É un proxecto educativo de Anaya para Educación Primaria.

P E Z AP E Z A

A

As normas ortográficas seguidas son as establecidas pola Real Academia Galega e o Instituto da Lingua Galega na última edición das Normas ortográficas e morfolóxicas do idioma galego, aprobadas en 2003.

As nosas publicacións manteñen o rigor no uso e na selección dos contidos, nas imaxes e na linguaxe para cumprir coa non-discriminación por razón de xénero, cultura ou opinión.

© GRUPO ANAYA, S.A., 2020 - C/ Juan Ignacio Luca de Tena, 15 - 28027 Madrid.

Reservados todos os dereitos. O contido desta obra está protexido pola Lei, que establece penas de prisión e/ou multas, amais das correspondentes indemnizacións por perdas e danos, para quen reproduza, plaxie, distribúa ou comunique publicamente, en todo ou en parte, unha obra literaria, artística ou científica, ou a súa transformación, interpretación ou execución artística fixada en calquera tipo de soporte ou comunicada a través de calquera medio, sen a preceptiva autorización.

Na realización desta proposta didáctica interviñeron:

• Equipo de autoría: José Kelliam Benítez Orea (coordinador), Antonio Bustos Jiménez, José Alberto Cano Carretero, Eduardo Fernández Friera.

• Equipo de edición: Dionisio Liébana, Juan Lorente, Miriam Montanaro e Carmen F. Picatoste.

• Deseño, gráficos e cartografía: Patricia G. Serrano, Juan Carlos Quignon, Miguel Á. Castillejos, José M. Gil, Rosario Regaño.

• Ilustración: Carlos J. Cecilia, Monse Fransoy, Tatio Viana.

• Maquetación: Nieves Merino.

• Edición gráfica: Elena Achón.

• Fotografías: Alamy / Cordon Press: (an Wlodarczyk, Art Collection 2 ; Justin Kase zsixz), Age Fotostock: (Heeb Christian/Prisma; Juergen Moers/vario Images; Library of Congress/Science Photo Library; Walter Bibikow), Album: (Pepe Lucas), Arquivo Anaya: (Balaguer, T.; Candel, C.; Cantó, M.; Cosano, P.; García Pelayo, Á.; Hernández Moya, B.; Lezama, D.; Martin, J.; Martín, J.A.; Nosti N.; Ortega, Á.; Padura, S.; Peñuela Py, E.; Rivera Jove, V.; Ruiz y Ruiz Velasco, J.M.; Sánchez, J.; Valls R.), Depositphotos: (borisb17, brunoil), Istock/ Getty images: (FilippoA,; KarSol; MartinPrague), 123 RF: (Carlos Soler Martinez; Evgeny Pylayev; hikrcn; iesgos; Mariusz S´witulski; Markus Gann; milosk; Pavlo Vakhrushev; Ryszard Stelmachowicz; yadvigagr).

O sistema solar ........................................................................... 10

Avaliación inicial ......................................................................... 36

O sistema solar ........................................................................... 43

Índice

1

1

Peza a Peza ................................................................................................................... 4

Materiais para a etapa .................................................................................. 8

Proposta didáctica

Recursos

DEMODEMO

DEMODEMO

Un proxecto baseado na aprendizaxe

competencial

4

Peza a Peza ofrece, co contrastado ri-gor curricular de Anaya, un proxecto no que o profesorado e o alumnado cobran o máximo protagonismo a través dunha metodoloxía competencial. Metodoloxía que conecta a realidade persoal e social próxima ao alumnado xerando curiosi-dade, e formulando actividades e tarefas emocionantes que supoñen retos motiva-dores nos que destacan dous elementos básicos: a investigación e aprender fa-cendo. Todo iso, desde unha secuencia-ción de contidos coherente e coordinada entre todas as áreas ao longo da etapa.

A partir deste enfoque, e de xeito flexi-ble, o proxecto brinda a posibilidade de incorporar metodoloxías activas, estra-texias cooperativas, habilidades persoais e sociais para a xestión das emocións e o desenvolvemento do emprendemento, apostando pola igualdade e a inclusión. Do mesmo xeito, é prioritario propo-ñer metodoloxías que xeren estratexias de pensamento que contribúan a que o alumnado memorice, recorde, analice e valore as súas propias aprendizaxes.

A competencia en comunicación lingüís-tica é primordial para acceder ao coñece-mento que permite comprender o mundo que nos rodea e desenvolver habilidades de convivencia. Por iso, Peza a Peza incor-pora un Plan Lingüístico secuenciado no que participan todas as áreas facilitando a adquisición das destrezas de compren-sión e expresión oral e escrita.

P E Z AP E Z A

A

5

En relación coa avaliación, e máis alá da calificación das materias realizada polo profesorado, é esencial que o alumnado desenvolva estratexias de autoavaliación para reflexionar sobre as súas aprendi-zaxes e para analizar, valorar e evidenciar os avances, os logros e as dificultades.

De forma transversal, en todas as áreas e cursos da etapa, a clave TIC favorece o fomento de competencias relacionadas coa planificación, a xestión e a elabora-ción de traballos, a comunicación e a co-laboración na Rede e o uso responsable das tecnoloxías, contando coa colabora-ción das familias.

Peza a Peza é un proxecto flexible, no que o profesorado e o alumnado teñen un auténtico protagonismo que pon en xogo as estratexias máis adecuadas para conseguir aprendizaxes competenciais.

Peza a Peza

O proxecto no que todo encaixa

Estes son os piares do proxecto:

Sobre eles constrúense as súas 8 pezas clave,

que encaixan, de maneira flexible,

en todas as áreas de todos os cursos de Primaria.

Motivación

Inclusión

Igualdade

FamiliaFlexibilidade

Rigor curricular

Aprendizaxe competencial

Tarefas emocionantes

Metodoloxías activas

Proxecto coordinado e cohesionado

P E Z AP E Z A

A

As pezas clave

A aprendizaxe baseada en Retos é unha das metodoloxías máis moti-vadoras. Fundaméntase na apren-dizaxe competencial e dá sentido práctico aos coñecementos ad-quiridos vinculándoos co ámbito persoal, familiar e social do alum-nado.

Metodoloxía

Organizado, secuenciado e inte-grado en todas as áreas, contribúe ao desenvolvemento de habilida-des orais e escritas e á aprendi-zaxe dos diferentes aspectos rela-cionados co uso da linguaxe.

Plan Lingüístico

Promove as distintas habilida-des de emprendemento nas súas tres dimensións, persoal, social e produtiva, de xeito transversal en todas as áreas a través dunha se-cuencia progresiva de actividades ao longo de toda a etapa.

Cultura emprendedora

As estratexias de pensamento fo-mentan a competencia de apren-der a aprender; contribúen a que o alumnado tome conciencia dos seus procesos mentais e a que ac-túe de forma reflexiva e crítica.

Desenvolvemento do pensamento

Integra o uso das TIC como recurso para obter información, seleccionala e utilizala cunha finalidade concre-ta, desenvolver a cidadanía dixital e as competencias de planificación, xestión e elaboración de traballos, pasando a ter un uso para a aprendi-zaxe e o coñecemento (TAC).

TIC

Incorpora estratexias que lle per-miten ao alumnado participar na avaliación da súa aprendizaxe ana-lizando «que aprendeu» e «como aprendeu», acompañando a súa análise co uso do portfolio e outros instrumentos que faciliten unha va-loración obxectiva.

Avaliación

Ofrece situacións de aprendizaxe secuenciadas en todas as áreas que atenden ao crecemento persoal e social do alumnado, para que sexa consciente das súas emocións e das dos demais, poida comprendelas, controlalas e modificalas.

Educación emocional

A aplicación de técnicas coopera-tivas favorece a aprendizaxe, incre-menta a participación e o sentido de responsabilidade do alumnado xerando capacidades de comuni-cación e cooperación.

Aprendizaxe cooperativa

STOP

Materiais para a etapa

SociaisPrimaria

Gal

icia

Cien

cias

Soc

iais

Galicia

P E Z AP E Z A

A

LibrosUn libro por curso co contido curricular secuen-ciado segundo o marco normativo da nosa comunidade autónoma e cun enfoque compe-tencial para aprender aplicando o estudado. Os libros están organizados en seis unidades e presentan os contidos de forma moi visual para favorecer a súa comprensión e asimilación.

Ao final do libro, un anexo de imaxes reforza algúns dos contidos galegos presentados nas unidades de 1º e 2º, e un anexo cartográfico de 3º a 6º.

Material para o alumnado

As claves do proxectoPresenta, de xeito sinxelo e práctico, cada unha das claves didácticas do proxecto, os obxec-tivos, a fundamentación e a secuenciación ao longo da etapa, as técnicas ou as estruturas asociadas, etc.

Propostas didácticas Ofrecen un valioso recurso para guiar os pro-cesos de ensino-aprendizaxe. Reproducen as páxinas do libro do alumnado para facer máis práctica a súa aplicación, así como as solucións das actividades propostas, as suxestións de aplicación das pezas clave do proxecto e os re-cursos complementarios.

Recursos Presentan, para cada unidade, fichas fotoco-piables para a atención á diversidade e pro-bas de avaliación. Ademais, a web de Anaya, www.anayaeducacion.es, ofrece máis recursos complementarios imprimibles.

Material para o profesorado

PrimariaProposta didáctica

P E Z AP E Z A

A

SociaisGalicia

Cien

cias

Soc

iais

Gal

icia

3

Recursos

SociaisGalicia

Gal

icia

P E Z AP E Z A

A

Cien

cias

So

ciai

s

Para cada curso

Sociais

PrimariaG

alic

iaCi

enci

as S

ocia

is

Galicia

P E Z AP E Z A

A

Proximamente

Sociais

Primaria

Cien

cias

Soc

iais

Galicia

P E Z AP E Z A

A

Proximamente

AI

IE

EZ

ZA

AP

P

Sociais

Primaria

Cien

cias

Soc

iais

Galicia

P E Z AP E Z A

A

Pr

oxec

to d

ixita

l

Materiais para a etapa

9

CadernosUn caderno por curso para 1.º e 2.º para reforzar o es-tudado e aprender facendo, grazas ao seu novidoso enfoque motivador e competencial. Os cadernos dis-poñen dun sitio web en www.anayaeducacion.es no que achará as solucións de todas as actividades.

Web do alumnado e da familiaEn www.anayaeducacion.es encontrará recursos educa-tivos e de ocio cultural como actividades interactivas, información de interese para o alumnado e a familia, etc.

Libros dixitais Para cada curso, un libro dixital para o profesorado que reproduce o libro do alumnado, con recursos dixitais e a proposta didáctica. A partir de terceiro, o alumnado dispón tamén dun libro dixital para ampliar e traballar os contidos a través de ferramentas TIC.

Web do profesoradoA web www.anayaeducacion.es presenta para cada cur-so:

• Programación e documentación do proxecto.

• Proposta didáctica que tamén ofrece, en formato im-primible, as fichas para a atención á diversidade e as probas de avaliación incluídas nos recursos.

• Banco de recursos con:

– Plan Lingüístico.

– Produto final (axudas para a súa elaboración).

– Aprende xogando (aprendizaxe lúdica).

– Códigos QR (recompilación dos recursos vinculados aos QR dos libros).

– Mapas mudos.

– Recursos para cada unidade: fichas para saber utili-zar as TIC (cidadanía dixital), galería de imaxes, set de recortables...

• Xerador de probas de avaliación e de exercitación (de 3º a 6º).

Material de aula Ciencias Sociais 1.Xogo: vexo, vexo, que ves? Murais con información dos contidos fundamentais do curso.

Ciencias Sociais 2.Set do sistema solar (pezas troqueladas para montar un móbil).Xogo: Pensa, debuxa, actúa...

Ciencias Sociais 3

Xogo das idades da historia. Murais con información dos conti-dos fundamentais do curso.

Ciencias Sociais 4

Murais expositivos e tarxetas: a Prehistoria e a Idade Antiga. Mu-rais con información dos contidos fundamentais do curso.

Ciencias Sociais 5

Murais expositivos e tarxetas: a Idade Media e a Idade Moderna. Murais con información dos contidos fundamentais do curso.

Ciencias Sociais 6

Murais expositivos e tarxetas: a Idade Contemporánea (século xix e séculos xx e xxi. Murais con información dos contidos funda-mentais do curso.

10

O sistema solar 1 IntroduciónPresentación da unidadeNesta unidade estudaremos cuestións básicas sobre o universo, o sistema solar, a Terra e a Lúa. Completará as achegas da unidade todo o relacionado coa represen-tación espacial a través de mapas e planos.

Partiremos do concepto de universo, coñecendo a súa orixe a través da teoría do Big-Bang e os seus principais compoñentes, e aproximarémonos ao coñecemento do sistema solar como sistema planetario. Atenderemos a como está formado, con identificación dos principais elementos que o compoñen.

Poderemos coñecer os movementos da Terra e os fenó-menos ou etapas aos que dan lugar.

A Lúa tamén será obxecto de atención como satélite do planeta. Os seus movementos e as súas fases poderán ser estudados.

A representación da Terra a través do globo terráqueo ou do mapamundi, así como o estudo de diferentes mapas cos seus elementos e dos fusos horarios, completarán as achegas de contidos da unidade.

Nas últimas seccións da unidade realizaremos un traballo de síntese, recapitulación e avaliación a través das sec-cións «Organizo a miña mente», «Que aprendín» e «Como aprendín». A través do organizador gráfico proposto en «Organizo a miña mente» estruturaremos as aprendizaxes logradas coa axuda da terminoloxía propia da unidade. Na sección «Que aprendín» realizaremos actividades que poñerán a proba os coñecementos adquiridos. Finalmente, na sección «Como aprendín», realizaremos actividades no marco dun portfolio, xerando elementos para a reflexión e a autoavaliación.

Así mesmo, na sección correspondente ao reto da unida-de, realizaremos un reloxo solar, o que facilitará os logros de carácter competencial arredor do traballo proposto en diferentes apartados.

Para contribuír ao desenvolvemento do pensamento, á cooperación, á educación emocional, ao emprendmento, ao desenvolvemento lingüístico ou á aprendizaxe a través das tecnoloxías, propoñeremos actividades contextuali-zadas co acompañamento de técnicas específicas.

Recursos e materiaisPara o tratamento da unidade, ademais do libro do alumnado e da proposta didáctica serán de utilida-de os materiais dixitais incluídos tanto no libro dixital coma na web de Anaya Educación anayaeducacion.es. Destacan:

• Fichas para traballar as destrezas lingüísticas: escribir, ler, falar e escoitar.

• Material de axuda para a elaboración do reto «un reloxo solar»: Reloxo 1 e 2.

• Globos terráqueos, mapamundi ou planisferios e di-versos tipos de mapas animados.

• Versión imprimible das páxinas «Organizo a miña men-te» e «Portfolio».

• Esquemas interactivos ou resumos para repasar a uni-dade.

• Actividades de carácter lúdico no apartado «Aprende xogando».

• Código QR, unha animación sobre as estacións, que permite repasar contidos da unidade.

• Mapas mudos para a realización de actividades pro-postas.

• Contidos complementarios: As escalas gráfica e nu-mérica.

Tamén poderemos traballar os contidos desta unidade co material de aula que se ofrece para este curso. Neste caso:

• Murais de mapas físicos e políticos de España, de Eu-ropa e do mundo.

Ademais, convén manexar outras fontes e materiais para realizar o reto e outras actividades:

• Atlas, libros, fotografías, textos, etc.

• Materiais funxibles: lapiseiros, follas de papel ou car-tolinas, pegamento, tesoiras, rotuladores etc.

11

Contidos e competencias Contidos

da unidadeCompetencias

clave

Páxina inicial– Situación de partida

– O reto

– O produto final

CCL

CMCT

CAA

O universo: concepción, orixes e compoñentes– Concepto e orixe do universo

– Compoñentes do universo

CCLCAACSC

O sistema solar– Concepto e composición

CCL CMCTCAA

A Terra: características e movementos– Características

– Os movementos da Terra

– As estacións

CCL CMCT

CDCSIEECSC

As capas da Terra– Atmosfera

– Hidrosfera

– Xeosfera

CCLCMCTCSC

A Lúa– As eclipses de Sol

– A influencia da Lúa na Terra: as mareas

CCLCMCT

A representación da Terra– Localización na superficie terrestre

CCLCMCT

CDCSC

Os mapas– Elementos dun mapa

– Tipos de mapas

CCLCMCT

CDCSC

Os fusos horarios– Por que existen diferentes horas?

– Como se establecen os fusos horarios?

– Para coñecer a hora

CCL CMCTCSC

Páxinas finais– Organizo a miña mente

– Que aprendín?

