chóng ®· hµnh ®éng nhiÒu vµ hÕt søc tèt theo híng ®ã,
nªn h«m nay, ngµy 18 th¸ng Ba 1886, mét lêi h« ®ång t©m nhÊt
trÝ:
“C«ng x· mu«n n¨m! Tinh thÇn ®oµn kÕt quèc tÕ cña c«ng nh©n
mu«n n¨m!”
®ang vang lªn tõ lång ngùc cña biÕt bao nhiªu c«ng nh©n, tõ nh÷ng
thî má - v« s¶n ë Ca-li-phoãc-ni-a vµ A-ve-r«n ®Õn c¸c tï khæ sai ®µo
má ë vïng Xi-bia.
ViÕt ngµy 15 th¸ng Ba n¨m 1886 In theo b¶n ®¨ng trªn b¸o
§· ®¨ng trªn tê Le Socialiste sè 31, ngµy Nguyªn v¨n lµ tiÕng Ph¸p
27 th¸ng Ba 1886
lót-vÝch phoi-¬-b¾c
vµ sù c¸o chung cña
triÕt häc cæ ®iÓn ®øc310
ViÕt vµo ®Çu n¨m 1886 In theo b¶n in n¨m 1888
§· ®¨ng trªn t¹p chÝ Die Neue Zeit sè 4 Nguyªn v¨n lµ tiÕng §øc
vµ sè 5, vµ in thµnh s¸ch lÎ ë Stót-g¸t n¨m
1888
205 398
399
Lêi nhµ xuÊt b¶n
206 400
401
Lêi nhµ xuÊt b¶n
I
T¸c phÈm chóng ta ®ang xem xÐt1) dÉn ta trë l¹i mét thêi kú, tÝnh
theo thêi gian, chØ c¸ch chóng ta võa mét thÕ hÖ, song thêi kú ®ã ®·
trë nªn xa l¹ víi thÕ hÖ hiÖn nay ë §øc ®Õn nçi tùa hå nh nã ®· c¸ch
thÕ hÖ nµy c¶ mét thÕ kû. ThÕ mµ ®ã l¹i lµ thêi kú chuÈn bÞ cho níc
§øc thùc hiÖn cuéc c¸ch m¹ng 1848, vµ mäi viÖc x¶y ra sau ®ã ë níc
ta chØ lµ sù kÕ tôc cña n¨m 1848, chØ lµ sù thùc hiÖn di chóc cña c¸ch
m¹ng.
Còng gièng nh ë Ph¸p håi thÕ kû XVIII, c¸ch m¹ng triÕt häc ë §øc
håi thÕ kû XIX còng ®i tríc cuéc c¸ch m¹ng chÝnh trÞ. Nhng hai cuéc
c¸ch m¹ng triÕt häc Êy kh¸c nhau biÕt chõng nµo! Ngêi Ph¸p ®Êu
tranh c«ng khai chèng toµn bé nÒn khoa häc quan ph¬ng, chèng gi¸o
héi vµ thêng chèng ngay c¶ nhµ níc n÷a; c¸c t¸c phÈm cña hä ®îc
in ë ngoµi biªn giíi, ë Hµ Lan hay ë Anh, cßn b¶n th©n hä thêng suýt
bÞ giam vµo ngôc Ba-xti. Tr¸i l¹i, ngêi §øc l¹i lµ nh÷ng gi¸o s,
nh÷ng nhµ gi¸o do nhµ níc bæ nhiÖm ®Ó gi¸o dôc thanh niªn; t¸c
phÈm cña hä lµ s¸ch gi¸o khoa ®îc mäi ngêi thõa nhËn vµ c¸i hÖ
thèng hoµn tÊt cña toµn bé sù ph¸t triÓn triÕt häc, tøc lµ hÖ thèng
Hª-ghen, thËm chÝ ®· ®îc n©ng cã thÓ nãi lµ lªn ®Þa vÞ triÕt häc nhµ
níc cña v¬ng quèc Phæ! Vµ c¸ch m¹ng l¹i ph¶i nóp sau nh÷ng
gi¸o s Êy, sau nh÷ng lêi th«ng th¸i rëm vµ tèi nghÜa cña hä, trong
1) “Ludwig Feuerbach” von C.N.Starcke. Dr.phil. - Stuttgart, Ferd, Encke, 1885
[“Lót-vÝch Phoi-¬-b¾c”. T¸c phÈm cña tiÕn sÜ triÕt häc C.N. St¸c-c¬, Stót-g¸t. do Phecd.
En-c¬ xuÊt b¶n, 1885].
207 402
403
Lêi nhµ xuÊt b¶n
nh÷ng c©u v¨n nÆng nÒ vµ buån tÎ cña hä. Ch¼ng ph¶i chÝnh nh÷ng
ngêi lóc ®ã ®îc coi lµ ®¹i biÓu cho c¸ch m¹ng, tøc lµ nh÷ng ngêi
thuéc ph¸i tù do, ®· tõng lµ nh÷ng ®èi thñ quyÕt liÖt nhÊt cña nÒn
triÕt häc ®· gieo r¾c sù m¬ hå vµo ®Çu ãc ngêi ta ®ã sao? Nhng ®iÒu
mµ chÝnh phñ còng nh nh÷ng ngêi thuéc ph¸i tù do kh«ng nh×n
thÊy th× Ýt nhÊt còng ®· cã mét ngêi nh×n thÊy ngay tõ n¨m 1833,
tuy nhiªn, tªn cña con ngêi Êy lµ Hen-rÝch Hai-n¬311.
Chóng ta xÐt mét thÝ dô. Kh«ng mét luËn ®iÓm triÕt häc nµo l¹i
lµm cho c¸c chÝnh phñ thiÓn cËn biÕt ¬n vµ lµm cho nh÷ng ngêi thuéc
ph¸i tù do còng kh«ng kÐm thiÓn cËn næi giËn, b»ng luËn ®iÓm næi
tiÕng sau ®©y cña Hª-ghen:
“TÊt c¶ c¸i g× lµ hiÖn thùc, ®Òu lµ hîp lý, vµ tÊt c¶ c¸i g× lµ hîp lý, ®Òu lµ hiÖn
thùc”312.
CÇn biÕt lµ, luËn ®iÓm ®ã hiÓn nhiªn ®· biÖn minh cho mäi c¸i hiÖn
®ang tån t¹i; lµ thõa nhËn, vÒ mÆt triÕt häc, nÒn chuyªn chÕ, nhµ níc
c¶nh s¸t, ph¸p lý cña quèc v¬ng vµ chÕ ®é kiÓm duyÖt. Phri-®rÝch
Vin-hem III ®· hiÓu nh vËy; vµ c¸c thÇn d©n cña nhµ vua còng hiÓu
nh vËy. Nhng theo Hª-ghen th× tuyÖt nhiªn kh«ng ph¶i tÊt c¶
nh÷ng g× hiÖn ®ang tån t¹i còng ®Òu lµ hiÖn thùc. Theo «ng, thuéc
tÝnh hiÖn thùc chØ thuéc vÒ nh÷ng g× ®ång thêi lµ tÊt yÕu:
“TÝnh hiÖn thùc, trong sù ph¸t triÓn cña nã, tù biÓu lé ra nh lµ tÝnh tÊt yÕu”:
Hª-ghen còng ®· hoµn toµn kh«ng tuyÖt ®èi cho r»ng bÊt cø
biÖn ph¸p nµo cña chÝnh phñ còng ®Òu lµ hiÖn thùc c¶ - chÝnh
Hª-ghen ®· lÊy “mét chÕ ®é thuÕ khãa nµo ®ã” lµm vÝ dô313.
Nhng c¸i g× ®· lµ tÊt yÕu th×, xÐt cho cïng, còng lµ hîp lý, vµ
¸p dông vµo nhµ níc Phæ lóc bÊy giê th× luËn ®iÓm cña Hª-ghen
chØ cã nghÜa lµ: nhµ níc ®ã, chõng nµo cßn lµ tÊt yÕu, chõng nµo
cßn phï hîp víi lý tÝnh, th× lµ hîp lý. Vµ nÕu chóng ta thÊy r»ng
tuy nã lµ v« dông, nhng mÆc dÇu thÕ nã vÉn tiÕp tôc tån t¹i, th× nh
vËy lµ tÝnh chÊt v« dông cña chÝnh phñ ®îc biÖn minh vµ gi¶i thÝch
bëi tÝnh chÊt v« dông t¬ng øng cña thÇn d©n cña chÝnh phñ. Ngêi
Phæ thêi bÊy giê cã mét chÝnh phñ xøng ®¸ng víi hä.
Song, theo Hª-ghen th× tÝnh hiÖn thùc quyÕt kh«ng ph¶i lµ thuéc
tÝnh ®Æc trng cho mét trËt tù x· héi hay chÝnh trÞ nhÊt ®Þnh nµo ®ã,
trong mäi hoµn c¶nh vµ trong mäi lóc. Tr¸i l¹i, Céng hßa La M· lµ
hiÖn thùc, nhng ®Õ quèc La M· thÕ ch©n nã, còng l¹i lµ hiÖn thùc.
NÒn qu©n chñ ë Ph¸p n¨m1789 ®· trë thµnh kh«ng hiÖn thùc, nghÜa
lµ ®· mÊt hÕt tÝnh tÊt yÕu, ®· trë thµnh kh«ng hîp lý ®Õn nçi nã ®· bÞ
cuéc §¹i c¸ch m¹ng thñ tiªu, cuéc c¸ch m¹ng mµ Hª-ghen lu«n nh¾c
®Õn víi th¸i ®é hÕt søc høng khëi. Do ®ã, ë ®©y, chÕ ®é qu©n chñ lµ
kh«ng hiÖn thùc, mµ c¸ch m¹ng lµ hiÖn thùc. Vµ còng nh vËy, trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, tÊt c¶ nh÷ng g× tríc kia lµ hiÖn thùc th× hiÖn
nay trë thµnh kh«ng hiÖn thùc, mÊt tÝnh tÊt yÕu, mÊt quyÒn tån t¹i,
mÊt tÝnh hîp lý cña chóng; vµ hiÖn thùc míi, ®Çy sinh lùc, thay thÕ
cho hiÖn thùc ®ang tiªu vong, - thay thÕ mét c¸ch hßa b×nh nÕu c¸i cò
tá ra biÕt ®iÒu ®Ó ®i vµo câi chÕt mµ kh«ng ph¶n kh¸ng l¹i; thay thÕ
b»ng b¹o lùc nÕu c¸i cò ph¶n kh¸ng l¹i sù tÊt yÕu ®ã. Nh vËy lµ
th«ng qua phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen mµ luËn ®iÓm trªn cña Hª-
ghen ®· chuyÓn thµnh mét c¸i ®èi lËp víi nã: tÊt c¶ nh÷ng g× lµ hiÖn
thùc trong lÜnh vùc cña lÞch sö loµi ngêi th× l©u dÇn còng trë thµnh
kh«ng hîp lý, trë thµnh kh«ng hîp lý do b¶n chÊt cña nã, trë thµnh bÞ
nhiÔm tõ tríc tÝnh kh«ng hîp lý; vµ tÊt c¶ nh÷ng g× lµ hîp lý ë trong
®Çu ãc con ngêi th× ®îc quy ®Þnh tríc lµ trë thµnh hiÖn thùc, dï cã
m©u thuÉn ®Õn ®©u ch¨ng n÷a víi c¸i hiÖn thùc bÒ ngoµi hiÖn ®ang
tån t¹i. Theo tÊt c¶ c¸c quy t¾c cña ph¬ng ph¸p t duy cña Hª-ghen
th× luËn ®Ò vÒ tÝnh hîp lý cña mäi c¸i g× lµ hiÖn thùc, ®· chuyÓn thµnh
mét luËn ®Ò kh¸c: mäi c¸i ®ang tån t¹i ®Òu ®¸ng tiªu vong1*.
1* §©y lµ l¸y l¹i nh÷ng lêi cña Mª-phi-xt«-phen trong vë bi kÞch cña G¬-t¬ “Phau-
xt¬”, phÇn I, c¶nh ba (“Phßng lµm viÖc cña Phau-xt¬”).
208 404
405
Lêi nhµ xuÊt b¶n
Nhng ý nghÜa thùc sù vµ tÝnh chÊt c¸ch m¹ng cña triÕt häc Hª-
ghen (ë ®©y chóng ta ph¶i giíi h¹n viÖc xem xÐt cña chóng ta ë triÕt
häc Hª-ghen, coi ®ã lµ sù kÕt thóc cña toµn bé sù vËn ®éng kÓ tõ
Can-t¬) chÝnh lµ ë chç nã ®· vÜnh viÔn kÕt liÔu tÝnh tèi hËu cña
nh÷ng kÕt qu¶ cña t tëng vµ cña hµnh ®éng con ngêi. Theo Hª-
ghen, ch©n lý mµ triÕt häc cã nhiÖm vô ph¶i nhËn thøc, kh«ng cßn lµ
mét tËp hîp nh÷ng nguyªn lý gi¸o ®iÒu cã s½n mµ ngêi ta chØ cã
viÖc häc thuéc lßng, mét khi ®· t×m ra ®îc; tõ nay, ch©n lý n»m
trong chÝnh ngay qu¸ tr×nh nhËn thøc, trong sù ph¸t triÓn lÞch sö
l©u dµi cña khoa häc tiÕn tõ tr×nh ®é hiÓu biÕt thÊp lªn tr×nh ®é hiÓu
biÕt cao h¬n, song kh«ng bao giê, - sau khi t×m ra ®îc c¸i gäi lµ ch©n
lý tuyÖt ®èi - ®¹t ®Õn ®iÓm khiÕn cho nã kh«ng cßn cã thÓ tiÕn xa h¬n
n÷a, ®¹t ®Õn ®iÓm mµ ë ®ã nã kh«ng cßn g× ph¶i lµm, ngoµi viÖc
khoanh tay ®øng ng¾m mét c¸ch kinh ng¹c c¸i ch©n lý tuyÖt ®èi ®·
®¹t ®îc. §ã lµ ®iÒu x¶y ra ë trong lÜnh vùc triÕt häc còng nh ë
trong mäi lÜnh vùc nhËn thøc kh¸c vµ c¶ trong lÜnh vùc ho¹t ®éng
thùc tiÔn n÷a. Còng kh«ng kh¸c g× nhËn thøc, lÞch sö kh«ng bao giê
cã thÓ ®¹t tíi mét sù hoµn tÊt tét cïng trong mét tr¹ng th¸i lý tëng
hoµn thiÖn cña loµi ngêi; mét x· héi hoµn thiÖn, mét “nhµ níc”
hoµn thiÖn, ®ã lµ nh÷ng c¸i chØ cã thÓ tån t¹i trong trÝ tëng tîng
th«i. Tr¸i l¹i, tÊt c¶ nh÷ng chÕ ®é lÞch sö nèi tiÕp nhau chØ lµ nh÷ng
giai ®o¹n qu¸ ®é trong tiÕn tr×nh v« cïng tËn cña x· héi loµi ngêi tõ
thÊp lªn cao. Mçi giai ®o¹n ®Òu lµ tÊt yÕu, vµ do ®ã lµ chÝnh ®¸ng
trong thêi ®¹i vµ trong nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· s¶n sinh ra nã; song
trong nh÷ng ®iÒu kiÖn míi, cao h¬n, ®ang dÇn dÇn ph¸t triÓn ë ngay
trong lßng cña nã, nã sÏ trë nªn kh«ng v÷ng ch¾c vµ kh«ng chÝnh
®¸ng. Nã buéc ph¶i nhêng chç cho giai ®o¹n cao h¬n, giai ®o¹n nµy,
®Õn lît nã, còng sÏ ®i ®Õn chç suy tµn vµ tiªu vong. Gièng nh giai
cÊp t s¶n, nhê ®¹i c«ng nghiÖp, c¹nh tranh vµ thÞ trêng thÕ giíi,
®· thùc tÕ ph¸ tan tÊt c¶ c¸c thÓ chÕ v÷ng ch¾c vÉn ®îc t«n sïng
tõ bao thÕ kû, triÕt häc biÖn chøng ®ã còng lµm tiªu tan tÊt
c¶ nh÷ng kh¸i niÖm vÒ ch©n lý tuyÖt ®èi, tèi hËu vµ vÒ nh÷ng tr¹ng
th¸i tuyÖt ®èi cña loµi ngêi t¬ng øng víi ch©n lý tuyÖt ®èi ®ã. §èi
víi triÕt häc biÖn chøng ®ã th× kh«ng cã g× lµ tèi hËu, lµ tuyÖt ®èi, lµ
thiªng liªng c¶. Nã chØ ra - trªn mäi sù vËt vµ trong mäi sù vËt - dÊu
Ên cña sù suy tµn tÊt yÕu, vµ ®èi víi nã, kh«ng cã g× tån t¹i ngoµi qu¸
tr×nh kh«ng ngõng cña sù h×nh thµnh vµ sù tiªu vong, cña sù tiÕn
triÓn v« cïng tËn tõ thÊp lªn cao. B¶n th©n nã còng chØ lµ sù ph¶n
¸nh ®¬n thuÇn cña qu¸ tr×nh ®ã vµo trong bé ãc biÕt t duy. Tuy
nhiªn, nã còng cã mÆt b¶o thñ: nã thõa nhËn r»ng nh÷ng giai ®o¹n
nhÊt ®Þnh cña nhËn thøc vµ cña x· héi ®Òu chÝnh ®¸ng trong thêi ®¹i
vµ trong ®iÒu kiÖn cña nh÷ng giai ®o¹n Êy, nhng chØ trong chõng
mùc nh thÕ th«i. TÝnh chÊt b¶o thñ cña ph¬ng ph¸p nhËn thøc ®ã lµ
t¬ng ®èi, cßn tÝnh chÊt c¸ch m¹ng cña nã lµ tuyÖt ®èi, - ®ã lµ ®iÒu
tuyÖt ®èi duy nhÊt ®îc triÕt häc biÖn chøng thõa nhËn.
ë ®©y kh«ng cÇn ph¶i bµn vÒ vÊn ®Ò xÐt xem ph¬ng ph¸p nhËn
thøc ®ã cã hoµn toµn phï hîp víi tr¹ng th¸i hiÖn nay cña khoa häc tù
nhiªn hay kh«ng; khoa häc tù nhiªn nµy dù ®o¸n r»ng sù tËn cïng cña
sù tån t¹i cña b¶n th©n qu¶ ®Êt lµ cã thÓ cã ®îc, nhng sù tËn cïng
cña kh¶ n¨ng sinh sèng ®îc cña qu¶ ®Êt l¹i lµ kh¸ ch¾c ch¾n; vµ do
®ã thõa nhËn r»ng lÞch sö cña loµi ngêi kh«ng nh÷ng cã mét nh¸nh
®i lªn mµ cßn cã mét nh¸nh ®i xuèng n÷a. BÊt luËn thÕ nµo, chóng ta
còng cßn c¸ch kh¸ xa c¸i ®iÓm ngoÆt mµ ë ®ã lÞch sö loµi ngêi sÏ b¾t
®Çu ®i xuèng, cho nªn chóng ta kh«ng thÓ ®ßi hái triÕt häc Hª-ghen
ph¶i nghiªn cøu mét chñ ®Ò mµ khoa häc tù nhiªn ®¬ng thêi víi triÕt
häc ®ã vÉn hoµn toµn cha ®Æt thµnh vÊn ®Ò cÇn gi¶i quyÕt.
Song, ®iÒu cÇn ph¶i nãi ë ®©y lµ: nh÷ng quan ®iÓm ®îc nªu
ë trªn ®©y kh«ng ®îc Hª-ghen diÔn ®¹t mét c¸ch râ rµng nh
vËy ®©u. §ã lµ kÕt luËn tÊt yÕu cña ph¬ng ph¸p cña «ng,
nhng b¶n th©n «ng l¹i kh«ng bao giê rót ra ®îc mét c¸ch râ
rµng nh vËy. Lý do gi¶n ®¬n lµ v× Hª-ghen cÇn ph¶i x©y dùng ra
209 406
407
Lêi nhµ xuÊt b¶n
mét hÖ thèng, mµ theo trËt tù ®· h×nh thµnh th× mét hÖ thèng
triÕt häc nhÊt ®Þnh ph¶i ®îc kÕt thóc b»ng mét thø ch©n lý
tuyÖt ®èi nµo ®ã. Dï cho Hª-ghen ®· nhÊn m¹nh, nhÊt lµ trong
cuèn “L«-gÝch häc”314 cña «ng, r»ng ch©n lý vÜnh cöu ®ã ch¼ng
qua chØ lµ b¶n th©n qu¸ tr×nh l«-gÝch, (resp1*.: qu¸ tr×nh lÞch
sö), nhng Hª-ghen l¹i buéc ph¶i g¸n cho qu¸ tr×nh Êy mét
®iÓm tËn cïng, chÝnh lµ v× «ng ph¶i kÕt thóc hÖ thèng cña «ng ë
mét ®iÓm nµo ®ã. Trong cuèn “L«-gÝch häc”, «ng l¹i cã thÓ lµm
cho ®iÓm tËn cïng ®ã thµnh mét ®iÓm b¾t ®Çu, v× ë ®©y, c¸i
®iÓm tËn cïng, tøc ý niÖm tuyÖt ®èi - ý niÖm ®ã së dÜ lµ tuyÖt
®èi, chØ lµ v× «ng tuyÖt ®èi kh«ng biÕt nãi g× vÒ nã c¶, - “tù tha
hãa”, tøc lµ tù chuyÓn hãa thµnh tù nhiªn, vµ sau ®ã l¹i trë vÒ
víi b¶n th©n nã trong tinh thÇn, tøc lµ trong t duy vµ trong
lÞch sö. Nhng ë ®iÓm tËn cïng cña toµn bé triÕt häc th× muèn
quay trë l¹i khëi ®iÓm nh vËy, chØ cã thÓ cã mét con ®êng duy
nhÊt. Cô thÓ lµ b»ng c¸ch h×nh dung ®iÓm tËn cïng cña lÞch sö
nh sau: nh©n lo¹i chÝnh lµ ®· nhËn thøc ®îc ý niÖm tuyÖt ®èi
Êy vµ tuyªn bè r»ng nhËn thøc Êy vÒ ý niÖm tuyÖt ®èi ®· ®¹t
®îc trong triÕt häc cña Hª-ghen. Song nh thÕ cã nghÜa lµ
tuyªn bè r»ng toµn bé néi dung gi¸o ®iÒu cña hÖ thèng Hª-ghen
®Òu lµ ch©n lý tuyÖt ®èi, vËy lµ tr¸i víi ph¬ng ph¸p biÖn
chøng cña «ng, ph¬ng ph¸p ®· ph¸ bá mäi c¸i cã tÝnh chÊt gi¸o
®iÒu. Nh thÕ nghÜa lµ mÆt c¸ch m¹ng cña triÕt häc Hª-ghen
®· bÞ ®Ì bÑp bëi sù trëng thµnh qu¸ khæ cña mÆt b¶o thñ cña
nã. Vµ ®iÒu ®óng víi nhËn thøc triÕt häc th× còng l¹i ®óng víi
c¶ thùc tiÔn lÞch sö n÷a. Nh©n lo¹i, th«ng qua Hª-ghen, ®· ®¹t
tíi chç nªu ra ý niÖm tuyÖt ®èi, th× trong thùc tiÔn nh©n lo¹i
còng cã thÓ tiÕn xa ®Õn møc lµm cho ý niÖm tuyÖt ®èi Êy trë
thµnh hiÖn thùc. Bëi vËy, nh÷ng yªu cÇu chÝnh trÞ thùc tiÔn mµ ý
1* - respective - tøc lµ
niÖm tuyÖt ®èi ®Ò ra cho nh÷ng ngêi ®¬ng thêi, kh«ng ®îc qu¸
cao. Cho nªn ë cuèi cuèn “TriÕt häc ph¸p quyÒn”, chóng ta thÊy
r»ng ý niÖm tuyÖt ®èi ph¶i ®îc thùc hiÖn thµnh chÝnh thÓ qu©n
chñ ®¼ng cÊp, chÝnh thÓ, mµ Phri-®rÝch Vin-hem III cø ngoan cè
høa su«ng m·i víi thÇn d©n cña «ng ta, nghÜa lµ ®îc thùc hiÖn
thµnh mét sù thèng trÞ gi¸n tiÕp, h¹n chÕ vµ «n hßa cña nh÷ng giai
cÊp h÷u s¶n, mét sù thèng trÞ thÝch øng víi nh÷ng ®iÒu kiÖn tiÓu t
s¶n cña níc §øc håi Êy. H¬n n÷a, ngêi ta cßn chøng minh mét c¸ch
t biÖn cho chóng ta thÊy tÝnh chÊt tÊt yÕu cña giai cÊp quý téc.
Do ®ã, chØ riªng nh÷ng nhu cÇu bªn trong cña hÖ thèng
còng ®ñ ®Ó gi¶i thÝch t¹i sao mét ph¬ng ph¸p t duy hÕt
søc c¸ch m¹ng l¹i ®· ®a tíi mét kÕt luËn chÝnh trÞ rÊt «n
hßa. V¶ l¹i, h×nh thøc ®Æc thï cña kÕt luËn Êy lµ do chç
Hª-ghen lµ ngêi §øc vµ «ng, còng gièng nh G¬-t¬, ngêi
cïng thêi víi «ng, ®Òu cã mét mÈu ®u«i phi-li-xtanh kh¸
dµi ®»ng sau. G¬-t¬, còng nh Hª-ghen, mçi ngêi trong
lÜnh vùc cña m×nh, ®Òu lµ mét Dít trªn nói ¤-lim-p¬, song
c¶ hai ®Òu kh«ng bao giê hoµn toµn trót bá ®îc tÝnh phi-
li-xtanh §øc.
Nhng tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã kh«ng ng¨n trë hÖ thèng Hª-ghen bao
trïm mét lÜnh vùc hÕt søc réng h¬n bÊt cø hÖ thèng nµo tríc kia, vµ
ph¸t triÓn, trong lÜnh vùc ®ã, mét sù phong phó vÒ t tëng mµ ngµy
nay ngêi ta vÉn cßn ng¹c nhiªn. HiÖn tîng häc tinh thÇn (mµ ngêi
ta cã thÓ coi lµ gièng nh bµo thai häc vµ cæ sinh vËt häc tinh thÇn, lµ
mét sù ph¸t triÓn cña ý thøc c¸ nh©n qua c¸c giai ®o¹n kh¸c nhau cña
nã, nh lµ sù lÆp l¹i thu gän cña c¸c giai ®o¹n mµ ý thøc con ngêi ®·
tr¶i qua trong lÞch sö), l«-gÝch häc, triÕt häc tù nhiªn, triÕt häc tinh
thÇn, triÕt häc nµy l¹i ®îc nghiªn cøu theo c¸c bé m«n lÞch sö riªng
biÖt cña nã: triÕt häc lÞch sö, triÕt häc ph¸p quyÒn, triÕt häc t«n gi¸o,
lÞch sö triÕt häc, mü häc, v.v., - trong tõng lÜnh vùc lÞch sö kh¸c nhau Êy.
Hª-ghen cè g¾ng ph¸t hiÖn ra vµ chØ râ sîi chØ ®á cña sù ph¸t triÓn xuyªn
suèt lÜnh vùc Êy. V× Hª-ghen kh«ng nh÷ng chØ lµ mét thiªn tµi s¸ng t¹o,
mµ cßn lµ mét nhµ b¸c häc cã tri thøc b¸ch khoa, nªn nh÷ng ph¸t biÓu
210 408
409
Lêi nhµ xuÊt b¶n
cña «ng t¹o thµnh thêi ®¹i. HiÓn nhiªn lµ do nh÷ng nhu cÇu cña “hÖ thèng”,
«ng thêng ph¶i dïng ®Õn nh÷ng kÕt cÊu gîng g¹o, vµ m·i ®Õn nay bän
thï ®Þch nhá män cña «ng vÉn cßn la lèi thËt om sßm vÒ nh÷ng kÕt cÊu
Êy. Nhng nh÷ng kÕt cÊu Êy chØ lµ c¸i khung, c¸i giµn cho c«ng
tr×nh cña «ng mµ th«i. NÕu ngêi ta ®õng phÝ c«ng dõng l¹i ë
nh÷ng kÕt cÊu Êy mµ ®i s©u h¬n n÷a vµo trong tßa nhµ ®å sé,
ngêi ta sÏ thÊy trong Êy cã v« sè nh÷ng vËt quý gi¸ ®Õn nay
vÉn cßn gi÷ ®îc toµn bé gi¸ trÞ cña chóng. §èi víi tÊt c¶ c¸c
nhµ triÕt häc, “hÖ thèng” chÝnh lµ c¸i t¹m thêi, v× nã n¶y sinh
tõ mét nhu cÇu kh«ng t¹m thêi cña tinh thÇn con ngêi, nhu
cÇu kh¾c phôc tÊt c¶ mäi m©u thuÉn. Nhng tÊt c¶ c¸c m©u
thuÉn Êy, mét khi ®· bÞ lo¹i bá vÜnh viÔn th× chóng ta sÏ ®¹t tíi
c¸i ®îc mÖnh danh lµ ch©n lý tuyÖt ®èi, lÞch sö thÕ giíi kÕt
thóc, tuy vËy, lÞch sö vÉn cø ph¶i tiÕp tôc diÔn ra, mÆc dï nã
kh«ng cßn viÖc g× ®Ó lµm n÷a. ThÕ lµ l¹i n¶y sinh ra m©u thuÉn
míi, kh«ng thÓ gi¶i quyÕt ®îc. Mét khi chóng ta ®· hiÓu - vµ
rèt cuéc l¹i, ch¼ng cã ai cã thÓ gióp chóng ta hiÓu râ h¬n b»ng
chÝnh ngay Hª-ghen - r»ng nhiÖm vô ®Æt ra nh vËy cho triÕt
häc chØ cã nghÜa lµ b¾t mét nhµ triÕt häc riªng biÖt ph¶i thùc
hiÖn c¸i mµ chØ cã toµn thÓ nh©n lo¹i míi cã thÓ lµm ®îc trong
qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕn lªn cña m×nh - mét khi chóng ta ®·
hiÓu nh vËy th× còng lµ kÕt thóc toµn bé nÒn triÕt häc, hiÓu
theo nghÜa cæ xa cña tõ nµy. Lóc ®ã ngêi ta sÏ th«i nghÜ tíi
mäi “ch©n lý tuyÖt ®èi”, kh«ng thÓ ®¹t ®îc b»ng c¸ch ®ã vµ
kh«ng thÓ ®¹t ®îc cho tõng c¸ nh©n riªng rÏ; vµ thay cho
“ch©n lý tuyÖt ®èi”, ngêi ta ra søc t×m kiÕm nh÷ng ch©n lý
t¬ng ®èi cã thÓ ®¹t ®îc b»ng nh÷ng khoa häc thùc chøng vµ
b»ng sù tæng hîp nh÷ng kÕt qu¶ cña c¸c khoa häc ®ã bëi t duy
biÖn chøng. Nãi chung, víi Hª-ghen, triÕt häc ®· ®i ®Õn ®iÓm
tËn cïng, mét mÆt v× trong hÖ thèng cña «ng, «ng ®· tæng kÕt
mét c¸ch hÕt søc hïng vÜ toµn bé sù ph¸t triÓn cña triÕt häc, vµ
mÆt kh¸c, v× Hª-ghen, dï kh«ng cã ý thøc, còng ®· chØ cho chóng
ta con ®êng tho¸t khái c¸i mí bßng bong nh÷ng hÖ thèng triÕt
häc ®Ó ®i tíi sù nhËn thøc thùc sù tÝch cùc vÒ thÕ giíi. Kh«ng khã
kh¨n g× còng hiÓu ®îc r»ng hÖ thèng cña Hª-ghen ®· cã mét
t¸c dông lín lao nh thÕ nµo trong bÇu kh«ng khÝ nhuém mµu
triÕt häc ë §øc. §ã lµ mét cuéc diÔu hµnh chiÕn th¾ng kÐo dµi
trong mÊy chôc n¨m mµ vÉn kh«ng chÊm døt khi Hª-ghen mÊt.
Tr¸i l¹i, chÝnh trong kho¶ng tõ 1830 ®Õn 1840, “chñ nghÜa Hª-
ghen” ®· chiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ ®éc t«n nhÊt, ®· Ýt nhiÒu nhiÔm
vµo c¶ nh÷ng ®èi thñ cña «ng. ChÝnh trong kho¶ng thêi gian ®ã,
nh÷ng quan ®iÓm cña Hª-ghen, dï cã ý thøc hay kh«ng cã ý
thøc, còng ®· th©m nhËp hÕt søc nhiÒu vµo c¸c khoa häc kh¸c
nhau vµ thËm chÝ ®· nhiÔm vµo c¶ v¨n häc ®¹i chóng vµ b¸o chÝ
hµng ngµy lµ nh÷ng thø cung cÊp kho dù tr÷ nh÷ng t tëng
cho “ý thøc cña giíi cã häc thøc” h¹ng trung. Nhng th¾ng lîi
trªn toµn bé trËn tuyÕn Êy chØ lµ mµn gi¸o ®Çu cho mét cuéc
®Êu tranh néi bé.
Nh chóng ta ®· thÊy, toµn bé häc thuyÕt cña Hª-ghen ®· ®Ó mét
kho¶ng rÊt réng cho c¸c quan ®iÓm ®¶ng ph¸i thùc tiÔn hÕt søc kh¸c
nhau. Vµ trong giíi lý luËn §øc håi Êy, tríc hÕt cã hai viÖc cã ý nghÜa
thùc tiÔn: t«n gi¸o vµ chÝnh trÞ. Ngêi nµo chñ yÕu coi träng hÖ thèng
cña Hª-ghen th× ngêi ®ã cã thÓ lµ kh¸ b¶o thñ trong c¶ hai lÜnh vùc
®ã; cßn ngêi nµo cho ph¬ng ph¸p biÖn chøng lµ chñ yÕu th× ngêi ®ã,
vÒ chÝnh trÞ còng nh vÒ t«n gi¸o, cã thÓ thuéc vµo ph¸i ®èi lËp cùc
®oan nhÊt. MÆc dÇu thêng cã kh¸ nhiÒu nh÷ng c¬n giËn d÷ cã tÝnh
chÊt c¸ch m¹ng trong c¸c t¸c phÈm cña «ng, song nãi chung th× b¶n
th©n Hª-ghen h×nh nh còng ng¶ vÒ phÝa b¶o thñ nhiÒu h¬n: so víi
ph¬ng ph¸p cña «ng th× hÖ thèng cña «ng h¸ ch¼ng ®ßi hái «ng ph¶i
b¾t “t duy cña «ng lµm viÖc gian khæ” nhiÒu h¬n ®ã sao? §Õn cuèi
nh÷ng n¨m ba m¬i, sù ph©n biÖt trong häc ph¸i Hª-ghen ngµy cµng trë
nªn râ rÖt. Trong cuéc ®Êu tranh víi bän chÝnh thèng kiÒn thµnh vµ bän
ph¶n ®éng phong kiÕn th× c¸nh t¶, nh÷ng ngêi gäi lµ “ph¸i Hª-ghen
trΔ, rêi bá dÇn dÇn th¸i ®é khinh thÞ - triÕt häc ®èi víi c¸c vÊn ®Ò nãng
211 410
411
Lêi nhµ xuÊt b¶n
hæi hµng ngµy, th¸i ®é mµ ®Õn tËn lóc bÊy giê vÉn b¶o ®¶m cho häc
thuyÕt cña hä ®îc chÝnh phñ dung tóng, thËm chÝ b¶o hé. §Õn n¨m
1840, khi ph¸i chÝnh thèng kiÒn thµnh vµ bän ph¶n ®éng phong kiÕn
chuyªn chÕ, mµ ®¹i biÓu lµ Phri-®rÝch Vin-hem IV, lªn ng«i vua th×
ngêi ta ph¶i c«ng khai ®øng vÒ phÝa nµy hoÆc phÝa kia. Cuéc ®Êu
tranh vÉn ®îc tiÕn hµnh b»ng nh÷ng vò khÝ triÕt häc, nhng kh«ng
cßn nh»m nh÷ng môc ®Ých triÕt häc trõu tîng n÷a; vÊn ®Ò trùc tiÕp
lµ ph¸ bá t«n gi¸o cæ truyÒn vµ nhµ níc hiÖn hµnh. Vµ nÕu trong tê
“Deutsche Jahrbücher”315, môc ®Ých thùc tiÔn cuèi cïng h·y cßn phÇn
lín kho¸c tÊm ¸o triÕt häc th× trong tê “Rheinische Zeitung”316 n¨m
1842, trêng ph¸i Hª-ghen trÎ ®· biÓu lé mét c¸ch trùc tiÕp ra lµ triÕt
häc cña giai cÊp t s¶n cÊp tiÕn ®ang lªn; vµ nã cÇn ®Õn tÊm ¸o triÕt
häc chØ lµ ®Ó ®¸nh lõa kiÓm duyÖt mµ th«i.
Song, v× håi ®ã, chÝnh trÞ lµ mét lÜnh vùc rÊt gai gãc, nªn cuéc ®Êu
tranh chñ yÕu lµ nh»m chèng t«n gi¸o. Nhng håi ®ã, nhÊt lµ tõ n¨m
1840, ®Êu tranh chèng t«n gi¸o còng gi¸n tiÕp lµ ®Êu tranh chÝnh trÞ.
Cuèn “Cuéc ®êi cña Giª-xu”, cña St¬-rau-x¬, xuÊt b¶n n¨m 1835317, ®·
t¹o ra xung ®ét ®Çu tiªn. Sau ®ã, Bru-n« Bau-¬ chèng l¹i lý luËn tr×nh
bµy trong s¸ch ®ã vÒ sù h×nh thµnh cña thÇn tho¹i trong Phóc ©m,
b»ng c¸ch chøng minh r»ng c¶ mét lo¹t chuyÖn trong Phóc ©m lµ do
chÝnh c¸c t¸c gi¶ ®ã bÞa ®Æt ra. Cuéc ®Êu tranh gi÷a St¬-rau-x¬ vµ
Bau-¬ ®îc tiÕn hµnh díi h×nh thøc mét cuéc ®Êu tranh triÕt häc
gi÷a “tù ý thøc” vµ “thùc thÓ”. VÊn ®Ò xÐt xem cã ph¶i nh÷ng chuyÖn
thÇn kú trong Phóc ©m lµ ra ®êi tõ sù h×nh thµnh thÇn tho¹i mét c¸ch
v« ý thøc vµ theo truyÒn thèng trong lßng céng ®ång hay lµ do chÝnh
c¸c nhµ viÕt s¸ch Phóc ©m thªu dÖt ra, vÊn ®Ò ®ã ®· më réng ra thµnh
vÊn ®Ò xÐt xem c¸i g× lµ ®éng lùc quyÕt ®Þnh cña lÞch sö thÕ giíi: “thùc
thÓ” hay lµ “tù ý thøc”. Sau cïng, StiÕc-n¬, nhµ tiªn tri cña chñ nghÜa
v« chÝnh phñ hiÖn nay, - Ba-cu-nin chÞu ¶nh hëng cña «ng ta rÊt
nhiÒu, - xuÊt hiÖn vµ vît qua “tù ý thøc” tèi cao, b»ng c¸i “duy nhÊt”
tèi cao cña m×nh318.
Chóng ta sÏ kh«ng nãi thªm vÒ ph¬ng diÖn Êy cña qu¸ tr×nh
tan r· cña häc ph¸i Hª-ghen n÷a. §èi víi chóng ta, ®iÒu quan
träng h¬n lµ: ®«ng ®¶o nh÷ng ngêi kiªn quyÕt nhÊt trong ph¸i Hª-
ghen trÎ bÞ nh÷ng nhu cÇu thùc tiÔn cña cuéc ®Êu tranh cña hä chèng
l¹i t«n gi¸o hiÖn hµnh, kÐo trë vÒ chñ nghÜa duy vËt Anh - Ph¸p. Vµ ë
®©y, hä ®i ®Õn chç xung ®ét víi hÖ thèng cña häc ph¸i cña hä. Trong
khi chñ nghÜa duy vËt coi giíi tù nhiªn lµ hiÖn thùc duy nhÊt, th×
trong hÖ thèng Hª-ghen, tù nhiªn chØ lµ “sù tha hãa” cña ý niÖm tuyÖt
®èi, cã thÓ nãi lµ sù h¹ m×nh xuèng cña ý niÖm tuyÖt ®èi; v« luËn thÕ
nµo, ë ®©y, t duy vµ s¶n phÈm t tëng cña nã, tøc ý niÖm, còng lµ
yÕu tè cã tríc, cßn tù nhiªn lµ yÕu tè ph¸i sinh, yÕu tè ph¸i sinh nµy
së dÜ tån t¹i ®îc th× nãi chung chØ lµ do sù h¹ m×nh xuèng cña ý niÖm.
Vµ ph¸i Hª-ghen trÎ cè gi·y giôa trong m©u thuÉn Êy.
Gi÷a lóc Êy, t¸c phÈm cña Phoi-¬-b¾c “B¶n chÊt cña ®¹o C¬ §èc” ra ®êi319. T¸c phÈm
nµy ®· gi¸ng mét ®ßn ph¸ tan ngay m©u thuÉn nãi trªn, ®a mét c¸ch kh«ng óp më chñ
nghÜa duy vËt trë l¹i ng«i vua. Tù nhiªn tån t¹i ®éc lËp ®èi víi mäi triÕt häc. Nã lµ c¬ së
trªn ®ã con ngêi chóng ta - b¶n th©n chóng ta còng lµ s¶n phÈm cña tù nhiªn - ®· sinh
trëng. Ngoµi tù nhiªn vµ con ngêi ra, kh«ng cßn cã g× n÷a c¶, vµ nh÷ng t¹o vËt cao
siªu do trÝ tëng tîng t«n gi¸o cña chóng ta nÆn ra, chØ lµ nh÷ng ph¶n ¸nh h ¶o cña
chÝnh thùc thÓ cña chóng ta th«i. Sù mª hoÆc ®· bÞ ®Ëp tan; “hÖ thèng” ®· bÞ ph¸ vì vµ
bÞ g¹t bá; m©u thuÉn, v× chØ tån t¹i trong tëng tîng, ®· ®îc gi¶i quyÕt. Ph¶i tù m×nh
thÓ nghiÖm t¸c dông gi¶i phãng cña t¸c phÈm Êy, míi cã ®îc mét ý niÖm vÒ t¸c dông
®ã. Lóc bÊy giê, ai nÊy ®Òu phÊn khëi: tÊt c¶ chóng t«i lËp tøc trë thµnh m«n ®å cña
Phoi-¬-b¾c. §äc “Gia ®×nh thÇn th¸nh”320, cã thÓ thÊy M¸c ®· ®ãn chµo quan ®iÓm míi
mét c¸ch nhiÖt liÖt nh thÕ nµo, vµ quan ®iÓm míi ®ã ®· ¶nh hëng m¹nh mÏ ®Õn M¸c
nh thÕ nµo, mÆc dÇu M¸c vÉn cã nh÷ng ý kiÕn b¶o lu cã tÝnh chÊt phª ph¸n.
Håi Êy, thËm chÝ c¶ nh÷ng khuyÕt ®iÓm trong cuèn s¸ch cña Phoi-¬-b¾c
còng lµm t¨ng thªm ¶nh hëng cña nã lªn. Lèi viÕt v¨n hoa vµ ®«i chç thËm chÝ
cÇu kú ®· ®¶m b¶o cho tËp s¸ch
212 412
413
Lêi nhµ xuÊt b¶n
cã ®îc nhiÒu ngêi ®äc, v× dï sao nã còng ®em l¹i mét sù khoan kho¸i sau nhiÒu n¨m cña chñ nghÜa Hª-ghen trõu tîng vµ khã hiÓu. Còng cã thÓ nãi nh vËy vÒ sù thÇn th¸nh hãa t×nh yªu mét c¸ch th¸i qu¸, mét sù thÇn th¸nh hãa mµ ngêi ta cã thÓ tha thø ®îc - nÕu kh«ng ph¶i lµ biÖn hé cho nã - coi nã lµ sù ph¶n øng chèng l¹i sù thèng trÞ tèi cao cña “t duy thuÇn tóy” ®· trë thµnh kh«ng thÓ chÞu ®ùng ®îc n÷a. Song, chóng ta kh«ng ®îc quªn r»ng chÝnh hai nhîc ®iÓm Êy cña Phoi-¬-b¾c lµ nh÷ng chç b¸m cña “chñ nghÜa x· héi ch©n chÝnh”, chñ nghÜa x· héi nµy ®· lan truyÒn, tõ n¨m 1844, nh mét bÖnh dÞch trong “giíi cã häc thøc” ë §øc, nã thay sù nghiªn cøu khoa häc b»ng nh÷ng lêi v¨n hoa, thay sù gi¶i phãng giai cÊp v« s¶n th«ng qua con ®êng c¶i t¹o nÒn s¶n xuÊt vÒ mÆt kinh tÕ b»ng sù gi¶i phãng loµi ngêi b»ng “t×nh yªu”, - tãm l¹i, nã ®· ch×m ngËp trong nh÷ng lêi v¨n hoa ®¸ng ghÐt vµ tr¹ng th¸i ng©y ngÊt t×nh yªu. ¤ng C¸c Grun lµ ®¹i biÓu ®iÓn h×nh nhÊt cña khuynh híng nµy.
Chóng ta còng kh«ng ®îc quªn r»ng tuy häc ph¸i ®· tan r·, song
triÕt häc Hª-ghen vÉn cha ®îc kh¾c phôc b»ng sù phª ph¸n. St¬-
rau-x¬ vµ Bau-¬, mçi ngêi ®· t¸ch lÊy mét trong nh÷ng mÆt cña triÕt
häc Hª-ghen vµ ®em ra ®Ó luËn chiÕn chèng l¹i nhau. Phoi-¬-b¾c ®·
®Ëp tan hÖ thèng Hª-ghen vµ ®¬n gi¶n ®· g¹t bá nã ra mét bªn. Song
chØ tuyªn bè mét triÕt häc nµo ®ã lµ sai lÇm th× cha cã nghÜa lµ th¾ng
®îc nã. Vµ mét c«ng tr×nh vÜ ®¹i nh triÕt häc cña Hª-ghen, mét c«ng
tr×nh ®· ¶nh hëng lín tíi sù ph¸t triÓn trÝ tuÖ cña d©n téc th× kh«ng
thÓ chØ gi¶n ®¬n kh«ng thÌm biÕt tíi nã mµ g¹t bá ®îc nã. CÇn ph¶i
“xãa bá” nã theo ý nghÜa riªng cña nã, tøc lµ theo ý nghÜa lµ ph¶i tiªu
diÖt h×nh thøc cña nã b»ng phª b×nh, nhng cøu lÊy néi dung míi mµ
nã ®· ®¹t ®îc. Díi ®©y, chóng ta sÏ thÊy nhiÖm vô ®ã ®· ®îc tiÕn
hµnh nh thÕ nµo.
Song, lóc bÊy giê, cuéc c¸ch m¹ng n¨m 1848 ®· g¹t bá mét c¸ch
th¼ng tay mäi triÕt häc, còng nh Phoi-¬-b¾c ®· g¹t bá Hª-ghen vËy.
Vµ v× thÕ, b¶n th©n Phoi-¬-b¾c còng bÞ ®Èy lïi vÒ phÝa sau.
Ii
VÊn ®Ò c¬ b¶n lín cña mäi triÕt häc, ®Æc biÖt lµ cña triÕt häc
hiÖn ®¹i, lµ vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i. Ngay tõ thêi hÕt
søc xa xa, khi con ngêi hoµn toµn cha biÕt g× vÒ cÊu t¹o th©n
thÓ cña hä vµ cha biÕt gi¶i thÝch nh÷ng ®iÒu thÊy trong giÊc m¬1),
hä ®· ®i ®Õn chç quan niÖm r»ng t duy vµ c¶m gi¸c cña hä kh«ng
ph¶i lµ ho¹t ®éng cña chÝnh th©n thÓ hä mµ lµ ho¹t ®éng cña mét
linh hån ®Æc biÖt nµo ®ã c tró trong th©n thÓ vµ rêi bá th©n thÓ
khi hä chÕt, - ngay tõ thuë ®ã, hä ®· ph¶i suy nghÜ vÒ quan hÖ gi÷a
linh hån Êy víi thÕ giíi bªn ngoµi. NÕu nh khi ngêi ta chÕt, linh
hån t¸ch khái th©n thÓ vµ tiÕp tôc sèng th× kh«ng cã lý do g× mµ l¹i
g¸n cho linh hån mét c¸i chÕt ®Æc biÖt nµo n÷a, nªn v× thÕ mµ n¶y
sinh ra quan niÖm vÒ sù bÊt tö cña linh hån, quan niÖm nµy, trong
1) M·i ®Õn ngµy nay, trong c¸c d©n m«ng muéi vµ ngêi d· man ë giai ®o¹n thÊp,
vÉn cßn lu hµnh quan niÖm cho r»ng nh÷ng h×nh ¶nh con ngêi xuÊt hiÖn trong giÊc m¬
lµ nh÷ng linh hån ®· t¹m thêi rêi khái th©n thÓ, cho nªn con ngêi thËt ph¶i chÞu tr¸ch
nhiÖm vÒ nh÷ng hµnh vi cña ngêi ®ã trong méng, nh÷ng hµnh vi mµ kÎ n»m m¬ tr«ng
thÊy. §ã lµ ®iÒu mµ Tuèc-n¬ ®· nhËn thÊy n¨m 1884 ë nh÷ng ngêi In-®i-an ë Gu-a-
na321.
213 414
415
Lêi nhµ xuÊt b¶n
giai ®o¹n ph¸t triÓn ®ã, kh«ng hÒ cã nghÜa lµ mét sù an ñi mµ l¹i
lµ mét ®Þnh mÖnh kh«ng thÓ cìng l¹i ®îc, vµ ®èi víi ngêi Hy
L¹p ch¼ng h¹n, th× thêng l¹i lµ mét sù bÊt h¹nh thËt sù. Kh«ng
ph¶i nhu cÇu vÒ sù an ñi cã tÝnh chÊt t«n gi¸o, mµ chÝnh sù lóng
tóng - n¶y sinh ra tõ t×nh tr¹ng h¹n chÕ phæ biÕn cña ngêi ta lóc
®ã - kh«ng biÕt linh hån biÕn ®i ®©u - mét khi con ngêi ®· thõa
nhËn sù tån t¹i cña linh hån sau khi th©n thÓ chÕt ®i - ®· dÉn tíi sù
tëng tîng buån tÎ vÒ sù bÊt tö cña c¸ nh©n con ngêi. Còng b»ng
c¸ch hoµn toµn gièng nh thÕ, sù nh©n c¸ch hãa c¸c lùc lîng tù
nhiªn ®· lµm n¶y sinh ra nh÷ng vÞ thÇn ®Çu tiªn, nh÷ng vÞ thÇn nµy,
trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vÒ sau cña t«n gi¸o, ngµy cµng mang mét
h×nh d¸ng nh÷ng søc m¹nh siªu phµm, cho ®Õn lóc, rót cuéc l¹i, do
mét qu¸ tr×nh trõu tîng hãa - t«i cã thÓ nãi lµ mét qu¸ tr×nh chng
cÊt - hoµn toµn tù nhiªn trong tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña trÝ tuÖ, trong
®Çu ãc con ngêi, tõ ®«ng ®¶o nh÷ng vÞ thÇn cã quyÒn lùc Ýt nhiÒu bÞ
h¹n chÕ vµ h¹n chÕ lÉn nhau, n¶y sinh ra quan niÖm vÒ mét vÞ thÇn
®éc t«n cña c¸c t«n gi¸o ®éc thÇn.
Do ®ã, vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i, gi÷a tinh thÇn víi tù
nhiªn, mét vÊn ®Ò tèi cao cña toµn bé triÕt häc, còng hoµn toµn gièng
nh bÊt cø t«n gi¸o nµo, ®Òu cã gèc rÔ trong c¸c quan niÖm thiÓn cËn
vµ ngu dèt cña thêi kú m«ng muéi. Song, vÊn ®Ò ®ã chØ cã thÓ ®îc ®Æt
ra mét c¸ch hoµn toµn gay g¾t, còng nh chØ cã thÓ ®¹t ®îc toµn bé ý
nghÜa cña nã, khi loµi ngêi ë ch©u ¢u ®· bõng tØnh sau giÊc ngñ ®«ng
dµi cña thêi Trung cæ C¬ §èc gi¸o. VÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån
t¹i, mét vÊn ®Ò ®· ®ãng mét vai trß lín lao trong triÕt häc kinh viÖn
thêi trung cæ, vÊn ®Ò xem c¸i nµo cã tríc, tinh thÇn hay tù nhiªn?-
vÊn ®Ò ®ã bÊt chÊp gi¸o héi, l¹i mang mét h×nh thøc gay g¾t: nh thÕ
lµ do Chóa Trêi s¸ng t¹o ra, hay nã vÉn tån t¹i tõ tríc ®Õn nay?
C¸ch gi¶i ®¸p vÊn ®Ò Êy ®· chia c¸c nhµ triÕt häc thµnh hai
phe lín. Nh÷ng ngêi qu¶ quyÕt r»ng tinh thÇn cã tríc tù nhiªn,
vµ, do ®ã, rót cuéc l¹i thõa nhËn r»ng thÕ giíi ®îc s¸ng t¹o ra
b»ng c¸ch nµo ®ã, - ë c¸c nhµ triÕt häc, ch¼ng h¹n nh ë Hª-ghen,
sù s¸ng t¹o ®ã l¹i thêng r¾m rèi vµ v« lý h¬n nhiÒu so víi trong
®¹o C¬ §èc - nh÷ng ngêi ®ã lµ thuéc phe chñ nghÜa duy t©m.
Cßn nh÷ng ngêi cho r»ng tù nhiªn lµ c¸i cã tríc th× thuéc c¸c häc
ph¸i kh¸c nhau cña chñ nghÜa duy vËt.
Lóc ®Çu, hai thuËt ng÷ chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa duy vËt
kh«ng cã nghÜa nµo kh¸c thÕ c¶, vµ ë ®©y chóng ta còng kh«ng dïng
nh÷ng thuËt ng÷ ®ã theo nghÜa kh¸c. Sau ®©y chóng ta sÏ thÊy r»ng
nÕu g¸n thªm cho chóng mét ý nghÜa kh¸c th× sÏ cã sù lÉn lén ®Õn nh
thÕ nµo.
Song vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i cßn cã mét mÆt kh¸c:
nh÷ng suy nghÜ cña chóng ta vÒ thÕ giíi xung quanh ta cã quan hÖ
nh thÕ nµo víi b¶n th©n thÕ giíi Êy? T duy cña chóng ta cã thÓ nhËn
thøc ®îc thÕ giíi hiÖn thùc kh«ng? Trong c¸c quan niÖm vµ c¸c kh¸i
niÖm cña chóng ta vÒ thÕ giíi hiÖn thùc, chóng ta cã thÓ ph¶n ¸nh
®îc mét h×nh ¶nh ®óng ®¾n cña hiÖn thùc kh«ng? Theo ng«n ng÷
triÕt häc, vÊn ®Ò ®ã ®îc gäi lµ vÊn ®Ò tÝnh ®ång nhÊt gi÷a t duy vµ
tån t¹i. TuyÖt ®¹i ®a sè c¸c nhµ triÕt häc tr¶ lêi vÊn ®Ò ®ã mét c¸ch
kh¼ng ®Þnh. Ch¼ng h¹n nh ë Hª-ghen, sù kh¼ng ®Þnh ®ã tù nã ®· râ
rµng: trong thÕ giíi hiÖn thùc, c¸i mµ chóng ta nhËn thøc ®îc chÝnh
lµ néi dung mang tÝnh chÊt ý thøc, chÝnh lµ nh÷ng g× mµ nhê ®ã thÕ
giíi thµnh ra sù thùc hiÖn dÇn dÇn ý niÖm tuyÖt ®èi, ý niÖm tuyÖt ®èi
nµy ®· tån t¹i ë ®©u ®ã, vÜnh viÔn tõ tríc tíi nay, ®éc lËp ®èi víi thÕ
giíi vµ cã tríc thÕ giíi. Nhng hoµn toµn râ rµng lµ t duy cã thÓ
nhËn thøc ®îc mét néi dung mµ ngay tõ tríc ®· lµ néi dung cña t
tëng. Còng hoµn toµn hiÓn nhiªn r»ng ®iÒu cÇn ph¶i chøng minh ë
214 416
417
Lêi nhµ xuÊt b¶n
®©y ®· mÆc nhiªn n»m trong b¶n th©n tiÒn ®Ò råi. Song, ®iÒu ®ã
kh«ng hÒ ng¨n trë Hª-ghen rót ra, tõ sù chøng minh cña «ng vÒ tÝnh
®ång nhÊt gi÷a t duy vµ tån t¹i, mét kÕt kuËn kh¸c lµ: triÕt häc cña
«ng lµ ®óng ®èi víi t duy cña «ng, nªn còng lµ triÕt häc duy nhÊt
®óng, vµ v× cã tÝnh ®ång nhÊt gi÷a t duy vµ tån t¹i, loµi ngêi ph¶i
lËp tøc chuyÓn triÕt häc cña «ng tõ lý luËn vµo trong thùc tiÔn vµ c¶i
t¹o toµn bé thÕ giíi theo nh÷ng nguyªn lý cña Hª-ghen. §ã lµ
mét ¶o tëng mµ Hª-ghen cïng chia sÎ víi hÇu hÕt nh÷ng nhµ triÕt
häc kh¸c.