– Como aprendín?

CMCTCD

CSCCCECCCL

CC: competencias clave, CCL: comunicación lingüística, CMCT: competencia matemática e competencias básicas en ciencia e tecnoloxía, CD: competencia dixital, CAA: aprender a aprender, CSC: competencias sociais e cívicas, CSIEE: sentido de iniciativa e espírito emprendedor e CCEC: conciencia e expresións culturais.

Encontrará desenvolvidas as técnicas asociadas ás claves en

Peza a Peza. As claves do proxecto.

Plan Lingüístico• Explicar a orixe do

universo• Interpretar un

mapamundi (textos descritivos)

Desenvolvemento do pensamento• XCRD• O común• RPPCS• Mapa conceptual

xerárquico

Aprendizaxe cooperativa• Asemblea de ideas• Crebacabezas• Comprobamos

Educación emocional• Conciencia emocional:

identificar, aceptar e nomear as emocións nun mesmo e nos demais

Cultura emprendedora• Creatividade e creación

(dimensión persoal): os meus inventos

TIC• Plan TIC: uso de

Internet de forma saudable V

• Busca de información en Internet.

• «Portfolio» e «Organizo a miña mente»: versión imprimible destas páxinas

• «Aprende xogando» e «Para estudar»

• Uso de dispositivos móbiles: código QR

Avaliación• Que aprendín?• As miñas fortalezas

e as miñas debilidades• Aprendín palabras novas• Comprobo as miñas

habilidades• Aplico o aprendido

Pezas clave

Xogamos coa imaxe e co textoPoderá considerar o uso da ilustración con carácter previo ao do tex-to. Para iso, realizaranse preguntas como: Quen aparece na ilustra-ción? Onde están? Que están a facer? Alguén viu algún telescopio? Para que se utiliza? Quen o usou? Onde? Sabedes que hai outros tele-scopios moito máis grandes? E que mesmo hai algún no espazo? Que credes que se pode observar a través dun telescopio como o que se ve na ilustración?

En canto ao texto, unha vez lido, poderanse realizar preguntas do se-guinte tipo: Quen invitou a Pilar? Por que era unha noite especial? Por que se verá mellor o ceo esta noite? Que é unha lúa nova? Que viu Pilar cando mirou polo telescopio? Que aspecto tiña Saturno? Como parecía que estaba, preto ou lonxe?

Secuencia do reto

Recapitulamos a situación de partida

Propoñemos o reto Como superar o reto Como demostrar que o superei

Faremos referencia a que o noso sistema solar é unha pequena parte do universo.

Poderán recordarse algunhas ex-periencias de aprendizaxe con relación ao sistema solar (visita a planetarios, documentais, etc.).

Deterémonos no relacionado co movemento, sinalando que as ga-laxias e os sistemas que compo-ñen o universo están en constante movemento.

Formularemos a posibilidade de comprobar o movemento da Terra con relación ao Sol e a me-dición do tempo a través da rea-lización dun reloxo solar:

• Preguntando se se coñece al-gún movemento da Terra.

• Recordando o lugar polo que se observan o amañecer e o atardecer.

• Mencionando a posibilidade de realizar un traballo para medir o tempo.

Para superar o reto temos que coñecer:

• O universo: concepto, orixes e com-poñentes.

• A Terra: características e movemen-tos.

• A representación da Terra.

• Os fusos horarios.

Teremos conseguido o reto se superamos os seguintes pasos:

• Preparamos o material e comezamos a traba-llar no reloxo solar.

• Marcamos as horas.

• Realizamos a parte que dá sombra.

• Xuntamos as dúas partes e decorámolas.

8 9

Para demostrar que

o superei... fago un reloxo solar

Preparamos o material e comezamos a traballar no reloxo solar.

Marcamos as horas.

Realizamos a parte que dá sombra.

Xuntamos as dúas partes e decorámolas.

Como facer un reloxo solar.

O universo

O sistema solar

A Terra

A Lúa

A representación da Terra

Os fusos horarios

Os mapas

As escalas

Imaxes aéreas e sistemas de xeolocalización

Esta noite Fran invitou a Pilar a ver as estrelas co telescopio da súa nai. Pasaron o día imaxinando como sería ese momento. Como había lúa nova, a escuridade permitiría que as estrelas destacasen moi-to máis no ceo. Era unha oportunidade única.Mentres sacaba da funda cada parte do telescopio, a nai comentou: «Esta noite é especial, xa que, ademais de observar mellor as estre-las, imos ter a oportunidade de contemplar con máis detalle Saturno e os seus aneis pola súa posición.» Cando acabou de montar o telescopio, indicoulles onde tiñan que mi-rar. A Pilar parecíanlle todas as luces iguais ata que unindo os seus dedos índice encontrou a dirección exacta, e nese momento descu-briuno.«Listo!, xa podedes mirar polo telescopio», dixo a nai de Fran. A imaxe que contemplou Pilar era impresionante, nunca o pensara, podía ver con todo detalle os aneis de Saturno. Tíñao diante, coma se estivese moi preto.

1Paso

3Paso

4Paso

Como é o universo?O noso sistema solar parécenos

enorme, pero existen máis sistemas e galaxias. Unha mirada ao ceo durante

a noite pódenos dar unha idea sobre o inmenso que pode ser o universo.

Para superar o reto...

investigo e aprendo

1 O sistema solar

Propoñémosche un reto

Queres demostrar o movemento da Terra e o paso do tempo

coa axuda do Sol?

2

Paso

Na páxina inicial preséntase unha ilustración na que se aprecia unha observación nocturna do ceo coa axuda dun telescopio. O escenario que se mostra é o dunha vivenda desde a que unha familia comparte cunha amiga a experiencia de contemplar o firmamento. A actividade que se evidencia servirá para realizar as primeiras apro-ximacións ás aprendizaxes previas sobre a ob-servación do ceo, a utilización dalgún instrumen-to para iso e a experiencia próxima de alguén que realizase algo similar.

Os astros que compoñen o universo e, concre-tamente todo o relacionado coa Terra, a Lúa e o sistema solar trataranse na unidade, polo que neste inicio sería interesante formular reflexións que leven á familiarización con algúns destes no-mes e denominacións (estrela, planeta, etc.).

O texto narra o acontecido ao longo do día en relación coa actividade que se evidencia na ilustración ata o momento en que a nena mira a través do telescopio. Será unha boa oportu-nidade para xerar interrogantes sobre Saturno, o planeta que contempla a nena. Poderíase dar a circunstancia de que algún alumno ou alumna vise nalgunha ocasión esta imaxe a través dal-gún medio de comunicación, película ou a tra-vés dalgún outro telescopio, e o describa.

A páxina da dereita recolle unha aproximación aos contidos da unidade, polo que poderemos realizar un primeiro avance de aspectos signifi-cativos que se van traballar. Tamén se contextua-lizará o desenvolvemento do reto con relación aos apartados mencionados e á elaboración do produto final que se propón.

Comezamos

12

Secuencia do reto

Recapitulamos a situación de partida

Propoñemos o reto Como superar o reto Como demostrar que o superei

Faremos referencia a que o noso sistema solar é unha pequena parte do universo.

Poderán recordarse algunhas ex-periencias de aprendizaxe con relación ao sistema solar (visita a planetarios, documentais, etc.).

Deterémonos no relacionado co movemento, sinalando que as ga-laxias e os sistemas que compo-ñen o universo están en constante movemento.

Formularemos a posibilidade de comprobar o movemento da Terra con relación ao Sol e a me-dición do tempo a través da rea-lización dun reloxo solar:

• Preguntando se se coñece al-gún movemento da Terra.

• Recordando o lugar polo que se observan o amañecer e o atardecer.

• Mencionando a posibilidade de realizar un traballo para medir o tempo.

Para superar o reto temos que coñecer:

• O universo: concepto, orixes e com-poñentes.

• A Terra: características e movemen-tos.

• A representación da Terra.

• Os fusos horarios.

Teremos conseguido o reto se superamos os seguintes pasos:

• Preparamos o material e comezamos a traba-llar no reloxo solar.

• Marcamos as horas.

• Realizamos a parte que dá sombra.

• Xuntamos as dúas partes e decorámolas.

8 9

Para demostrar que

o superei... fago un reloxo solar

Preparamos o material e comezamos a traballar no reloxo solar.

Marcamos as horas.

Realizamos a parte que dá sombra.

Xuntamos as dúas partes e decorámolas.

Como facer un reloxo solar.

O universo

O sistema solar

A Terra

A Lúa

A representación da Terra

Os fusos horarios

Os mapas

As escalas

Imaxes aéreas e sistemas de xeolocalización

Esta noite Fran invitou a Pilar a ver as estrelas co telescopio da súa nai. Pasaron o día imaxinando como sería ese momento. Como había lúa nova, a escuridade permitiría que as estrelas destacasen moi-to máis no ceo. Era unha oportunidade única.Mentres sacaba da funda cada parte do telescopio, a nai comentou: «Esta noite é especial, xa que, ademais de observar mellor as estre-las, imos ter a oportunidade de contemplar con máis detalle Saturno e os seus aneis pola súa posición.» Cando acabou de montar o telescopio, indicoulles onde tiñan que mi-rar. A Pilar parecíanlle todas as luces iguais ata que unindo os seus dedos índice encontrou a dirección exacta, e nese momento descu-briuno.«Listo!, xa podedes mirar polo telescopio», dixo a nai de Fran. A imaxe que contemplou Pilar era impresionante, nunca o pensara, podía ver con todo detalle os aneis de Saturno. Tíñao diante, coma se estivese moi preto.

1Paso

3Paso

4Paso

Como é o universo?O noso sistema solar parécenos

enorme, pero existen máis sistemas e galaxias. Unha mirada ao ceo durante

a noite pódenos dar unha idea sobre o inmenso que pode ser o universo.

Para superar o reto...

investigo e aprendo

1 O sistema solar

Propoñémosche un reto

Queres demostrar o movemento da Terra e o paso do tempo

coa axuda do Sol?

2

Paso

Concluiremos a dobre páxina inicial da unida-de coa presentación do reto. Ao mesmo tempo que exploramos os apartados que se tratarán, revisando os contidos da columna Investigo e aprendo, poderemos comezar a comentar cal vai ser o produto final do traballo competencial do reto.

Preguntaremos se nalgunha ocasión se cons-truíu un reloxo solar no colexio ou noutro es-pazo coñecido. Do mesmo modo, utilizaremos este contexto inicial de aproximación ao des-envolvemento do traballo para comentar a uti-lidade dos reloxos solares e o rudimentario e funcional que resulta a súa construción (con moi poucas pezas e utilizando a luz do Sol). Tamén poderemos formular algunha idea inicial sobre como imos realizar o traballo, sinalando que se utilizarán diferentes soportes imprimidos e vi-suais para lograr un produto final.

Faremos referencia á importancia que tiñan an-tigamente os reloxos solares para medir o tem-po, e como evolucionaron ao longo da historia ante a necesidade de medir o tempo para ser máis eficaces en diferentes espazos da vida (la-boral, académico, persoal e familiar, etcétera). Por outro lado, comentaremos a importancia do traballo en grupo nun labor común. Dado que o traballo se poderá facer de xeito cooperativo en grupos de catro ou cinco, será importante destacar que se dispoñerá de autonomía e ini-ciativa para seguir os pasos que se propoñen no texto.

Presentamos o reto

13

14

U·1

10 11

O Big-Bang

31Paso 42

Concepto e orixe do universoO universo é o espazo no que se encontran os corpos celestes, como estrelas, planetas, etc. Xurdiu hai aproximadamente 15 000 millóns de anos, debido a unha grande explosión denominada Big-Bang. Esta explosión xerou unha gran nube de po e gas de elevada tem-peratura que, ao arrefriarse, orixinou os corpos celestes que forman o universo.

Compoñentes do universoO universo está formado por distintos tipos de corpos celestes. Como:

O universo

Imos realizar un reloxo solar. Neste caso trátase dun reloxo solar chamado ecuatorial, porque ten a escala que representa as horas paralelas ao ecuador.

Primeiro, dividídevos en grupos de catro ou cinco persoas para comezar a traballar. Despois, ide á páxina 28 onde está a guía para realizar o reto e lede a

explicación que se dá detidamente. Alí, encontraredes a historia do reloxo que ides construír, os materiais que ides necesitar para facelo e unha información visual que vos axudará na elaboración. Anotade no caderno o material que ides necesitar.

Mans á obra. Reunide o material necesario.

1 Escribe dúas diferenzas entre un planeta e unha estrela.

2 XCRD A teoría do Big-Bang é a máis coñecida sobre a orixe do universo. Investiga sobre outras teorías científicas distintas que expliquen a súa formación.

3 Ordena de menor a maior tamaño: estrela, aste-roide, galaxia, planeta.

4 Coa axuda da imaxe do Big-Bang describe o proceso de formación do universo. Amplía a infor-mación en www.spaceplace.nasa.gov/big-bang/sp/

Comprende, pensa...

Estrelas

Nebulosas

Galaxias

Planetas

Planetas ananos

Satélites

Asteroides

Cometas

Son enormes nubes de

gas e po. A partir delas fórmanse

as estrelas.

Son agrupacións de millóns de estrelas

e nebulosas.

Son corpos rochosos ou gasosos de forma

esférica. Xiran arredor das estrelas das

que reciben luz e calor.

Teñen forma esférica, e son de menor tamaño

que os planetas.

Son corpos de diferentes tamaños que xiran

ao redor dun planeta.

Son corpos rochosos que poden xirar ao redor dunha estrela, dun

planeta ou viaxar polo espazo. Os que chocan con planetas ou satélites

denomínanse meteoritos. Os que se desintegran na atmosfera

son as estrelas fugaces.

Son grandes esferas de gases, moi quentes. Emiten ou dan luz

e calor.

Big -Bang – 15 000 m. a.

– 13 000 m. a. Formación das

primeiras galaxias

– 5 000 m. a. Formación do sistema solar

– 4 500 m. a.Formación da Terra

Millóns de anos

Son bólas de po e xeo. Teñen unha especie de colas de vapor de auga que brillan ao pasar polas proximidades

das estrelas.

Pezas clave

Suxestións metodolóxicasPara aproximarnos ao concepto de universo comezaremos realizando unha lectura en voz alta dos contidos que se presentan. A continua-ción, dividiremos o alumnado en grupos de catro e, a partir da técnica «parada de tres minutos», pedirémoslles que pensen e reflexionen so-bre os contidos tratados no texto e realicen tres preguntas ou dúbidas sobre este.

Seguidamente os equipos irán expoñendo por quendas as preguntas ao docente e ao resto dos seus compañeiros e compañeiras. Resoltas as dúbidas, procederase á resolución das actividades propostas no li-bro de texto.

Para axudar á comprensión e afianzamento dos contidos tratados, sería conveniente deixar constancia destes no encerado, caderno do alumnado ou calquera outro medio (encerado dixital) a través dun es-quema ou resumo.

Recursos. Curiosidades

Diversas observacións en galaxias afastadas demostraron que o univer-so se está a expandir a pasos axigantados. Outros datos demostran que gradualmente se vai arrefriando, polo que se pode chegar a considerar que o fin do universo se dará cando este se conxele. Fonte: vix.com

Recursos. Adiviñanza

De noite chegan sen ser invitadas, de día pérdense, pero non están extraviadas.

Solución: As estrelas.

Desenvolvemento do pensamentoXCRDA través desta estratexia de pensamento fomentaremos a indagación sobre as dife-rentes teorías da creación do universo, co-nectando o significado que teñen na parte común da súa xustificación e xerando as nosas propias ideas de xeito relacionado.

Para iso seguiremos estes pasos:

– Xerar: escribiremos palabras relacionadas ou ideas previas que se nos ocorran tras coñecer na indagación as posibles teorías de creación do universo.

– Clasificar: anotaremos as palabras ou ideas máis importantes na zona central da cela da táboa para esta parte. As ideas ou palabras secundarias escribirémolas afas-tadas da zona central.

– Relacionar: intentaremos relacionar en grupo as ideas, sen ser necesario que es-tean conectadas todas. Estas conexións deberán ter sentido.

– Desenvolver: xeraremos a nosa propia conclusión para responder e redactaré-mola. Daremos a nosa visión tras coñecer as diferentes opcións coñecidas, tendo sempre presente que a máis aceptada na actualidade é a teoría do Big-Bang.

15

Unha vez realizada a consulta sobre os aspectos máis importantes para realizar o reto, recollidos na guía final da unidade, anotaremos o material necesario e irémolo obtendo e organizando. Ademais de cartón, poderían utilizarse outros soportes como madeira de marquetaría ou car-tolina. Sobre estes materiais poderían realizarse a decoración e as anotacións propostas nos pa-sos do reto. Tamén se poderían adherir follas de papel con estas anotacións realizadas a man ou usando o patrón ofrecido no texto.