Song cßn cã mét lo¹t c¸c nhµ triÕt häc kh¸c kh«ng thõa nhËn lµ cã
thÓ nhËn thøc ®îc thÕ giíi, hay Ýt nhÊt còng kh«ng thÓ nhËn thøc
®îc thÕ giíi mét c¸ch ®Çy ®ñ. Trong sè c¸c nhµ triÕt häc hiÖn ®¹i,
ph¶i kÓ Hi-um vµ Can-t¬ lµ nh÷ng ngêi ®· ®ãng mét vai trß rÊt lín
trong sù ph¸t triÓn cña triÕt häc. Nh÷ng g× cã tÝnh chÊt quyÕt ®Þnh
nh»m b¸c bá quan ®iÓm ®ã th× ®· ®îc Hª-ghen ®a ra, trong chõng
mùc quan ®iÓm duy t©m chñ nghÜa cho phÐp; vµ nh÷ng g× mµ Phoi-¬-
b¾c theo quan ®iÓm duy vËt ®· thªm vµo, th× cã tÝnh chÊt s¾c s¶o h¬n
lµ s©u s¾c. Sù b¸c bá mét c¸ch hÕt søc ®anh thÐp nh÷ng sù vÆn vÑo
triÕt häc Êy, còng nh tÊt c¶ nh÷ng triÕt häc kh¸c, lµ thùc tiÔn, chÝnh
lµ thùc nghiÖm vµ c«ng nghiÖp. NÕu chóng cã thÓ chøng minh ®îc
tÝnh chÝnh x¸c cña quan ®iÓm cña chóng ta vÒ mét hiÖn tîng tù
nhiªn nµo ®ã, b»ng c¸ch tù chóng ta lµm ra hiÖn tîng Êy, b»ng c¸ch
t¹o ra nã tõ nh÷ng ®iÒu kiÖn cña nã, vµ h¬n n÷a, cßn b¾t nã ph¶i phôc
vô môc ®Ých cña chóng ta, th× sÏ kh«ng cßn cã c¸i “vËt tù nã” kh«ng
thÓ n¾m ®îc cña Can-t¬ n÷a. Nh÷ng chÊt hãa häc ®îc t¹o ra trong
c¸c c¬ thÓ thùc vËt vµ ®éng vËt vÉn cßn lµ nh÷ng “vËt tù nã” m·i cho
®Õn khi hãa häc h÷u c¬ b¾t ®Çu chÕ ra c¸c chÊt Êy, hÕt thø nµy ®Õn thø
kh¸c, do ®ã mµ “vËt tù nã” trë thµnh vËt cho ta, vÝ nh chÊt mÇu nhuém
cña c©y thiªn th¶o, lµ chÊt a-li-da-rin, hiÖn nay chóng ta kh«ng cßn lÊy
ë rÔ c©y thiªn th¶o trång ngoµi ®ång n÷a mµ lÊy mét c¸ch gi¶n ®¬n h¬n
vµ rÎ tiÒn h¬n nhiÒu tõ chÊt h¾c Ýn cña than ®¸. Th¸i d¬ng hÖ cña C«-
pÐc-nÝch lµ mét gi¶ thiÕt trong 300 n¨m rßng, mét gi¶ thuyÕt hÕt søc cã
thÓ ®óng, song dï sao lóc ®ã còng vÉn chØ lµ mét gi¶ thuyÕt mµ th«i.
Nhng khi L¬-Vª-ri-ª dùa vµo nh÷ng sè liÖu cña th¸i d¬ng hÖ Êy,
kh«ng nh÷ng ®· tÝnh ®îc r»ng nhÊt ®Þnh ph¶i cã mét hµnh tinh tõ
tríc ®Õn nay cha biÕt ®Õn, mµ cßn x¸c ®Þnh ®îc c¶ vÞ trÝ cña hµnh
tinh Êy trong bÇu trêi, vµ ®Õn khi Ha-l¬ qu¶ nhiªn ph¸t hiÖn ra hµnh
tinh Êy322, th× lóc ®ã th¸i d¬ng hÖ cña C«-pÐc-nÝch ®îc chøng minh.
Nhng nÕu nh ë §øc ph¸i Can-t¬ míi ®ang cè g¾ng lµm sèng l¹i
nh÷ng quan ®iÓm cña Can-t¬, cßn ph¸i bÊt kh¶ tri ë Anh lµm sèng l¹i
nh÷ng quan ®iÓm cña Hi-um ë Anh (nh÷ng quan ®iÓm ®ã cha bao giê
mai mét c¶) th× vÒ mÆt khoa häc, ®ã lµ bíc thôt lïi, mÆc dï ngêi ta
®· tõ l©u b¸c bá nh÷ng quan ®iÓm Êy vÒ mÆt lý luËn vµ thùc tiÔn; vµ
vÒ mÆt thùc tiÔn, ®ã lµ sù lÐn lót thÑn thïng thõa nhËn chñ nghÜa duy
vËt, ®ång thêi l¹i c«ng khai phñ nhËn nã.
Nhng trong suèt thêi kú tõ §ª-c¸c-t¬ ®Õn Hª-ghen vµ tõ Hèp-x¬
®Õn Phoi-¬-b¾c, ®iÒu thóc ®Èy c¸c nhµ triÕt häc tiÕn lªn, hoµn toµn
kh«ng ph¶i chØ lµ søc m¹nh cña t duy thuÇn tóy, nh hä tëng. C¸i
thËt ra ®· thóc ®Èy hä tiÕn lªn chñ yÕu lµ bíc tiÕn m¹nh mÏ, ngµy
cµng nhanh chãng vµ ngµy cµng m·nh liÖt cña khoa häc tù nhiªn vµ
cña c«ng nghiÖp. ë nh÷ng ngêi duy vËt chñ nghÜa, ®iÒu ®ã ®· biÓu
hiÖn ra nh ®Ëp vµo m¾t ngêi ta; nhng ngay c¶ nh÷ng hÖ thèng duy
t©m chñ nghÜa còng ngµy cµng chøa ®Çy mét néi dung duy vËt chñ
nghÜa vµ ra søc ®iÒu hßa, theo quan ®iÓm phiÕm thÇn luËn, sù ®èi lËp
gi÷a tinh thÇn vµ vËt chÊt, ®Õn nçi rót cuéc l¹i, hÖ thèng cña Hª-ghen,
c¶ vÒ ph¬ng ph¸p lÉn néi dung chØ lµ mét thø chñ nghÜa duy vËt lén
ngîc ®Çu xuèng díi mét c¸ch duy t©m chñ nghÜa.
Bëi vËy, rÊt dÔ hiÓu lµ t¹i sao trong khi t×m hiÓu ®Æc ®iÓm cña
Phoi-¬-b¾c, St¸c-c¬ tríc hÕt nghiªn cøu lËp trêng cña Phoi-¬-b¾c
trong vÊn ®Ò c¬ b¶n ®ã vÒ quan hÖ gi÷a t duy víi tån t¹i. sau lêi më
215 418
419
Lêi nhµ xuÊt b¶n
®Çu v¾n t¾t, - trong ®ã t¸c gi¶ tr×nh bµy quan ®iÓm cña c¸c nhµ triÕt
häc tríc kia, ®Æc biÖt lµ c¸c nhµ triÕt häc tõ Can-t¬ trë ®i, b»ng mét
thø ng«n ng÷ triÕt häc vông vÒ kh«ng cÇn thiÕt vµ trong ®ã, do t¸c gi¶
gi¶i thÝch mét sè ®o¹n trong t¸c phÈm cña Hª-ghen mét c¸ch qu¸ h×nh
thøc chñ nghÜa, nªn Hª-ghen ®· kh«ng ®îc ®¸nh gi¸ thÝch ®¸ng - lµ
®Õn ®o¹n thuyÕt tr×nh chi tiÕt tiÕn tr×nh cña b¶n th©n “siªu h×nh häc”
cña Phoi-¬-b¾c, ®óng y nh qu¸ tr×nh ®ã ®· ph¶n ¸nh trong mét lo¹t
c¸c t¸c phÈm t¬ng øng cña nhµ triÕt häc Êy. §o¹n thuyÕt tr×nh Êy
viÕt cÈn thËn vµ rµnh m¹ch, nhng tiÕc r»ng ®o¹n Êy, còng nh toµn
bé cuèn s¸ch cña St¸c-c¬ chøa nÆng hµng ®èng nh÷ng thuËt ng÷ triÕt
häc mµ viÖc dïng chóng kh«ng ph¶i lu«n lu«n nhÊt thiÕt kh«ng thÓ
tr¸nh khái, v× t¸c gi¶ ®· kh«ng theo c¸ch diÔn ®¹t cña mét häc ph¸i
duy nhÊt hoÆc cña chÝnh Phoi-¬-b¾c, mµ l¹i dïng thªm c¶ nh÷ng tõ
ng÷ cña ®ñ c¸c lo¹i trµo lu tù xng lµ triÕt häc, hiÖn ®ang lan trµn.
TiÕn tr×nh cña Phoi-¬-b¾c lµ tiÕn tr×nh cña mét m«n ®å cña Hª-
ghen - ®µnh r»ng, ch¼ng bao giê lµ mét m«n ®å hoµn toµn chÝnh
thèng- híng tíi chñ nghÜa duy vËt. TiÕn tr×nh ®ã, ®Õn mét giai ®o¹n
nhÊt ®Þnh, nhÊt thiÕt ph¶i dÉn tíi sù ®o¹n tuyÖt hoµn toµn víi hÖ
thèng duy t©m chñ nghÜa cña vÞ tiÒn bèi cña «ng. Cuèi cïng, víi mét
søc m¹nh kh«ng g× cìng l¹i ®îc, Phoi-¬-b¾c buéc ph¶i ®i ®Õn chç
thõa nhËn r»ng c¸i mµ Hª-ghen ®· nãi tíi: sù tån t¹i cña “ý niÖm
tuyÖt ®èi” tríc khi cã thÕ giíi, sù “tån t¹i tõ tríc cña nh÷ng ph¹m
trï l«-gÝch” tríc khi cã thÕ giíi, kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c, mµ chØ lµ
tµn d h ¶o cña lßng tin vµo mét ®Êng s¸ng t¹o siªu phµm; r»ng thÕ
giíi vËt chÊt, c¶m thÊy ®îc b»ng gi¸c quan, thÕ giíi mµ b¶n th©n
chóng ta còng thuéc vµo ®Êy, lµ hiÖn thùc duy nhÊt; r»ng ý thøc, còng
nh t duy cña chóng ta, dï cã vÎ siªu c¶m gi¸c nh thÕ nµo ®i ch¨ng
n÷a, còng chØ lµ s¶n vËt cña mét khÝ quan vËt chÊt, nhôc thÓ, tøc lµ bé
ãc. VËt chÊt kh«ng ph¶i lµ s¶n phÈm cña tinh thÇn, mµ chØ cã b¶n
th©n tinh thÇn míi lµ s¶n phÈm tèi cao cña vËt chÊt. §ã dÜ nhiªn lµ
chñ nghÜa duy vËt thuÇn tóy. Nhng ®¹t tíi ®iÓm ®ã råi th× ®ét nhiªn
Phoi-¬-b¾c dõng l¹i. ¤ng kh«ng thÓ kh¾c phôc ®îc thµnh kiÕn triÕt
häc th«ng thêng, tøc lµ thµnh kiÕn kh«ng ph¶i ®èi víi thùc chÊt cña
vÊn ®Ò, mµ ®èi víi tõ “chñ nghÜ duy vËt”. ¤ng nãi:
“§èi víi t«i, chñ nghÜa duy vËt lµ c¬ së cña tßa kiÕn tróc: b¶n chÊt con ngêi
vµ tri thøc con ngêi; nhng ®èi víi t«i, nã kh«ng ph¶i lµ chñ nghÜa duy vËt theo
nghÜa hÑp nh ®èi víi nhµ sinh lý häc, nhµ tù nhiªn häc, ch¼ng h¹n nh ®èi víi
M«-lª-sèt, vµ kh«ng thÓ kh«ng lµ nh thÕ ®èi víi hä, xÐt theo quan ®iÓm cña hä, theo
chuyªn m«n cña hä, nghÜa lµ ®èi víi t«i, chñ nghÜa duy vËt kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n tßa
nhµ. §i lïi l¹i ®»ng sau, t«i hoµn toµn nhÊt trÝ víi c¸c nhµ duy vËt chñ nghÜa; nhng
tiÕn lªn phÝa tríc, t«i kh«ng nhÊt trÝ víi hä”323.
ë ®©y, Phoi-¬-b¾c lÉn lén chñ nghÜa duy vËt, víi t c¸ch lµ thÕ giíi
quan chung dùa trªn mét quan ®iÓm nµo ®ã vÒ quan hÖ gi÷a vËt chÊt
vµ tinh thÇn, víi h×nh thøc ®Æc thï cña thÕ giíi quan Êy trong mét giai
®o¹n lÞch sö nhÊt ®Þnh, tøc lµ vµo thÕ kû XVIII. H¬n n÷a, «ng ®· lÉn
lén chñ nghÜa duy vËt víi h×nh thøc th« s¬, tÇm thêng, díi ®ã, chñ
nghÜa duy vËt cña thÕ kû XVIII ®ang tiÕp tôc tån t¹i trong ®Çu ãc c¸c
nhµ tù nhiªn häc vµ c¸c b¸c sÜ, vµ ®îc c¸c nhµ thuyÕt gi¸o Buy-sn¬,
Ph«-gt¬ vµ M«-lª-sèt truyÒn b¸ trong nh÷ng n¨m 50. Nhng gièng nh
chñ nghÜa duy t©m, chñ nghÜa duy vËt ®· tr¶i qua mét lo¹t giai ®o¹n
ph¸t triÓn. Mçi lÇn cã mét ph¸t minh mang ý nghÜa thêi ®¹i ngay c¶
trong lÜnh vùc khoa häc lÞch sö - tù nhiªn th× chñ nghÜa duy vËt l¹i
kh«ng tr¸nh khái thay ®æi h×nh thøc cña nã; vµ tõ khi b¶n th©n lÞch sö
còng ®îc gi¶i thÝch theo quan ®iÓm duy vËt chñ nghÜa th× ë ®©y, còng
më ra mét con ®êng ph¸t triÓn míi.
Chñ nghÜa duy vËt cña thÕ kû tríc th× chñ yÕu lµ cã tÝnh chÊt
m¸y mãc, v× håi bÊy giê, trong tÊt c¶ c¸c khoa häc tù nhiªn, chØ cã c¬
häc vµ cô thÓ lµ chØ cã c¬ häc c¸c vËt thÓ r¾n (trong kh«ng trung vµ
trªn tr¸i ®Êt), nãi tãm l¹i chØ cã c¬ häc träng lîng lµ ®· ®¹t tíi mét
216 420
421
Lêi nhµ xuÊt b¶n
møc ®é hoµn bÞ nµo ®ã. Hãa häc h·y cßn ë trong h×nh thøc Êu trÜ,
theo thuyÕt Phl«-gi-xt«n. Sinh vËt häc còng cßn ë vµo tr×nh ®é ph«i
thai: c¬ thÓ cña thùc vËt vµ ®éng vËt chØ míi ®îc nghiªn cøu mét
c¸ch rÊt th« s¬ vµ ®îc gi¶i thÝch b»ng nh÷ng nguyªn nh©n thuÇn
tóy m¸y mãc. §èi víi c¸c nhµ duy vËt chñ nghÜa håi thÕ kû XVIII,
con ngêi lµ mét c¸i m¸y, ch¼ng kh¸c g× ®éng vËt ®èi víi §e-c¸c-t¬.
ViÖc chØ øng dông tiªu chuÈn cña c¬ häc cho c¸c qu¸ tr×nh hãa häc vµ
h÷u c¬, - trong nh÷ng qu¸ tr×nh ®ã, ch¾c ch¾n lµ c¸c quy luËt c¬
häc còng t¸c ®éng, nh÷ng ®· bÞ c¸c quy luËt kh¸c, cao h¬n, ®Èy lïi vÒ
phÝa sau, - t¹o ra mét tÝnh h¹n chÕ ®Æc thï, nhng håi ®ã kh«ng thÓ
tr¸nh khái, cña chñ nghÜa duy vËt cæ ®iÓn Ph¸p.
TÝnh h¹n chÕ ®Æc thï thø hai cña chñ nghÜa duy vËt Êy lµ ë chç nã
kh«ng thÓ hiÓu ®îc thÕ giíi lµ mét qu¸ tr×nh, víi tÝnh c¸ch lµ vËt chÊt
ë trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö liªn tôc. §iÒu ®ã phï hîp víi tr×nh
®é cña khoa häc tù nhiªn håi Êy, vµ phï hîp víi ph¬ng ph¸p siªu
h×nh, nghÜa lµ ph¬ng ph¸p ph¶n biÖn chøng cña t duy triÕt häc, g¾n
liÒn víi tr×nh ®é ®ã. Ngêi ta còng ®· biÕt r»ng giíi tù nhiªn ë vµo mét
tr¹ng th¸i vËn ®éng vÜnh viÔn. Song theo quan niÖm håi Êy, sù vËn
®éng ®ã còng ®i theo mét vßng trßn vÜnh cöu vµ nh thÕ lµ kh«ng bao
giê tiÕn lªn ®îc, sù vËn ®éng ®ã bao giê còng dÉn tíi nh÷ng kÕt qu¶
nh nhau. Håi Êy, quan niÖm ®ã lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. ThuyÕt cña
Can-t¬ vÒ sù h×nh thµnh cña th¸i d¬ng hÖ chØ võa míi ®îc nªu ra vµ
vÉn chØ ®îc coi nh mét ®iÒu kú l¹ ®¬n thuÇn. LÞch sö ph¸t triÓn cña
qu¶ ®Êt, tøc lµ ®Þa chÊt häc, vÉn hoµn toµn cha ®îc biÕt ®Õn. Quan
niÖm cho r»ng c¸c sinh vËt tù nhiªn hiÖn nay lµ kÕt qu¶ cña mét cuéc
tiÕn hãa l©u dµi tõ gi¶n ®¬n ®Õn phøc t¹p, th× nãi chung håi Êy, cha
cã thÓ x¸c lËp mét c¸ch khoa häc. Do ®ã, quan ®iÓm phi lÞch sö vÒ giíi
tù nhiªn lµ kh«ng thÓ tr¸nh khái. Ngêi ta l¹i cµng kh«ng thÓ tr¸ch c¸c
nhµ triÕt häc håi thÕ kû XVIII vÒ ®iÒu ®ã, v× ngay c¶ Hª-ghen còng cã.
Theo Hª-ghen, giíi tù nhiªn, víi t c¸ch lµ mét “sù tha hãa” ®¬n thuÇn
cña ý niÖm, kh«ng cã mét chót kh¶ n¨ng ph¸t triÓn nµo trong thêi gian,
mµ chØ cã thÓ bµnh tríng tÝnh mu«n vÎ cña nã trong kh«ng gian, cho
nªn giíi tù nhiªn ph« bµy tÊt c¶ nh÷ng giai ®o¹n ph¸t triÓn cña nã ra
cïng mét lóc, giai ®o¹n nµy bªn giai ®o¹n kia vµ nã buéc ph¶i vÜnh viÔn
lÆp ®i lÆp l¹i cïng nh÷ng qu¸ tr×nh nh nhau. Vµ chÝnh ®iÒu v« nghÜa
®ã vÒ mét sù ph¸t triÓn trong kh«ng gian, nhng l¹i ë ngoµi thêi gian -
kh«ng gian lµ ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cña mäi sù ph¸t triÓn - lµ ®iÒu mµ Hª-
ghen ®· ®em g¸n cho giíi tù nhiªn ®óng ngay vµo lóc mµ ®Þa chÊt
häc, bµo thai häc, sinh lý häc thùc vËt vµ ®éng vËt, vµ hãa häc h÷u c¬
®Òu ®· ph¸t triÓn, vµ ®óng vµo lóc mµ trªn c¬ së nh÷ng khoa häc míi
®ã, ë kh¾p n¬i, ®Òu thÊy xuÊt hiÖn nh÷ng dù ®o¸n thiªn tµi ®i tríc
häc thuyÕt vÒ ph¸t triÓn sau nµy (thÝ dô nh ë G¬-t¬ vµ La-m¸c).
Nhng hÖ thèng ®ßi hái nh thÕ, vµ ®Ó lµm võa lßng hÖ thèng th×
ph¬ng ph¸p buéc ph¶i kh«ng trung thµnh víi b¶n th©n.
Quan ®iÓm phi lÞch sö ®ã còng thÞnh thµnh trong lÜnh vùc lÞch sö.
ë ®©y, cuéc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng tµn tÝch cña thêi Trung cæ ®·
h¹n chÕ tÇm nh×n. Thêi Trung cæ bÞ ®¬n thuÇn coi lµ mét sù gi¸n ®o¹n
cña lÞch sö do mét ngh×n n¨m cña thêi ®¹i d· man phæ biÕn g©y ra.
Nh÷ng tiÕn bé lín cña thêi Trung cæ - nh sù bµnh tríng lÜnh vùc
v¨n hãa cña ch©u ¢u, viÖc nh÷ng d©n téc lín, cã søc sèng, h×nh thµnh
bªn c¹nh nhau t¹i ®ã, vµ sau cïng lµ nh÷ng tiÕn bé lín vÒ kü thuËt
cña thÕ kû XIV vµ XV - tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ch¼ng ®îc mét ai lu ý
tíi. Do ®ã, kh«ng thÓ cã quan ®iÓm ®óng vÒ mèi liªn hÖ lÞch sö lín, vµ
nhiÒu l¾m th× lÞch sö còng chØ ®îc coi lµ mét bé su tËp nh÷ng thÝ dô
vµ nh÷ng minh häa ®Ó c¸c nhµ triÕt häc sö dông mµ th«i.
Nh÷ng kÎ tÇm thêng, tøc lµ nh÷ng kÎ, trong nh÷ng n¨m 50 ë §øc,
tù ®¶m nhËn vai nh÷ng kÎ b¸n rong chñ nghÜa duy vËt, kh«ng sao
vît qua ®îc ranh giíi nh÷ng häc thuyÕt cña c¸c bËc thÇy cña hä. TÊt
c¶ nh÷ng tiÕn bé míi mµ khoa häc tù nhiªn ®¹t ®îc tõ ®ã, chØ lµ
nh÷ng lý lÏ míi ®Ó hä phñ nhËn sù tån t¹i cña mét ®Êng t¹o hãa. ThËt
217 422
423
Lêi nhµ xuÊt b¶n
vËy, c«ng viÖc cña hä hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ tiÕp tôc ph¸t triÓn lý
luËn. Chñ nghÜa duy t©m ®· kiÖt søc vµ ®· bÞ cuéc C¸ch m¹ng 1848
®¸nh tö th¬ng, nhng nã lÊy lµm tháa m·n thÊy r»ng chñ nghÜa duy
vËt ®· t¹m thêi r¬i xuèng thÊp h¬n. Phoi-¬-b¾c hoµn toµn cã lý khi
kh«ng chÞu tr¸ch nhiÖm vÒ chñ nghÜa duy vËt Êy; nhng «ng kh«ng cã
quyÒn lÉn lén häc thuyÕt cña bän thuyÕt gi¸o lu ®éng víi chñ nghÜa
duy vËt nãi chung.
Tuy nhiªn, ë ®©y, cÇn chØ ra hai ®iÒu. Mét lµ trong thêi Phoi-¬-b¾c,
khoa häc tù nhiªn cßn ®ang ë vµo gi÷a qu¸ tr×nh lªn men m·nh liÖt,
qu¸ tr×nh nµy chØ trong mêi l¨m n¨m gÇn ®©y míi ®¹t ®Õn chç hoµn
bÞ t¬ng ®èi vµ s¸ng râ; ngêi ta ®· cã ®îc mét khèi lîng cha tõng
cã nh÷ng tµi liÖu khoa häc míi, nhng chØ m·i gÇn ®©y, míi cã kh¶
n¨ng x¸c lËp ®îc mèi liªn hÖ, vµ do ®ã, trËt tù trong c¸i mí hçn ®én
nh÷ng ph¸t minh chång chÊt lªn nhau. §µnh r»ng Phoi-¬-b¾c ®· sèng
trong thêi kú cã ba ph¸t minh quyÕt ®Þnh: sù ph¸t hiÖn ra tÕ bµo,
thuyÕt chuyÓn hãa n¨ng lîng vµ thuyÕt tiÕn hãa mang tªn §¸c-uyn.
Song, lµm thÕ nµo mµ nhµ triÕt häc sèng c« qu¹nh ë n«ng th«n l¹i cã
thÓ theo dâi nh÷ng tiÕn bé khoa häc mét c¸ch ®Çy ®ñ ®Ó cã thÓ ®¸nh
gi¸ ®óng nh÷ng ph¸t minh mµ ngay c¶ b¶n th©n nh÷ng nhµ khoa häc
tù nhiªn lóc ®ã còng phÇn cßn kh«ng thõa nhËn, phÇn cßn cha biÕt
sö dông mét c¸ch ®Çy ®ñ? §ã lµ lçi t¹i nh÷ng ®iÒu kiÖn th¶m h¹i ë
§øc håi ®ã, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®· khiÕn cho nh÷ng ghÕ gi¸o s triÕt häc
®Òu do bän chiÕt trung chñ nghÜa chuyªn giÕt rÖp chiÕm ®o¹t hÕt, cßn
Phoi-¬-b¾c, ngêi vît tÊt c¶ nh÷ng bän ®ã mét trêi mét vùc, l¹i buéc
ph¶i n«ng d©n hãa vµ rÇu rÜ trong mét lµng nhá. NÕu nh Phoi-¬-b¾c
vÉn kh«ng tiÕp thu ®îc quan ®iÓm lÞch sö vÒ tù nhiªn, tõ nay trë
thµnh cã thÓ cã ®îc vµ trót bá ®îc tÊt c¶ c¸i g× lµ phiÕn diÖn trong
chñ nghÜa duy vËt Ph¸p, th× ®ã kh«ng ph¶i lµ lçi t¹i «ng.