Será ilustrativo para coñecer con detalle a reali-zación do traballo a visita guiada por parte dun adulto á páxina do CSIC na que aparece a in-formación referenciada sobre a fonte utilizada http://digital.csic.es.

U·1

10 11

O Big-Bang

31Paso 42

Concepto e orixe do universoO universo é o espazo no que se encontran os corpos celestes, como estrelas, planetas, etc. Xurdiu hai aproximadamente 15 000 millóns de anos, debido a unha grande explosión denominada Big-Bang. Esta explosión xerou unha gran nube de po e gas de elevada tem-peratura que, ao arrefriarse, orixinou os corpos celestes que forman o universo.

Compoñentes do universoO universo está formado por distintos tipos de corpos celestes. Como:

O universo

Imos realizar un reloxo solar. Neste caso trátase dun reloxo solar chamado ecuatorial, porque ten a escala que representa as horas paralelas ao ecuador.

Primeiro, dividídevos en grupos de catro ou cinco persoas para comezar a traballar. Despois, ide á páxina 28 onde está a guía para realizar o reto e lede a

explicación que se dá detidamente. Alí, encontraredes a historia do reloxo que ides construír, os materiais que ides necesitar para facelo e unha información visual que vos axudará na elaboración. Anotade no caderno o material que ides necesitar.

Mans á obra. Reunide o material necesario.

1 Escribe dúas diferenzas entre un planeta e unha estrela.

2 XCRD A teoría do Big-Bang é a máis coñecida sobre a orixe do universo. Investiga sobre outras teorías científicas distintas que expliquen a súa formación.

3 Ordena de menor a maior tamaño: estrela, aste-roide, galaxia, planeta.

4 Coa axuda da imaxe do Big-Bang describe o proceso de formación do universo. Amplía a infor-mación en www.spaceplace.nasa.gov/big-bang/sp/

Comprende, pensa...

Estrelas

Nebulosas

Galaxias

Planetas

Planetas ananos

Satélites

Asteroides

Cometas

Son enormes nubes de

gas e po. A partir delas fórmanse

as estrelas.

Son agrupacións de millóns de estrelas

e nebulosas.

Son corpos rochosos ou gasosos de forma

esférica. Xiran arredor das estrelas das

que reciben luz e calor.

Teñen forma esférica, e son de menor tamaño

que os planetas.

Son corpos de diferentes tamaños que xiran

ao redor dun planeta.

Son corpos rochosos que poden xirar ao redor dunha estrela, dun

planeta ou viaxar polo espazo. Os que chocan con planetas ou satélites

denomínanse meteoritos. Os que se desintegran na atmosfera

son as estrelas fugaces.

Son grandes esferas de gases, moi quentes. Emiten ou dan luz

e calor.

Big -Bang – 15 000 m. a.

– 13 000 m. a. Formación das

primeiras galaxias

– 5 000 m. a. Formación do sistema solar

– 4 500 m. a.Formación da Terra

Millóns de anos

Son bólas de po e xeo. Teñen unha especie de colas de vapor de auga que brillan ao pasar polas proximidades

das estrelas.

Pezas clave

Reto: paso 1

Solucións

1 Mentres as estrelas son esferas gasosas, os planetas son corpos ro-chosos. Mentres as estrelas emiten luz e calor, os planetas reciben luz e calor.

2 Resposta libre. Existen catro principais teorías que tratan de expli-car a orixe do universo. Estas son: a teoría do Big-Bang, a teoría inflacionaria, a teoría do estado estacionario e a teoría do universo oscilante, aínda que a máis aceptada é a do Big-Bang.

3 De menor a maior tamaño: asteroide, planeta, estrela, galaxia.

4 Resposta libre.

Actividades complementarias1 Indica verdadeiro ou falso segundo corresponda. A continuación es-

cribe correctamente as falsas:

a) Os planetas teñen forma esférica, emiten luz propia e xiran arre-dor do Sol.

b) Os satélites xiran ao redor dun planeta.

c) As estrelas fugaces son meteoritos que chocan cos planetas.

d) As estrelas son grandes esferas de gases, moi quentes. Emiten ou dan luz e calor.

Solución: a) Falso. Os planetas teñen forma esférica, non emiten luz propia e xiran arredor do Sol. b) Verdadeiro. c) Falso. As estrelas fu-gaces son asteroides que se desintegran na atmosfera. d) Verdadeiro.

2 Descubre por que se denominan «corpos celestes» aos compoñen-tes que forman o universo.

Solución: Corpo é todo obxecto que ocupa un lugar. Celeste refíre-se ao ceo.

Plan LingüísticoExplicar a orixe do universo (texto descritivo)No mesmo grupo heteroxéneo formado para a actividade 2, realizaremos esta acti-vidade clarificando inicialmente que infor-mación é a máis significativa para explicar o proceso de formación do universo. Unha vez que se chegou ao acordo sobre o conti-do da resposta, resolto de xeito oral, escri-birémola individualmente no caderno.

16

U·1

12 13

O noso sistema solar é un sistema planetario; é dicir, un conxunto formado por unha estrela chamada Sol e todos os corpos celestes que xiran ao seu arredor, como o planeta Terra. O noso sistema solar, xunto con outros, forma parte dunha galaxia, a Vía Láctea.

O sistema solar

1 Observa o debuxo da Vía Láctea e o sistema solar. Podes identificar os diferentes corpos celestes que aparecen no texto?

2 Completa a frase: «O ? é o conxunto formado pola chamada ? Sol e todos os ? que xiran ao seu arredor, incluída a ? , aos que lles proporciona luz e ? .

3 Busca no dicionario o significado de orbitar; a conti-nuación, explícallo á túa compañeira ou compañeiro.

4 Coa axuda do debuxo contesta as seguintes cues-tións:

– Nomea os cinco planetas máis próximos ao Sol.

– Entre as órbitas de que planetas están a maior parte dos asteroides?

– Nomea algún cometa e explica como se move arredor do Sol.

5 O común Poden ter algo en común un papaventos e un cometa?

Comprende, pensa...

O Sol e os obxectos que xiran arredor

O Sol é unha estrela amarela en forma de es-

fera, cun tamaño aproximado de 1 400 000 veces

o planeta Terra.

O Sol desprende enerxía que chega á Terra en

forma de luz e calor.

Arredor do Sol xiran oito planetas, os seus sa-

télites e outros corpos celestes, seguindo traxec-

torias denominadas órbitas.

Os oito planetas e os seus satélites

Son, por orde de proximidade ao Sol:

Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xú-

piter, Saturno, Urano e Neptuno.

Arredor dos planetas hai satélites. A

Terra ten só un satélite, a Lúa. Outros

planetas, como Xúpiter e Saturno,

teñen máis de 60 satélites cada un.

Os planetas ananosXiran arredor do Sol. O máis famoso é Plutón, que antes era considerado un planeta.

Os cometas

O máis coñecido do sistema solar é

o cometa Halley, que tarda case 76

anos en realizar unha órbita comple-

ta arredor do Sol.

Os asteroidesGran parte deles concén-transe rodeando o Sol, en-tre as órbitas ou traxectorias de Marte e Xúpiter.

Curiosidade

Os telescopios

permítennos observar o universo. Algúns podemos telos na casa, outros, como

o Hubble, están no espazo.

Órbita

Vía Láctea

SOL

Sistema solar

Cometa Halley

Plutón

Neptuno

Urano

Saturno

Xúpiter

Marte

A Terra

A Lúa

Mercurio

Venus

Suxestións metodolóxicasEstas páxinas iniciaranse coa detección dos coñecementos previos do alumnado a partir da imaxe que figura nestas. Para iso, situaremos os alumnos e as alumnas no ángulo superior dereito da imaxe e pediré-moslle que imaxinen a posición dentro da Vía Láctea. A partir de aí internarémonos no desenvolvemento dos elementos que compoñen o sistema solar.

Unha vez analizada a imaxe, pasaremos á lectura compartida da páxina e á resolución das posibles dúbidas xurdidas. A medida que se realiza a lectura, apoiarémonos nas imaxes co fin de afianzar os contidos visuali-zando graficamente os conceptos tratados.

Recursos. Curiosidades

Xúpiter é un dos lugares máis asombrosos do sistema solar, tendo o espazo suficiente como para albergar 1 400 planetas Terra. No sistema solar, o único máis grande que Xúpiter é o Sol. Fonte: vix.com

Recursos. Adiviñanza

Lévate sen que te movas a Xúpiter ou a Plutón, en caso de que te atre-vas a usalo desde o balcón.

Solución: O telescopio.

Solucións1 Os planetas: Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xúpiter, Saturno, Urano

e Neptuno. O planeta anano de Plutón. Os asteroides entre Marte e Xúpiter, o cometa Halley entre Mercurio e Venus. E o satélite da Terra: A Lúa.

2 Sistema solar/ estrela/ corpos celestes/ Lúa/ calor.

3 Orbitar: xirar e moverse describindo órbitas, é dicir, nunha traxecto-ria en forma de elipse.

4 Planetas máis próximos ao Sol: Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xúpi-ter. A maior parte dos asteroides están entre as órbitas de Marte e

Pezas clave

Desenvolvemento do pensamentoO comúnA través desta chave propoñeremos cues-tións en común que teñen dous obxectos que en principio non se parecen. Neste caso, aludiremos ás palabras propostas na actividade, un papaventos e un cometa, con aspectos comúns como: desprázanse, móvense, voan, teñen ronsel, etc.

Aprendizaxe cooperativa1-2-4Realizaranse a actividade 1 e 4 utilizando para iso a técnica 1-2-4. Primeiro de xeito individual resólvese a pregunta. Despois por parellas, dando unha resposta única e por último en equipos de catro persoas consen-súase unha única resposta.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

17

U·1

12 13

O noso sistema solar é un sistema planetario; é dicir, un conxunto formado por unha estrela chamada Sol e todos os corpos celestes que xiran ao seu arredor, como o planeta Terra. O noso sistema solar, xunto con outros, forma parte dunha galaxia, a Vía Láctea.

O sistema solar

1 Observa o debuxo da Vía Láctea e o sistema solar. Podes identificar os diferentes corpos celestes que aparecen no texto?

2 Completa a frase: «O ? é o conxunto formado pola chamada ? Sol e todos os ? que xiran ao seu arredor, incluída a ? , aos que lles proporciona luz e ? .

3 Busca no dicionario o significado de orbitar; a conti-nuación, explícallo á túa compañeira ou compañeiro.

4 Coa axuda do debuxo contesta as seguintes cues-tións:

– Nomea os cinco planetas máis próximos ao Sol.

– Entre as órbitas de que planetas están a maior parte dos asteroides?

– Nomea algún cometa e explica como se move arredor do Sol.

5 O común Poden ter algo en común un papaventos e un cometa?

Comprende, pensa...

O Sol e os obxectos que xiran arredor

O Sol é unha estrela amarela en forma de es-

fera, cun tamaño aproximado de 1 400 000 veces

o planeta Terra.

O Sol desprende enerxía que chega á Terra en

forma de luz e calor.

Arredor do Sol xiran oito planetas, os seus sa-

télites e outros corpos celestes, seguindo traxec-

torias denominadas órbitas.

Os oito planetas e os seus satélites

Son, por orde de proximidade ao Sol:

Mercurio, Venus, Terra, Marte, Xú-

piter, Saturno, Urano e Neptuno.

Arredor dos planetas hai satélites. A

Terra ten só un satélite, a Lúa. Outros

planetas, como Xúpiter e Saturno,

teñen máis de 60 satélites cada un.

Os planetas ananosXiran arredor do Sol. O máis famoso é Plutón, que antes era considerado un planeta.

Os cometas

O máis coñecido do sistema solar é

o cometa Halley, que tarda case 76

anos en realizar unha órbita comple-

ta arredor do Sol.

Os asteroidesGran parte deles concén-transe rodeando o Sol, en-tre as órbitas ou traxectorias de Marte e Xúpiter.

Curiosidade

Os telescopios

permítennos observar o universo. Algúns podemos telos na casa, outros, como

o Hubble, están no espazo.

Órbita

Vía Láctea

SOL

Sistema solar

Cometa Halley

Plutón

Neptuno

Urano

Saturno

Xúpiter

Marte

A Terra

A Lúa

Mercurio

Venus

Xúpiter. Cometa Halley tarda 76 anos en realizar unha órbita arredor do Sol.

5 Teñen un corpo central do que sae unha cola.

Actividades complementarias1 De que galaxia forma parte o noso sistema solar?

Solución: A Vía Láctea.

2 A que distancia se encontra o planeta Terra do Sol?

Solución: A 149,6 millóns de km.

18

U·1

14 15

CaracterísticasA Terra é un corpo rochoso de forma esférica, algo achatada polos polos e lixeiramente inclinada, que ten un diámetro duns 12 700 quilómetros.

O noso planeta, como o resto de corpos celestes que compoñen o universo, está en continuo movemento. Ademais, realiza dous mo-vementos: o de rotación e o de translación.

Os movementos da TerraO movemento de rotaciónÉ o xiro que realiza a Terra sobre si mesma ao redor dun eixe imaxi-nario que pasa polos polos. Tarda 24 horas; é dicir, un día. Ao xirar prodúcese a sucesión do día e a noite.

O movemento de translaciónÉ o xiro que a Terra realiza arredor do Sol. Tarda 365 días e unhas 6 horas en realizalo; é dicir, un ano. Esas 6 horas acumúlanse e cada catro anos hai un ano bisesto. Isto significa que se engade un día ao mes de febreiro, pasando de ter 28 a 29 días.

Como consecuencia deste movemento sucédense as estacións, que duran tres meses cada unha: inverno, primavera, verán e outono.

As estaciónsA posición da Terra con respecto ao Sol varía ao longo do ano debi-do ao movemento de translación e a que o seu eixe de rotación está inclinado. Isto fai que os raios solares cheguen con distinta inclinación e, polo tanto, con distinta intensidade ao noso planeta segundo o momento do ano e o hemisferio, norte ou sur.

No hemisferio norte

É verán do 21 de xuño ao 21 de setembro. Nesta estación, os raios chegan case perpendiculares á Terra e quentan máis a súa superficie.

As temperaturas son altas e os días son máis longos que as noites.

É outono do 21 de setembro ao 21 de decembro. Nesta estación, os raios chegan oblicuos; polo tanto, a Terra recibe menos calor.

As temperaturas son suaves e a duración do día e a noite iguálase.

É inverno do 21 de decembro ao 21 de marzo. Nesta estación, os raios chegan moi oblicuos á Terra e recibe pouca calor.

As temperaturas son baixas e as noites son máis longas que os días.

É primavera do 21 de marzo ao 21 de xuño. Nesta estación, os raios chegan un pouco oblicuos e a Terra recibe algo máis de calor.

As temperaturas son suaves e a duración dos días e das noites iguálase.

No hemisferio surA inclinación do eixe da Terra provoca que durante a translación os hemisferios se encontren en posi-cións distintas e, polo tanto, cando no hemisferio sur é inverno no norte é verán; cando é primavera no hemisferio sur, no norte é outono.

É inverno do 21 de xuño ao 21 de setembro.

É primavera do 21 de setembro ao 21 de decembro.

É verán do 21 de decembro ao 21 de marzo.

É outono do 21 de marzo ao 21 de xuño.

A Terra Comprende, pensa...

1 Cita dúas características do planeta Terra.

2 Representa co teu corpo e o do teu com-pañeiro ou compañeira os movementos que realiza a Terra. Mentres o fas, explícao.

3 Por que se suceden as estacións e o día e a noite? Explica como chegan os raios en cada estación nos dous hemisferios e como son os días e as noites.

4 Imaxina que viaxas a Arxentina o día 5 de febreiro; que roupa deberías levar? E se viaxases a Noruega? Razoa a resposta.

5 Inventa un experimento co que com-probes e expliques como inciden os raios do Sol sobre a Terra durante a translación.

Rotación

Translación

OUTONO

Agosto

AbrilMaio

Xuño

PRIMAVERA

Xullo

VERÁN

Setembro

Hemisferio norte

Hemisferio surEixe de rotación

INVERNO

Xaneiro

Febreiro

Marzo

Outubro

Novembro

Decembro

Na zona temperada, os raios do Sol caen máis oblicuos. A calor repártese sobre unha superficie maior e quentan menos.

Na zona cálida, os raios do Sol caen máis perpendiculares. A calor repártese sobre unha superficie menor e quentan máis.