Hai lµ, Phoi-¬-b¾c ®· hoµn toµn ®óng, khi «ng nãi r»ng chñ nghÜa
duy vËt thuÇn tóy khoa häc tù nhiªn lµ “c¬ së cña tßa kiÕn tróc tri
thøc con ngêi, nhng kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n tßa kiÕn tróc ®ã”. V×
chóng ta kh«ng nh÷ng chØ sèng trong giíi tù nhiªn, mµ cßn sèng trong
x· héi loµi ngêi, mµ x· héi loµi ngêi th× còng cã lÞch sö ph¸t triÓn cña
nã vµ khoa häc cña nã, kh«ng kÐm g× tù nhiªn. Do ®ã, vÊn ®Ò lµ lµm cho
khoa häc x· héi, nghÜa lµ toµn bé nh÷ng khoa häc ®îc gäi lµ khoa häc
lÞch sö vµ triÕt häc, phï hîp víi c¬ së duy vËt chñ nghÜa vµ x©y dùng l¹i
khoa häc x· héi phï hîp víi c¬ së ®ã. Song, Phoi-¬-b¾c kh«ng cã ®iÒu
kiÖn lµm viÖc ®ã. ë ®©y, mÆc dï cã “c¬ së”, «ng vÉn bÞ rµng buéc bëi
nh÷ng sîi d©y duy t©m chñ nghÜa cò, vµ chÝnh «ng ®· thõa nhËn nh
vËy khi «ng nãi r»ng: “§i lïi l¹i ®»ng sau, t«i hoµn toµn nhÊt trÝ víi
c¸c nhµ duy vËt chñ nghÜa, nhng khi tiÕn lªn phÝa tríc, t«i kh«ng
nhÊt trÝ víi hä”. Nhng ë ®©y, trong lÜnh vùc x· héi, ngêi kh«ng “tiÕn
lªn” ®îc vµ kh«ng vît qu¸ quan ®iÓm cña m×nh håi 1840 hay 1844
th× chÝnh lµ Phoi-¬-b¾c, vµ ®iÒu ®ã chñ yÕu còng l¹i lµ do cuéc ®êi c«
®¬n cña «ng ®· buéc «ng, - mét ngêi cÇn cã sù giao tiÕp víi x· héi h¬n
bÊt cø nhµ triÕt häc nµo kh¸c, - ph¶i nÆn tõ bé ãc c« ®¬n cña m×nh ra
nh÷ng t tëng, chø kh«ng ph¶i lµ s¸ng t¹o ra nh÷ng t tëng trong
cuéc gÆp gì h÷u nghÞ hoÆc thï ®Þch víi nh÷ng ngêi ngang tµi «ng.
Trªn lÜnh vùc ®ã, «ng vÉn cßn duy t©m ®Õn møc ®é nµo, ®iÒu ®ã chóng
ta sÏ xÐt tØ mØ sau.
ë ®©y, chóng ta cÇn lu ý thªm r»ng St¸c-c¬ t×m chñ nghÜa duy
t©m cña Phoi-¬-b¾c kh«ng ®óng chç.
“Phoi-¬-b¾c lµ ngêi duy t©m, «ng tin vµo sù tiÕn bé cña nh©n lo¹i” (tr.19). “C¬ së
nÒn mãng cña tÊt c¶, còng vÉn lµ chñ nghÜa duy t©m. §èi víi chóng ta, chñ nghÜa hiÖn
thùc kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c h¬n lµ c¸i b¶o vÖ chóng ta khái lÇm l¹c trong lóc chóng
ta theo ®uæi nh÷ng xu híng lý tëng cña chóng ta. Lßng tr¾c Èn, t×nh yªu vµ nhiÖt t×nh
®èi víi ch©n lý vµ chÝnh nghÜa, h¸ ch¼ng ph¶i lµ nh÷ng lùc lîng lý tëng hay sao?” (tr.
VIII.)
Tríc hÕt, ë ®©y, chñ nghÜa duy t©m ch¼ng qua chØ lµ sù theo
218 424
425
Lêi nhµ xuÊt b¶n
®uæi nh÷ng môc ®Ých lý tëng. Nhng nh÷ng môc ®Ých ®ã, nhiÒu
l¾m, còng chØ liªn quan mét c¸ch tÊt nhiªn tíi chñ nghÜa duy
t©m cña Can-t¬ vµ víi “mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi” cña Can-t¬ th«i;
song, ngay c¶ Can-t¬ còng gäi triÕt häc cña m×nh lµ “chñ nghÜa
duy t©m tiªn nghiÖm”, vµ gäi nh thÕ quyÕt kh«ng ph¶i v× triÕt
häc Êy còng bµn ®Õn c¶ nh÷ng lý tëng ®¹o ®øc, mµ lµ v× nh÷ng
lý do hoµn toµn kh¸c mµ St¸c-c¬ kh«ng thÓ kh«ng biÕt ®Õn. Sù
mª tÝn cho r»ng chñ nghÜa duy t©m triÕt häc xoay chung quanh
lßng tin vµo nh÷ng lý tëng ®¹o ®øc, nghÜa lµ nh÷ng lý tëng
x· héi, n¶y sinh ra ë ngoµi triÕt häc, ë nh÷ng ngêi phi-li-xtanh
§øc lµ nh÷ng ngêi ®· häc thuéc lßng, trong c¸c bµi th¬ cña Si-l¬,
mét sè ®o¹n vÒ tri thøc triÕt häc cÇn thiÕt cho hä. Kh«ng ai phª
ph¸n gay g¾t c¸i “mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi” bÊt lùc cña Can-t¬ (bÊt lùc
v× nã ®ßi hái c¸i kh«ng thÓ cã ®îc, vµ do ®ã, kh«ng bao giê ®i ®Õn
mét c¸i g× hiÖn thùc), kh«ng ai chÕ giÔu mét c¸ch tµn nhÉn nhiÖt
t×nh phi-li-xtanh cña Si-l¬ ®èi víi nh÷ng lý tëng kh«ng thÓ thùc
hiÖn ®îc (xem, ch¼ng h¹n, cuèn “HiÖn tîng häc”)324, h¬n chÝnh
Hª-ghen, nhµ duy t©m chñ nghÜa trän vÑn.
Hai lµ, kh«ng thÓ tr¸nh ®îc lµ tÊt c¶ c¸i g× thóc ®Èy con ngêi
ho¹t ®éng ®Òu ph¶i th«ng qua ®Çu ãc con ngêi, c¶ ¨n uèng còng vËy,
¨n uèng còng b¾t ®Çu b»ng c¶m gi¸c ®ãi kh¸t, do bé ãc c¶m thÊy, vµ
kÕt thóc b»ng c¶m gi¸c no còng do bé ãc c¶m thÊy. T¸c ®éng cña thÕ
giíi bªn ngoµi vµo con ngêi biÓu hiÖn trong ®Çu ãc con ngêi, ph¶n
¸nh vµo ®Êy díi h×nh thøc c¶m gi¸c, t tëng, ®éng c¬, biÓu hiÖn ý
chÝ, nãi tãm l¹i, biÓu hiÖn díi h×nh thøc nh÷ng “xu híng lý tëng”,
vµ díi h×nh thøc Êy trë thµnh nh÷ng “søc m¹nh lý tëng”. NÕu mét
ngêi chØ v× tu©n theo c¸c “xu híng lý tëng” vµ ®Ó cho “søc m¹nh lý
tëng” ¶nh hëng ®Õn m×nh - nÕu ®iÒu ®ã còng ®ñ ®Ó biÕn ngêi ®ã
thµnh mét nhµ duy t©m chñ nghÜa th× bÊt cø ngêi nµo ph¸t triÓn Ýt
nhiÒu b×nh thêng còng ®Òu lµ nhµ duy t©m chñ nghÜa bÈm sinh, vµ
nh thÕ th× lµm thÕ nµo mµ cã ®îc nh÷ng nhµ duy vËt chñ nghÜa n÷a?
Ba lµ, niÒm tin r»ng loµi ngêi, Ýt ra lµ trong giai ®o¹n hiÖn t¹i,
®ang vËn ®éng, nãi chung vµ xÐt toµn bé, theo híng tiÕn lªn, lµ mét
niÒm tin hoµn toµn kh«ng liªn quan g× ®Õn sù ®èi lËp gi÷a chñ nghÜa
duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Nh÷ng nhµ duy vËt chñ nghÜa Ph¸p cã
niÒm tin Êy ë mét møc ®é gÇn nh cuång tÝn, kh«ng kÐm g× nh÷ng nhµ
thÇn luËn325 V«n-te vµ Rót-x«, vµ hä thêng chÞu nh÷ng hy sinh c¸
nh©n hÕt søc lín lao cho niÒm tin ®ã. NÕu nh cã mét kÎ nµo hiÕn c¶
®êi m×nh cho “nhiÖt t×nh ®èi víi ch©n lý vµ chÝnh nghÜa” - c©u nµy nãi
theo nghÜa tèt - th× ngêi ®ã lµ §i-®¬-r« ch¼ng h¹n. NÕu st¸c-c¬ tuyªn
bè r»ng tÊt c¶ nh÷ng c¸i ®ã ®Òu lµ chñ nghÜa duy t©m th× ®iÒu ®ã chØ
chøng tá r»ng ë ®©y, tõ chñ nghÜa duy vËt, còng nh toµn bé sù ®èi lËp
gi÷a hai xu híng, ®· mÊt hÕt mäi ý nghÜa ®èi víi «ng ta.
Sù thùc lµ ë ®©y, St¸c-c¬ ®· nhîng bé - tuy cã thÓ lµ
nhîng bé mét c¸ch kh«ng cã ý thøc, - mét c¸ch kh«ng
thÓ tha thø ®îc tríc thµnh kiÕn phi-li-xtanh ®èi víi tõ
chñ nghÜa duy vËt, mét thµnh kiÕn b¾t nguån tõ sù vu
khèng kÐo dµi nhiÒu n¨m cña bän thÇy tu. Ngêi phi-li-
xtanh hiÓu chñ nghÜa duy vËt lµ sù phµm ¨n, sù say rîu,
kho¸i l¹c, cuéc sèng xa hoa, tÝnh kiªu ng¹o, sù h¸m tiÒn,
tÝnh hµ tiÖn, tham lam, ch¹y theo lîi nhuËn vµ sù lõa läc
ë së giao dÞch, nãi tãm l¹i lµ tÊt c¶ nh÷ng thãi xÊu bÈn
thØu mµ chÝnh b¶n th©n anh ta lÆng lÏ ham mª. Cßn chñ
nghÜa duy t©m th× anh ta hiÓu lµ niÒm tin vµo ®øc h¹nh,
vµo t×nh th¬ng yªu nh©n lo¹i vµ nãi chung lµ niÒm tin
vµo mét “thÕ giíi tèt ®Ñp h¬n” mµ anh ta ®em khoe khoang
tríc nh÷ng ngêi kh¸c, nhng b¶n th©n anh ta chØ tin
vµo nh÷ng ®iÒu ®ã chõng nµo mµ anh ta ph¶i tr¶i qua c¬n
®au ®Çu v× men say hay ph¸ s¶n, kÕt qu¶ tÊt nhiªn cña
nh÷ng ®iÒu th¸i qu¸ “duy vËt chñ nghÜa” thêng ngµy cña
anh ta. §ång thêi, anh ta h¸t bµi ca a thÝch cña anh ta:
219 426
427
Lêi nhµ xuÊt b¶n
Con ngêi lµ g× - Nöa thó vËt, nöa thiªn thÇn!
Ngoµi c¸i ®ã ra, St¸c-c¬ ®· cè g¾ng b¶o vÖ Phoi-¬-b¾c chèng l¹i
nh÷ng cuéc tÊn c«ng vµ nh÷ng häc thuyÕt cña bän phã gi¸o s hiÖn
®ang lªn tiÕng om sßm ë §øc díi danh nghÜa nh÷ng nhµ triÕt häc.
§iÒu ®ã h¼n lµ quan träng ®èi víi nh÷ng ngêi nµo quan t©m ®Õn ®¸m
con ch¸u tho¸i ho¸ Êy cña nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc; ®èi víi b¶n th©n
St¸c-c¬, ®iÒu ®ã h×nh nh còng cã thÓ tá ra cÇn thiÕt. Nhng chóng t«i
sÏ kh«ng lµm phiÒn ®éc gi¶.
III
Chñ nghÜa duy t©m thùc sù cña Phoi-¬-b¾c lé râ ra khi chóng ta
nghiªn cøu tíi triÕt häc t«n gi¸o vµ ®¹o ®øc häc cña «ng. Phoi-¬-b¾c
hoµn toµn kh«ng muèn xãa bá t«n gi¸o; «ng muèn hoµn thiÖn t«n gi¸o.
B¶n th©n triÕt häc còng ph¶i hßa vµo t«n gi¸o.
“C¸c thêi ®¹i cña loµi ngêi chØ kh¸c nhau bëi nh÷ng thay ®æi vÒ ph¬ng diÖn t«n
gi¸o. ChØ cã nh÷ng cuéc vËn ®éng lÞch sö ®i th¼ng vµo tr¸i tim con ngêi míi lµ nh÷ng
cuéc vËn ®éng ®¹t tíi nÒn t¶ng cña m×nh. Tr¸i tim kh«ng ph¶i lµ h×nh thøc cña t«n gi¸o,
v× vËy kh«ng thÓ nãi r»ng t«n gi¸o còng ph¶i ë trong tr¸i tim; tr¸i tim lµ b¶n chÊt cña
t«n gi¸o”326 (do St¸c-c¬ trÝch dÉn, tr.168).
Theo häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c, t«n gi¸o lµ mèi quan hÖ th¬ng yªu
gi÷a ngêi víi ngêi; mèi quan hÖ nµy, cho ®Õn nay, vÉn ®i t×m ch©n lý
cña nã ë sù ph¶n ¸nh huyÒn ¶o cña hiÖn thùc - ë sù trung gian cña mét
«ng thÇn hay nhiÒu «ng thÇn, tøc lµ nh÷ng h×nh ¶nh huyÒn ¶o cña c¸c
thuéc tÝnh cña con ngêi - nhng ngµy nay ®· t×m thÊy ch©n lý Êy, mét
c¸ch trùc tiÕp kh«ng cÇn cã trung gian, trong t×nh th¬ng yªu gi÷a “T«i”
vµ “Anh”. Vµ chÝnh v× thÕ mµ theo Phoi-¬-b¾c th× cuèi cïng t×nh yªu
nam n÷ lµ mét trong nh÷ng h×nh thøc cao nhÊt, nÕu kh«ng ph¶i lµ h×nh
thøc cao nhÊt, cña viÖc thùc hµnh t«n gi¸o míi cña «ng.
Nhng nh÷ng quan hÖ t×nh c¶m gi÷a ngêi vµ ngêi, nhÊt
lµ gi÷a nam vµ n÷, ®· cã ngay tõ khi cã con ngêi. §Æc biÖt
lµ t×nh yªu nam n÷ ®· ph¸t triÓn suèt trong t¸m thÕ kû gÇn
®©y vµ ®· giµnh ®îc mét vÞ trÝ lµm cho nã trë thµnh mét c¸i trôc
mµ toµn bé nÒn thi ca b¾t buéc ph¶i xoay xung quanh nã. Nh÷ng
220 428
429
Lêi nhµ xuÊt b¶n
t«n gi¸o tÝch cùc hiÖn hµnh chØ ®ãng khung trong viÖc ban sù t«n
phong tèi cao cho quy ®Þnh cña nhµ níc vÒ t×nh yªu nam n÷, tøc lµ
cho luËt h«n nh©n. Nh÷ng t«n gi¸o Êy, ngµy mai ®©y, cã thÓ biÕn ®i
hÕt mµ viÖc thùc hµnh t×nh yªu vµ t×nh b¹n còng vÉn sÏ kh«ng biÕn
®æi chót nµo. ë Ph¸p, trong kho¶ng thêi gian tõ 1793 ®Õn 1798, chÝnh
®¹o C¬ §èc thùc ra còng ®· biÕn mÊt ®Õn nçi b¶n th©n Na-p«-lª-«ng
còng kh«ng thÓ du nhËp nã trë l¹i mµ kh«ng gÆp khã kh¨n vµ ph¶n
kh¸ng; vµ trong kho¶ng thêi gian ®ã, kh«ng thÊy xuÊt hiÖn yªu cÇu
®ßi cã sù thay thÕ b»ng mét c¸i g× ®ã ®¹i lo¹i nh t«n gi¸o míi cña
Phoi-¬-b¾c c¶.
ë ®©y, chñ nghÜa duy t©m cña Phoi-¬-b¾c lµ ë chç «ng xÐt c¸c mèi
quan hÖ gi÷a ngêi vµ ngêi, dùa trªn c¶m t×nh ®èi víi nhau, nh
t×nh yªu nam n÷, t×nh b¹n, lßng th¬ng xãt, tinh thÇn tù hy sinh
v.v., kh«ng ®¬n gi¶n theo ®óng ý nghÜa mµ b¶n th©n chóng cã, kh«ng
liªn quan ®Õn håi øc vÒ mét t«n gi¸o ®Æc biÖt mµ chÝnh Phoi-¬-b¾c
còng cho lµ ®· thuéc vÒ dÜ v·ng; nhng tr¸i l¹i, Phoi-¬-b¾c cho r»ng
nh÷ng quan hÖ Êy chØ cã gi¸ trÞ ®Çy ®ñ, khi ngêi ta ®em l¹i cho
chóng mét sù t«n phong tèi cao b»ng c¸i tªn lµ t«n gi¸o. §èi víi «ng,
®iÒu chñ yÕu kh«ng ph¶i ë chç nh÷ng quan hÖ thuÇn tóy gi÷a ngêi
víi ngêi tån t¹i, mµ lµ ë chç nh÷ng quan hÖ Êy ph¶i ®îc coi lµ
mét thø t«n gi¸o míi, ch©n chÝnh. «ng ®ång ý thõa nhËn nh÷ng
quan hÖ Êy cã gi¸ trÞ ®Çy ®ñ khi ngêi ta ®ãng vµo nã mét con dÊu
t«n gi¸o. Tõ t«n gi¸o lµ b¾t nguån tõ tõ religare1* mµ ra, vµ lóc ®Çu
cã nghÜa lµ liªn hÖ. Do ®ã, mäi liªn hÖ gi÷a hai ngêi ®Òu lµ mét t«n
gi¸o. ChÝnh nh÷ng thñ thuËt tõ nguyªn nh vËy lµ ph¬ng kÕ cuèi
cïng cña triÕt häc duy t©m chñ nghÜa. Danh tõ kh«ng ®îc hiÓu
theo nghÜa mµ nã cã ®îc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö cña
viÖc sö dông nã trong thùc tÕ, mµ l¹i ®îc hiÓu theo nghÜa mµ nã
ph¶i cã theo nguån gèc cña nã. Nh thÕ lµ ngêi ta ®· n©ng t×nh
yªu nam n÷ vµ quan hÖ nam n÷ lªn ngang hµng mét “t«n gi¸o”
1* - liªn hÖ
®Ó cho tõ t«n gi¸o, quý gi¸ ®èi víi ký øc duy t©m chñ nghÜa,
kh«ng biÕn khái ng«n ng÷. Trong nh÷ng n¨m 40, c¸c nhµ c¶i
l¬ng chñ nghÜa ë Pa-ri theo xu híng Lu-i Bl¨ng còng ®· tõng
ph¸t biÓu ®óng nh vËy, hä cho r»ng mét ngêi kh«ng cã t«n
gi¸o th× còng nh mét con qu¸i vËt vµ nãi víi chóng ta r»ng:
Donc, l’athÐisme, c’est votre religion!1*. NÕu Phoi-¬-b¾c muèn
x©y dùng mét t«n gi¸o ch©n chÝnh trªn c¬ së mét quan ®iÓm c¨n
b¶n lµ duy vËt chñ nghÜa vÒ tù nhiªn th× nh vËy, ch¼ng kh¸c
g× quan niÖm hãa häc hiÖn ®¹i lµ gi¶ kim thuËt ch©n chÝnh. NÕu
t«n gi¸o cã thÓ tån t¹i kh«ng cÇn ®Õn Thîng ®Õ cña nã th× gi¶
kim thuËt còng kh«ng cÇn ®Õn viªn ®¸ triÕt häc cña nã. V¶ l¹i,
gi÷a thuËt gi¶ kim vµ t«n gi¸o cßn cã mét mèi liªn hÖ rÊt chÆt
chÏ. Viªn ®¸ triÕt häc cã nhiÒu ®Æc tÝnh gÇn nh thÇn th¸nh, vµ
c¸c nhµ gi¶ kim ë Hy L¹p vµ Ai CËp, trong hai thÕ kû ®Çu thuéc
kû nguyªn cña chóng ta, còng ®· gãp mét phÇn nµo ®ã vµo viÖc
x©y dùng häc thuyÕt C¬ §èc gi¸o, nh nh÷ng tµi liÖu do Cèp-p¬
vµ BÐt-tl« dÉn ra, ®· chøng minh.
Lêi kh¼ng ®Þnh cña Phoi-¬-b¾c cho r»ng “c¸c thêi ®¹i cña loµi ngêi
chØ kh¸c nhau bëi nh÷ng thay ®æi vÒ ph¬ng diÖn t«n gi¸o” lµ hoµn
toµn sai. ChØ cã thÓ nãi ®Õn nh÷ng bíc ngoÆt lÞch sö lín cã kÌm theo
nh÷ng sù thay ®æi vÒ t«n gi¸o, khi nãi ®Õn ba t«n gi¸o lín trªn thÕ giíi
®· tån t¹i cho ®Õn ngµy nay: ®¹o PhËt, ®¹o C¬ §èc, ®¹o Håi. Nh÷ng
t«n gi¸o cò, n¶y sinh mét c¸ch tù nhiªn trong c¸c bé l¹c vµ c¸c d©n téc
kh«ng hÒ cã tÝnh chÊt tuyªn truyÒn vµ mÊt hÕt søc ®Ò kh¸ng mét khi
nÒn ®éc lËp cña c¸c bé l¹c vµ cña c¸c d©n téc ®ã bÞ ph¸ vì; ë ngêi
GiÐc-manh th× chØ mét sù tiÕp xóc ®¬n gi¶n víi ®Õ chÕ thÕ giíi La
M· ®ang tan r· vµ víi ®¹o C¬ §èc toµn thÕ giíi mµ ®Õ chÕ La M·
võa míi thõa nhËn vµ phï hîp víi t×nh tr¹ng kinh tÕ, chÝnh trÞ
vµ tinh thÇn cña nã, còng ®· ®ñ ®Ó ®a ®Õn t×nh tr¹ng ®ã. ChØ cã
víi c¸c t«n gi¸o toµn thÕ giíi xuÊt hiÖn mét c¸ch Ýt nhiÒu nh©n
1* - VËy th× chñ nghÜa v« thÇn, ®ã lµ t«n gi¸o cña c¸c anh!
221 430
431
Lêi nhµ xuÊt b¶n
t¹o Êy vµ nhÊt lµ víi ®¹o C¬ §èc vµ ®¹o Håi th× chóng ta míi nhËn thÊy r»ng nh÷ng phong trµo lÞch sö phæ biÕn nhÊt ®Òu mang dÊu Ên t«n gi¸o. Nhng ngay c¶ trong lÜnh vùc ®¹o C¬ §èc, dÊu Ên t«n gi¸o Êy, ®èi víi c¸c cuéc c¸ch m¹ng cã ý nghÜa thÕ giíi, thËt ra còng chØ giíi h¹n ë c¸c giai ®o¹n ®Çu cña cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng cña giai cÊp t s¶n, suèt tõ thÕ kû XIII ®Õn thÕ kû XVII. Vµ ta kh«ng thÕ gi¶i thÝch ®iÒu ®ã b»ng tr¸i tim con ngêi vµ nhu cÇu t«n gi¸o cña con ngêi nh Phoi-¬-b¾c tëng, mµ ph¶i gi¶i thÝch b»ng toµn bé lÞch sö tríc ®©y cña thêi Trung cæ, thêi mµ ngêi ta kh«ng thÊy cã h×nh thøc t tëng nµo kh¸c ngoµi t«n gi¸o vµ thÇn häc. Song ®Õn thÕ kû XVIII, khi giai cÊp t s¶n ®· kh¸ m¹nh ®Ó lËp nªn mét hÖ t tëng riªng cña nã, phï hîp víi quan ®iÓm giai cÊp cña nã, th× lóc ®ã, nã lµm cuéc c¸ch m¹ng vÜ ®¹i vµ triÖt ®Ó cña nã, cuéc C¸ch m¹ng Ph¸p, mµ chØ dùa hoµn toµn vµo nh÷ng t tëng ph¸p luËt vµ chÝnh trÞ, vµ chØ quan t©m ®Õn t«n gi¸o trong chõng mùc t«n gi¸o c¶n ®êng nã. Nhng nã kh«ng nghÜ ®Õn viÖc thay t«n gi¸o cò b»ng t«n gi¸o míi: ai nÊy ®Òu biÕt lµ R«-be-xpi-e ®· thÊt b¹i trong viÖc ®ã nh thÕ nµo.
Kh¶ n¨ng cã ®îc nh÷ng t×nh c¶m thuÇn tóy con ngêi trong
quan hÖ víi ®ång lo¹i cña chóng ta vèn ®· lµ qu¸ th¶m h¹i bëi c¸i x·
héi ®îc x©y dùng trªn sù ®èi kh¸ng giai cÊp vµ sù thèng trÞ giai cÊp,
x· héi trong ®ã chóng ta buéc ph¶i sèng nªn chóng ta kh«ng cã chót
lý do nµo ®Ó lµm cho kh¶ n¨ng ®ã cµng trë nªn th¶m h¹i thªm n÷a,
b»ng c¸ch n©ng nh÷ng t×nh c¶m Êy lªn thµnh mét t«n gi¸o. Vµ còng
vËy, sù hiÓu biÕt cña chóng ta vÒ c¸c cuéc ®Êu tranh giai cÊp lÞch sö
vÜ ®¹i ®· bÞ lèi viÕt sö th«ng dông - nhÊt lµ ë §øc - lµm cho tèi mß
kh¸ ®ñ råi, nªn chóng ta kh«ng cÇn lµm cho sù hiÓu biÕt ®ã trë
thµnh hoµn toµn kh«ng thÓ cã ®îc b»ng c¸ch biÕn lÞch sö c¸c cuéc
®Êu tranh ®ã thµnh mét bé phËn phô thuéc gi¶n ®¬n cña lÞch sö gi¸o
héi. Ngay ë ®©y, râ rµng lµ ngµy nay chóng ta ®· bá xa Phoi-¬-b¾c
biÕt bao råi. Nh÷ng “®o¹n hay nhÊt” cña «ng ca tông t«n gi¸o míi cña
«ng vÒ t×nh yªu, ngµy nay ®· trë thµnh hoµn toµn kh«ng thÓ ®äc ®îc
n÷a.
T«n gi¸o duy nhÊt mµ Phoi-¬-b¾c nghiªn cøu nghiªm tóc lµ ®¹o C¬
§èc, t«n gi¸o toµn thÕ giíi cña ph¬ng T©y vµ ®îc x©y dùng trªn chñ
nghÜa ®éc thÇn. ¤ng chøng minh r»ng Chóa cña ®¹o C¬ §èc chØ lµ sù
ph¶n chiÕu h ¶o con ngêi. Song, b¶n th©n «ng Chóa ®ã l¹i lµ s¶n
phÈm cña mét qu¸ tr×nh trõu tîng ho¸ l©u dµi, lµ tinh hoa cña nhiÒu
«ng thÇn cña c¸c bé l¹c vµ c¸c d©n téc tríc kia. Vµ do ®ã, con ngêi
mµ Chóa chØ lµ mét h×nh ¶nh, còng kh«ng ph¶i lµ con ngêi hiÖn thùc
mµ lµ tinh hoa cña mét sè lín nh÷ng con ngêi hiÖn thùc, lµ con ngêi
trõu tîng, vËy còng l¹i chØ lµ mét h×nh ¶nh trong quan niÖm. Vµ
còng Phoi-¬-b¾c, ngêi mµ trªn mçi mét trang s¸ch cña m×nh ®Òu
tuyªn truyÒn kho¸i l¹c nhôc dôc vµ kªu gäi ®i s©u vµo c¸i cô thÓ, vµo
hiÖn thùc, th× nay l¹i trë thµnh hoµn toµn trõu tîng khi «ng b¾t ®Çu
nãi ®Õn kh«ng chØ nh÷ng quan hÖ tÝnh giao, mµ c¶ nh÷ng quan hÖ
kh¸c gi÷a ngêi víi ngêi.
Trong nh÷ng quan hÖ Êy, Phoi-¬-b¾c chØ thÊy cã mét mÆt: ®¹o ®øc.