Ecuador

Raios do Sol

Raios do Sol

Suxestións metodolóxicas

Comezaremos os contidos desta páxina detectando os coñecemen-tos previos que sobre os movementos da Terra teñen os discentes. A continuación pasaremos a analizar cales son as consecuencias destes movementos utilizando para iso a imaxe.

Seguidamente procederase á lectura compartida dos contidos e á resolución das dúbidas xurdidas, facendo fincapé nas diferenzas que existen entre as estacións no hemisferio norte e no hemisferio sur. Para iso deterémonos no razoamento da resposta da actividade 4.

Recursos. Curiosidades

Se comparásemos o Sol, Xúpiter e a Terra con obxectos... o Sol sería como unha pelota de praia, Xúpiter como unha pelota de golf e a Te-rra como un chícharo.

Fonte: meteorologiaespacial.es

Recursos. Adiviñanza

Xira e xira, esta xigantesca bóla, que é azul para quen mira desde fóra.

Solución: A Terra.

Solucións1 A Terra é un planeta rochoso, de forma esférica, algo achatada po-

los polos e algo inclinada.

2 Resposta libre.

3 As estacións son producidas polo movemento de translación da Te-rra. Os días e as noites son producidos polo movemento de rota-ción da Terra.No hemisferio norte: en verán os raios chegan case perpendiculares á Terra e os días son máis longos que as noites. En outono, os raios chegan oblicuos e a duración do día e a noite iguálase. En inverno, os raios chegan moi oblicuos á Terra e as noites son máis longas que os días. En primavera, os raios chegan un pouco oblicuos e a duración

Pezas clave

Cultura emprendedoraCreatividade e creación (dimensión persoal): os meus inventosCon esta actividade fomentaremos a creati-vidade e a iniciativa a través da experimen-tación. Para iso poderemos utilizar unha esfera ou balón e unha lanterna ou mesmo a luz dun teléfono móbil (coa luz tenue na aula se fose necesario). Realizaremos os dous movementos para visualizar como ilu-mina o Sol á Terra e onde o fai. Do mesmo modo, reflexionaremos sobre a súa influen-cia nas temperaturas asociadas ás estacións do ano. Haberá que explicar con detalle os movementos da Terra para unha correcta simulación e explicación destes fenóme-nos, principalmente para comprender o vinculado ás estacións do ano. Será moi im-portante ter en conta o feito de que o eixe da Terra está inclinado.

Educación emocionalConciencia emocional: identificar, aceptar e nomear as emocións nun mesmo e nos demaisCentrarémonos nas emocións que sinta-mos ao realizar co noso corpo e co do com-pañeiro ou da compañeira os movementos da Terra. Ao mesmo tempo, verbalizaremos o que acontece en cada un deles (transla-ción e rotación). Será enriquecedor que as parellas expresen entre si o que sentiron e percibiron, e que algunha parella poida ex-plicarllo ao resto da clase.

19

U·1

14 15

CaracterísticasA Terra é un corpo rochoso de forma esférica, algo achatada polos polos e lixeiramente inclinada, que ten un diámetro duns 12 700 quilómetros.

O noso planeta, como o resto de corpos celestes que compoñen o universo, está en continuo movemento. Ademais, realiza dous mo-vementos: o de rotación e o de translación.

Os movementos da TerraO movemento de rotaciónÉ o xiro que realiza a Terra sobre si mesma ao redor dun eixe imaxi-nario que pasa polos polos. Tarda 24 horas; é dicir, un día. Ao xirar prodúcese a sucesión do día e a noite.

O movemento de translaciónÉ o xiro que a Terra realiza arredor do Sol. Tarda 365 días e unhas 6 horas en realizalo; é dicir, un ano. Esas 6 horas acumúlanse e cada catro anos hai un ano bisesto. Isto significa que se engade un día ao mes de febreiro, pasando de ter 28 a 29 días.

Como consecuencia deste movemento sucédense as estacións, que duran tres meses cada unha: inverno, primavera, verán e outono.

As estaciónsA posición da Terra con respecto ao Sol varía ao longo do ano debi-do ao movemento de translación e a que o seu eixe de rotación está inclinado. Isto fai que os raios solares cheguen con distinta inclinación e, polo tanto, con distinta intensidade ao noso planeta segundo o momento do ano e o hemisferio, norte ou sur.

No hemisferio norte

É verán do 21 de xuño ao 21 de setembro. Nesta estación, os raios chegan case perpendiculares á Terra e quentan máis a súa superficie.

As temperaturas son altas e os días son máis longos que as noites.

É outono do 21 de setembro ao 21 de decembro. Nesta estación, os raios chegan oblicuos; polo tanto, a Terra recibe menos calor.

As temperaturas son suaves e a duración do día e a noite iguálase.

É inverno do 21 de decembro ao 21 de marzo. Nesta estación, os raios chegan moi oblicuos á Terra e recibe pouca calor.

As temperaturas son baixas e as noites son máis longas que os días.

É primavera do 21 de marzo ao 21 de xuño. Nesta estación, os raios chegan un pouco oblicuos e a Terra recibe algo máis de calor.

As temperaturas son suaves e a duración dos días e das noites iguálase.

No hemisferio surA inclinación do eixe da Terra provoca que durante a translación os hemisferios se encontren en posi-cións distintas e, polo tanto, cando no hemisferio sur é inverno no norte é verán; cando é primavera no hemisferio sur, no norte é outono.

É inverno do 21 de xuño ao 21 de setembro.

É primavera do 21 de setembro ao 21 de decembro.

É verán do 21 de decembro ao 21 de marzo.

É outono do 21 de marzo ao 21 de xuño.

A Terra Comprende, pensa...

1 Cita dúas características do planeta Terra.

2 Representa co teu corpo e o do teu com-pañeiro ou compañeira os movementos que realiza a Terra. Mentres o fas, explícao.

3 Por que se suceden as estacións e o día e a noite? Explica como chegan os raios en cada estación nos dous hemisferios e como son os días e as noites.

4 Imaxina que viaxas a Arxentina o día 5 de febreiro; que roupa deberías levar? E se viaxases a Noruega? Razoa a resposta.

5 Inventa un experimento co que com-probes e expliques como inciden os raios do Sol sobre a Terra durante a translación.

Rotación

Translación

OUTONO

Agosto

AbrilMaio

Xuño

PRIMAVERA

Xullo

VERÁN

Setembro

Hemisferio norte

Hemisferio surEixe de rotación

INVERNO

Xaneiro

Febreiro

Marzo

Outubro

Novembro

Decembro

Na zona temperada, os raios do Sol caen máis oblicuos. A calor repártese sobre unha superficie maior e quentan menos.

Na zona cálida, os raios do Sol caen máis perpendiculares. A calor repártese sobre unha superficie menor e quentan máis.

Ecuador

Raios do Sol

Raios do Sol

dos días e das noites iguálase.

No hemisferio sur, acontece o mesmo só que cando no norte é ve-rán no sur é inverno, e viceversa.

4 En Arxentina sería verán nesa data: roupa lixeira e fresca. En Norue-ga sería inverno e sería necesario levar roupa abrigada.

5 Resposta libre.

Actividades complementarias

1 Busca información sobre que é un ano bisesto e a que se debe.

Solución: Son anos que duran 366 días. Prodúcese cada catro anos debido á duración do movemento de translación da Terra (365 días e 6 horas).

2 Calcula cantos minutos tarda a Terra en realizar o movemento de rotación? E o de translación?

Solución: Rotación: 1 440 min (24 horas). Translación: 525 960 min (365 días máis 6 horas).

Aprendizaxe cooperativaLapis ao centroSuxírese realizar as actividades 1 e 3 utili-zando a técnica «lapis ao centro». Cos lapis situados na mesa, por quendas o primeiro alumno ou a primeira alumna do equipo contestará a primeira pregunta. O resto do equipo dará a súa opinión. Se para to-dos está claro, collen os lapis e escriben a resposta de forma individual e se se ten dubida, pregúntaselle ao equipo. Así con-secutivamente ata contestar a todas as pre-guntas.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

20

U·1

16 17

A Lúa é o único satélite da Terra. Trátase dun corpo rochoso en forma de esfera, de 3 746 quilómetros de diámetro. Non ten atmosfera nin hidrosfera, e na súa superficie hai numerosos crá-teres causados por impactos ou choques de meteoritos.

Realiza dous movementos: un de rotación sobre si mesma e outro de translación arredor da Terra. Ambos os dous duran 29 días e medio, e por este motivo desde a Terra sempre observa-mos a mesma cara da Lúa.

O movemento de translación da Lúa fai que desde a Terra a observemos con diferentes porcións iluminadas polo Sol. Son as fases lunares.

As eclipses de SolProdúcese cando a Lúa se dispón entre o Sol e a Terra, formando entre os tres unha aliñación perfecta, cubrindo case na súa totalida-de o Sol. Este fenómeno denomínase eclipse solar.

A influencia da Lúa na Terra: as mareasAs mareas son subidas e baixadas do nivel do mar. Altérnanse cada seis horas e prodúcense porque a Lúa e a Terra se atraen como dous imáns debido á forza da gravidade. Así, a Lúa atrae ao mar e orixi-na as mareas. Desta forma, a marea sobe cando a Lúa se encontra máis preto da Terra (marea alta ou preamar), e baixa cando está máis afastada (marea baixa ou baixamar).

A Lúa

1 Explica coas túas palabras que son e cales son as fases lunares.

2 Asemblea de ideas Investigade en grupo sobre as mareas

vivas e realizade un resumo por escrito sobre elas: que son?, cando se producen?, cales son as máis intensas?

3 Podes facer un modelo das fases lunares se colocas unha luz dirixida cara ao centro do teu cuarto, que fará a función de Sol, e apagas o resto de luces. Despois, colócate no centro cunha pelota, que será a Lúa, e empeza a movela lentamente simulando o movemento da Lúa arredor da Terra.

Comprende, pensa...

Lúa nova

A Lúa sitúase entre a Te-rra e o Sol e polo tanto non a vemos iluminada.

Cuarto crecente

Ten forma de D. Só se observa a parte ilumina-da de forma crecente.

Lúa chea

A Terra está entre o Sol e a Lúa. A Lúa obsérvase ao completo.

Cuarto minguante

Ten forma de C. Só se observa a parte ilumina-da de forma decrecente.

As mareas

Preamar

Baixamar

Sol

Terra

Lúa

Recortade o cadrado no que imos colocar as horas.Co compás facede unha circun-ferencia e dobrade a folla pola metade.Cun transportador de ángulos divi-dide a circunferencia en franxas de 15º. Este é o resultado de dividir os 360º da circunferencia entre as 24 horas do día.Anotade as horas tal e como apa-rece na imaxe da páxina 28.

31 2Paso 4

Suxestións metodolóxicasComezaremos os contidos desta páxina detectando os coñecementos previos que sobre a Lúa teñen os discentes e que en anos anteriores puidesen tratar.

Seguidamente realizarase a lectura compartida de ambos os dous apar-tados sobre as características da Lúa, apoiándonos para iso nas ilustra-cións da páxina e utilizando a técnica «parada de cinco minutos».

Unha vez resoltas as dúbidas xurdidas, procederase a realizar as activi-dades de forma colaboradora.

Recursos. Curiosidades

A teoría principal da orixe da Lúa é que se formou despois de que un corpo (chamado Theia) do tamaño de Marte colisionou coa Terra hai máis de 4 000 millóns de anos. Os refugallos resultantes do impacto acumuláronse para formar a Lúa, o noso satélite natural a 384 000 qui-lómetros de distancia. Fonte: listas.20minutos.es

Recursos. Adiviñanza

Tan redonda como un queixo, ninguén pode darlle un beixo.

Solución: A Lúa.

Solucións

1 Resposta libre.

2 Resposta libre. As mareas vivas son as que se producen cando a Lúa e o Sol se encontran aliñadas coa Terra (Lúa chea e Lúa nova) e as preamares chegan a ser as máis altas porque o poder de atracción é maior. As mareas vivas máis intensas prodúcense cando a Lúa chea e nova ten lugar durante os equinoccios de primavera (20 ou 21 de marzo) e de outono (20 ou 21 de setembro).

3 Resposta libre.

Plan LingüísticoExplicar unha experiencia na casa (texto explicativo)Respecto á actividade 3 poderemos propo-ñer realizar unha explicación por escrito no caderno sobre como resultou a experiencia proposta para realizar na casa.

Para coñecer mellor o proceso proposto na actividade realizaremos unha breve ex-plicación na clase. Tamén poderemos rea-lizar unha busca guiada por un adulto en Internet que nos axude a comprender me-llor o movemento da Lúa arredor da Terra e como está iluminada nas súas diferentes fases.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

U·1

16 17

A Lúa é o único satélite da Terra. Trátase dun corpo rochoso en forma de esfera, de 3 746 quilómetros de diámetro. Non ten atmosfera nin hidrosfera, e na súa superficie hai numerosos crá-teres causados por impactos ou choques de meteoritos.

Realiza dous movementos: un de rotación sobre si mesma e outro de translación arredor da Terra. Ambos os dous duran 29 días e medio, e por este motivo desde a Terra sempre observa-mos a mesma cara da Lúa.

O movemento de translación da Lúa fai que desde a Terra a observemos con diferentes porcións iluminadas polo Sol. Son as fases lunares.

As eclipses de SolProdúcese cando a Lúa se dispón entre o Sol e a Terra, formando entre os tres unha aliñación perfecta, cubrindo case na súa totalida-de o Sol. Este fenómeno denomínase eclipse solar.

A influencia da Lúa na Terra: as mareasAs mareas son subidas e baixadas do nivel do mar. Altérnanse cada seis horas e prodúcense porque a Lúa e a Terra se atraen como dous imáns debido á forza da gravidade. Así, a Lúa atrae ao mar e orixi-na as mareas. Desta forma, a marea sobe cando a Lúa se encontra máis preto da Terra (marea alta ou preamar), e baixa cando está máis afastada (marea baixa ou baixamar).

A Lúa

1 Explica coas túas palabras que son e cales son as fases lunares.

2 Asemblea de ideas Investigade en grupo sobre as mareas

vivas e realizade un resumo por escrito sobre elas: que son?, cando se producen?, cales son as máis intensas?

3 Podes facer un modelo das fases lunares se colocas unha luz dirixida cara ao centro do teu cuarto, que fará a función de Sol, e apagas o resto de luces. Despois, colócate no centro cunha pelota, que será a Lúa, e empeza a movela lentamente simulando o movemento da Lúa arredor da Terra.

Comprende, pensa...

Lúa nova

A Lúa sitúase entre a Te-rra e o Sol e polo tanto non a vemos iluminada.

Cuarto crecente

Ten forma de D. Só se observa a parte ilumina-da de forma crecente.

Lúa chea

A Terra está entre o Sol e a Lúa. A Lúa obsérvase ao completo.

Cuarto minguante

Ten forma de C. Só se observa a parte ilumina-da de forma decrecente.

As mareas

Preamar

Baixamar

Sol

Terra

Lúa

Recortade o cadrado no que imos colocar as horas.Co compás facede unha circun-ferencia e dobrade a folla pola metade.Cun transportador de ángulos divi-dide a circunferencia en franxas de 15º. Este é o resultado de dividir os 360º da circunferencia entre as 24 horas do día.Anotade as horas tal e como apa-rece na imaxe da páxina 28.

31 2Paso 4

Actividades complementarias1 Se a lúa non ten luz propia, a que cres que se debe que se vexa

iluminada?

Solución: A Lúa brilla debido a que a súa superficie reflicte a luz do Sol.

2 Que consecuencias ten a Lúa sobre a Terra?

Solución: Orixina as mareas e ocasiona eclipses solares cando se sitúa entre o Sol e a Terra.

Unha vez que se dobra a folla e se conclúe o proceso que aparece descrito neste paso, que-dará unha cara que marcará as horas no horario de primavera-verán e outra para o de outono-in-verno.

Reto: paso 2

21

2222

U·1

18 19

Para representar a superficie do planeta Terra, pódese utilizar:

• O globo terráqueo. É unha esfera sobre a que se repre-senta a superficie da Terra a unha escala máis pequena que a realidade. Ao ser a Terra unha esfera, as distancias, as formas e os tamaños represéntanse de forma moi precisa.

• O mapamundi ou planisferio. É unha representación nun plano da superficie esférica da Terra. Ao ser unha repre-sentación plana pódese observar un elemento, por exem-plo o relevo, de forma máis doada pero distorsionada con respecto á realidade.

Un planisferio non representa todos os elementos da realidade, só os que interesan: relevo, poboación, etc. Para a súa representación, empréganse símbolos que se explican na lenda. Faise a un tamaño reducido da reali-dade.