Vµ ë ®©y, chóng ta l¹i mét lÇn n÷a ng¹c nhiªn vÒ sù nghÌo nµn qu¸
®çi cña Phoi-¬-b¾c so víi Hª-ghen. ®¹o ®øc häc cña Hª-ghen, hay häc
thuyÕt vÒ ®¹o ®øc, lµ triÕt häc ph¸p quyÒn vµ gåm cã: 1) ph¸p quyÒn
trõu tîng; 2) lu©n lý; 3) ®¹o ®øc. §¹o ®øc nµy l¹i bao gåm: gia ®×nh,
x· héi c«ng d©n, nhµ níc. ë ®©y, h×nh thøc lµ duy t©m chñ nghÜa bao
nhiªu th× néi dung l¹i lµ hiÖn thùc bÊy nhiªu. Toµn bé lÜnh vùc ph¸p
quyÒn, kinh tÕ, chÝnh trÞ ®Òu ®îc bao gåm trong néi dung ®ã, bªn
c¹nh ®¹o ®øc. Song, víi Phoi-¬-b¾c th× ngîc h¼n l¹i. VÒ h×nh thøc,
«ng lµ mét ngêi hiÖn thùc chñ nghÜa, «ng lÊy con ngêi lµm xuÊt
ph¸t ®iÓm; song «ng hoµn toµn kh«ng nãi ®Õn thÕ giíi trong ®ã con
222 432
433
Lêi nhµ xuÊt b¶n
ngêi Êy sèng, v× vËy con ngêi mµ «ng nãi, lu«n lu«n lµ con ngêi
trõu tîng vÉn chiÕm cø lÜnh vùc triÕt häc vÒ t«n gi¸o. ChÝnh lµ v×
con ngêi ®ã kh«ng ra ®êi tõ bông mÑ, mµ l¹i sinh ra tõ «ng thÇn
cña c¸c t«n gi¸o ®éc thÇn, nh con bím bay ra tõ c¸i kÐn, bëi thÕ
con ngêi ®ã còng kh«ng sèng trong mét thÕ giíi hiÖn thùc, mét thÕ
giíi ph¸t triÓn trong lÞch sö vµ x¸c ®Þnh vÒ mÆt lÞch sö; ®óng lµ ngêi
®ã cã quan hÖ víi nh÷ng ngêi kh¸c, song, mçi mét ngêi trong sè
nh÷ng ngêi kh¸c ®ã còng ®Òu lµ trõu tîng nh b¶n th©n ngêi ®ã
mµ th«i. Trong triÕt häc t«n gi¸o, dï sao chóng ta còng cßn thÊy ®µn
«ng vµ ®µn bµ, nhng trong ®¹o ®øc häc, sù ph©n biÖt ®ã l¹i biÕn mÊt.
§µnh r»ng ®«i khi Phoi-¬-b¾c còng cã nh÷ng c©u nh:
“Trong mét cung ®iÖn, ngêi ta suy nghÜ kh¸c trong mét tóp lÒu tranh”327 - “NÕu
nh v× ®ãi, v× nghÌo, mµ trong c¬ thÓ anh ta kh«ng cã chÊt dinh dìng, th× trong ®Çu ãc
anh, trong t×nh c¶m anh vµ trong tr¸i tim anh còng kh«ng cã chÊt nu«i ®¹o ®øc”328 -
“ChÝnh trÞ ph¶i trë thµnh t«n gi¸o cña chóng ta”329 v.v..
Song, Phoi-¬-b¾c hoµn toµn kh«ng biÕt dïng nh÷ng c©u nãi ®ã ®Ó
lµm g×; nh÷ng c©u nãi Êy vÉn chØ lµ nh÷ng c©u nãi su«ng, vµ b¶n th©n
St¸c-c¬ còng ph¶i thó nhËn r»ng ®èi víi Phoi-¬-b¾c, chÝnh trÞ lµ mét
lÜnh vùc kh«ng víi tíi ®îc, cßn
“Khoa häc vÒ x· héi, tøc x· héi häc, lµ mét terra incognita1*”330 ®èi víi «ng”.
Ngoµi ra, Phoi-¬-b¾c còng n«ng c¹n so víi Hª-ghen, khi bµn vÒ sù
®èi lËp gi÷a c¸i thiÖn vµ c¸i ¸c. Hª-ghen nhËn xÐt:
“Mét sè ngêi tëng nªu ra ®îc mét ®iÒu vÜ ®¹i khi nãi: con ngêi xÐt vÒ b¶n chÊt
lµ thiÖn, song ngêi ta quªn r»ng ngêi ta cßn nªu ra ®îc mét ®iÒu cßn vÜ ®¹i h¬n nÕu
nãi: con ngêi xÐt vÒ b¶n chÊt lµ ¸c”331.
Theo Hª-ghen, ¸c lµ h×nh thøc, díi cã ®éng lùc cña sù ph¸t
triÓn lÞch sö tù biÓu hiÖn ra. C©u ®ã cã hai nghÜa: mét mÆt, mçi
bíc tiÕn míi sÏ tÊt yÕu biÓu hiÖn ra nh lµ mét sù xóc ph¹m
tíi c¸i thiªng liªng, lµ mét sù næi lo¹n chèng l¹i tr¹ng th¸i cò,
®ang suy ®åi nhng ®îc tËp qu¸n thÇn th¸nh hãa, vµ mÆt
kh¸c, tõ khi ®èi lËp gi÷a c¸c giai cÊp x· héi xuÊt hiÖn th× chÝnh
1* - miÒn ®Êt cha biÕt tíi
nh÷ng dôc väng xÊu xa cña con ngêi, - lßng tham lam vµ sù thÌm
muèn quyÒn lùc - ®· trë thµnh c¸i ®ßn bÈy cho sù ph¸t triÓn lÞch sö.
§iÒu ®ã, lÞch sö cña chÕ ®é phong kiÕn vµ cña giai cÊp t s¶n, ch¼ng
h¹n, lµ b»ng chøng liªn tôc. Song, Phoi-¬-b¾c cha hÒ nghÜ ®Õn nghiªn
cøu vai trß lÞch sö cña ®iÒu ¸c vÒ mÆt ®¹o ®øc. §èi víi «ng, lÞch sö, nãi
chung, lµ mét lÜnh vùc kh«ng ®îc dÔ chÞu l¾m vµ ®¸ng ng¹i. ThËm
chÝ c©u ch©m ng«n sau ®©y cña «ng:
“Khi con ngêi míi võa sinh ra tõ giíi tù nhiªn, chØ lµ mét sinh vËt tù nhiªn ®¬n
thuÇn chø kh«ng ph¶i lµ ngêi. Con ngêi lµ s¶n phÈm cña con ngêi, cña v¨n hãa, vµ
cña lÞch sö”332,
ë «ng, thËm chÝ c©u ®ã còng hoµn toµn kh«ng ®a ®Õn kÕt qu¶ g× c¶.
V× thÕ, nh÷ng ®iÒu mµ Phoi-¬-b¾c nãi víi chóng ta vÒ ®¹o ®øc chØ
cã thÓ lµ hÕt søc nghÌo nµn. Lßng mong muèn h¹nh phóc lµ bÈm
sinh ë con ngêi, do ®ã, nã ph¶i lµ c¬ së cña mäi ®¹o ®øc. Song, lßng
mong muèn h¹nh phóc ph¶i chÞu hai sù uèn n¾n. Thø nhÊt, cña
nh÷ng hËu qu¶ tù nhiªn cña hµnh vi cña chóng ta: sau tr¸c t¸ng th×
®Õn ch¸n chêng, sau thãi quen ch¬i bêi qu¸ ®é th× ®Õn bÖnh tËt.
Thø hai, cña nh÷ng hËu qu¶ x· héi cña nh÷ng hµnh vi ®ã: nÕu nh
chóng ta kh«ng t«n träng lßng mong muèn h¹nh phóc ®ã cña nh÷ng
ngêi kh¸c th× nh÷ng ngêi ®ã sÏ ph¶n kh¸ng l¹i vµ ph¸ ho¹i lßng
mong muèn h¹nh phóc cña chóng ta. Do ®ã, nÕu nh chóng ta muèn
tháa m·n lßng mong muèn h¹nh phóc cña chóng ta, chóng ta ph¶i
biÕt ®¸nh gi¸ ®óng nh÷ng hËu qu¶ cña hµnh vi cña chóng ta, vµ
ngoµi ra, chóng ta ph¶i t«n träng nh÷ng ngêi kh¸c còng cã quyÒn
223 434
435
Lêi nhµ xuÊt b¶n
b×nh ®¼ng víi chóng ta trong viÖc mong muèn h¹nh phóc. Do ®ã, sù
tù h¹n chÕ mét c¸ch hîp lý b¶n th©n, vµ t×nh yªu - l¹i t×nh yªu! -
trong quan hÖ víi nh÷ng ngêi kh¸c, lµ nh÷ng quy t¾c c¬ b¶n cña
®¹o ®øc cña Phoi-¬-b¾c, mµ tõ ®ã rót ra nh÷ng quy t¾c kh¸c. Nh÷ng
lêi tr×nh bµy hÕt søc tµi t×nh cña Phoi-¬-b¾c, còng nh nh÷ng lêi khen
hÕt søc m¹nh mÏ cña St¸c-c¬ kh«ng thÓ che ®Ëy ®îc sù nghÌo nµn vµ
sù trèng rçng cña mÊy c©u nãi trªn.
NÕu nh con ngêi chØ ch¨m lo ®Õn b¶n th©n m×nh th× lßng mong
muèn h¹nh phóc cña hä chØ ®îc tháa m·n trong nh÷ng trêng hîp
rÊt h·n h÷u vµ hoµn toµn kh«ng cã lîi cho hä hay cho ngêi kh¸c. Con
ngêi cÇn ph¶i giao lu víi thÕ giíi bªn ngoµi, ph¶i cã nh÷ng ph¬ng
tiÖn ®Ó tháa m·n yªu cÇu cña m×nh: nghÜa lµ cÇn ph¶i cã thøc ¨n, mét
ngêi thuéc giíi tÝnh kh¸c m×nh, s¸ch vë, gi¶i trÝ, tranh luËn, ho¹t
®éng, vËt dông vµ ®èi tîng lao ®éng. Mét trong hai ®iÒu: hoÆc lµ ®¹o
®øc häc cña Phoi-¬-b¾c gi¶ ®Þnh r»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn vµ nh÷ng vËt
®Ó tho¶ m·n yªu cÇu ®ã th× hiÓn nhiªn mäi ngêi ®Òu cã, hoÆc lµ nã
chØ mang l¹i cho con ngêi nhiÒu lêi d¹y b¶o tèt nhng kh«ng ¸p dông
®îc; vµ nh vËy th× ®¹o ®øc häc ®ã kh«ng ®¸ng gi¸ mét xu ®èi víi
nh÷ng ngêi thiÕu nh÷ng ph¬ng tiÖn nãi trªn. Vµ ®ã lµ ®iÒu mµ
chÝnh Phoi-¬-b¾c còng ®· gi¶i thÝch b»ng lêi lÏ th¼ng th¾n:
“Trong mét cung ®iÖn ngêi ta suy nghÜ kh¸c trong mét tóp lÒu tranh. NÕu nh v×
®ãi, v× nghÌo, mµ trong c¬ thÓ anh kh«ng cã chÊt dinh dìng, th× trong ®Çu ãc anh, trong
t×nh c¶m cña anh vµ trong tr¸i tim anh còng kh«ng cã chÊt nu«i ®¹o ®øc”.
T×nh h×nh cã g× tèt h¬n trong lÜnh vùc quyÒn b×nh ®¼ng cña tÊt c¶
nh÷ng ngêi kh¸c vÒ h¹nh phóc? Phoi-¬-b¾c coi yªu s¸ch ®ã lµ cã tÝnh
b¾t buéc tuyÖt ®èi trong mäi thêi ®¹i vµ trong mäi hoµn c¶nh. Song,
quyÒn ®ã ®îc mäi ngêi thõa nhËn tõ bao giê? Trong thêi cæ, gi÷a n«
lÖ vµ chñ n«, trong thêi Trung cæ, gi÷a n«ng n« vµ b¸ tíc, cã bao giê
vÊn ®Ò b×nh ®¼ng vÒ h¹nh phóc ®îc ®Æt ra ch¨ng? H¸ ch¼ng ph¶i lµ
lßng mong muèn h¹nh phóc cña c¸c giai cÊp bÞ ¸p bøc bao giê còng bÞ
hy sinh mét c¸ch tµn nhÉn vµ “chÝnh ®¸ng” v× lßng mong muèn h¹nh
phóc cña giai cÊp thèng trÞ ®ã sao? Ph¶i, tríc kia nh thÕ lµ v« ®¹o
®øc, nhng ngµy nay, quyÒn b×nh ®¼ng Êy ®· ®îc thõa nhËn råi. -
§îc thõa nhËn trªn lêi nãi, tõ khi giai cÊp t s¶n, trong cuéc ®Êu
tranh chèng chÕ ®é phong kiÕn vµ ®Ó ph¸t triÓn nÒn s¶n xuÊt t b¶n
chñ nghÜa, buéc ph¶i thñ tiªu hÕt mäi ®Æc quyÒn ®¼ng cÊp, tøc ®Æc
quyÒn c¸ nh©n, vµ tríc hÕt lµ buéc ph¶i thi hµnh quyÒn b×nh ®¼ng cña
c¸ nh©n trong lÜnh vùc t ph¸p vµ sau ®ã dÇn dÇn c¶ trong lÜnh vùc
c«ng ph¸p n÷a. Nhng lßng mong muèn h¹nh phóc chØ cÇn mét phÇn
hÕt søc nhá ®Õn nh÷ng quyÒn tinh thÇn, mµ l¹i cÇn mét phÇn hÕt søc
lín ®Õn nh÷ng t liÖu vËt chÊt. ThÕ nhng s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa
chó ý lµm sao cho tuyÖt ®¹i ®a sè ngêi cã quyÒn b×nh ®¼ng chØ cã ®îc
chót Ýt c¸i tèi cÇn thiÕt cho cuéc sèng. Nh thÕ, nã còng ch¼ng t«n
träng quyÒn b×nh ®¼ng vÒ lßng mong muèn h¹nh phóc cña ®a sè, kh«ng
h¬n g× chÕ ®é chiÕm h÷u n« lÖ hay chÕ ®é n«ng n«. Cßn vÒ nh÷ng
ph¬ng tiÖn tinh thÇn cña h¹nh phóc, vÒ nh÷ng ph¬ng tiÖn gi¸o dôc
th× t×nh h×nh cã tèt h¬n kh«ng? H¸ ch¼ng ph¶i lµ b¶n th©n “«ng gi¸o
trêng tiÓu häc ®· chiÕn th¾ng ë Xa-®«-va”333 lµ mét nh©n vËt thÇn
tho¹i ®ã sao?
Nh thÕ cha ph¶i ®· hÕt. Theo häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c vÒ ®¹o
®øc th× së giao dÞch chøng kho¸n lµ ng«i ®Òn cao nhÊt cña ®¹o ®øc, nÕu
nh ë ®ã ngêi ta lu«n lu«n ®Çu c¬ mét c¸ch cã trÝ tuÖ. NÕu nh lßng
mong muèn h¹nh phóc cña t«i dÉn t«i ®Õn së giao dÞch vµ nÕu nh ë ®ã,
t«i biÕt c©n nh¾c thËt ®óng ®¾n nh÷ng hËu qu¶ cña hµnh ®éng cña t«i
sao cho nh÷ng hµnh ®éng ®ã chØ ®em l¹i cho t«i nh÷ng ®iÒu lîi, chø
kh«ng ®em l¹i mét sù bÊt lîi nµo, nghÜa lµ nÕu t«i lu«n lu«n cã lîi th×
®iÒu c¨n dÆn cña Phoi-¬-b¾c ®· ®îc hoµn thµnh. Vµ ®ång thêi, t«i hoµn
toµn kh«ng lµm h¹i ®Õn lßng mong muèn h¹nh phóc cña ngêi kh¸c, v×
ngêi Êy còng ®i tíi së giao dÞch mét c¸ch tù nguyÖn nh t«i, vµ khi ngêi
®ã giao dÞch ®Çu c¬ víi t«i, th× còng nh t«i, ngêi ®ã ®· theo ®uæi lßng
224 436
437
Lêi nhµ xuÊt b¶n
mong muèn h¹nh phóc cña m×nh. NÕu nh anh ta mÊt tiÒn th× chÝnh do
hµnh ®éng cña anh ta tá ra lµ v« ®¹o ®øc v× tÝnh to¸n sai, vµ b»ng c¸ch
buéc anh ta ph¶i chÞu sù trõng ph¹t xøng ®¸ng, t«i cã thÓ tù hµo r»ng
m×nh lµ mét Ra-®a-man-t¬ hiÖn ®¹i. T×nh yªu còng thèng trÞ c¶ ë së giao
dÞch trong chõng mùc nã kh«ng ph¶i chØ lµ mét lêi nãi t×nh c¶m, v× ë
së giao dÞch, mçi ngêi ®Òu nhê vµo ngêi kh¸c mµ tháa m·n lßng
mong muèn h¹nh phóc cña m×nh. ChÝnh ®ã lµ ®iÒu mµ t×nh yªu ph¶i
lµm vµ lµ c¸ch nã biÓu hiÖn hµnh ®éng cña nã trong thùc tiÔn. Do
®ã, nÕu nh t«i ®Çu c¬ mµ ®o¸n tríc ®îc ®óng kÕt qu¶ c«ng viÖc
cña t«i, nghÜa lµ ®Çu c¬ cã kÕt qu¶, th× nh thÕ lµ t«i ®· theo ®óng
nh÷ng yªu cÇu nghiªm ngÆt nhÊt cña ®¹o ®øc häc cña Phoi-¬-b¾c vµ
t«i sÏ cßn giµu thªm. Nãi mét c¸ch kh¸c, ®¹o ®øc häc cña Phoi-¬-b¾c
®îc gät giòa cho thÝch hîp víi x· héi t b¶n chñ nghÜa hiÖn nay, dï
«ng cã nh÷ng mong muèn nh thÕ nµo vµ nh÷ng ý ®Þnh nh thÕ nµo
®i ch¨ng n÷a.
Nhng t×nh yªu! V©ng, ®èi víi Phoi-¬-b¾c th× t×nh yªu, ë ®©u vµ bao
giê, còng lµ mét «ng thÇn l¾m phÐp l¹ cã thÓ gióp vît mäi khã kh¨n
cña ®êi sèng thùc tiÔn, vµ ®iÒu ®ã diÔn ra trong mét x· héi chia thµnh
nh÷ng giai cÊp cã nh÷ng lîi Ých ®èi lËp h¼n víi nhau! Do ®ã, nh÷ng vÕt
tÝch cuèi cïng cña tÝnh chÊt c¸ch m¹ng trong triÕt häc cña «ng ®Òu biÕn
mÊt hÕt vµ chØ cßn l¹i c¸i ®iÖp khóc cò kü: H·y yªu nhau ®i, h·y «m
nhau ®i, kh«ng cÇn ph©n biÖt nam n÷ vµ ®¼ng cÊp. - ThËt lµ giÊc m¬
thiªn h¹ thuËn hßa!
Tãm l¹i, häc thuyÕt cña Phoi-¬-b¾c vÒ ®¹o ®øc th× còng gièng nh
tÊt c¶ nh÷ng häc thuyÕt tríc ®ã. Nã ®îc gät giòa cho thÝch hîp víi
mäi thêi kú, mäi d©n téc, mäi hoµn c¶nh, vµ chÝnh v× thÕ mµ kh«ng bao
giê nã cã thÓ ®em ¸p dông ®îc ë ®©u c¶. Vµ ®èi víi thÕ giíi hiÖn thùc,
nã còng bÊt lùc nh c¸i mÖnh lÖnh tuyÖt ®èi cña Can-t¬ vËy. Trong
thùc tÕ, mçi giai cÊp vµ ngay c¶ mçi nghÒ nghiÖp ®Òu cã ®¹o ®øc riªng
cña m×nh, vµ ®Òu vi ph¹m ®¹o ®øc Êy, mçi khi thÊy cã thÓ vi ph¹m mµ
kh«ng bÞ trõng ph¹t, vµ thø t×nh yªu ph¶i ®oµn kÕt tÊt c¶ mäi ngêi,
th× l¹i biÓu hiÖn b»ng chiÕn tranh, xung ®ét, kiÖn tông, bÊt ®ång trong
gia ®×nh, ly dÞ vµ t×nh tr¹ng ngêi ra søc bãc lét ngêi.
225 438
439
Lêi nhµ xuÊt b¶n
Nhng lµm sao mµ ®µ kÝch thÝch m¹nh mÏ do Phoi-¬-b¾c t¹o ra l¹i
cã thÓ hoµn toµn v« hiÖu ngay c¶ víi b¶n th©n Phoi-¬-b¾c? ChØ lµ v×
Phoi-¬-b¾c kh«ng t×m thÊy con ®êng tho¸t khái v¬ng quèc cña sù
trõu tîng, mµ b¶n th©n «ng ghÐt cay ghÐt ®¾ng, ®Ó ®i tíi hiÖn thùc
sinh ®éng. ¤ng b¸m hÕt søc chÆt lÊy giíi tù nhiªn vµ con ngêi; song
®èi víi «ng, c¶ tù nhiªn lÉn con ngêi vÉn chØ lµ nh÷ng danh tõ mµ
th«i. ¤ng kh«ng biÕt nãi víi chóng ta mét c¸i g× chÝnh x¸c vÒ tù nhiªn
hiÖn thùc, còng nh vÒ con ngêi hiÖn thùc. Nhng ngêi ta chØ ®i ®îc
tõ con ngêi trõu tîng cña Phoi-¬-b¾c ®Õn nh÷ng con ngêi hiÖn thùc,
sinh ®éng, nÕu ngêi ta xÐt nh÷ng con ngêi ®ã trong hµnh ®éng lÞch
sö cña hä. Nhng Phoi-¬-b¾c l¹i tõ chèi lµm nh vËy, vµ v× thÕ mµ ®èi
víi «ng, c¸i n¨m 1848 mµ «ng kh«ng hiÓu ®îc, chØ cã nghÜa lµ sù ®o¹n
tuyÖt vÜnh viÔn víi thÕ giíi hiÖn thùc, lµ sù rót lui vµo c¶nh sèng Èn
dËt. Mét lÇn n÷a, chÞu tr¸ch nhiÖm chñ yÕu vÒ viÖc ®ã, l¹i vÉn lµ nh÷ng
quan hÖ x· héi ë níc §øc håi Êy, nh÷ng quan hÖ ®· ®a «ng ®Õn kÕt
côc ®¸ng th¬ng ®ã.
Song, bíc ®i mµ Phoi-¬-b¾c kh«ng thùc hiÖn ®îc th× vÉn ph¶i thùc
hiÖn; sù sïng b¸i con ngêi trõu tîng, c¸i h¹t nh©n ®ã cña t«n gi¸o
míi cña Phoi-¬-b¾c, tÊt ph¶i ®îc thay thÕ b»ng khoa häc nghiªn cøu
nh÷ng con ngêi hiÖn thùc vµ sù ph¸t triÓn lÞch sö cña hä. Sù ph¸t
triÓn tiÕp tôc Êy cña quan ®iÓm cña Phoi-¬-b¾c, vît ra ngoµi giíi h¹n
cña triÕt häc cña Phoi-¬-b¾c, ®· ®îc M¸c më ®Çu n¨m 1845 trong t¸c
phÈm “Gia ®×nh thÇn th¸nh”.
IV
St¬-rau-x¬, Bau-¬, StiÕc-n¬, Phoi-¬-b¾c lµ nh÷ng ngêi nèi dâi kh¸c
nhau cña triÕt häc Hª-ghen, trong chõng mùc hä kh«ng rêi bá lÜnh vùc
triÕt häc. Sau khi viÕt t¸c phÈm “Cuéc ®êi cña Giª-xu” vµ “Gi¸o lý”334,
St¬-rau-x¬ chØ chuyªn viÕt v¨n ch¬ng triÕt häc vµ lÞch sö gi¸o héi µ la
Rª-n¨ng; Bau-¬ chØ lµm ®îc mét c¸i g× ®ã cã ý nghÜa trong lÜnh vùc
lÞch sö nguån gèc ®¹o C¬ §èc. StiÕc-n¬ vÉn chØ lµ mét nh©n vËt nùc
cêi th«i, ngay c¶ sau khi Ba-cu-nin ®· ®em kÕt hîp víi Pru-®«ng vµ
gäi sù kÕt hîp ®ã lµ “chñ nghÜa v« chÝnh phñ”. ChØ cã Phoi-¬-b¾c lµ xuÊt
s¾c vÒ mÆt lµ nhµ triÕt häc. Nhng c¸i triÕt häc bay lîn trªn tÊt c¶ c¸c
khoa häc riªng biÖt vµ tæng hîp c¸c khoa häc Êy l¹i thµnh khoa häc cña
c¸c khoa häc th× ®èi víi Phoi-¬-b¾c vÉn lµ mét hµng rµo kh«ng thÓ vît
qua ®îc, mét vËt thiªng liªng bÊt kh¶ x©m ph¹m, - mµ víi t c¸ch lµ
nhµ triÕt häc, «ng còng dõng l¹i ë nöa ®êng, nöa díi th× duy vËt,
nhng nöa trªn th× l¹i duy t©m; «ng kh«ng biÕt b¸c bá Hª-ghen b»ng
vò khÝ phª ph¸n, mµ chØ ®¬n gi¶n vøt bá Hª-ghen, coi lµ v« dông, trong
khi Êy th× so víi sù phong phó b¸ch khoa cña hÖ thèng Hª-ghen, b¶n
th©n «ng còng kh«ng ®a ra ®îc ®iÒu g× tÝch cùc, nÕu kh«ng ph¶i lµ
chØ ®a ra ®îc mét t«n gi¸o huªnh hoang vÒ t×nh yªu vµ mét ®¹o ®øc
häc nghÌo nµn, bÊt lùc.
Nhng sù tan r· cña häc ph¸i Hª-ghen còng cßn lµm n¶y sinh
226 440
441
Lêi nhµ xuÊt b¶n
ra mét khuynh híng kh¸c, khuynh híng duy nhÊt thùc sù ®em l¹i
kÕt qu¶, - khuynh híng nµy chñ yÕu g¾n liÒn víi tªn tuæi cña M¸c1).
ë ®©y, sù ®o¹n tuyÖt víi triÕt häc Hª-ghen còng lµ kÕt qu¶ cña viÖc
quay trë l¹i quan ®iÓm duy vËt chñ nghÜa. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ ngêi ta
quyÕt ®Þnh quan niÖm thÕ giíi hiÖn thùc, - giíi tù nhiªn vµ lÞch sö -
®óng y nh nã hiÖn ra tríc bÊt cø ai ®Õn víi nã mµ kh«ng cã nh÷ng
®Þnh kiÕn bÞa ®Æt duy t©m chñ nghÜa; ngêi ta quyÕt ®Þnh hy sinh mét
c¸ch kh«ng th¬ng tiÕc tÊt c¶ nh÷ng ý kiÕn bÞa ®Æt duy t©m chñ nghÜa
kh«ng phï hîp víi nh÷ng sù thËt ®îc xÐt trong nh÷ng mèi liªn hÖ vèn
cã cña nh÷ng sù thËt ®ã víi nhau, chø kh«ng ph¶i xÐt trong nh÷ng mèi
liªn hÖ tëng tîng. Chñ nghÜa duy vËt thËt ra còng kh«ng cã ý nghÜa
nµo kh¸c h¬n thÕ. Nhng ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn mµ thÕ giíi quan duy vËt
chñ nghÜa ®îc ®èi xö mét c¸ch thËt sù nghiªm tóc vµ ®îc vËn dông
mét c¸ch qu¸n triÖt, Ýt ra lµ trªn nh÷ng nÐt c¬ b¶n, vµo tÊt c¶ c¸c lÜnh
vùc tri thøc ®îc nghiªn cøu.