Localización na superficie terrestrePara localizar calquera lugar da Terra sobre un mapa, trá-zase sobre este unha rede coas coordenadas xeográficas. Esta rede está formada por liñas imaxinarias: os paralelos e os meridianos.

• Os paralelos. Son liñas imaxinarias perpendiculares ao eixe de rotación da Terra e van diminuíndo de tamaño segundo se achegan aos polos. O paralelo 0° coñécese como ecuador e divide o noso planeta en dúas metades: hemisferio norte e hemisferio sur. Permiten determinar a latitude.

A latitude é a distancia en graos desde calquera punto da Terra ao ecuador.

• Os meridianos. Os meridianos son liñas imaxinarias verticais ou semicírculos que van desde o polo norte ao polo sur. O meridiano de referencia é o meridiano 0° ou de Greenwich. Indican a lonxitude.

A lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano 0º.

Así se pode localizar calquera punto, indicando as súas coordenadas xeográficas (latitude e lonxitude).

A representación da Terra

160° O180° 140° O 120° O

160° O180° 140° O 120° O

100° O 80° O 60° O 40° O 20° O 0° 20° L 40° L 60° L 80° L 100° L 120° L 140° L 160° L 180°

100° O 80° O 60° O 40° O 20° O 0° 20° L 40° L 60° L 80° L 100° L 120° L 140° L 160° L 180°

80° N

80° S

60° N

40° N

20° N

0°

20° S

40° S

60° S

80° N

60° N

40° N

20° N

0°

20° S

40° S

60° S

80° S

Ecuador

Mer

idia

no

de

Gre

enw

ich

Círculo polar ártico

Trópico de Cáncer

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico

0 1500 3000 4500 km

Everest28ºN, 87ºL

Mapamundi

20º

20º

40º

60º80º

40º

60º80º 90º

90º

0º 0º

Paralelo

Ecuador

POLO NORTE

POLO SUR

Hemisferiosur

Hemisferionorte

Lati

tud

e no

rte

Lati

tud

e su

r

20º 20º

0º

0º

Mer

idia

no d

e G

reen

wic

h

Lonxitude oeste Lonxitude leste

40º 40º

60º 60º

Mer

idia

no

Paralelos e meridianos

A continuación, faremos a parte que dá sombra e sinala as horas, coñecida como gnomon ou estilo.

Collede un cartón e trazade unha liña pola metade. Descubride a latitude á que se encontra a vosa localidade e trazade outra liña formando un ángulo cos mesmos graos que a latitude á que vos encontrades.

Na páxina 28 veredes un exemplo no que se utilizou unha latitude de 40º.

1 42 3Paso

1 Explica como se pode representar a superficie terrestre. Busca imaxes que sirvan de exemplo.

2 Indica en que consisten a latitude e a lonxitude dun lugar.

3 Observa o mapamundi e explica a lo-calización do Everest, a montaña máis alta da Terra. Cales son as coordenadas xeográficas do Everest?

4 As coordenadas xeográficas do polo norte son 90º latitude norte e 0º lonxi-tude. Cales son as do polo sur?

5 Observa o mapamundi e indica, aproximadamente, as coordenadas xeográficas do extremo meridional de América e do punto máis occidental de Oceanía.

6 Con a axuda dun GPS ou Internet, indica as coordenadas xeográficas do lugar onde vives.

Comprende, pensa...

Os paralelos van de 0º no ecuador a 90º norte e 90º sur.

Os meridianos van do meridiano 0º ou de Greenwich ata 180º leste e 180º oeste.

Suxestións metodolóxicasPara introducir os contidos deste apartado tomaremos un globo te-rráqueo e recordaremos os movementos de rotación e translación da Terra e as consecuencias destes.

A continuación, compararemos a representación da Terra no globo te-rráqueo e no mapamundi, prestando especial énfase nos elementos que se visualizan en ambos os dous recursos. Seguidamente realiza-remos unha lectura grupal en voz alta da páxina, apoiándonos nas di-ferentes imaxes que aparecen e no globo terráqueo. Tras despexar as dúbidas xurdidas procederase a realizar as actividades en parella.

Recursos. Curiosidades

O mapa máis completo do noso planeta é o creado polo satélite da NASA chamado Terra, que tomou máis de 1,3 millóns de imaxes esté-reos a partir das cales se calculou a forma exacta da superficie terres-tre. Fonte: cienciasdelatierra5tof.wordpress.com

Recursos. Adiviñanza

Lévao a Terra metido dentro e no carro atravesa as rodas polo centro.

Solución: Eixe.

Solucións

1 Resposta libre. Con globos terráqueos ou mapamundi.

2 A latitude é a distancia en graos desde calquera punto da Terra ao ecuador. A lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano 0º.

3 Latitude 28º norte, lonxitude 87º este.

4 90º latitude sur e 0º lonxitude.

5 Extremo meridional de América: 56º latitude sur e 68º lonxitude oes-te (Arquipélago Diego Ramírez). Extremo occidental de Oceanía: é a Illa Occidental (12º latitude sur, 96º lonxitude este).

6 Resposta libre.

Pezas clave

TICBusca de informaciónPara realizar a actividade será necesario usar un navegador GPS ou Internet. Un adulto guiará e supervisará directamente o uso de Internet por parte do alumnado para realizar a actividade.

Plan LingüísticoInterpretar un mapamundi (texto descritivo)A actividade consiste en interpretar un mapamundi como o da páxina da dereita buscando a referencia que se indica. Con apoio na imaxe, dirase a situación a través das coordenadas aproximadas do extremo meridional de América e do punto máis occidental de Oceanía. Para iso, será ne-cesario coñecer os conceptos meridional e setentrional, así como oriental e occidental.

U·1

18 19

Para representar a superficie do planeta Terra, pódese utilizar:

• O globo terráqueo. É unha esfera sobre a que se repre-senta a superficie da Terra a unha escala máis pequena que a realidade. Ao ser a Terra unha esfera, as distancias, as formas e os tamaños represéntanse de forma moi precisa.

• O mapamundi ou planisferio. É unha representación nun plano da superficie esférica da Terra. Ao ser unha repre-sentación plana pódese observar un elemento, por exem-plo o relevo, de forma máis doada pero distorsionada con respecto á realidade.

Un planisferio non representa todos os elementos da realidade, só os que interesan: relevo, poboación, etc. Para a súa representación, empréganse símbolos que se explican na lenda. Faise a un tamaño reducido da reali-dade.

Localización na superficie terrestrePara localizar calquera lugar da Terra sobre un mapa, trá-zase sobre este unha rede coas coordenadas xeográficas. Esta rede está formada por liñas imaxinarias: os paralelos e os meridianos.

• Os paralelos. Son liñas imaxinarias perpendiculares ao eixe de rotación da Terra e van diminuíndo de tamaño segundo se achegan aos polos. O paralelo 0° coñécese como ecuador e divide o noso planeta en dúas metades: hemisferio norte e hemisferio sur. Permiten determinar a latitude.

A latitude é a distancia en graos desde calquera punto da Terra ao ecuador.

• Os meridianos. Os meridianos son liñas imaxinarias verticais ou semicírculos que van desde o polo norte ao polo sur. O meridiano de referencia é o meridiano 0° ou de Greenwich. Indican a lonxitude.

A lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano 0º.

Así se pode localizar calquera punto, indicando as súas coordenadas xeográficas (latitude e lonxitude).

A representación da Terra

160° O180° 140° O 120° O

160° O180° 140° O 120° O

100° O 80° O 60° O 40° O 20° O 0° 20° L 40° L 60° L 80° L 100° L 120° L 140° L 160° L 180°

100° O 80° O 60° O 40° O 20° O 0° 20° L 40° L 60° L 80° L 100° L 120° L 140° L 160° L 180°

80° N

80° S

60° N

40° N

20° N

0°

20° S

40° S

60° S

80° N

60° N

40° N

20° N

0°

20° S

40° S

60° S

80° S

Ecuador

Mer

idia

no

de

Gre

enw

ich

Círculo polar ártico

Trópico de Cáncer

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico

0 1500 3000 4500 km

Everest28ºN, 87ºL

Mapamundi

20º

20º

40º

60º80º

40º

60º80º 90º

90º

0º 0º

Paralelo

Ecuador

POLO NORTE

POLO SUR

Hemisferiosur

Hemisferionorte

Lati

tud

e no

rte

Lati

tud

e su

r

20º 20º

0º

0º

Mer

idia

no d

e G

reen

wic

h

Lonxitude oeste Lonxitude leste

40º 40º

60º 60º

Mer

idia

no

Paralelos e meridianos

A continuación, faremos a parte que dá sombra e sinala as horas, coñecida como gnomon ou estilo.

Collede un cartón e trazade unha liña pola metade. Descubride a latitude á que se encontra a vosa localidade e trazade outra liña formando un ángulo cos mesmos graos que a latitude á que vos encontrades.

Na páxina 28 veredes un exemplo no que se utilizou unha latitude de 40º.

1 42 3Paso

1 Explica como se pode representar a superficie terrestre. Busca imaxes que sirvan de exemplo.

2 Indica en que consisten a latitude e a lonxitude dun lugar.

3 Observa o mapamundi e explica a lo-calización do Everest, a montaña máis alta da Terra. Cales son as coordenadas xeográficas do Everest?

4 As coordenadas xeográficas do polo norte son 90º latitude norte e 0º lonxi-tude. Cales son as do polo sur?

5 Observa o mapamundi e indica, aproximadamente, as coordenadas xeográficas do extremo meridional de América e do punto máis occidental de Oceanía.

6 Con a axuda dun GPS ou Internet, indica as coordenadas xeográficas do lugar onde vives.

Comprende, pensa...

Os paralelos van de 0º no ecuador a 90º norte e 90º sur.

Os meridianos van do meridiano 0º ou de Greenwich ata 180º leste e 180º oeste.

Actividades complementarias1 Que son as coordenadas xeográficas?

Solución: Intersección entre un meridiano e un paralelo que se utili-za para identificar calquera punto sobre a superficie terrestre.

2 Cales son os puntos mínimos e máximos de lonxitude? E de latitu-de?

Solución: De lonxitude entre 0º e 180º. De latitude de 0º a 90º.

23

O exemplo que aparece mencionado neste paso do reto é para unha localización que ten 40º de latitude. Teremos que buscar a latitu-de da localidade na que esteamos ou dunha próxima para elaborar de maneira máis certei-ra esta parte do reloxo. Unha busca guiada por un adulto na rede pode axudar a identificar as coordenadas nas que nos situamos. O resultado do que achemos en canto á latitude será a incli-nación en graos da liña correspondente no án-gulo que trazaremos segundo a axuda descrita.

Reto: paso 3

2424

U·1

20 21

Por que existen diferentes horas?O movemento de rotación, como sabes, é o que realiza a Terra sobre si mesma e tarda 24 horas en completalo. Este movemento fai posi-ble que cando nunhas zonas sexa de día noutras sexa de noite; é dicir, que haxa diferentes horas. As persoas crearon os fusos horarios para saber que hora é en cada país do mundo.

Como se establecen os fusos horarios?Como o día ten 24 horas, os 360º da esfera da Terra divídense verti-calmente en 24 franxas ou fusos horarios de 15º (1 hora) cada unha (360: 24 = 15º).

Para coñecer a horaPara coñecer a hora, utilízase como referencia o fuso onde se encon-tra o meridiano 0º ou meridiano de Greenwich (localidade próxima a Londres). A partir deste meridiano adiántase ou súmase unha hora en cada fuso cara ao leste e atrásase ou réstase unha hora cara ao oeste.

En España temos dúas horas diferentes. Na Península sumamos unha hora ao tempo do meridiano de Greenwich, mentres que nas Illas Canarias é unha hora menos.

Os fusos horarios

1 Que son os fusos horarios?

2 Busca en Internet quen ideou os fusos horarios.

3 A familia de Irene vai viaxar a Nova York. Se supo-ñemos que sae ás 17:00 horas e o traxecto dura aproximadamente 7 horas, a que hora chegarán a Nova York? Razoa a túa resposta.

4 Utilizando o mapa e tendo en conta que no lugar onde vives son as 9:00 horas, indica que hora será

nas seguintes cidades: Buenos Aires, París, Roma, Moscova, Los Ángeles e Sidney.

5 Descubre que países contan con varios fusos ho-rarios.

6 Hai zonas no mundo que non teñen a hora que lles correspondería segundo o fuso horario no que se encontra. A que cres que se debe? Investiga ao respecto.

Comprende, pensa...

Límite dos fusos horarios

Zonas con hora de GreenwichZonas que restan 1/2 á do seu fuso horario

Zonas que suman 1/2 á do seu fuso horario

0 1500 3000 4500 km

Nova York

Bos Aires

París

Roma

Moscova

TokioLos Ángeles

Sidney

15°O30°O45°O60°O75°O90°O105°O120°O135°O150°O165°O180°O 15°L 30°L 45°L 60°L 75°L 90°L 105°L 120°L 135°L 150°L 165°L 180°L

Mer

idia

no

de

Gre

enw

ich

0 +1 +2 +5 +7 +8 +9 +10–12 –11 –10 –9 –8 –7 –6 –5 –4 –3 –2 –1 +3 +4 +6 +11 +12Súmanse horas por cada fuso que nos despracemos desde GreenwichRéstanse horas por cada fuso que nos despracemos desde Greenwich

Fusos horarios

Que hora é?Fíxate como cambian as horas en todo o pla-

neta. Se estás a comer en Roma ás 2 da tarde,

en Nova York (Estados Unidos) están a almorzar

porque son 6 horas menos. Mentres tanto, no

outro lado do mundo, en Tokio (Xapón), están

a preparar a cea xa que son 7 horas máis.

Nova York

TokioRoma

Unide as dúas partes seguindo as marcas. Quedará unha parte para primavera-verán e outra para outono-inverno.

Debuxade e coloreade libremente o voso reloxo solar. Podería ser unha cara de sol, unha ilustración do planeta Terra, unha do sistema solar...

Colocádeo ao Sol e, coa axuda dun compás, orientádeo como aparece na imaxe (recorda que a agulla dun compás sempre apunta cara ao norte).

Comparade a hora que marca e a hora real. Hai que ter en conta os cambios de hora que se realizan en outubro e en marzo. O reloxo solar marca en outono-inverno apro-ximadamente unha hora menos que a que marca o de pulseira, e na primavera-verán dous.

Finalmente, expoñede na clase o voso traballo e resultados.

31 2 4Paso

Reloxo do meridiano de Greenwich

Reto conseguido !

Suxestións metodolóxicasComezaremos detectando os coñecementos previos do alumnado a partir das fotografías e imaxes. Para iso poden facerse preguntas do tipo: Que aparece representado nas imaxes? A continuación, leranse de forma cooperativa os contidos de ambas as dúas páxinas e proce-derase a desenvolver a técnica «Parada de cinco minutos», co fin de aclarar e despexar as dúbidas creadas.

A medida que se realiza a lectura, apoiarémonos nas imaxes co fin de afianzar os contidos visualizando gráficamente os conceptos tratados.

Por último, realizaremos as actividades propostas.

Recursos. Curiosidades

A maioría dos fusos horarios mídense en horas completas. Pero aínda hai quen vai máis aló e mide a diferenza horaria en cuartos de hora. É o caso de Nepal, cuxa zona horaria é UTC+5:45, cinco horas e tres cuartos sobre a hora de Londres. Fonte: fronterasblog.com

Solucións1 Os fusos horarios creáronse para saber que hora é en cada país do mun-

do. Como o día ten 24 horas, divídense verticalmente os 360º que ten a esfera da Terra en 24 franxas ou fusos horarios de 15º (1 hora) cada unha (360 : 24 = 15º).

2 Sir Sandford Fleming (1827-1915) foi un enxeñeiro canadense coñe-cido especialmente porque propuxo a creación de zonas horarias, Horario Universal (Tempo Universal ou Universal Time).

3 Se saen ás 17 horas e o traxecto dura 7 horas, chegarían ás 24.00 horas en hora española. Como en Nova York hai 6 horas menos que en España, chegarían ás 18 horas de Nova York.

4 Buenos Aires: 05:00 da madrugada. París: 09.00 horas. Roma: 09.00 horas. Moscova: 11.00 horas. Los Ángeles: 24.00 horas. Sidney: 19.00 horas.

5 Estados Unidos, Canadá, México, Brasil, Nova Zelandia, Dinamarca, Australia e Rusia.

Aprendizaxe cooperativaPreparar a tarefaPara as actividades 5 e 6 poderemos pro-poñer a súa realización en grupos heteroxé-neos de catro ou cinco membros. Sempre guiados por un adulto, tratariase de buscar en Internet a información solicitada sobre os países e os seus fusos horarios. Atende-remos a se os países están utilizando o mo-delo xeralizado.

Unha vez lidas as preguntas, revisaranse as cuestións que nos solicitan, asignando a cada alumno ou alumna unha parte da rea-lización do que se solicita en consonancia con cada etapa do traballo.

Tamén se revisará e decidirá se as explica-cións previas son as correctas, podendo realizar correccións. Unha vez alcanzado o acordo, realizarase e concluirase a activida-de, asegurándonos de que cada alumno ou alumna ten claro o que ten que realizar.

Poderá realizarse unha explicación da sínte-se de achados de cada equipo ao resto da clase, tendo a oportunidade de corroborar ou rebater os resultados obtidos.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

U·1

20 21

Por que existen diferentes horas?O movemento de rotación, como sabes, é o que realiza a Terra sobre si mesma e tarda 24 horas en completalo. Este movemento fai posi-ble que cando nunhas zonas sexa de día noutras sexa de noite; é dicir, que haxa diferentes horas. As persoas crearon os fusos horarios para saber que hora é en cada país do mundo.

Como se establecen os fusos horarios?Como o día ten 24 horas, os 360º da esfera da Terra divídense verti-calmente en 24 franxas ou fusos horarios de 15º (1 hora) cada unha (360: 24 = 15º).

Para coñecer a horaPara coñecer a hora, utilízase como referencia o fuso onde se encon-tra o meridiano 0º ou meridiano de Greenwich (localidade próxima a Londres). A partir deste meridiano adiántase ou súmase unha hora en cada fuso cara ao leste e atrásase ou réstase unha hora cara ao oeste.

En España temos dúas horas diferentes. Na Península sumamos unha hora ao tempo do meridiano de Greenwich, mentres que nas Illas Canarias é unha hora menos.

Os fusos horarios

1 Que son os fusos horarios?

2 Busca en Internet quen ideou os fusos horarios.

3 A familia de Irene vai viaxar a Nova York. Se supo-ñemos que sae ás 17:00 horas e o traxecto dura aproximadamente 7 horas, a que hora chegarán a Nova York? Razoa a túa resposta.

4 Utilizando o mapa e tendo en conta que no lugar onde vives son as 9:00 horas, indica que hora será

nas seguintes cidades: Buenos Aires, París, Roma, Moscova, Los Ángeles e Sidney.

5 Descubre que países contan con varios fusos ho-rarios.

6 Hai zonas no mundo que non teñen a hora que lles correspondería segundo o fuso horario no que se encontra. A que cres que se debe? Investiga ao respecto.

Comprende, pensa...

Límite dos fusos horarios

Zonas con hora de GreenwichZonas que restan 1/2 á do seu fuso horario

Zonas que suman 1/2 á do seu fuso horario

0 1500 3000 4500 km

Nova York

Bos Aires

París

Roma

Moscova

TokioLos Ángeles

Sidney

15°O30°O45°O60°O75°O90°O105°O120°O135°O150°O165°O180°O 15°L 30°L 45°L 60°L 75°L 90°L 105°L 120°L 135°L 150°L 165°L 180°L

Mer

idia

no

de

Gre

enw

ich

0 +1 +2 +5 +7 +8 +9 +10–12 –11 –10 –9 –8 –7 –6 –5 –4 –3 –2 –1 +3 +4 +6 +11 +12Súmanse horas por cada fuso que nos despracemos desde GreenwichRéstanse horas por cada fuso que nos despracemos desde Greenwich

Fusos horarios

Que hora é?Fíxate como cambian as horas en todo o pla-

neta. Se estás a comer en Roma ás 2 da tarde,

en Nova York (Estados Unidos) están a almorzar

porque son 6 horas menos. Mentres tanto, no

outro lado do mundo, en Tokio (Xapón), están

a preparar a cea xa que son 7 horas máis.

Nova York

TokioRoma

Unide as dúas partes seguindo as marcas. Quedará unha parte para primavera-verán e outra para outono-inverno.

Debuxade e coloreade libremente o voso reloxo solar. Podería ser unha cara de sol, unha ilustración do planeta Terra, unha do sistema solar...

Colocádeo ao Sol e, coa axuda dun compás, orientádeo como aparece na imaxe (recorda que a agulla dun compás sempre apunta cara ao norte).

Comparade a hora que marca e a hora real. Hai que ter en conta os cambios de hora que se realizan en outubro e en marzo. O reloxo solar marca en outono-inverno apro-ximadamente unha hora menos que a que marca o de pulseira, e na primavera-verán dous.

Finalmente, expoñede na clase o voso traballo e resultados.

31 2 4Paso

Reloxo do meridiano de Greenwich

Reto conseguido !

6 Resposta libre. A decisión tómana os países mesmos por necesida-des particulares.

Actividades complementarias1 Se son as 3 da madrugada en España, que hora é en Sidney (Aus-

tralia)?

Solución: As 11:00 da mañá.

2 Razoa por que en Canarias hai unha hora menos que no resto da Península.

Solución: Canarias está nun meridiano distinto ao da Península, que é o meridiano 0.

3 Usando un dispositivo móbil, investiga que hora é nestes momentos en Londres, Moscova, Tokio, Nova York e San Francisco.

Solución: A resposta depende da hora na que se realice o exercicio.

25

Uniranse as dúas partes seguindo as marcas. Uti-lizaremos o compás para situar o reloxo como procede segundo a ilustración da página 28 do libro. Teremos en conta as diferenzas horarias segundo a información que se recolle no paso do reto sobre outono-inverno e primavera-verán para interpretar as horas que marca o reloxo.

Reto: paso 4

2626

U·1

22 23

Como xa sabes, un mapa é a representación esférica da Terra ou dunha parte dela sobre un plano.

Elementos dun mapaTítulo ou nome

Indica o contido do que trata o mapa e o espazo que se representa.

Marcas de orientación

Mostran os puntos cardinais (norte, sur, leste e oeste) a través da rosa dos ventos.

Escala

Indica a relación que hai entre unha distancia me-dida no mapa e a correspondente no terreo. As escalas poden ser gráficas ou numéricas.

Símbolos convencionais

Son os signos (liñas, puntos, iconas, cores...) que representan a realidade (localidades, ríos, mon-tañas, estradas...). O seu significado explícase na lenda.

Lenda

Parte do mapa onde se explican os símbolos con-vencionais.

Toponimia

Son os distintos nomes (cidades, países, ríos, océa-nos, mares, sistemas montañosos, picos...) que aparecen escritos no mapa.

Os mapas

1 Identifica cada un dos elementos no mapa de América desta páxina. Por parellas interpretade cada un deles.

2 Descubre de que nos informan os mapas turísti-cos, lingüísticos, climáticos e demográficos. Que outros tipos de mapas existen?

3 Crebacabezas En pequenos grupos, investigade e realizade unha exposición de mapas antigos clasi-ficándoos segundo a información que conteñan.

4 Que tipo de mapa necesitarías para localizar os lagos de España? E para trazar unha ruta por estrada?

Comprende, pensa...

30º S

40º S

20º S

120º

O

110º

O

100º

O

90º

O

80º O

70º O

60º O

50º O

40º O

30º O

20º O

10º O

0º

40º S

50º S

60º S

70º S

80º S

30º S

20º S

10º S

0º

10º N

20º N

50º S

60º S

70º S

80º S

10º S

0º

10º N

20º N

30º N

40º N

50º N

60º N

70º N

50º N

40º N

30º N

60º N70º N

Trópico deCáncer

Círculo polar ártico

Ecuador Ecuador

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico

Illas Galápagos (ECUADOR)

MÉXICO

ESTADOS UNIDOS

CANADÁ

PANAMÁ

GUATEMALA

BELIZEHONDURAS

HAITÍ

PORTO RICO

EL SALVADOR NICARAGUA

COSTA RICA

URUGUAI

ARXENTINA

PARAGUAI

CHILE

BOLIVIA

ECUADOR

PERÚ

GÜIANASURINAME

COLOMBIA

VENEZUELA

B R A S I L

IIllas Malvinas (R.U.)

BAHAMAS

CUBA

GÜIANA FRANCESA (FRANCIA)

XAMAICA

TRINIDAD E TOBAGO

REPÚBLICADOMINICANA

Mar Caribe

Golfo de

México

O c é a n o

A t l á n t i c o

O c é a n o

P a c í � c o

OcéanoAtlántico

Mapa políticode América

Nome de Estado

CHILE

0 1000 2000Escala: 1 / 95000000

3000 km

N

LO

S

Tipos de mapas

Os mapas políticos

Representan e indican os límites entre países, co-munidades autónomas, rexións, provincias, muni-cipios. Tamén se poden indicar as capitais ou as cidades españolas.

Os mapas temáticos

Proporcionan información sobre temas concre-tos. Os máis frecuentes son:

• Mapas do tempo: indican as precipitacións, as temperaturas e os fenómenos atmosféricos nun lugar e tempo determinado.

• Mapas de actividades económicas reflicten a produción, a riqueza e os recursos de cada territorio. É dicir, os tipos de industria, de gandería, de agricultura.

• Mapas históricos: representan os acontece-mentos e os feitos históricos relevantes dun lugar determinado.

• Mapas de comunicación: mostran as vías de comunicación, que poden ser terrestres, marí-timas ou fluviais, ou aéreas.

• Mapas demográficos: informan sobre a den-sidade de poboación, número de habitantes...

• Outros: turísticos, lingüísticos, topográficos...

C O R D I L L E I R AC A N T Á B R I C A P

I R I N E O S SIST

EM

A IB

ÉR

ICO

SISTEMA CENTRAL

SERRA MORENA

CORDILLEIRA SUBBÉTICA

SUBMESETA

NORTE

SUBMESETA

SUR

CORDILLERAPENIBÉTICA

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Aneto3404Aneto3404

Teide 3718Teide 3718

M a r C a n t á b r i c o

OCÉANO

ATLÁNTICO

M a r Me d i t e

rr

á

ne

oILLAS B

ALEARES

ILLAS CANARIAS

MelillaCeuta

O C É A N O AT L Á N T I C O

Río

Pico

Chairas

Montañas

Relevo de España

0 100 200 300 km

CANARIAS

CASTELAE

LEÓN

A RIOXA

ARAGÓN

CASTELA-A MANCHA

EXTREMADURA

MADRID

NAVARRA

PAÍSVASCOGALICIA

ASTURIASCANTABRIA

COMUNIDADEVALENCIANA

ANDALUCÍA

MURCIA

CATALUÑA

ILLAS BALEARES

ANDORRA

M A R R O C O S

A L X E R I A

PO

RT

UG

AL

F R A N C I AM a r C a n t á b r i c o

OCÉANO

ATLÁNTICO

M a r Me d i t e

rr

á

ne

o

MELILLACEUTA

O C É A N O AT L Á N T I C O

Límite deestado

Límite decomunidadeautónoma

Divisiónterritorialde España

0 100 200 300 km

Llanes

Villaviciosa

Santillanadel Mar

León

SahagúnFrómista

Carrión delos Condes

Donostia/San Sebastián

Irún

Bilbo/Bilbao

CastroUrdiales

BurgosSanto Domingode la Calzada

Logroño

Pamplona

Roncesvalles

Puentela Reina

SANTIAGO

Ponferrada Astorga

Benavente

Zamora

Tui

Jaca

Somport

FerrolA Coruña

Pontevedra

FisterraArzúa

Vilalba

Ribadeo

Luarca

Avilés

Gijón

Porto

Salamanca

PORTUGAL

FRANCIA

E S P A Ñ A

Camiño principalou francés

Camiño aragonésCamiño a Fisterra

Camiño portuguésCamiño do norteCamiño inglésCamiño da Vía da Prata

Camiños de Santiago

N

LO

S

0 50 100 200 km150

Os mapas físicos

Representan o relevo e as augas da superficie terrestre sobre e baixo o nivel do mar. A través de cores, indícanse as alturas do terreo.

anayaeducacion.es Consulta «As escalas gráfica e numérica» do banco de recursos.

Suxestións metodolóxicasDetectaranse os coñecementos previos do alumnado a partir das fotografías e das imaxes. Para iso realizaranse preguntas do tipo: Que país aparece representado nas imaxes? Que aparece en cada unha delas?

A continuación, leranse de forma cooperativa os contidos de ambas as dúas páxinas e procederase a desenvolver a técnica «parada de cinco minutos», co fin de aclarar e despexar as dúbidas creadas.

A medida que se realiza a lectura, apoiarémonos nas imaxes co fin de afianzar os contidos visualizando graficamente os conceptos tratados.

Por último, realizaranse as actividades propostas.

Recursos. Curiosidades

O lugar do océano máis afastado da terra firme chámase Punto Nemo e encóntrase ao sur do océano Pacífico (45º 52.6’ sur; 123º 23.6’ oeste). O Punto Nemo está localizado a máis de 2 500 quilómetros das costas

das tres illas máis próximas, ao norte ten unha das illas Pitcairn, ao nor-dés á Illa de Pascua e cara ao sur á Antártida. Fonte: nautispots.com

Solucións1 Mapa político de América:

Elementos: título: mapa político de América. Marcas de orientación: puntos cardinais. Escala: 1/95 000 000. Símbolos convencionais: co-res e liñas que marcan as fronteiras dos países. Toponimia: nomes dos Estados e dos océanos. Na lenda aparece o título e a explica-ción de que Chile é un nome de Estado.

2 Turísticos: informan das principais zonas turísticas dunha rexión, país, etc. Lingüísticos: informan das diferentes linguas que se falan nunha rexión, país, etc. Climáticos: informan dos distintos climas que se dan nunha rexión, país, etc. Demográficos: informan da den-sidade de poboación, número de habitantes dunha rexión, país, etc. Existen mapas: xeolóxicos, topográficos, de actividades económi-cas, políticos, físicos, históricos, de comunicación...

Pezas clave

Aprendizaxe cooperativaCrebacabezasEn grupos heteroxéneos realizaremos unha investigación e exposición sobre mapas an-tigos. Para iso dividiremos a tarefa en sub-temas que se repartirán a cada membro do grupo, como por exemplo, quen asume a busca en cada fonte (libros ou Internet) ou quen se encarga de diferentes tipos de mapas (puideran ser temáticos, de relevo, políticos, etc.). Cada membro afondará o tempo que considere e organizaranse gru-pos de «expertos» nos que haberá un re-presentante de cada grupo para cada rol ou función asignada que poderán intercam-biar os achados. Cada un destes expertos volverá ao grupo de orixe e explicaralle o que aprendeu e acordou cos outros exper-tos. Cada grupo poderá mellorar así a in-formación obtida deste modo e procederá a concluír a elaboración e a exposición dos mapas antigos.

TICanayaeducacion.esConsulta o contido complementario «As escalas gráfica e numérica» que se encon-tra no banco de recursos da web de Anaya.

U·1

22 23

Como xa sabes, un mapa é a representación esférica da Terra ou dunha parte dela sobre un plano.

Elementos dun mapaTítulo ou nome

Indica o contido do que trata o mapa e o espazo que se representa.

Marcas de orientación

Mostran os puntos cardinais (norte, sur, leste e oeste) a través da rosa dos ventos.

Escala

Indica a relación que hai entre unha distancia me-dida no mapa e a correspondente no terreo. As escalas poden ser gráficas ou numéricas.

Símbolos convencionais

Son os signos (liñas, puntos, iconas, cores...) que representan a realidade (localidades, ríos, mon-tañas, estradas...). O seu significado explícase na lenda.

Lenda

Parte do mapa onde se explican os símbolos con-vencionais.

Toponimia

Son os distintos nomes (cidades, países, ríos, océa-nos, mares, sistemas montañosos, picos...) que aparecen escritos no mapa.

Os mapas

1 Identifica cada un dos elementos no mapa de América desta páxina. Por parellas interpretade cada un deles.

2 Descubre de que nos informan os mapas turísti-cos, lingüísticos, climáticos e demográficos. Que outros tipos de mapas existen?

3 Crebacabezas En pequenos grupos, investigade e realizade unha exposición de mapas antigos clasi-ficándoos segundo a información que conteñan.

4 Que tipo de mapa necesitarías para localizar os lagos de España? E para trazar unha ruta por estrada?

Comprende, pensa...