Hª-ghen kh«ng bÞ g¹t ra mét bªn mét c¸ch ®¬n gi¶n. Tr¸i l¹i,
ngêi ta lÊy khÝa c¹nh c¸ch m¹ng ®· tr×nh bµy trªn kia cña
1) ë ®©y, cho phÐp t«i gi¶i thÝch mét ®iÒu cã liªn quan ®Õn c¸ nh©n t«i. GÇn ®©y,
ngêi ta ®· nhiÒu lÇn nãi ®Õn phÇn tham gia cña t«i trong viÖc x©y dùng häc thuyÕt ®ã
vµ v× vËy, t«i buéc ph¶i nãi vµi lêi ®Ó gi¶i quyÕt døt kho¸t vÊn ®Ò. T«i kh«ng thÓ phñ
nhËn r»ng tríc khi céng t¸c víi M¸c vµ trong 40 n¨m céng t¸c víi M¸c, t«i ®· gãp mét
phÇn cña riªng m×nh vµo viÖc x©y dùng, nhÊt lµ vµo viÖc ph¸t triÓn häc thuyÕt Êy. Nhng
®¹i bé phËn nh÷ng t tëng chØ ®¹o c¬ b¶n, nhÊt lµ trong c¸c lÜnh vùc kinh tÕ vµ lÞch sö,
vµ ®Æc biÖt lµ viÖc tr×nh bµy nh÷ng t tëng Êy thµnh nh÷ng c«ng thøc chÆt chÏ cuèi
cïng, ®Òu lµ thuéc vÒ M¸c. PhÇn ®ãng gãp cña t«i - kh«ng kÓ cã thÓ ngo¹i trõ mét vµi
lÜnh vùc chuyªn m«n - th× kh«ng cã t«i, M¸c vÉn cã thÓ lµm ®îc. Nhng ®iÒu mµ M¸c ®·
lµm th× t«i kh«ng thÓ lµm ®îc. M¸c ®øng cao h¬n, nh×n xa h¬n, réng h¬n vµ nhanh h¬n
tÊt c¶ chóng t«i. M¸c lµ mét thiªn tµi. Cßn chóng t«i may l¾m còng chØ lµ nh÷ng tµi n¨ng
th«i. NÕu kh«ng cã M¸c th× lý luËn thËt khã mµ ®îc nh ngµy nay. V× vËy, lý luËn ®ã
mang tªn cña M¸c lµ ®iÒu chÝnh ®¸ng.
triÕt häc Hª-ghen, tøc lµ ph¬ng ph¸p biÖn chøng, lµm ®iÓm xuÊt
ph¸t. Nhng díi h×nh thøc kiÓu Hª-ghen th× ph¬ng ph¸p Êy l¹i
kh«ng dïng ®îc. ë Hª-ghen, biÖn chøng lµ sù tù ph¸t triÓn cña ý
niÖm. ý niÖm tuyÖt ®èi kh«ng nh÷ng tån t¹i vÜnh viÔn - kh«ng biÕt ë
®©u - mµ cßn lµ linh hån sinh ®éng thËt sù cña toµn bé thÕ giíi hiÖn
tån. ý niÖm ®ã ph¸t triÓn ®Ó trë vÒ b¶n th©n nã, th«ng qua tÊt c¶
nh÷ng giai ®o¹n chuÈn bÞ, tøc lµ nh÷ng giai ®äan ®· ®îc nghiªn
cøu tØ mØ trong cuèn “L«-gÝch häc”, vµ tÊt c¶ nh÷ng giai ®o¹n Êy ®·
n»m ngay trong b¶n th©n ý niÖm. Sau ®ã, nã “tù tha hãa” b»ng c¸ch
chuyÓn hãa thµnh giíi tù nhiªn, trong ®ã, kh«ng cã ý thøc vÒ b¶n
th©n vµ hãa thµnh tÝnh tÊt yÕu tù nhiªn, ý niÖm tuyÖt ®èi Êy tr¶i
qua mét sù ph¸t triÓn míi vµ cuèi cïng trë l¹i tù ý thøc trong con
ngêi; c¸i tù ý thøc ®ã x©y dùng b¶n th©n nã trong lÞch sö tõ h×nh
th¸i th« s¬ ®Ó råi, cuèi cïng, l¹i hoµn toµn trë vÒ víi b¶n th©n nã
trong triÕt häc cña Hª-ghen. ë Hª-ghen, sù ph¸t triÓn biÖn chøng
biÓu hiÖn trong giíi tù nhiªn vµ trong lÞch sö, - tøc lµ mèi liªn hÖ
nh©n qu¶ cña sù vËn ®éng tiÕn lªn tõ thÊp ®Õn cao th«ng qua tÊt
c¶ nh÷ng sù vËn ®éng ch÷ chi vµ nh÷ng bíc thôt lïi t¹m thêi, -
chØ lµ sù sao chÐp l¹i sù tù vËn ®éng cña ý niÖm, mét sù tù vËn
®éng diÔn ra vÜnh viÔn, kh«ng biÕt ë ®©u, nhng dï sao còng ®éc
lËp ®èi víi mäi bé ãc ®ang t duy cña con ngêi. Sù xuyªn t¹c
mang tÝnh chÊt t tëng Êy lµ c¸i cÇn ph¶i g¹t bá. Chóng t«i l¹i trë
vÒ víi quan ®iÓm duy vËt vµ thÊy r»ng nh÷ng ý niÖm trong ®Çu ãc
cña chóng ta lµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña sù vËt hiÖn thùc, chø kh«ng
xem nh÷ng sù vËt hiÖn thùc lµ nh÷ng ph¶n ¸nh cña giai ®o¹n nµy
hay giai ®o¹n kh¸c cña ý niÖm tuyÖt ®èi. Do ®ã, phÐp biÖn chøng
®îc quy thµnh khoa häc vÒ c¸c quy luËt chung cña sù vËn ®éng cña
thÕ giíi bªn ngoµi còng nh cña t duy con ngêi, - víi hai lo¹i quy
luËt ®ång nhÊt vÒ thùc chÊt, nhng kh¸c nhau vÒ biÓu hiÖn; theo ý
nghÜa lµ bé ãc con ngêi cã thÓ vËn dông nh÷ng quy luËt ®ã mét c¸ch
cã ý thøc, cßn trong tù nhiªn, - vµ cho ®Õn nay, phÇn lín c¶ trong lÞch
227 442
443
Lêi nhµ xuÊt b¶n
sö loµi ngêi, - nh÷ng quy luËt ®ã tù më cho m×nh mét con ®êng ®i,
mét c¸ch v« ý thøc, díi h×nh thøc tÝnh tÊt yÕu bªn ngoµi, gi÷a mét
lo¹t v« cïng tËn nh÷ng sù ngÉu nhiªn bÒ ngoµi. Nhng nh vËy th×
b¶n th©n biÖn chøng cña ý niÖm còng chØ ®¬n thuÇn lµ sù ph¶n ¸nh cã
ý thøc cña sù vËn ®éng biÖn chøng cña thÕ giíi hiÖn thùc; vµ lµm nh
vËy, lµ phÐp biÖn chøng cña Hª-ghen ®· ®îc ®Æt ngîc l¹i, hay nãi
®óng h¬n, tõ chç tríc kia nã ®øng b»ng ®Çu, b©y giê ngêi ta ®Æt nã
®øng b»ng ch©n. Vµ ®iÒu ®¸ng chó ý lµ phÐp biÖn chøng duy vËt chñ
nghÜa ®ã, c¸i mµ trong nhiÒu n¨m vÉn lµ mét c«ng cô lao ®éng tèt nhÊt
cña chóng t«i vµ lµ mét vò khÝ s¾c bÐn nhÊt cña chóng t«i th× kh«ng
ph¶i chØ do riªng chóng t«i ph¸t hiÖn ra, mµ ngoµi ra, cßn do mét c«ng
nh©n §øc, Gi«-dÐp §i-x¬-ghen1), ph¸t hiÖn ra mét c¸ch ®éc lËp víi
chóng t«i vµ c¶ víi Hª-ghen n÷a.
Nhng nh thÕ lµ mÆt c¸ch m¹ng cña triÕt häc Hª-ghen ®îc
kh«i phôc l¹i vµ ®ång thêi ®îc gi¶i tho¸t khái nh÷ng ®å trang søc
duy t©m chñ nghÜa, tøc lµ nh÷ng c¸i ®· c¶n trë Hª-ghen vËn dông
khÝa c¹nh c¸ch m¹ng ®ã mét c¸ch qu¸n triÖt. T tëng c¬ b¶n vÜ ®¹i
cho r»ng kh«ng nªn coi thÕ giíi lµ mét tæng hßa nh÷ng sù vËt ®·
hoµn thµnh, mµ lµ tæng hßa nh÷ng qu¸ tr×nh trong ®ã c¸c sù vËt, bÒ
ngoµi h×nh nh kh«ng biÕn ®æi, còng nh c¸c ph¶n ¸nh t tëng cña
nh÷ng sù vËt vµo ®Çu ãc chóng ta, tøc lµ nh÷ng ý niÖm, ®Òu tr¶i qua
mét sù biÕn ®æi kh«ng ngõng lµ sù ph¸t sinh vµ sù tiªu vong; trong
®ã, bÊt chÊp tÊt c¶ nh÷ng sù ngÉu nhiªn bÒ ngoµi vµ tÊt c¶ nh÷ng
bíc thôt lïi t¹m thêi, mét sù ph¸t triÓn tiÕn lªn rót cuéc vÉn ®îc
thùc hiÖn, - t tëng c¬ b¶n vÜ ®¹i ®ã, ®Æc biÖt lµ tõ Hª-ghen trë ®i,
®· ¨n s©u vµo trong ý thøc chung ®Õn nçi díi h×nh thøc chung Êy,
nã hÇu nh kh«ng bÞ ai b¸c bá n÷a. Song, thõa nhËn nã trªn lêi nãi
1) Xem “B¶n chÊt lao ®éng trÝ ãc, do mét ®¹i biÓu lao ®éng ch©n tay tr×nh bµy”, H¨m-
buèc, Mai-xn¬ xuÊt b¶n335.
lµ mét viÖc, cßn vËn dông nã vµo tõng trêng hîp riªng biÖt, vµo tõng
lÜnh vùc nghiªn cøu nhÊt ®Þnh, l¹i lµ mét viÖc kh¸c. Nhng nÕu nh
trong khi nghiªn cøu, chóng ta lu«n lu«n xuÊt ph¸t tõ quan ®iÓm ®ã
th× chóng ta sÏ th«i h¼n kh«ng bao giê cßn ®ßi hái nh÷ng gi¶i ph¸p cuèi
cïng vµ nh÷ng ch©n lý vÜnh cöu n÷a; chóng ta sÏ lu«n lu«n cã ý thøc
vÒ tÝnh h¹n chÕ tÊt yÕu cña tÊt c¶ nh÷ng tri thøc mµ chóng ta thu ®îc
vµ vÒ sù tïy thuéc cña chóng vµo nh÷ng hoµn c¶nh trong ®ã chóng ta
®· thu ®îc chóng. MÆt kh¸c, chóng ta kh«ng cßn bÞ chi phèi bëi
nh÷ng sù ®èi lËp kh«ng thÓ kh¾c phôc ®îc ®èi víi siªu h×nh häc cò
vÉn cßn ®îc lu hµnh réng r·i, tøc lµ nh÷ng sù ®èi lËp gi÷a ch©n lý vµ
lÇm l¹c, gi÷a thiÖn vµ ¸c, gi÷a ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt, gi÷a tÊt nhiªn
vµ ngÉu nhiªn. Chóng ta biÕt r»ng nh÷ng sù ®èi lËp ®ã chØ cã gi¸ trÞ
t¬ng ®èi th«i: c¸i hiÖn nay ®îc thõa nhËn lµ ®óng còng cã mÆt sai bÞ
che giÊu cña nã, sÏ béc lé ra sau nµy, còng nh c¸i hiÖn nay bÞ coi lµ
sai, l¹i còng cã mÆt ®óng cña nã, nhê ®ã mµ tríc kia cã thÓ ®îc coi lµ
®óng; c¸i mµ ngêi ta qu¶ quyÕt cho lµ tÊt yÕu l¹i hoµn toµn do nh÷ng
ngÉu nhiªn thuÇn tóy cÊu thµnh, vµ c¸i ®îc coi lµ ngÉu nhiªn, l¹i lµ
h×nh thøc, díi ®ã Èn nÊp c¸i tÊt yÕu, vµ v.v..
Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu vµ t duy cò mµ Hª-ghen gäi lµ ph¬ng
ph¸p “siªu h×nh”, tøc lµ ph¬ng ph¸p chñ yÕu nghiªn cøu nh÷ng sù vËt
nh lµ ®· hoµn thµnh, cè ®Þnh, ph¬ng ph¸p mµ tµn tÝch cho ®Õn nay
vÉn cßn tiÕp tôc b¸m chÆt vµo ®Çu ãc con ngêi, - ph¬ng ph¸p ®ã, vµo
thêi cña nã, ®· cã c¨n cø lÞch sö lín cña nã. CÇn ph¶i nghiªn cøu c¸c sù
vËt tríc khi cã thÓ b¾t tay nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh. Tríc hÕt cÇn
ph¶i biÕt mét sù vËt nµo ®Êy lµ c¸i g×, råi míi cã thÓ nghiªn cøu nh÷ng
sù biÕn ®æi diÔn ra trong sù vËt ®ã. Trong c¸c khoa häc tù nhiªn, t×nh
h×nh lµ nh vËy. Siªu h×nh häc cò - cho r»ng c¸c sù vËt ®· ®îc cÊu
t¹o nhÊt thµnh bÊt biÕn, - lµ s¶n phÈm cña mét khoa häc tù nhiªn
nghiªn cøu nh÷ng vËt v« sinh vµ nh÷ng vËt h÷u sinh nh lµ nh÷ng
228 444
445
Lêi nhµ xuÊt b¶n
vËt nhÊt thµnh bÊt biÕn. Nhng khi viÖc nghiªn cøu Êy tiÕn ®Õn møc cã
thÓ cã ®îc bíc tiÕn quyÕt ®Þnh, nghÜa lµ bíc chuyÓn sang nghiªn
cøu cã hÖ thèng nh÷ng biÕn ®æi mµ nh÷ng vËt ®ã tr¶i qua ë ngay trong
tù nhiªn th× lóc ®ã, trong lÜnh vùc triÕt häc, giê c¸o chung cña siªu
h×nh häc cò ®· ®iÓm. Vµ thùc vËy, nÕu nh ®Õn cuèi thÕ kû tríc, khoa
häc tù nhiªn chñ yÕu lµ mét khoa häc su tËp, mét khoa häc vÒ c¸c vËt
nhÊt thµnh bÊt biÕn, th× trong thÕ kû cña chóng ta, khoa häc tù nhiªn,
vÒ thùc chÊt, ®· trë thµnh mét khoa häc hÖ thèng hãa, khoa häc vÒ c¸c
qu¸ tr×nh, vÒ sù ph¸t triÓn vµ sù ph¸t triÓn cña c¸c sù vËt ®ã vµ vÒ mèi
liªn hÖ g¾n bã c¸c qu¸ tr×nh ®ã cña tù nhiªn thµnh mét chØnh thÓ lín.
Sinh lý häc nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh trong c¬ thÓ thùc vËt vµ ®éng vËt;
bµo thai häc nghiªn cøu sù ph¸t triÓn cña tõng c¬ thÓ mét, tõ lóc cßn lµ
mÇm mèng ®Õn khi trëng thµnh, vµ ®Þa chÊt häc nghiªn cøu sù h×nh
thµnh dÇn dÇn cña vá qu¶ ®Êt, - tÊt c¶ nh÷ng khoa häc ®ã lµ con ®Î cña
thÕ kû chóng ta.
Nhng ®Æc biÖt cã ba ph¸t hiÖn vÜ ®¹i ®· lµm cho kiÕn thøc cña
chóng ta vÒ mèi liªn hÖ cña c¸c qu¸ tr×nh tù nhiªn tiÕn lªn nh÷ng bíc
khæng lå:
Thø nhÊt, sù ph¸t hiÖn ra tÕ bµo, mét ®¬n vÞ tõ ®ã toµn bé c¬ thÓ
cña thùc vËt vµ ®éng vËt ph¸t triÓn lªn b»ng c¸ch t¨ng gÊp béi vµ ph©n
hãa, ®Õn møc lµ ngêi ta ®· c«ng nhËn r»ng kh«ng nh÷ng sù ph¸t triÓn
vµ sù trëng thµnh cña tÊt c¶ c¸c c¬ thÓ cao cÊp ®Òu diÔn ra theo mét
quy luËt phæ biÕn duy nhÊt, vµ cßn c«ng nhËn r»ng kh¶ n¨ng biÕn hãa
cña tÕ bµo lµ con ®êng theo ®ã c¸c c¬ thÓ cã thÓ biÕn hãa vÒ chñng
lo¹i, vµ do ®ã, cã thÓ tr¶i qua mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn kh«ng chØ lµ c¸
thÓ mµ th«i.
Thø hai, sù ph¸t hiÖn ra sù chuyÓn hãa cña n¨ng lîng,
nã chØ cho chóng ta thÊy r»ng tÊt c¶ nh÷ng c¸i gäi lµ lùc
ho¹t ®éng tríc hÕt trong tù nhiªn v« c¬, - lùc c¬ giíi vµ c¸i bæ sung cña
nã, c¸i gäi lµ thÕ n¨ng, nhiÖt, phãng x¹ (¸nh s¸ng, resp.1* nhiÖt x¹),
®iÖn tõ, n¨ng lîng hãa häc, - lµ nh÷ng h×nh thøc biÓu hiÖn kh¸c nhau
cña mét sù vËn ®éng phæ biÕn chuyÓn tõ c¸i nä sang c¸i kia theo nh÷ng
tû lÖ nhÊt ®Þnh vÒ sè lîng, thµnh ra khi mét sè lîng nµo ®ã cña mét
h×nh thøc biÕn ®i th× cã mét sè lîng nµo ®ã cña mét h×nh thøc kh¸c
xuÊt hiÖn, vµ nh vËy toµn bé sù vËn ®éng cña tù nhiªn quy l¹i thµnh
mét qu¸ tr×nh chuyÓn hãa kh«ng ngõng tõ mét h×nh thøc nµy sang mét
h×nh thøc kh¸c.
Cuèi cïng lµ sù chøng minh, do §¸c-uyn ®Ò ra ®Çu tiªn, r»ng tÊt c¶
c¸c s¶n phÈm cña tù nhiªn hiÖn ®ang bao quanh ta, kÓ c¶ con ngêi,
®Òu lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn l©u dµi tõ mét sè nhá mÇm
mèng ®¬n bµo lóc ®Çu, r»ng nh÷ng mÇm mèng nµy th× l¹i sinh ra tõ
mét chÊt nguyªn sinh hay an-bu-min ®îc cÊu thµnh b»ng con ®êng
hãa häc.
Nhê ba ph¸t hiÖn vÜ ®¹i ®ã vµ nhê nh÷ng thµnh tùu lín lao kh¸c
cña khoa häc tù nhiªn mµ ngµy nay chóng ta cã thÓ chøng minh
nh÷ng nÐt lín cña mèi liªn hÖ gi÷a c¸c qu¸ tr×nh cña tù nhiªn kh«ng
nh÷ng trong c¸c lÜnh vùc riªng biÖt, mµ c¶ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c lÜnh
vùc riªng biÖt Êy nãi chung vµ cã thÓ tr×nh bµy mét bøc tranh bao
qu¸t vÒ mèi liªn hÖ trong tù nhiªn, díi mét h×nh thøc gÇn nh cã hÖ
thèng, b»ng c¸c sù kiÖn do chÝnh khoa häc tù nhiªn thùc nghiÖm cung
cÊp. Tríc kia, viÖc cung cÊp mét bøc tranh bao qu¸t nh vËy lµ
nhiÖm vô cña c¸i gäi lµ triÕt häc vÒ tù nhiªn. TriÕt häc ®ã chØ cã thÓ
lµm nhiÖm vô Êy b»ng c¸ch thay thÕ mèi liªn hÖ hiÖn thùc cha biÕt,
b»ng nh÷ng mèi liªn hÖ tëng tîng, h ¶o, b»ng c¸ch thay nh÷ng
sù kiÖn cßn thiÕu b»ng nh÷ng ®iÒu tëng tîng vµ b»ng c¸ch lÊp
nh÷ng lç hæng trong hiÖn thùc b»ng sù tëng tîng ®¬n thuÇn. Khi lµm
1* - respektive - nghÜa lµ
229 446
447
Lêi nhµ xuÊt b¶n
nh thÕ, triÕt häc vÒ tù nhiªn ®· cã ®îc nhiÒu t tëng thiªn tµi, ®·
dù ®o¸n tríc ®îc nhiÒu ph¸t hiÖn sau nµy, nhng ®ång thêi nã
còng ®a ra nhiÒu ®iÒu v« lý, nhng kh«ng thÓ nµo kh¸c thÕ ®îc.
HiÖn nay, tøc lµ lóc mµ chóng ta chØ cÇn xem xÐt nh÷ng kÕt qu¶ cña
viÖc nghiªn cøu giíi tù nhiªn mét c¸ch biÖn chøng, nghÜa lµ c¨n cø
vµo sù liªn hÖ vèn cã cña sù vËt, lµ cã thÓ ®i ®Õn mét “hÖ thèng cña tù
nhiªn” tháa m·n ®èi víi thêi ®¹i cña chóng ta, vµ lµ lóc mµ tÝnh chÊt
biÖn chøng cña mèi liªn hÖ Êy chi phèi - dï muèn hay kh«ng - ngay
c¶ ®Çu ãc c¸c nhµ khoa häc tù nhiªn ®îc ®µo t¹o ë trêng häc siªu
h×nh, - hiÖn nay, triÕt häc vÒ tù nhiªn ®· c¸o chung. Mäi mu toan
kh«i phôc l¹i triÕt häc vÒ tù nhiªn kh«ng nh÷ng lµ mét viÖc thõa, mµ
cßn lµ mét bíc thôt lïi.
Song, ®iÒu ®· ®óng víi giíi tù nhiªn mµ chóng ta coi lµ mét qu¸
tr×nh ph¸t triÓn lÞch sö, th× còng ®óng víi tÊt c¶ c¸c bé m«n cña lÞch sö
x· héi vµ còng ®óng víi toµn bé c¸c khoa häc nghiªn cøu nh÷ng c¸i
thuéc vÒ con ngêi (vµ thuéc vÒ thÇn th¸nh). Còng gièng nh triÕt häc
vÒ tù nhiªn, triÕt häc vÒ lÞch sö, vÒ ph¸p quyÒn, vÒ t«n gi¸o, v.v., biÓu
hiÖn ë chç lµ ®em mèi liªn hÖ do ®Çu ãc c¸c nhµ triÕt häc nghÜ ra thay
cho mèi liªn hÖ hiÖn thùc mµ ngêi ta ph¶i v¹ch ra gi÷a c¸c sù biÕn; ë
chç lµ coi lÞch sö, trong toµn bé còng nh trong nh÷ng bé phËn riªng
biÖt cña nã, lµ sù thùc hiÖn dÇn dÇn nh÷ng ý niÖm vµ h¬n n÷a, dÜ
nhiªn lu«n lu«n lµ sù thùc hiÖn dÇn dÇn nh÷ng ý niÖm a thÝch cña
chÝnh nhµ triÕt häc. Thµnh thö, lÞch sö lµm viÖc mét c¸ch v« ý thøc,
nhng kh«ng sao tr¸nh khái híng theo mét môc ®Ých lý tëng nhÊt
®Þnh, ®îc ®Þnh ra tõ tríc - môc ®Ých nµy, ë Hª-ghen ch¼ng h¹n, lµ sù
thùc hiÖn ý niÖm tuyÖt ®èi cña «ng - vµ c¸i xu híng kh«ng thÓ cìng l¹i
muèn ®¹t tíi ý niÖm tuyÖt ®èi cÊu thµnh mèi liªn hÖ bªn trong cña c¸c sù
biÕn lÞch sö. Nh vËy lµ mèi liªn hÖ hiÖn thùc mµ ngêi ta cha biÕt,
®îc thay thÕ b»ng mét ý trêi thÇn bÝ míi, kh«ng cã ý thøc hay dÇn dÇn
®¹t tíi ý thøc. Cho nªn ë ®©y, còng hÖt nh trong lÜnh vùc tù nhiªn,
cÇn ph¶i lo¹i bá nh÷ng mèi liªn hÖ nh©n t¹o Êy, b»ng c¸ch t×m ra
nh÷ng mèi liªn hÖ hiÖn thùc - mét nhiÖm vô mµ xÐt ®Õn cïng, lµ ph¶i
ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt vËn ®éng chung, nh÷ng quy luËt chi phèi
lÞch sö cña x· héi loµi ngêi.
Song lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi, vÒ c¨n b¶n, kh¸c víi lÞch sö ph¸t
triÓn cña tù nhiªn ë mét ®iÓm. Trong tù nhiªn (chõng nµo chóng ta
kh«ng xÐt ®Õn ¶nh hëng ngîc trë l¹i cña con ngêi ®èi víi tù nhiªn)
chØ cã nh÷ng nh©n tè v« ý thøc vµ mï qu¸ng t¸c ®éng lÉn nhau, vµ
chÝnh trong sù t¸c ®éng lÉn nhau Êy mµ quy luËt chung biÓu hiÖn ra.
Cßn ë ®©y, - trong v« sè nh÷ng c¸i ngÉu nhiªn bÒ ngoµi, thÊy ®îc ë
ngoµi mÆt, còng nh trong nh÷ng kÕt qu¶ cuèi cïng chøng thùc sù tån
t¹i cña tÝnh quy luËt néi t¹i trong tÊt c¶ nh÷ng c¸i ngÉu nhiªn ®ã -
kh«ng cã g× x¶y ra víi t c¸ch lµ môc ®Ých tù gi¸c, mong muèn. Tr¸i l¹i,
trong lÞch sö x· héi, nh©n tè ho¹t ®éng hoµn toµn chØ lµ nh÷ng con
ngêi cã ý thøc, hµnh ®éng cã suy nghÜ hay cã nhiÖt t×nh vµ theo ®uæi
nh÷ng môc ®Ých nhÊt ®Þnh, th× kh«ng cã g× x¶y ra mµ l¹i kh«ng cã ý
®Þnh tù gi¸c, kh«ng cã môc ®Ých mong muèn. Song, sù kh¸c nhau ®ã,
bÊt luËn nã quan träng nh thÕ nµo ®èi víi viÖc nghiªn cøu lÞch sö -
®Æc biÖt lµ ®èi víi viÖc nghiªn cøu nh÷ng thêi ®¹i vµ nh÷ng biÕn cè
riªng biÖt - vÉn kh«ng thÓ lµm thay ®æi chót nµo mét sù thùc lµ tiÕn
tr×nh lÞch sö bÞ nh÷ng quy luËt chung néi t¹i chi phèi. V× c¶ ë ®©y còng
vËy, xÐt chung vµ xÐt toµn bé th× bÊt chÊp nh÷ng môc ®Ých mong muèn
mét c¸ch tù gi¸c cña c¸c c¸ nh©n riªng lÎ, c¸i ngÉu nhiªn vÉn h×nh nh
ngù trÞ ë ngoµi mÆt. Ýt khi ngêi ta thùc hiÖn ®îc ®iÒu mµ ngêi ta
mong muèn; trong phÇn lín c¸c trêng hîp, nh÷ng môc ®Ých mµ ngêi
ta mong muèn xung ®ét vµ m©u thuÉn víi nhau; hoÆc lµ ngay tõ tríc,
b¶n th©n nh÷ng môc ®Ých ®ã ®· lµ kh«ng thÓ thùc hiÖn ®îc, hoÆc gi¶
lµ thiÕu ph¬ng tiÖn ®Ó thùc hiÖn. Do ®ã, nh÷ng sù xung ®ét cña v« sè
nh÷ng nguyÖn väng riªng biÖt vµ hµnh ®éng riªng biÖt t¹o ra, trong lÜnh
vùc lÞch sö, mét t×nh tr¹ng hoµn toµn gièng t×nh tr¹ng ngù trÞ trong
230 448
449
Lêi nhµ xuÊt b¶n
giíi tù nhiªn kh«ng cã ý thøc. Nh÷ng môc ®Ých cña hµnh ®éng lµ
nh÷ng môc ®Ých mong muèn; song kÕt qu¶ thùc tÕ cña nh÷ng hµnh
®éng ®ã l¹i hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ nh÷ng kÕt qu¶ mong muèn, hoÆc
khi kÕt qu¶ ®ã, lóc ®Çu, h×nh nh còng phï hîp víi môc ®Ých mong
muèn, th× cuèi cïng nã l¹i dÉn tíi nh÷ng hËu qu¶ hoµn toµn kh¸c
nh÷ng hËu qu¶ mµ ngêi ta mong muèn. Nh vËy, xÐt chung vµ vÒ
toµn bé, ngÉu nhiªn h×nh nh còng chi phèi c¶ nh÷ng sù kiÖn lÞch sö.
Nhng ë ®©u mµ sù ngÉu nhiªn h×nh nh t¸c ®éng ë ngoµi mÆt th× ë
®Êy, tÝnh ngÉu nhiªn Êy lu«n lu«n bÞ chi phèi bëi nh÷ng quy luËt néi
t¹i bÞ che ®Ëy; vµ vÊn ®Ò chØ lµ ph¸t hiÖn ra nh÷ng quy luËt ®ã.