30º S

40º S

20º S

120º

O

110º

O

100º

O

90º

O

80º O

70º O

60º O

50º O

40º O

30º O

20º O

10º O

0º

40º S

50º S

60º S

70º S

80º S

30º S

20º S

10º S

0º

10º N

20º N

50º S

60º S

70º S

80º S

10º S

0º

10º N

20º N

30º N

40º N

50º N

60º N

70º N

50º N

40º N

30º N

60º N70º N

Trópico deCáncer

Círculo polar ártico

Ecuador Ecuador

Trópico de Capricornio

Círculo polar antártico

Illas Galápagos (ECUADOR)

MÉXICO

ESTADOS UNIDOS

CANADÁ

PANAMÁ

GUATEMALA

BELIZEHONDURAS

HAITÍ

PORTO RICO

EL SALVADOR NICARAGUA

COSTA RICA

URUGUAI

ARXENTINA

PARAGUAI

CHILE

BOLIVIA

ECUADOR

PERÚ

GÜIANASURINAME

COLOMBIA

VENEZUELA

B R A S I L

IIllas Malvinas (R.U.)

BAHAMAS

CUBA

GÜIANA FRANCESA (FRANCIA)

XAMAICA

TRINIDAD E TOBAGO

REPÚBLICADOMINICANA

Mar Caribe

Golfo de

México

O c é a n o

A t l á n t i c o

O c é a n o

P a c í � c o

OcéanoAtlántico

Mapa políticode América

Nome de Estado

CHILE

0 1000 2000Escala: 1 / 95000000

3000 km

N

LO

S

Tipos de mapas

Os mapas políticos

Representan e indican os límites entre países, co-munidades autónomas, rexións, provincias, muni-cipios. Tamén se poden indicar as capitais ou as cidades españolas.

Os mapas temáticos

Proporcionan información sobre temas concre-tos. Os máis frecuentes son:

• Mapas do tempo: indican as precipitacións, as temperaturas e os fenómenos atmosféricos nun lugar e tempo determinado.

• Mapas de actividades económicas reflicten a produción, a riqueza e os recursos de cada territorio. É dicir, os tipos de industria, de gandería, de agricultura.

• Mapas históricos: representan os acontece-mentos e os feitos históricos relevantes dun lugar determinado.

• Mapas de comunicación: mostran as vías de comunicación, que poden ser terrestres, marí-timas ou fluviais, ou aéreas.

• Mapas demográficos: informan sobre a den-sidade de poboación, número de habitantes...

• Outros: turísticos, lingüísticos, topográficos...

C O R D I L L E I R AC A N T Á B R I C A P

I R I N E O S SIST

EM

A IB

ÉR

ICO

SISTEMA CENTRAL

SERRA MORENA

CORDILLEIRA SUBBÉTICA

SUBMESETA

NORTE

SUBMESETA

SUR

CORDILLERAPENIBÉTICA

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Mulhacén3478

Aneto3404Aneto3404

Teide 3718Teide 3718

M a r C a n t á b r i c o

OCÉANO

ATLÁNTICO

M a r Me d i t e

rr

á

ne

oILLAS B

ALEARES

ILLAS CANARIAS

MelillaCeuta

O C É A N O AT L Á N T I C O

Río

Pico

Chairas

Montañas

Relevo de España

0 100 200 300 km

CANARIAS

CASTELAE

LEÓN

A RIOXA

ARAGÓN

CASTELA-A MANCHA

EXTREMADURA

MADRID

NAVARRA

PAÍSVASCOGALICIA

ASTURIASCANTABRIA

COMUNIDADEVALENCIANA

ANDALUCÍA

MURCIA

CATALUÑA

ILLAS BALEARES

ANDORRA

M A R R O C O S

A L X E R I A

PO

RT

UG

AL

F R A N C I AM a r C a n t á b r i c o

OCÉANO

ATLÁNTICO

M a r Me d i t e

rr

á

ne

o

MELILLACEUTA

O C É A N O AT L Á N T I C O

Límite deestado

Límite decomunidadeautónoma

Divisiónterritorialde España

0 100 200 300 km

Llanes

Villaviciosa

Santillanadel Mar

León

SahagúnFrómista

Carrión delos Condes

Donostia/San Sebastián

Irún

Bilbo/Bilbao

CastroUrdiales

BurgosSanto Domingode la Calzada

Logroño

Pamplona

Roncesvalles

Puentela Reina

SANTIAGO

Ponferrada Astorga

Benavente

Zamora

Tui

Jaca

Somport

FerrolA Coruña

Pontevedra

FisterraArzúa

Vilalba

Ribadeo

Luarca

Avilés

Gijón

Porto

Salamanca

PORTUGAL

FRANCIA

E S P A Ñ A

Camiño principalou francés

Camiño aragonésCamiño a Fisterra

Camiño portuguésCamiño do norteCamiño inglésCamiño da Vía da Prata

Camiños de Santiago

N

LO

S

0 50 100 200 km150

Os mapas físicos

Representan o relevo e as augas da superficie terrestre sobre e baixo o nivel do mar. A través de cores, indícanse as alturas do terreo.

anayaeducacion.es Consulta «As escalas gráfica e numérica» do banco de recursos.

3 Traballo en grupo. Resposta libre.

4 Un mapa físico da hidrografía de España. Un mapa de comunicación de estradas de España.

Actividades complementarias1 Que sistemas montañosos aparecen no mapa físico?

Solución: Pireneos, cordilleira Cantábrica, sistema Central, sistema Ibérico, submeseta Norte e Sur, Serra Morena, cordilleira Subbética e cordilleira Penibética.

2 Busca información e explica que é un atlas.

Solución: Colección de mapas que se presentan en forma de libro ou de caderno.

27

2828

U·1

24 25

A escala gráficaÉ a representación debuxada da relación entre a distancia no mapa e na realidade. Por exemplo, un centímetro no mapa son 1 000 km na realidade. Represéntase cunha barra ou recta dividida en segmentos de igual lonxitude.

A escala numéricaIndica cantas veces debemos multiplicar unha unida-de que medimos no mapa para saber canto mide na realidade. Un exemplo desta escala sería 1/10 000, o que supón que unha unidade calquera do mapa son 10 000 veces esa unidade na realidade.

Comprende, pensa...

2 Imprime o mapa B e coa axuda da escala numérica calcula a distancia entre O Castelo e Vilacova.

1 Comprobamos Imprime o mapa A para planificar unha viaxe entre Bande e Barbadás. Calca no bor-do dunha tira de papel a escala gráfica do mapa. Superpón a tira para calcular a distancia. Cantos km separan ambas as dúas localidades?

Comprende, pensa...

A escala gráfica

Brués

A ErmidaAs Antas

O Paraño

Feás

Lebozán

Doade

Amiudal

Serantes

Albarellos As Laxas Moldes

Mesiego

Astureses

Reádigos

Corna

Grobas

Boedes

Pobadura

Confurco

Oseira

Cotelas

San Facundo

Pazos do Monte

Dacón

Porto de Eguas

Gomariz Cruceiro

Garabás

Cristimil

RazamondeOurantes

EsposendeSanín

A Ponte CastreloAstariz

NievaBeiro

Quines

Poulo

Xestosa

Santo Tomé

Cartelle

Feá

Untes

TrasalbaBeiro

Tamallancos

MugaresPiñor

Trelle

Moreiras

Sobradodo Bispo

Sabucedo

Parderrubias

A Manchica

Penosiños Freixo

TradoCondado

Desteriz

PonteBarxas

Crespos

Mociños

Acevedo do Río

BanguesesOurille

Xordos

Fraga

Paradado Monte

Cubilledo

Barro

Arcos

ViñaoO Trevoedo

Valdepereira

Castrode Cexo

Quintela

A FeiraNova

Ribas

BugarínPrado

Rúa

Lira

Vilasobroso

Vilacova

Guillade

Lougares

Meirol

Sequeiros

Padróns

Ameixeiro

Padrosos

Sebei

Lomba

LunedaValeixe

A Franqueira

A LamosaParaños

Cabeiras

RubiósMeder

Fornelos

Sela

Cequeliños

Barciademera

Redondo

Fofe

A Graña

San Pedro

AmedoVilatuxe

LebozánCequeril

Armonda

SabucedoBerrozo

A Madalena

Vilapouca

CachafeiroTomonde

Pedre

Serrapio

Quireza

Morillas

Caroi

Sacos

ViascónTrabazo

Borela

Roca

Ventín

Estacas

A LaxeBerducido

Gaxate

Xesta

Antas

XendeCaritel

Anceo

AmoedoMoscoso

Montillónde Arriba

Cambeses

Grifa

ForzánsCortegada

Barbudo

Achas

Oleiros

Luz

Mouriscados

Taboexa

Godóns

Augasantas

Loureiro

ValongoSeixido

Cernedo

CernadeloRedonde

Ribarteme

Ribarteme

Covelo

Leirado

O Picouto

A Merca

Toén

A Bola

A Forxa(A Porqueira)

Carballo(Verea)

San Roquede Crespos

Consistoiro

O Covelo

Crecente

Melón

Sobrado

Aldea de Deva

Cortegada

Barral

Carballeda de Avia

Beade

Xubín

Barbadás

Outomuro

Outeiro-Cruz

Leirado

A Vila (Lobeira)

Bande (Bande)

Rairiz de Veiga(Rairiz de Veiga)

O Castro (Dozón)

Forcarei(Forcarei)

A Forxa

Maside

LeiroAvión

Amoeiro

Cea (San Cristovo de Cea)

Boborás(Boborás)

San Amaro

O Irixo (O Irixo)

Piñor (Piñor)

Beariz (Beariz)

Cercedo(Cercedo)

A Lagoa(Campo Lameiro)

A Chan (Cotobade)

Ponte Caldelas A Pedreira

A Igrexa

Pazos

Mondariz Balneario

As NevesO Castelo

Celanova

Mondariz

Ponteareas

A Caniza

Ribadavia

O Carballiño(O Carballiño)

010

20

51 2 3 4

1 2 3 40 10 km5

A

Se esa barra mide dous

centímetros e medio, e se

di que equivale a dez qui-

lómetros, significa que 1 cm

do mapa equivale a 4 km

na realidade.

A escala numérica

Brués

A ErmidaAs Antas

O Paraño

Feás

Lebozán

Doade

Amiudal

Serantes

Albarellos As Laxas Moldes

Mesiego

Astureses

Reádigos

CornaGrobas

Boedes

Pobadura

Confurco

Oseira

Cotelas

San Facundo

Pazos do Monte

DacónPorto de Eguas

GomarizCruceiro

Garabás

Cristimil

RazamondeOurantes

EsposendeSanín

A Ponte CastreloAstariz

Nieva Beiro

Quines

Poulo

Xestosa

Santo Tomé

Cartelle

Feá

Untes

TrasalbaBeiro

Tamallancos

MugaresPiñor

Trelle

Moreiras

Sobradodo Bispo

SabucedoParderrubias

A ManchicaPenosiños

FreixoTradoCondado

DesterizPonte

BarxasCrespos

Mociños

Acevedo do Río

BanguesesOurille

Xordos

Fraga

Paradado Monte

Cubilledo

Barro

Arcos

Viñao

O Trevoedo

Valdepereira

Castrode Cexo

Quintela

A FeiraNova

Ribas

Bugarín

Prado

Rúa

Lira

Vilasobroso

Vilacova

Guillade

Lougares

Meirol

Sequeiros

Padróns

Ameixeiro

PadrososSebei

Lomba

LunedaValeixe

A Franqueira

A LamosaParaños

CabeirasRubiós

Meder

Fornelos

Sela

Cequeliños

Barciademera

Redondo

Fofe

A Graña

San Pedro

Amedo

Vilatuxe

Lebozán

Cequeril

Armonda

Sabucedo

Berrozo

A MadalenaVilapouca

CachafeiroTomonde

Pedre

Serrapio

Quireza

Morillas

Caroi

Sacos

ViascónTrabazo

Borela

Roca

Ventín

Estacas

A LaxeBerducido

Gaxate

Xesta

Antas

XendeCaritel

Anceo

AmoedoMoscoso

Montillónde Arriba

Cambeses

Grifa

Forzáns CortegadaBarbudo

Achas

Oleiros

Luz

Mouriscados

Taboexa

Godóns

Augasantas

Loureiro

Valongo

Seixido

Cernedo

Cernadelo

Redonde

Ribarteme

Ribarteme

Covelo

Leirado

O Picouto

A Merca

Toén

A Bola

A Forxa(A Porqueira)

Carballo(Verea)

San Roquede Crespos

Consistoiro

O Covelo

Crecente

Melón

Sobrado

Aldea de Deva

Cortegada

Barral

Carballeda de AviaBeade

Xubín

Barbadás

Outomuro

Outeiro-Cruz

Leirado

A Vila (Lobeira)

Bande (Bande)

Rairiz de Veiga(Rairiz de Veiga)

O Castro (Dozón)

Forcarei(Forcarei)

A Forxa

Maside

Leiro

AviónAmoeiro

Cea (San Cristovo de Cea)

Boborás(Boborás)

San Amaro

O Irixo (O Irixo)

Piñor (Piñor)Beariz (Beariz)

Cercedo(Cercedo)

A Lagoa(Campo Lameiro)

A Chan (Cotobade)

Ponte CaldelasA Pedreira

A Igresa

Pazos

Mondariz Balneario

As Neves

O Castelo Celanova

Mondariz

Ponteareas

A Caniza

Ribadavia

O Carballiño(O Carballiño)

4 cm

Escala: 1 / 400000

B

A distancia entre as localidades de Mondariz e A Caniza, de 4 cm no mapa, equivale a 16 km na realidade.

A distancia entre as lo-calidades de Ponteareas e A Caniza.

A escala numérica marca 1/400 000. Isto signifi-ca que 1 cm no mapa equi-vale a 400 000 cm (4 km) na realidade.

As escalas

Suxestións metodolóxicasProcederase á explicación práctica das escalas mediante a lectura do texto e a análise dos mapas. No primeiro mapa móstrase a es-cala gráfica cun exemplo e a proposta dunha actividade para resol-ver en grupo, coa que se evidenciará se os alumnos e as alumnas comprenderon como calcular distancias por medio da escala gráfica. Procederase do mesmo xeito co mapa da segunda páxina, que ten a escala numérica. Primeiro procederase á análise do exemplo e logo resolverase a actividade proposta. Proponse realizar esta segunda actividade mediante a técnica de aprendizaxe cooperativa «parada de 5 minutos».

Recursos. Curiosidades

En Grecia comezaron a realizarse os primeiros mapas con criterios máis científicos intentando reproducir con fidelidade informacións achegadas por viaxeiros. O mapa de Anaximandro, elaborado arredor do 520 a. C., pode considerarse o primeiro mapa en escala do mundo. Deste modo, sería o pioneiro en intentar establecer relacións de pro-porción co mundo coñecido, o que sería unha constante da cartogra-fía. Lamentablemente perdeuse, coñecémolo grazas a unha detallada descrición realizada polo historiador grego Heródoto. Fonte: www.geografiainfinita.com/2016/09/la-evolucion-de-la-cartografia-a-traves-de-15-mapas/

Pezas clave

Aprendizaxe cooperativaComprobamosRealizaremos tres achegas para resolver a actividade de xeito cooperativo: escribir no caderno, contestar a pregunta formulada no texto e razoala. Para iso, iniciaremos o traballo escribindo de xeito individual, para mostrar despois ao resto do grupo o tra-ballo e poñelo en común. Contestaremos en grupo a pregunta realizada no texto e tamén se realizará en grupo o razoamento que se solicita. Resolveranse todas as dú-bidas e, en caso de que quedase algunha por resolver e que ningún grupo puidese encontrar a solución, o profesorado resol-veríaa.

Será conveniente que o proceso se leve a cabo de xeito verbalizado, indicándolle ao alumnado como se seguiron os pasos para dar resposta á actividade e achegando as estratexias que se consideren necesarias para iso.

U·1

24 25

A escala gráficaÉ a representación debuxada da relación entre a distancia no mapa e na realidade. Por exemplo, un centímetro no mapa son 1 000 km na realidade. Represéntase cunha barra ou recta dividida en segmentos de igual lonxitude.

A escala numéricaIndica cantas veces debemos multiplicar unha unida-de que medimos no mapa para saber canto mide na realidade. Un exemplo desta escala sería 1/10 000, o que supón que unha unidade calquera do mapa son 10 000 veces esa unidade na realidade.

Comprende, pensa...

2 Imprime o mapa B e coa axuda da escala numérica calcula a distancia entre O Castelo e Vilacova.

1 Comprobamos Imprime o mapa A para planificar unha viaxe entre Bande e Barbadás. Calca no bor-do dunha tira de papel a escala gráfica do mapa. Superpón a tira para calcular a distancia. Cantos km separan ambas as dúas localidades?

Comprende, pensa...