Con ngêi lµm ra lÞch sö cña m×nh - v« luËn lµ lÞch sö nµy diÔn ra
nh thÕ nµo - b»ng c¸ch lµ mçi ngêi theo ®uæi nh÷ng môc ®Ých riªng,
mong muèn mét c¸ch cã ý thøc, vµ chÝnh kÕt qu¶ chung cña v« sè
nh÷ng ý muèn t¸c ®éng theo nhiÒu híng kh¸c nhau ®ã vµ cña nh÷ng
¶nh hëng mu«n vÎ cña nh÷ng ý muèn ®ã vµo thÕ giíi bªn ngoµi ®· t¹o
nªn lÞch sö. Nh vËy, vÊn ®Ò lµ ë ®iÒu mµ ®«ng ®¶o nh÷ng c¸ nh©n
riªng biÖt Êy mong muèn. ý muèn lµ do dôc väng hay sù suy nghÜ
quyÕt ®Þnh. Song, nh÷ng ®ßn bÈy, ®Õn lît nã, nã trùc tiÕp quyÕt ®Þnh
dôc väng hay sù suy nghÜ th× thêng thuéc nhiÒu lo¹i rÊt kh¸c nhau.
§ã cã thÓ hoÆc lµ nh÷ng sù vËt bªn ngoµi, hoÆc lµ nh÷ng ®éng c¬ lý
tëng: tham väng, “ý thøc phôc vô ch©n lý vµ chÝnh nghÜa”, sù thï h»n
c¸ nh©n hay ®ñ mäi lo¹i së thÝch thuÇn tóy c¸ nh©n. Nhng mét mÆt,
chóng ta ®· thÊy r»ng nh÷ng mong muèn riªng biÖt rÊt nhiÒu vÉn t¸c
®éng trong lÞch sö th× trong ®a sè trêng hîp, ®Òu ®a ®Õn nh÷ng kÕt
qu¶ hoµn toµn kh¸c vµ thêng ®èi lËp h¼n víi nh÷ng kÕt qu¶ mong
muèn, thµnh thö do ®ã, nh÷ng ®éng c¬ Êy chØ cã mét ý nghÜa thø yÕu
®èi víi toµn bé kÕt qu¶ cuèi cïng. MÆt kh¸c, ngêi ta cßn cã thÓ tù hái
r»ng ®éng lùc nµo Èn sau nh÷ng ®éng c¬ ®ã, vµ nh÷ng nguyªn nh©n
lÞch sö biÕn ®æi thµnh nh÷ng ®éng c¬ Êy trong ®Çu ãc nh÷ng con ngêi
®ang ho¹t ®éng, lµ nh÷ng nguyªn nh©n nµo?
VÊn ®Ò ®ã, chñ nghÜa duy vËt tríc kia cha bao giê ®Æt ra cho m×nh
c¶. ChÝnh v× vËy mµ quan ®iÓm cña nã vÒ lÞch sö, - nÕu nh nãi chung nã
cã mét quan ®iÓm vÒ lÞch sö, - vÒ b¶n chÊt, lµ quan ®iÓm thùc dông chñ
nghÜa: nã ®¸nh gi¸ mäi c¸i theo ®éng c¬ cña hµnh ®éng, chia nh÷ng
ngêi ho¹t ®éng trong lÞch sö thµnh nh÷ng ngêi cao quý vµ nh÷ng kÎ
®ª tiÖn vµ nhËn thÊy r»ng th«ng thêng th× nh÷ng ngêi cao quý lµ
nh÷ng ngêi bÞ lõa bÞp, cßn nh÷ng kÎ ®ª tiÖn lµ nh÷ng kÎ chiÕn th¾ng.
Tõ ®ã, chñ nghÜa duy vËt cò rót ra kÕt luËn lµ viÖc nghiªn cøu lÞch sö
kh«ng mang l¹i mét c¸i g× bæ Ých c¶; cßn chóng t«i th× kÕt luËn lµ
trong lÜnh vùc lÞch sö, chñ nghÜa duy vËt cò kh«ng trung thµnh víi
b¶n th©n m×nh, v× nã coi nh÷ng ®éng lùc lý tëng t¸c ®éng trong lÜnh
vùc lÞch sö lµ nh÷ng nguyªn nh©n cuèi cïng, chø kh«ng nghiªn cøu
xem c¸i g× Èn sau nh÷ng ®éng lùc ®ã vµ nh÷ng ®éng lùc cña nh÷ng
®éng lùc ®ã lµ nh÷ng g×. TÝnh kh«ng triÖt ®Ó kh«ng ph¶i lµ ë chç thõa
nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng ®éng lùc lý tëng, mµ lµ ë chç kh«ng ®i
ngîc lªn xa h¬n tíi nh÷ng nguyªn nh©n cña nh÷ng ®éng lùc Êy. Tr¸i
l¹i, triÕt häc vÒ lÞch sö, ®Æc biÖt triÕt häc vÒ lÞch sö mµ Hª-ghen lµ ®¹i
biÓu, thõa nhËn r»ng nh÷ng ®éng c¬ bÒ ngoµi vµ c¶ nh÷ng ®éng c¬
ho¹t ®éng thËt sù cña nh÷ng nh©n vËt ho¹t ®éng trong lÞch sö, quyÕt
kh«ng ph¶i lµ nh÷ng nguyªn nh©n cuèi cïng cña c¸c sù biÕn lÞch sö;
r»ng ®»ng sau nh÷ng ®éng c¬ ®ã, cßn cã nh÷ng ®éng lùc kh¸c cÇn
ph¶i ph¸t hiÖn ra. Song, triÕt häc vÒ lÞch sö kh«ng t×m nh÷ng ®éng
lùc ®ã trong b¶n th©n lÞch sö, tr¸i l¹i, nã du nhËp nh÷ng ®éng lùc ®ã
tõ ngoµi, tõ hÖ t tëng triÕt häc, vµo trong lÞch sö. Ch¼ng h¹n nh
®¸ng lÏ gi¶i thÝch lÞch sö Hy L¹p thêi cæ b»ng mèi liªn hÖ vèn cã bªn
trong cña nã, th× Hª-ghen l¹i chØ ®¬n gi¶n cho r»ng lÞch sö Hy L¹p
thêi cæ kh«ng ph¶i lµ c¸i g× kh¸c mµ chØ lµ “sù x©y dùng nh÷ng c¸
tÝnh tèt ®Ñp”, lµ sù thùc hiÖn “t¸c phÈm nghÖ thuËt”336, ®óng nh mét
t¸c phÈm nghÖ thuËt. Nh©n ®ã, Hª-ghen ®· ®a ra nhiÒu ý kiÕn hay
vµ s©u s¾c vÒ nh÷ng ngêi Hy L¹p thêi cæ, song kh«ng v× thÕ mµ
231 450
451
Lêi nhµ xuÊt b¶n
chóng ta cã thÓ b»ng lßng víi lêi gi¶i thÝch Êy, ®ã chØ lµ mét c©u nãi
trèng rçng.
VËy, nÕu vÊn ®Ò lµ nghiªn cøu nh÷ng ®éng lùc - mét c¸ch cã ý thøc
hay kh«ng cã ý thøc, vµ thêng lµ kh«ng cã ý thøc - Èn sau nh÷ng ®éng
c¬ cña nh÷ng nh©n vËt ho¹t ®éng trong lÞch sö vµ lµ nh÷ng ®éng lùc
thùc tÕ cuèi cïng cña lÞch sö, th× vÊn ®Ò kh«ng ph¶i lµ nghiªn cøu
nh÷ng ®éng c¬ cña c¸c c¸ nh©n riªng lÎ, dï ®ã lµ nh÷ng c¸ nh©n xuÊt
s¾c ®i n÷a, mµ lµ nghiªn cøu nh÷ng ®éng c¬ ®· lay chuyÓn nh÷ng khèi
quÇn chóng ®«ng ®¶o, nh÷ng d©n téc trän vÑn; råi ®Õn nh÷ng giai cÊp
trän vÑn trong mçi d©n téc; nh÷ng ®éng c¬ ®· ®Èy hä kh«ng ph¶i ®Õn
chç tiÕn hµnh nh÷ng cuéc næi dËy, nhÊt thêi theo kiÓu löa r¬m chãng t¾t,
mµ ®Õn chç tiÕn hµnh nh÷ng hµnh ®éng l©u dµi ®a ®Õn nh÷ng biÕn ®æi
lÞch sö vÜ ®¹i. Nghiªn cøu kü nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy ®· ®îc ph¶n
¸nh, ë ®©y, trong ®Çu ãc cña quÇn chóng ®ang ho¹t ®éng vµ cña l·nh tô
cña hä - tøc lµ nh÷ng ngêi mµ ta gäi lµ vÜ nh©n, - víi t c¸ch lµ ®éng c¬ tù
gi¸c, ph¶n ¸nh mét c¸ch râ rµng hay kh«ng râ rµng, trùc tiÕp hay díi
h×nh thøc hÖ t tëng, thËm chÝ c¶ díi h×nh thøc h ¶o, - ®ã lµ con ®êng
duy nhÊt cã thÓ dÉn tíi chç nhËn thøc ®îc c¸c quy luËt chi phèi lÞch sö
nãi chung, còng nh chi phèi trong c¸c thêi kú riªng biÖt cña lÞch sö, hay
trong c¸c níc riªng biÖt. TÊt c¶ c¸i g× thóc ®Èy con ngêi hµnh ®éng ®Òu
tÊt nhiªn ph¶i th«ng qua ®Çu ãc hä; nhng c¸i ®ã mang h×nh thøc nµo ë
trong ®Çu ãc con ngêi th× tïy thuéc nhiÒu vµo c¸c hoµn c¶nh. Tõ khi c«ng
nh©n kh«ng ®¬n gi¶n ph¸ hñy m¸y mãc, nh hä ®· lµm n¨m 1848 ë vïng
Ranh n÷a, th× ngµy nay hä còng vÉn kh«ng cam chÞu mét chót nµo víi
c«ng nghiÖp c¬ khÝ t b¶n chñ nghÜa.
Song, nÕu nh trong tÊt c¶ c¸c thêi kú tríc, viÖc nghiªn cøu
nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy Êy cña lÞch sö lµ hÇu nh kh«ng
thÓ lµm ®îc, v× nh÷ng mèi liªn hÖ gi÷a nh÷ng nguyªn nh©n Êy
vµ nh÷ng ¶nh hëng cña chóng lµ phøc t¹p vµ bÞ che lÊp, th×
ngµy nay, thêi ®¹i chóng ta ®· gi¶n ®¬n hãa nh÷ng mèi liªn hÖ
®ã ®Õn mét møc mµ cuèi cïng ®iÒu bÝ Èn lµ cã thÓ gi¶i ®¸p ®îc. Tõ
khi nÒn ®¹i c«ng nghiÖp ®îc thiÕt lËp, nghÜa lµ Ýt nhÊt tõ thêi kú hßa
íc ch©u ¢u n¨m 1815, th× ë Anh, ai nÊy ®Òu biÕt râ r»ng toµn bé
cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ ë ®ã xoay quanh tham väng thèng trÞ cña hai
giai cÊp: giai cÊp quý téc ®Þa chñ (landed aristocracy) vµ giai cÊp t
s¶n (middle class). ë Ph¸p, khi dßng hä triÒu ®¹i Buèc-b«ng trë vÒ th×
ai nÊy ®Òu thÊy lµ cã cïng mét t×nh h×nh nh trªn. C¸c nhµ sö häc
cña thêi kú Phôc tÝch, - tõ Chi-e-ri ®Õn Ghi-d«, Mi-ni-ª vµ Chi-e - lu«n
ph¸t biÓu r»ng t×nh h×nh ®ã lµ ch×a khãa ®Ó hiÓu lÞch sö níc Ph¸p tõ
thêi Trung cæ trë vÒ sau. Vµ tõ n¨m 1830, trong c¶ hai níc Anh vµ
Ph¸p, giai cÊp c«ng nh©n, giai cÊp v« s¶n ®· ®îc thõa nhËn lµ chiÕn
sÜ thø ba ®Êu tranh giµnh sù thèng trÞ. T×nh h×nh ®· trë thµnh ®¬n
gi¶n ®Õn nçi chØ cã ai cè t×nh nh¾m m¾t l¹i míi kh«ng thÊy r»ng ®éng
lùc cña toµn bé lÞch sö hiÖn ®¹i, Ýt nhÊt lµ ë trong hai níc tiªn tiÕn
nãi trªn, chÝnh lµ cuéc ®Êu tranh cña ba giai cÊp lín ®ã vµ nh÷ng
xung ®ét vÒ lîi Ých cña hä.
Song, c¸c giai cÊp ®ã ®· h×nh thµnh nh thÕ nµo? NÕu nh tho¹t
nh×n, ngêi ta cã thÓ cho r»ng chÕ ®é chiÕm h÷u ruéng ®Êt phong
kiÕn xa kia - Ýt nhÊt lµ lóc ban ®Çu - b¾t nguån tõ nh÷ng nguyªn
nh©n chÝnh trÞ, tõ sù chiÕm ®o¹t b»ng b¹o lùc, th× ®iÒu ®ã lµ kh«ng
thÓ chÊp nhËn ®îc ®èi víi giai cÊp t s¶n vµ giai cÊp v« s¶n. ë ®©y,
ta thÊy râ rµng vµ cô thÓ r»ng nguån gèc vµ sù ph¸t triÓn cña hai
giai cÊp lín ®ã lµ nh÷ng nguyªn nh©n thuÇn tóy kinh tÕ. Vµ còng râ
rµng lµ trong cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp chiÕm h÷u ruéng ®Êt vµ
giai cÊp t s¶n, còng nh trong cuéc ®Êu tranh gi÷a giai cÊp t s¶n
vµ giai cÊp v« s¶n, th× tríc hÕt, vÊn ®Ò lµ ë nh÷ng lîi Ých kinh tÕ -
®Ó tháa m·n nh÷ng lîi Ých kinh tÕ th× quyÒn lùc chÝnh trÞ chØ ®îc
sö dông lµm mét ph¬ng tiÖn ®¬n thuÇn. Giai cÊp t s¶n còng nh
giai cÊp v« s¶n ®Òu h×nh thµnh tõ mét sù thay ®æi cña nh÷ng ®iÒu
kiÖn kinh tÕ, nãi cho ®óng h¬n, lµ sù thay ®æi cña ph¬ng thøc s¶n
xuÊt. ChÝnh bíc qu¸ ®é, tríc hÕt tõ thñ c«ng nghiÖp phêng
232 452
453
Lêi nhµ xuÊt b¶n
héi lªn c«ng trêng thñ c«ng, råi tõ c«ng trêng thñ c«ng lªn ®¹i
c«ng nghiÖp víi m¸y mãc ch¹y b»ng h¬i níc, ®· ph¸t triÓn hai
giai cÊp Êy. §Õn mét giai ®o¹n nhÊt ®Þnh cña sù ph¸t triÓn Êy,
lùc lîng s¶n xuÊt míi do giai cÊp t s¶n vËn hµnh, - tríc hÕt lµ
sù ph©n c«ng lao ®éng vµ sù tËp hîp mét sè ®«ng c«ng nh©n cã tÝnh chÊt
bé phËn vµo trong mét c«ng trêng thñ c«ng chung, - còng nh
nh÷ng ®iÒu kiÖn trao ®æi vµ nh÷ng nhu cÇu trao ®æi do lùc lîng
s¶n xuÊt Êy t¹o ra, ®Òu trë nªn kh«ng t¬ng dung víi chÕ ®é s¶n
xuÊt hiÖn tån, do lÞch sö truyÒn l¹i vµ ®îc ph¸p luËt thõa nhËn,
nghÜa lµ kh«ng t¬ng dung víi nh÷ng ®Æc quyÒn phêng héi vµ v«
sè nh÷ng ®Æc quyÒn c¸ nh©n vµ ®Æc quyÒn ®Þa ph¬ng (tÊt c¶
nh÷ng ®Æc quyÒn nµy ®Òu lµ nh÷ng xiÒng xÝch ®èi víi nh÷ng ®¼ng
cÊp kh«ng cã ®Æc quyÒn) ®Æc trng cho chÕ ®é x· héi phong kiÕn.
Nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt, do giai cÊp t s¶n ®¹i biÓu, næi dËy
chèng l¹i chÕ ®é s¶n xuÊt do bän chiÕm h÷u ruéng ®Êt phong kiÕn
vµ bän trïm phêng héi ®¹i biÓu. Mäi ngêi ®Òu ®· biÕt kÕt qu¶
cña cuéc ®Êu tranh: nh÷ng xiÒng xÝch phong kiÕn ®· bÞ ®Ëp tan ë
Anh mét c¸ch dÇn dÇn, ë Ph¸p th× chØ mét lÇn lµ xong, cßn ë §øc
th× cho ®Õn nay, ngêi ta vÉn cha thanh to¸n xong nh÷ng xiÒng
xÝch ®ã. Nhng còng gièng nh c«ng trêng thñ c«ng, ®Õn mét giai
®o¹n ph¸t triÓn nhÊt ®Þnh th× xung ®ét víi ph¬ng thøc s¶n xuÊt
phong kiÕn, ngµy nay, ®¹i c«ng nghiÖp còng l¹i ®· ®i ®Õn chç xung
®ét víi chÕ ®é s¶n xuÊt t s¶n lµ chÕ ®é ®· thay thÕ chÕ ®é s¶n
xuÊt phong kiÕn. BÞ trãi buéc bëi chÕ ®é Êy, bëi nh÷ng khu«n khæ
chËt hÑp cña ph¬ng thøc s¶n xuÊt t b¶n chñ nghÜa, ®¹i c«ng
nghiÖp, mét mÆt, lµm cho qu¶ng ®¹i quÇn chóng trong toµn d©n bÞ
v« s¶n hãa ngµy cµng nhiÒu, vµ mÆt kh¸c, t¹o ra mét khèi ngµy
cµng lín nh÷ng s¶n phÈm kh«ng cã thÞ trêng tiªu thô. S¶n xuÊt
thõa vµ sù bÇn cïng cña ®«ng ®¶o quÇn chóng, c¸i nµy lµ nguyªn
nh©n cña c¸i kia, ®ã lµ mÉu thuÉn v« lý mµ ®¹i c«ng nghiÖp ®i
tíi, ®ã lµ m©u thuÉn ®ßi hái nhÊt thiÕt ph¶i ph¸ g«ng xiÒng cho
nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt, b»ng c¸ch thay ®æi ph¬ng thøc s¶n
xuÊt.
Trong lÞch sö hiÖn ®¹i th× nh vËy lµ Ýt nhÊt còng ®· chøng minh
®îc r»ng tÊt c¶ c¸c cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ ®Òu lµ ®Êu tranh giai cÊp,
vµ tÊt c¶ c¸c cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng giai cÊp, dï h×nh thøc chÝnh trÞ
tÊt yÕu cña chóng lµ thÕ nµo ®i n÷a - v× bÊt cø cuéc ®Êu tranh giai cÊp
nµo còng ®Òu lµ ®Êu tranh chÝnh trÞ, - xÐt ®Õn cïng, ®Òu xoay quanh
vÊn ®Ò gi¶i phãng vÒ kinh tÕ. Do ®ã, Ýt ra lµ ë ®©y, nhµ níc, tøc lµ chÕ
®é chÝnh trÞ, còng lµ yÕu tè tïy thuéc, cßn x· héi c«ng d©n, tøc lµ lÜnh
vùc cña nh÷ng quan hÖ kinh tÕ, lµ yÕu tè quyÕt ®Þnh. Quan ®iÓm cæ
truyÒn, mµ chÝnh Hª-ghen còng t¸n d¬ng, coi nhµ níc lµ yÕu tè
quyÕt ®Þnh, cßn x· héi c«ng d©n lµ yÕu tè bÞ yÕu tè nhµ níc quyÕt
®Þnh. Nh×n bÒ ngoµi th× ®óng lµ nh vËy. Còng nh ®èi víi tõng ngêi
riªng lÎ, tÊt c¶ nh÷ng ®éng lùc thóc ®Èy nh÷ng hµnh ®éng cña ngêi ®ã
®Òu nhÊt ®Þnh ph¶i ®i qua ®Çu ãc ngêi ®ã, ®Òu ph¶i chuyÓn thµnh
®éng c¬ cña ý chÝ cña ngêi ®ã ®Ó lµm cho ngêi ®ã hµnh ®éng, th× tÊt
c¶ nh÷ng nhu cÇu cña x· héi c«ng d©n - dï giai cÊp nµo ®ang n¾m
quyÒn thèng trÞ còng vËy - ®Òu nhÊt ®Þnh ph¶i th«ng qua ý muèn cña
nhµ níc ®Ó cã ®îc gi¸ trÞ phæ biÕn díi h×nh thøc nh÷ng ®¹o luËt. §ã
lµ mÆt h×nh thøc cña sù viÖc, sù viÖc nµy tù b¶n th©n nã ®· râ rµng;
nhng vÊn ®Ò ®Æt ra lµ néi dung cña ý chÝ thuÇn tóy h×nh thøc Êy - cña
tõng c¸ nh©n riªng lÎ còng nh cña nhµ níc - lµ g×, vµ néi dung ®ã lµ
tõ ®©u mµ ra, t¹i sao ngêi ta l¹i muèn chÝnh ®iÒu nµy chø kh«ng ph¶i
®iÒu kia? NÕu chóng ta t×m hiÓu vÊn ®Ò ®ã, chóng ta sÏ thÊy r»ng
trong lÞch sö hiÖn ®¹i, ý chÝ cña nhµ níc, nãi chung, ®îc quyÕt ®Þnh
bëi nh÷ng nhu cÇu lu«n lu«n thay ®æi cña x· héi c«ng d©n, bëi u thÕ
cña giai cÊp nµy hay giai cÊp kh¸c, vµ xÐt ®Õn cïng bëi sù ph¸t triÓn
cña nh÷ng lùc lîng s¶n xuÊt vµ cña nh÷ng quan hÖ trao ®æi.
Nhng nÕu ngay c¶ trong thêi ®¹i hiÖn ®¹i cña chóng ta, víi
nh÷ng t liÖu s¶n xuÊt vµ ph¬ng tiÖn giao th«ng ®å sé cña nã,
233 454
455
Lêi nhµ xuÊt b¶n
nhµ níc kh«ng ph¶i lµ mét lÜnh vùc ®éc lËp cã mét sù ph¸t triÓn
®éc lËp, mµ sù tån t¹i còng nh sù ph¸t triÓn cña nã, xÐt cho cïng,
l¹i phô thuéc vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kinh tÕ cña x· héi, th×
®iÒu ®ã cµng ®óng nhiÒu h¬n víi tÊt c¶ c¸c thêi ®¹i tríc, khi mµ
sù s¶n xuÊt ra ®êi sèng vËt chÊt cña con ngêi cha ®îc tiÕn
hµnh b»ng nh÷ng ph¬ng tiÖn phong phó nh thÕ, vµ khi mµ v×
vËy, tÝnh tÊt yÕu cña nÒn s¶n xuÊt Êy nhÊt ®Þnh ph¶i chi phèi con
ngêi ë mét møc lín h¬n. NÕu nh c¶ ®Õn ngµy nay, trong thêi ®¹i
c«ng nghiÖp vµ ®êng s¾t, nhµ níc, nãi chung, chØ lµ sù ph¶n ¸nh,
díi h×nh thøc tËp trung, cña nh÷ng nhu cÇu kinh tÕ cña giai cÊp
thèng trÞ trong s¶n xuÊt, th× nhµ níc l¹i cµng lµ nh thÕ trong
thêi ®¹i mµ mçi thÕ hÖ loµi ngêi buéc ph¶i dµnh mét phÇn thêi
gian lín h¬n cña toµn bé cuéc ®êi m×nh vµo viÖc tháa m·n nh÷ng
nhu cÇu vËt chÊt cña m×nh vµ do ®ã ph¶i phô thuéc vµo nh÷ng nhu
cÇu vËt chÊt Êy h¬n nhiÒu so víi chóng ta hiÖn nay. ViÖc nghiªn
cøu lÞch sö cña c¸c thêi ®¹i ®· qua, mét khi chó ý nghiªm chØnh
®Õn ph¬ng diÖn ®ã, sÏ x¸c nhËn ®iÒu ®ã mét c¸ch ®Çy søc thuyÕt
phôc. Nhng ë ®©y, dÜ nhiªn lµ chóng ta kh«ng thÓ bµn ®Õn vÊn ®Ò ®ã
®îc.
NÕu nhµ níc vµ c«ng ph¸p lµ do nh÷ng quan hÖ kinh tÕ quyÕt ®Þnh th×
dÜ nhiªn lµ ph¸p quyÒn c«ng d©n còng nh thÕ, v× vÒ thùc chÊt, nã chØ x¸c
nhËn nh÷ng quan hÖ kinh tÕ hiÖn cã vµ tån t¹i b×nh thêng gi÷a nh÷ng c¸
nh©n riªng biÖt, trong nh÷ng hoµn c¶nh nhÊt ®Þnh. Nhng h×nh thøc cña sù
x¸c nhËn ®ã cã thÓ rÊt kh¸c nhau. Ngêi ta cã thÓ, nh ë Anh, gi÷ l¹i cho
phï hîp víi toµn bé sù ph¸t triÓn cña d©n téc, mét bé phËn kh¸ lín nh÷ng
h×nh thøc cña luËt phong kiÕn cò, nhng g¸n cho nã mét néi dung t s¶n,
vµ thËm chÝ trùc tiÕp g¸n cho nh÷ng tªn gäi phong kiÕn mét ý nghÜa t
s¶n. Ngêi ta còng cã thÓ lµm nh ë phÇn lôc ®Þa, ë T©y ¢u, lµ lÊy bé
luËt ®Çu tiªn cã tÝnh chÊt toµn thÕ giíi cña mét x· héi s¶n xuÊt hµng
hãa, tøc lµ lÊy bé luËt La M·, víi sù quy ®Þnh chÝnh x¸c v« song cña nã
vÒ tÊt c¶ nh÷ng quan hÖ ph¸p lý chñ yÕu gi÷a nh÷ng ngêi së h÷u th«ng
thêng vÒ hµng hãa (kÎ mua vµ ngêi b¸n, ngêi cho vay vµ ngêi m¾c
nî, hîp ®ång, sù cam kÕt, v.v.), lµm c¬ së. §ång thêi, ngêi ta cã thÓ, v×
lîi Ých cña mét x· héi cßn cã tÝnh chÊt tiÓu t s¶n vµ nöa phong kiÕn,
hoÆc lµ gi¶n ®¬n dïng thñ tôc xÐt xö mµ h¹ thÊp luËt ®ã xuèng cho hîp
víi tr×nh ®é cña x· héi Êy (luËt phæ th«ng cña §øc), hoÆc lµ dùa vµo
nh÷ng luËt gia gäi lµ rÊt uyªn b¸c vµ rÊt cã ®¹o ®øc ®Ó c¶i t¹o luËt Êy
thµnh mét bé luËt riªng phï hîp víi tr×nh ®é cña x· héi Êy, bé luËt mµ
trong hoµn c¶nh ®ã, ngay c¶ xÐt vÒ mÆt ph¸p lý, còng sÏ ch¼ng tèt g×
(luËt níc Phæ); cuèi cïng, ngêi ta cã thÓ, sau mét cuéc c¸ch m¹ng t
s¶n vÜ ®¹i, x©y dùng, trªn c¬ së chÝnh ngay bé luËt La M· Êy, mét bé
luËt cæ ®iÓn cña x· héi t s¶n, nh Code civile1* cña níc Ph¸p vËy.
Nh vËy, nÕu nh÷ng quy t¾c cña ph¸p luËt t s¶n chØ lµ biÓu hiÖn -
díi mét h×nh thøc ph¸p lý - cña nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t kinh tÕ cña
x· héi, th× nh÷ng quy t¾c ®ã cã thÓ lµ tèt hay xÊu tïy theo hoµn c¶nh.
Tríc m¾t chóng ta, nhµ níc lµ mét thÕ lùc t tëng ®Çu tiªn
chi phèi con ngêi. X· héi thiÕt lËp ra cho m×nh mét c¬ quan ®Ó b¶o
vÖ lîi Ých chung cña m×nh chèng l¹i nh÷ng sù tÊn c«ng ë trong níc
vµ cña níc ngoµi. C¬ quan ®ã lµ chÝnh quyÒn nhµ níc. Võa míi ra
®êi, c¬ quan ®ã ®· tù lµm cho m×nh trë thµnh ®éc lËp ®èi víi x· héi
vµ ®iÒu ®ã cµng t¨ng lªn khi nhµ níc cµng trë thµnh c¬ quan cña
mét giai cÊp nhÊt ®Þnh nµo ®ã vµ khi nã cµng trùc tiÕp t¨ng cêng
sù thèng trÞ cña giai cÊp ®ã. Cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp bÞ ¸p bøc
chèng giai cÊp thèng trÞ sÏ tÊt yÕu trë thµnh mét cuéc ®Êu tranh
chÝnh trÞ, mét cuéc ®Êu tranh tiÕn hµnh tríc hÕt chèng l¹i sù
thèng trÞ chÝnh trÞ cña giai cÊp thèng trÞ; ý thøc vÒ mèi liªn hÖ
gi÷a cuéc ®Êu tranh chÝnh trÞ Êy víi c¬ së kinh tÕ cña nã mê dÇn
®i vµ thËm chÝ cã thÓ hoµn toµn biÕn mÊt. Nhng nÕu nã kh«ng
hoµn toµn biÕn mÊt ë nh÷ng ngêi tham gia cuéc ®Êu tranh ®ã th×
1* - Bé d©n luËt
234 456
457
Lêi nhµ xuÊt b¶n
nã hÇu nh lu«n lu«n biÕn mÊt ë c¸c nhµ sö häc. Trong sè tÊt c¶ c¸c tµi
liÖu tríc kia nãi vÒ cuéc ®Êu tranh x¶y ra trong lßng Céng hoµ La M·
th× chØ cã mét m×nh ¸p-pi-en lµ ®· nãi mét c¸ch râ rµng vµ minh b¹ch
cho chóng ta biÕt r»ng xÐt ®Õn cïng, cuéc ®Êu tranh ®ã ®îc tiÕn hµnh
nh»m c¸i g×: chÝnh lµ v× quyÒn së h÷u ruéng ®Êt.
Nhng nhµ níc, mét khi ®· trë thµnh mét lùc lîng ®éc lËp ®èi víi
x· héi th× lËp tøc t¹o ra mét hÖ t tëng míi. ChÝnh ë c¸c nhµ chÝnh trÞ
chuyªn nghiÖp, ë c¸c nhµ lý luËn vÒ c«ng ph¸p vµ nhÊt lµ ë nh÷ng nhµ
luËt häc nghiªn cøu vÒ ph¸p quyÒn c«ng d©n, mèi quan hÖ víi nh÷ng
sù kiÖn kinh tÕ ®· thùc sù biÕn mÊt. V× trong mçi trêng hîp riªng
biÖt, muèn ®îc thõa nhËn díi h×nh thøc luËt ph¸p, c¸c sù kiÖn kinh
tÕ ®Òu buéc ph¶i mang h×nh thøc ®éng c¬ ph¸p lý, vµ v× dÜ nhiªn còng
cßn cÇn ph¶i tÝnh ®Õn toµn bé hÖ thèng ph¸p luËt ®· cã, cho nªn hiÖn
nay, ®èi víi hä, h×nh thøc ph¸p lý ph¶i lµ tÊt c¶, cßn néi dung kinh tÕ
l¹i kh«ng lµ g× hÕt. C«ng ph¸p vµ ph¸p quyÒn c«ng d©n ®îc hä xem lµ
nh÷ng lÜnh vùc ®éc lËp, cã sù ph¸t triÓn lÞch sö ®éc lËp riªng cña nã, cã
thÓ vµ cÇn ®îc tr×nh bµy mét c¸ch cã hÖ thèng b»ng c¸ch lo¹i trõ triÖt
®Ó tÊt c¶ nh÷ng m©u thuÉn bªn trong.
Nh÷ng hÖ t tëng cao h¬n n÷a, nghÜa lµ ë c¸ch xa c¬ së vËt chÊt,
kinh tÕ cña chóng h¬n, ®Òu mang h×nh thøc triÕt häc vµ t«n gi¸o. ë
®©y, mèi quan hÖ gi÷a c¸c quan niÖm víi c¸c ®iÒu kiÖn tån t¹i vËt
chÊt cña chóng ngµy cµng trë nªn phøc t¹p vµ ngµy cµng bÞ lµm lu mê
®i bëi nh÷ng kh©u trung gian. Song dï sao mèi quan hÖ ®ã vÉn tån
t¹i. NÕu toµn bé thêi ®¹i Phôc tÝch, b¾t ®Çu tõ gi÷a thÕ kû XV, lµ s¶n
phÈm chñ yÕu cña c¸c thµnh thÞ, tøc lµ cña tÇng líp thÞ d©n th× triÕt
häc, ®· thøc tØnh tõ lóc ®ã, còng lµ nh vËy. Néi dung cña triÕt häc
®ã, vÒ thùc chÊt, chØ lµ biÓu hiÖn triÕt häc cña nh÷ng t tëng phï
hîp víi sù ph¸t triÓn cña tiÓu thÞ d©n vµ trung thÞ d©n thµnh giai cÊp
®¹i t s¶n. §iÒu ®ã biÓu lé râ rµng ë ngêi Anh vµ ngêi Ph¸p cña
thÕ kû tríc, trong nhiÒu trêng hîp, hä võa lµ nh÷ng nhµ kinh tÕ
chÝnh trÞ häc, l¹i võa lµ nh÷ng nhµ triÕt häc; cßn vÒ häc ph¸i cña Hª-
ghen th× chóng t«i ®· chøng minh ë trªn.
Nhng chóng ta còng h·y nãi qua vÒ t«n gi¸o, v× t«n gi¸o c¸ch xa
®êi sèng vËt chÊt h¬n c¶ vµ h×nh nh xa l¹ víi ®êi sèng vËt chÊt h¬n c¶.
T«n gi¸o sinh ra trong mét thêi ®¹i hÕt søc nguyªn thñy, tõ nh÷ng
kh¸i niÖm hÕt søc sai lÇm, nguyªn thñy cña con ngêi vÒ b¶n chÊt cña
chÝnh hä vµ vÒ giíi tù nhiªn bªn ngoµi, xung quanh hä. Song bÊt cø hÖ
t tëng nµo, mét khi ®· h×nh thµnh, ®Òu ph¸t triÓn g¾n liÒn víi
nh÷ng kh¸i niÖm ®· cã, coi ®ã lµ nh÷ng vËt liÖu cña m×nh vµ ph¸t triÓn
nh÷ng vËt liÖu ®ã; nÕu kh«ng th× nã ®· kh«ng ph¶i lµ mét hÖ t tëng,
nghÜa lµ sù theo ®uæi nh÷ng t tëng ®îc coi lµ nh÷ng thùc thÓ ®éc
lËp, mét sù ph¸t triÓn ®éc lËp vµ chØ tu©n theo nh÷ng quy luËt vèn cã
cña chóng mµ th«i. ViÖc nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t vËt chÊt cña con
ngêi - mµ trong ®Çu ãc hä ®ang diÔn ra qu¸ tr×nh t tëng nãi trªn, -
rót cuéc l¹i quyÕt ®Þnh sù tiÕn triÓn cña qu¸ tr×nh Êy, - viÖc ®ã, tÊt
nhiªn lµ hä kh«ng nhËn thøc ®îc, nÕu kh«ng th× toµn bé hÖ t tëng
®· c¸o chung. Do ®ã, nh÷ng kh¸i niÖm t«n gi¸o ban ®Çu Êy, thêng lµ
chung cho mçi tËp ®oµn nh÷ng d©n téc cïng dßng m¸u, th× sau khi c¸c
tËp ®oµn ®ã ph©n chia ra thµnh nhiÒu m¶ng, ®Òu ph¸t triÓn mét c¸ch
®Æc thï ë mçi d©n téc, tïy theo ®iÒu kiÖn sinh ho¹t mµ d©n téc Êy cã
®îc, vµ qu¸ tr×nh ®ã ®· ®îc thÇn tho¹i häc so s¸nh chøng minh lµ ®·
tån t¹i trong nhiÒu tËp ®oµn, nhiÒu d©n téc, nhÊt lµ trong c¸c d©n téc
A-ry-en (mµ ngêi ta gäi lµ d©n téc Ên - ¢u). Nh÷ng vÞ thÇn ®îc t¹o
ra b»ng c¸ch ®ã ë mçi d©n téc lµ nh÷ng vÞ thÇn d©n téc; lÜnh vùc chi
phèi cña c¸c vÞ thÇn ®ã kh«ng vît qu¸ biªn giíi cña l·nh thæ d©n téc
mµ c¸c vÞ thÇn Êy ph¶i b¶o vÖ, vµ ngoµi biªn giíi ®ã th× do c¸c vÞ thÇn
kh¸c tiÕn hµnh mét sù thèng trÞ kh«ng ai tranh giµnh ®îc. TÊt c¶
c¸c vÞ thÇn Êy chØ cã thÓ tiÕp tôc tån t¹i trong trÝ tëng tîng chõng
nµo d©n téc t¹o ra c¸c vÞ thÇn Êy cßn tån t¹i; khi d©n téc ®ã tiªu vong
235 458
459
Lêi nhµ xuÊt b¶n
th× c¸c vÞ thÇn Êy còng tiªu vong theo. C¸c d©n téc cæ tiªu vong do
sù xuÊt hiÖn cña ®Õ chÕ La M· cña thÕ giíi vµ ë ®©y, chóng ta kh«ng
nghiªn cøu nh÷ng ®iÒu kiÖn kinh tÕ ®· t¹o ra ®Õ chÕ Êy. Nh÷ng vÞ
thÇn d©n téc cæ còng sôp ®æ, thËm chÝ c¶ nh÷ng vÞ thÇn La M· lµ
nh÷ng vÞ thÇn ®· ®îc t¹o ra cho thÝch hîp víi chÝnh khu«n khæ
chËt hÑp cña thµnh La M· còng thÕ. Nhu cÇu bæ sung ®Õ chÕ thÕ
giíi b»ng mét t«n gi¸o thÕ giíi béc lé râ rÖt qua nh÷ng mu toan t¹o
ra ë La M· sù thõa nhËn vµ thê cóng tÊt c¶ c¸c vÞ thÇn ngo¹i quèc Ýt
nhiÒu ®¸ng ®îc t«n träng, bªn c¹nh c¸c vÞ thÇn ®Þa ph¬ng. Song
kh«ng thÓ t¹o ra mét t«n gi¸o thÕ giíi míi b»ng c¸ch ®ã, nhê nh÷ng
chØ dô cña hoµng ®Õ ®îc. T«n gi¸o thÕ giíi míi, tøc ®¹o C¬ §èc, ®·
lÆng lÏ ra ®êi tõ sù hçn hîp cña thÇn häc §«ng ph¬ng ®· ®îc kh¸i
qu¸t, nhÊt lµ thÇn häc Do Th¸i, víi triÕt häc Hy L¹p ®· ®îc th«ng
tôc hãa, nhÊt lµ triÕt häc kh¾c kû. Muèn biÕt ®¹o C¬ §èc lóc ®Çu lµ
nh thÕ nµo, chóng ta tríc hÕt ph¶i nghiªn cøu tØ mØ, v× h×nh thøc
quan ph¬ng ®îc truyÒn l¹i ®Õn chóng ta, chØ lµ h×nh thøc khi nã
®· trë thµnh quèc gi¸o vµ ®· ®îc héi nghÞ Ni-kª-a337 lµm cho thÝch
hîp víi môc ®Ých ®ã. ChØ c¸i viÖc lµ 250 n¨m sau khi ra ®êi, ®¹o C¬
§èc ®· trë thµnh mét quèc gi¸o, còng ®ñ chøng minh r»ng nã lµ t«n
gi¸o thÝch hîp víi hoµn c¶nh cña thêi ®¹i. Trong thêi Trung cæ, ®¹o
C¬ §èc còng ph¸t triÓn theo sù ph¸t triÓn cña chÕ ®é phong kiÕn
mµ trë thµnh t«n gi¸o phï hîp víi chÕ ®é Êy, vµ cã mét t«n ti
phong kiÕn t¬ng øng. Vµ khi tÇng líp thÞ d©n ra ®êi th× dÞ gi¸o
Tin lµnh, ®èi lËp víi ®¹o Thiªn chóa phong kiÕn, ph¸t triÓn tríc
hÕt trong nh÷ng ngêi An-bi ë miÒn Nam níc Ph¸p, trong thêi
phån thÞnh nhÊt cña c¸c ®« thÞ ë miÒn ®ã338. Thêi Trung cæ ®· s¸p
nhËp vµo thÇn häc tÊt c¶ c¸c h×nh thøc kh¸c cña hÖ t tëng nh
triÕt häc, chÝnh trÞ häc, ph¸p luËt häc, vµ ®· biÕn c¸c h×nh thøc Êy
thµnh nh÷ng bé m«n cña thÇn häc. Do ®ã, nã buéc mçi phong trµo
x· héi vµ chÝnh trÞ ph¶i mang h×nh thøc thÇn häc; muèn t¹o ra mét
phong trµo m¹nh nh vò b·o, cÇn ph¶i ®a ra cho quÇn chóng
mµ t×nh c¶m ®îc nu«i dìng chØ b»ng t«n gi¸o, nh÷ng lîi Ých thiÕt
th©n cña hä díi bé ¸o t«n gi¸o. Vµ còng gièng nh tÇng líp thÞ d©n,
ngay tõ ®Çu, ®· t¹o ra cho m×nh mét ®oµn tïy tïng gåm nh÷ng ngêi
b×nh d©n thµnh thÞ, nh÷ng ngêi lµm c«ng nhËt vµ nh÷ng t«i tí ®ñ c¸c
lo¹i, kh«ng cã tµi s¶n, kh«ng thuéc mét ®¼ng cÊp ®îc thõa nhËn nµo,
lµ tiÒn th©n cña giai cÊp v« s¶n sau nµy, - dÞ gi¸o ngay tõ thuë ban
®Çu, còng ®· chia thµnh mét ph¸i dÞ gi¸o thÞ d©n - «n hßa vµ mét ph¸i
dÞ gi¸o b×nh d©n c¸ch m¹ng mµ ngay c¶ ®Õn bän dÞ gi¸o thÞ d©n còng
c¨m ghÐt.
TÝnh kh«ng thÓ tiªu diÖt ®îc cña dÞ gi¸o Tin lµnh lµ phï hîp víi
tÝnh v« ®Þch cña giai cÊp thÞ d©n ®ang lªn; khi giai cÊp thÞ d©n Êy ®· ®ñ
lín m¹nh, th× cuéc ®Êu tranh cña nã chèng quý téc phong kiÕn, mét
cuéc ®Êu tranh vÉn hÇu nh hoµn toµn cã tÝnh chÊt ®Þa ph¬ng, b¾t
®Çu cã quy m« d©n téc. Hµnh ®éng lín ®Çu tiªn x¶y ra ë §øc - ®ã lµ c¸i
gäi lµ phong trµo C¶i c¸ch. Giai cÊp thÞ d©n cha thËt m¹nh, thËt ph¸t
triÓn ®Ó cã thÓ ®oµn kÕt díi l¸ cê cña m×nh c¸c ®¼ng cÊp næi lo¹n kh¸c
nh giíi b×nh d©n ë thµnh thÞ, quý téc líp díi vµ n«ng d©n ë n«ng
th«n. Giai cÊp quý téc bÞ ®¸nh b¹i tríc nhÊt; n«ng d©n næi dËy lµm
mét cuéc khëi nghÜa, cuéc khëi nghÜa nµy lµ ®Ønh cao cña toµn bé
phong trµo c¸ch m¹ng Êy; nhng c¸c ®« thÞ ®· bá r¬i n«ng d©n vµ nh
vËy lµ c¸ch m¹ng thÊt b¹i tríc qu©n ®éi cña v¬ng c«ng lµ bän ®îc
hëng toµn bé lîi Ých mµ c¸ch m¹ng ®em l¹i. Tõ ®ã, trong suèt ba thÕ
kû, níc §øc kh«ng cßn ®øng trong hµng ngò nh÷ng níc hµnh ®éng
®éc lËp trong lÞch sö n÷a. Song, bªn c¹nh Lu-the lµ ngêi §øc, cßn
xuÊt hiÖn Can-vanh lµ ngêi Ph¸p. Víi tÝnh chÊt s¾c x¶o ®Æc biÖt
Ph¸p, Can-vanh ®· lµm næi bËt tÝnh chÊt t s¶n cña cuéc C¶i c¸ch, ®·
céng hßa hãa vµ d©n chñ hãa nhµ thê. Trong khi cuéc C¶i c¸ch cña
Lu-the ë §øc ®· tho¸i hãa vµ ®· ®a ®Êt níc ®Õn chç ®iªu tµn th×
cuéc C¶i c¸ch cña Can-vanh ®· trë thµnh l¸ cê cho nh÷ng ngêi
céng hßa ë Gi¬-ne-v¬, ë Hµ Lan vµ ë Xcèt-len, ®· gi¶i phãng Hµ Lan khái
236 460
461
Lêi nhµ xuÊt b¶n
¸ch thèng trÞ cña T©y Ban Nha vµ cña ®Õ chÕ §øc, vµ ®· cung cÊp mét
bé ¸o t tëng cho mµn thø hai cña cuéc c¸ch m¹ng t s¶n diÔn ra ë
Anh. ë ®©y, chñ nghÜa Can-vanh tá ra lµ mét sù thùc ngôy trang cho
lîi Ých cña giai cÊp t s¶n håi ®ã b»ng bé ¸o t«n gi¸o, nªn nã kh«ng
®îc thõa nhËn hoµn toµn khi c¸ch m¹ng 1689 kÕt thóc b»ng sù tho¶
hiÖp gi÷a mét bé phËn cña quý téc vµ giai cÊp t s¶n339. Quèc gi¸o Anh
®· ®îc kh«i phôc, song kh«ng ph¶i díi h×nh thøc cò lµ ®¹o Thiªn
chóa do nhµ vua lµm gi¸o hoµng, mµ giê ®©y nã mang mµu s¾c Can-
vanh m¹nh mÏ. Quèc gi¸o cò t¸n d¬ng ngµy chñ nhËt t¬i vui cña ®¹o
Thiªn chóa vµ ®¶ kÝch ngµy chñ nhËt buån tÎ cña chñ nghÜa Can-vanh;
nhµ thê míi, t s¶n hãa, ®· thùc hiÖn ngµy chñ nhËt cña chñ nghÜa
Can-vanh vµ ngµy chñ nhËt ®ã hiÖn vÉn cßn t« ®iÓm cho níc Anh.
ë Ph¸p, n¨m 1685, ph¸i Can-vanh, lµ thiÓu sè ®· bÞ ®µn ¸p, bÞ
c¶i gi¸o theo ®¹o Thiªn chóa, hoÆc bÞ trôc xuÊt ra níc ngoµi340.
Nhng viÖc ®ã nh»m c¸i g×? Ngay håi ®ã, nhµ t tëng tù do Pi-e
Bay-l¬ ®· ë ®iÓm cùc thÞnh trong ho¹t ®éng cña m×nh, vµ ®Õn n¨m
1694 th× V«n-te ra ®êi. Nh÷ng biÖn ph¸p b¹o lùc cña Lu-i XIV chØ
lµm cho giai cÊp t s¶n Ph¸p dÔ tiÕn hµnh cuéc c¸ch m¹ng cña m×nh
díi h×nh thøc phi t«n gi¸o, thuÇn tóy chÝnh trÞ, h×nh thøc duy nhÊt
phï hîp víi giai cÊp t s¶n ®· ph¸t triÓn. Lóc ®ã, kh«ng ph¶i lµ
nh÷ng ngêi theo ®¹o Tin lµnh ngåi häp trong c¸c quèc héi, mµ lµ
nh÷ng nhµ t tëng tù do. Nh vËy lµ ®¹o C¬ §èc ®· ®¹t tíi giai
®o¹n cuèi cïng cña nã. §¹o Êy kh«ng cßn ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó tiÕp tôc
®îc dïng lµm ngôy trang t tëng trong nh÷ng hoµi b·o cña bÊt cø
mét giai cÊp tiÕn bé nµo ®ã; nã ngµy cµng trë thµnh vËt së h÷u ®éc
quyÒn cña c¸c giai cÊp thèng trÞ, chóng dïng nã lµm ph¬ng tiÖn cai
trÞ ®¬n gi¶n nh»m ®µn ¸p c¸c giai cÊp líp díi. H¬n n÷a, mçi giai cÊp
thèng trÞ ®Òu sö dông t«n gi¸o phï hîp víi m×nh: quý téc ®Þa chñ sö
dông dßng Tªn hay ®¹o Tin lµnh chÝnh thèng; bän t s¶n tù do chñ
nghÜa vµ cÊp tiÕn sö dông chñ nghÜa duy lý; cßn nh vÊn ®Ò xem b¶n
th©n c¸c ngµi Êy cã tin vµo ®¹o gi¸o riªng cña hä hay kh«ng th× ®iÒu ®ã
ch¼ng cã g× quan träng.
Nh vËy, chóng ta thÊy r»ng t«n gi¸o, mét khi ®· h×nh thµnh, lu«n
lu«n chøa ®ùng mét chÊt liÖu truyÒn thèng, còng nh trong tÊt c¶ c¸c
lÜnh vùc t tëng, truyÒn thèng lµ mét lùc lîng b¶o thñ lín. Song
nh÷ng sù biÕn ®æi x¶y ra trong chÊt liÖu ®ã, ®Òu n¶y sinh ra tõ nh÷ng
quan hÖ giai cÊp, do ®ã tõ nh÷ng quan hÖ kinh tÕ gi÷a nh÷ng ngêi
g©y ra nh÷ng sù biÕn ®æi Êy. Vµ ë ®©y, nãi nh thÕ lµ ®ñ.
Trong tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy ë trªn, dÜ nhiªn chØ cã thÓ ®a ra
mét sù ph¸c häa chung cho quan ®iÓm m¸c-xÝt vÒ lÞch sö vµ nhiÒu l¾m
lµ thªm mét vµi minh häa. B»ng chøng ph¶i ®îc rót ra tõ b¶n th©n
lÞch sö; vµ vÒ vÊn ®Ò nµy, t«i cã thÓ nãi r»ng nhiÒu t¸c phÈm kh¸c ®·
cung cÊp ®Çy ®ñ b»ng chøng. Nhng quan ®iÓm ®ã ®· gi¸ng ®ßn chÝ
m¹ng vµo triÕt häc trong lÜnh vùc lÞch sö, còng hoµn toµn gièng nh
quan ®iÓm biÖn chøng vÒ tù nhiªn ®· lµm cho mäi thø triÕt häc tù
nhiªn thµnh ra v« dông, còng nh kh«ng thÓ tån t¹i ®îc. B©y giê th×
bÊt cø ë ®©u, vÊn ®Ò kh«ng cßn lµ tëng tîng ra nh÷ng mèi liªn hÖ tõ
trong ®Çu ãc, mµ lµ ph¸t hiÖn ra chóng tõ nh÷ng sù thËt. ThÕ lµ chØ
cßn l¹i cho triÕt häc, ®· bÞ ®uæi ra khái tù nhiªn vµ lÞch sö, v¬ng quèc
t tëng thuÇn tóy, chõng nµo mµ quèc v¬ng ®ã cßn tån t¹i: ®ã lµ häc
thuyÕt vÒ c¸c quy luËt cña b¶n th©n qu¸ tr×nh t duy, tøc lµ l«-gÝch häc
vµ phÐp biÖn chøng.
*
* *
Víi cuéc C¸ch m¹ng 1848, níc §øc “cã häc vÊn” ®· tõ bá lý
luËn vµ bíc vµo c¬ së thùc tiÔn. TiÓu s¶n xuÊt thñ c«ng dùa
trªn lao ®éng ch©n tay vµ c«ng trêng thñ c«ng ®· nhêng chç
237 462
463
Lêi nhµ xuÊt b¶n
cho ®¹i c«ng nghiÖp thùc sù; níc §øc l¹i xuÊt hiÖn trë l¹i trªn
thÞ trêng thÕ giíi. Ýt ra, ®Õ chÕ tiÓu §øc míi341 còng ®· xãa bá
®îc nh÷ng chíng ng¹i næi bËt nhÊt mµ rÊt nhiÒu tiÓu quèc,
nh÷ng tµn tÝch cña chÕ ®é phong kiÕn vµ chÕ ®é qu¶n lý quan liªu
®· ®Æt ra trªn con ®êng ph¸t triÓn ®ã. Nhng lèi suy nghÜ t biÖn
cµng rêi bá phßng nghiªn cøu cña nhµ triÕt häc ®Ó lËp ng«i ®Òn cho
m×nh trong së giao dÞch th× níc §øc cã häc vÊn cµng mÊt c¸i n¨ng
khiÕu lín vÒ lý luËn, c¸i n¨ng khiÕu ®· ®em l¹i quang vinh cho
níc §øc trong thêi ®¹i nhôc nh· cïng cùc vÒ chÝnh trÞ, c¸i khiÕu
nghiªn cøu thuÇn tuý khoa häc, kh«ng cÇn biÕt kÕt qu¶ thu ®îc
cã Ých hay kh«ng vÒ mÆt thùc tiÔn, hîp hay tr¸i víi c¸c mÖnh lÖnh
cña c¶nh s¸t. Tuy nhiªn, c¸c khoa häc tù nhiªn quan ph¬ng ë
§øc, nhÊt lµ trong lÜnh vùc nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng biÖt,
vÉn cßn ®øng ngang tÇm cña thêi ®¹i, nhng, tê t¹p chÝ “Science” ë
Mü ®· nhËn xÐt ®óng r»ng nh÷ng tiÕn bé quyÕt ®Þnh trong lÜnh vùc
nghiªn cøu nh÷ng mèi liªn hÖ lín gi÷a nh÷ng sù kiÖn riªng biÖt,
vµ trong viÖc kh¸i qu¸t nh÷ng mèi liªn hÖ Êy thµnh nh÷ng quy
luËt th× ngµy nay ngêi ta ®¹t ®îc chñ yÕu ë níc Anh, chø kh«ng
ph¶i ë níc §øc nh tríc kia. Cßn nh trong lÜnh vùc nh÷ng khoa
häc lÞch sö, kÓ c¶ triÕt häc, th× tinh thÇn cò cña sù nghiªn cøu lý
luËn kh«ng dõng l¹i tríc bÊt kú ®iÒu g×, ®· hoµn toµn biÕn mÊt
cïng víi nÒn triÕt häc cæ ®iÓn, ®Ó nhêng chç cho chñ nghÜa triÕt
trung rçng tuÕch, cho nh÷ng mèi lo ©u vÒ danh vÞ vµ lîi léc, vµ r¬i
tôt xuèng thµnh thãi mu cÇu danh lîi hÕt søc tÇm thêng. Nh÷ng
®¹i biÓu quan ph¬ng cña khoa häc ®ã ®· trë thµnh nh÷ng nhµ t
tëng c«ng khai cña giai cÊp t s¶n vµ cña nhµ níc hiÖn hµnh -
nhng ë vµo thêi kú mµ c¶ giai cÊp t s¶n lÉn nhµ níc ®Òu c«ng
khai ®èi lËp víi giai cÊp c«ng nh©n.
Vµ chØ cã trong giai cÊp c«ng nh©n th× sù quan t©m lý luËn
cña ngêi §øc míi tiÕp tôc tån t¹i mµ kh«ng bÞ mai mét. ë
®©y, kh«ng thÓ diÖt trõ ®îc nã; ë ®©y, kh«ng cã chuyÖn lo ©u
danh vÞ, kiÕm lêi, kh«ng cã sù che chë ®¹i lîng cña bÒ trªn. Tr¸i
l¹i, khoa häc cµng ®îc tiÕn hµnh mét c¸ch dòng c¶m vµ kiªn quyÕt th×
nã cµng phï hîp víi lîi Ých vµ nguyÖn väng cña giai cÊp c«ng nh©n.
Ngay tõ ®Çu, c¸i khuynh híng míi, coi lÞch sö ph¸t triÓn cña lao ®éng
lµ ch×a khãa ®Ó hiÓu toµn bé lÞch sö cña x· héi, ®· chñ yÕu híng vÒ
giai cÊp c«ng nh©n vµ ®· ®îc giai cÊp c«ng nh©n giµnh cho mét sù
hëng øng mµ nã kh«ng t×m thÊy vµ kh«ng mong chê cã ®îc ë phÝa
khoa häc quan ph¬ng. Phong trµo c«ng nh©n §øc lµ ngêi kÕ thõa
nÒn triÕt häc cæ ®iÓn §øc.