A escala gráfica

Brués

A ErmidaAs Antas

O Paraño

Feás

Lebozán

Doade

Amiudal

Serantes

Albarellos As Laxas Moldes

Mesiego

Astureses

Reádigos

Corna

Grobas

Boedes

Pobadura

Confurco

Oseira

Cotelas

San Facundo

Pazos do Monte

Dacón

Porto de Eguas

Gomariz Cruceiro

Garabás

Cristimil

RazamondeOurantes

EsposendeSanín

A Ponte CastreloAstariz

NievaBeiro

Quines

Poulo

Xestosa

Santo Tomé

Cartelle

Feá

Untes

TrasalbaBeiro

Tamallancos

MugaresPiñor

Trelle

Moreiras

Sobradodo Bispo

Sabucedo

Parderrubias

A Manchica

Penosiños Freixo

TradoCondado

Desteriz

PonteBarxas

Crespos

Mociños

Acevedo do Río

BanguesesOurille

Xordos

Fraga

Paradado Monte

Cubilledo

Barro

Arcos

ViñaoO Trevoedo

Valdepereira

Castrode Cexo

Quintela

A FeiraNova

Ribas

BugarínPrado

Rúa

Lira

Vilasobroso

Vilacova

Guillade

Lougares

Meirol

Sequeiros

Padróns

Ameixeiro

Padrosos

Sebei

Lomba

LunedaValeixe

A Franqueira

A LamosaParaños

Cabeiras

RubiósMeder

Fornelos

Sela

Cequeliños

Barciademera

Redondo

Fofe

A Graña

San Pedro

AmedoVilatuxe

LebozánCequeril

Armonda

SabucedoBerrozo

A Madalena

Vilapouca

CachafeiroTomonde

Pedre

Serrapio

Quireza

Morillas

Caroi

Sacos

ViascónTrabazo

Borela

Roca

Ventín

Estacas

A LaxeBerducido

Gaxate

Xesta

Antas

XendeCaritel

Anceo

AmoedoMoscoso

Montillónde Arriba

Cambeses

Grifa

ForzánsCortegada

Barbudo

Achas

Oleiros

Luz

Mouriscados

Taboexa

Godóns

Augasantas

Loureiro

ValongoSeixido

Cernedo

CernadeloRedonde

Ribarteme

Ribarteme

Covelo

Leirado

O Picouto

A Merca

Toén

A Bola

A Forxa(A Porqueira)

Carballo(Verea)

San Roquede Crespos

Consistoiro

O Covelo

Crecente

Melón

Sobrado

Aldea de Deva

Cortegada

Barral

Carballeda de Avia

Beade

Xubín

Barbadás

Outomuro

Outeiro-Cruz

Leirado

A Vila (Lobeira)

Bande (Bande)

Rairiz de Veiga(Rairiz de Veiga)

O Castro (Dozón)

Forcarei(Forcarei)

A Forxa

Maside

LeiroAvión

Amoeiro

Cea (San Cristovo de Cea)

Boborás(Boborás)

San Amaro

O Irixo (O Irixo)

Piñor (Piñor)

Beariz (Beariz)

Cercedo(Cercedo)

A Lagoa(Campo Lameiro)

A Chan (Cotobade)

Ponte Caldelas A Pedreira

A Igrexa

Pazos

Mondariz Balneario

As NevesO Castelo

Celanova

Mondariz

Ponteareas

A Caniza

Ribadavia

O Carballiño(O Carballiño)

010

20

51 2 3 4

1 2 3 40 10 km5

A

Se esa barra mide dous

centímetros e medio, e se

di que equivale a dez qui-

lómetros, significa que 1 cm

do mapa equivale a 4 km

na realidade.

A escala numérica

Brués

A ErmidaAs Antas

O Paraño

Feás

Lebozán

Doade

Amiudal

Serantes

Albarellos As Laxas Moldes

Mesiego

Astureses

Reádigos

CornaGrobas

Boedes

Pobadura

Confurco

Oseira

Cotelas

San Facundo

Pazos do Monte

DacónPorto de Eguas

GomarizCruceiro

Garabás

Cristimil

RazamondeOurantes

EsposendeSanín

A Ponte CastreloAstariz

Nieva Beiro

Quines

Poulo

Xestosa

Santo Tomé

Cartelle

Feá

Untes

TrasalbaBeiro

Tamallancos

MugaresPiñor

Trelle

Moreiras

Sobradodo Bispo

SabucedoParderrubias

A ManchicaPenosiños

FreixoTradoCondado

DesterizPonte

BarxasCrespos

Mociños

Acevedo do Río

BanguesesOurille

Xordos

Fraga

Paradado Monte

Cubilledo

Barro

Arcos

Viñao

O Trevoedo

Valdepereira

Castrode Cexo

Quintela

A FeiraNova

Ribas

Bugarín

Prado

Rúa

Lira

Vilasobroso

Vilacova

Guillade

Lougares

Meirol

Sequeiros

Padróns

Ameixeiro

PadrososSebei

Lomba

LunedaValeixe

A Franqueira

A LamosaParaños

CabeirasRubiós

Meder

Fornelos

Sela

Cequeliños

Barciademera

Redondo

Fofe

A Graña

San Pedro

Amedo

Vilatuxe

Lebozán

Cequeril

Armonda

Sabucedo

Berrozo

A MadalenaVilapouca

CachafeiroTomonde

Pedre

Serrapio

Quireza

Morillas

Caroi

Sacos

ViascónTrabazo

Borela

Roca

Ventín

Estacas

A LaxeBerducido

Gaxate

Xesta

Antas

XendeCaritel

Anceo

AmoedoMoscoso

Montillónde Arriba

Cambeses

Grifa

Forzáns CortegadaBarbudo

Achas

Oleiros

Luz

Mouriscados

Taboexa

Godóns

Augasantas

Loureiro

Valongo

Seixido

Cernedo

Cernadelo

Redonde

Ribarteme

Ribarteme

Covelo

Leirado

O Picouto

A Merca

Toén

A Bola

A Forxa(A Porqueira)

Carballo(Verea)

San Roquede Crespos

Consistoiro

O Covelo

Crecente

Melón

Sobrado

Aldea de Deva

Cortegada

Barral

Carballeda de AviaBeade

Xubín

Barbadás

Outomuro

Outeiro-Cruz

Leirado

A Vila (Lobeira)

Bande (Bande)

Rairiz de Veiga(Rairiz de Veiga)

O Castro (Dozón)

Forcarei(Forcarei)

A Forxa

Maside

Leiro

AviónAmoeiro

Cea (San Cristovo de Cea)

Boborás(Boborás)

San Amaro

O Irixo (O Irixo)

Piñor (Piñor)Beariz (Beariz)

Cercedo(Cercedo)

A Lagoa(Campo Lameiro)

A Chan (Cotobade)

Ponte CaldelasA Pedreira

A Igresa

Pazos

Mondariz Balneario

As Neves

O Castelo Celanova

Mondariz

Ponteareas

A Caniza

Ribadavia

O Carballiño(O Carballiño)

4 cm

Escala: 1 / 400000

B

A distancia entre as localidades de Mondariz e A Caniza, de 4 cm no mapa, equivale a 16 km na realidade.

A distancia entre as lo-calidades de Ponteareas e A Caniza.

A escala numérica marca 1/400 000. Isto signifi-ca que 1 cm no mapa equi-vale a 400 000 cm (4 km) na realidade.

As escalas

Solucións

1 Entre Bande e Barbadás hai uns 7,5 cm de distancia en liña recta no mapa, que son uns 30 km.

2 Hai 2,5 cm entre O Castelo e Vilacova, é dicir, 10 km de distancia en liña recta.

Actividades complementarias1 Calcula a distancia en liña recta entre Ponteareas e O Carballiño.

Solución: 11,5 cm en liña recta no mapa, que son 46 km.

2 Busca en Google Maps os quilómetros que teño que percorrer se quero ir por estrada de Ponteareas ao Carballiño.

Solución: 73 km pola autovía A-52.

29

Aprendizaxe cooperativaParada de 5 minutosUnha vez realizada a exposición do texto que aparece nesta dobre páxina, poderase realizar esta técnica de aprendizaxe coope-rativa do seguinte modo:

– Realizarase unha parada de cinco minu-tos na que se formarán parellas e formu-laranse dúas preguntas que recollan dú-bidas sobre as escalas.

– Despois, as parellas poderán unirse para formar grupos de catro co propósito de responder as dúbidas que se anotaron.

– Ao final do proceso, as preguntas pode-rán formularse en gran grupo, evitando que, a medida que se resolven, en caso de que haxa coincidencias, volvan repe-tirse.

Se houbese algunha dúbida que quedase por resolver, o mestre ou a mestra contes-taríaa.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

30

U·1

26 27

A fotografía aéreaA fotografía aérea realízase con cámaras especiais incorporadas a unha aeronave (avión, helicóptero, etc.). Tamén pode facerse a al-turas moi baixas desde un globo. Este tipo de fotografía utilízase, sobre todo, na elaboración de mapas e na vixilancia.

Métodos para tomar fotografías aéreas

Sistemas de xeolocalizaciónA xeolocalización determina a posición de algo na Terra, pode ser unha persoa, un animal, un lugar ou un obxecto. Represéntase por medio dunha frecha ou círculo nun punto xeográfico cunhas coor-denadas determinadas, que poden vir de satélites ou doutros dis-positivos, como os teléfonos móbiles.

O máis coñecido é o sistema GPS (Sistema de Posicionamento Glo-bal), que levan os nosos teléfonos móbiles.

Imaxes aéreas e sistemas de xeolocalización

15:30 am

90%

Buscar en Maps

Desde un avión

Toman fotografías desde a porta aberta dun avión ou desde un helicóptero.

Debaixo dun avión

Fíxase a cámara debaixo do avión para a toma de fotografías.

Desde satélites artificiais

Xiran arredor do noso planeta e son con-

trolados desde terra. Úsanse para a predi-

ción do tempo e para previr desastres

naturais, como os furacáns.

Desde un drone

Son pequenas aeronaves que voan sen piloto e son dirixidas desde terra por control remoto.

1 Explica os tres métodos para realizar fotografías aéreas e propón outro que cres que se podería utilizar.

2 Nos nosos teléfonos móbiles adoita haber unha app chamada Google Maps, que pode guiarnos para chegar a un lugar. Experimenta e realiza un percorrido sinxelo desde a túa casa ata un lugar do teu barrio.

3 Pasea polo teu barrio sen moverte de casa: entra en Google Maps no teu ordenador e busca a túa dirección. Selecciona a vista satélite en 3D e achégate co zoom. Sigue as frechas para avanzar polas rúas.

4 RPPCS Os drones tamén poden ser usados en accións de guerra. Comentade en grupo as van-taxes e os inconvenientes que poden ter.

Comprende, pensa...

Suxestións metodolóxicasEn relación cos contidos afianzados en páxinas anteriores, centrare-mos a nosa atención na fotografía aérea e nos sistemas de xeolocali-zación. Para iso, partindo da lectura compartida do texto informativo afondarase neses conceptos. Logo, seguindo a técnica «parada de cinco minutos» e tras a resolución das posibles dúbidas que puidesen xurdir, realizaranse as actividades suxeridas sobre as imaxes e o texto informativo.

Igualmente, como complemento e axuda á comprensión e afianza-mento dos contidos tratados, sería conveniente deixar constancia destes no encerado, no caderno do alumnado ou en calquera outro medio (encerado dixital) a través dun resumo simple das ideas princi-pais extraídas da lectura do devandito texto.

Recursos. Curiosidades

Hai satélites que poden chegar a ser verdadeiramente pequenos. Coñécense como nanosatélites, microsatélites ou picosatélites, e po-

demos encontralos duns 10 centímetros e cun peso de apenas 200 gramos.Pola contra, podemos encontrarnos co satélite artificial máis grandedos que hai actualmente orbitando a Terra, como é a Estación Espa-cial Internacional, que é posible ver desde a Terra algúns días cando o ceo está despexado.

Pezas clave

Cultura emprendedoraCreatividade e creación (dimensión persoal): os meus inventosCon esta actividade fomentaremos a crea-tividade e a iniciativa con vistas á experi-mentación no futuro. A actividade ofrece a oportunidade de establecer tres métodos, polo que o traballo podería enriquecerse a través de propostas realizadas en grupo.

Desenvolvemento do pensamentoRPPCSA través desta estratexia de pensamento, realizaremos un percorrido cos seguintes pasos: razoas, pos pégas, contestas e sin-tetizas. Para resolver a cuestión sobre as vantaxes e inconvenientes dos drons, po-derase utilizar esta técnica desenvolvida na obra: Ensinar e aprender a pensar, A. Esca-milla (Tiraliñas-Anaya).

Sintetizas:En consecuencia...

Entón...

Pos pégas:Que diría? Non...

porque... Si pero...

ContestasSi, porque... Temos que

pensar que...

RazoasPor que...? Que?

Proposta

31

U·1

26 27

A fotografía aéreaA fotografía aérea realízase con cámaras especiais incorporadas a unha aeronave (avión, helicóptero, etc.). Tamén pode facerse a al-turas moi baixas desde un globo. Este tipo de fotografía utilízase, sobre todo, na elaboración de mapas e na vixilancia.

Métodos para tomar fotografías aéreas

Sistemas de xeolocalizaciónA xeolocalización determina a posición de algo na Terra, pode ser unha persoa, un animal, un lugar ou un obxecto. Represéntase por medio dunha frecha ou círculo nun punto xeográfico cunhas coor-denadas determinadas, que poden vir de satélites ou doutros dis-positivos, como os teléfonos móbiles.

O máis coñecido é o sistema GPS (Sistema de Posicionamento Glo-bal), que levan os nosos teléfonos móbiles.

Imaxes aéreas e sistemas de xeolocalización

15:30 am

90%

Buscar en Maps

Desde un avión

Toman fotografías desde a porta aberta dun avión ou desde un helicóptero.

Debaixo dun avión

Fíxase a cámara debaixo do avión para a toma de fotografías.

Desde satélites artificiais

Xiran arredor do noso planeta e son con-

trolados desde terra. Úsanse para a predi-

ción do tempo e para previr desastres

naturais, como os furacáns.

Desde un drone

Son pequenas aeronaves que voan sen piloto e son dirixidas desde terra por control remoto.

1 Explica os tres métodos para realizar fotografías aéreas e propón outro que cres que se podería utilizar.

2 Nos nosos teléfonos móbiles adoita haber unha app chamada Google Maps, que pode guiarnos para chegar a un lugar. Experimenta e realiza un percorrido sinxelo desde a túa casa ata un lugar do teu barrio.

3 Pasea polo teu barrio sen moverte de casa: entra en Google Maps no teu ordenador e busca a túa dirección. Selecciona a vista satélite en 3D e achégate co zoom. Sigue as frechas para avanzar polas rúas.

4 RPPCS Os drones tamén poden ser usados en accións de guerra. Comentade en grupo as van-taxes e os inconvenientes que poden ter.

Comprende, pensa...

Solucións1 Resposta libre. Desde un avión, desde un satélite e desde un dron.

2 Resposta libre.

3 Resposta libre.

4 Resposta libre.

Actividades complementarias1 Cres que localizar un traballador por GPS atenta contra a súa intimi-

dade? Debatede na clase.

Solución: Resposta libre.

2 Debatede na clase. Indicar a túa localización en redes sociais, é po-sitivo ou negativo?

Solución: Resposta libre.

Tema...

Antes pensaba Agora penso Causas

Desenvolvemento do pensamentoAntes pensaba-agora pensoUnha vez expostas de xeito individual as re-flexións sobre o uso de drons ao resto do grupo, poderemos realizar unha posta en co-mún con toda a clase que axude a reflexionar sobre iso. Utilizaremos un organizador visual ou táboa de dobre entrada para establecer as reflexións ou xuízos críticos.

Para ampliar, afondar...Pezas clave

32

U · 1

Organizo a miña mente

2928

Como facer un reloxo solar.

Hoxe en día dispoñemos de reloxos que nos mostran con precisión a hora do día na que nos encontramos. Pero hai miles de anos non existían os reloxos que usamos actualmente, polo que algunhas civilizacións antigas, como a exipcia, a grega ou a chinesa, inventaron o reloxo solar. Este utiliza a sombra que bota un obxecto chamado gnomon para marcar as horas do día. O movemento de rotación da Terra fai que o Sol se desprace polo ceo de leste a oeste ao longo de día variando a posición da sombra. Deste modo, colocando o gnomon no centro e anotando as horas ao seu arredor podemos saber a hora que é.

Aquí encontraredes unha lista cos materiais necesarios para crear o voso propio reloxo solar e unhas imaxes que vos servirán de orientación para realizar cada paso.

Materiais necesarios

• Cartón

• Compás

• Compás

• Pegamento

• Lapis

• Rotulador permanente

• Témperas

• Pinceis

• Regra

• Tesoiras

• Transportador de ángulos

12 121110

9

8

7

1314

15

16

17

18

18

6

6

17

16

1514

1312121110

9

8

7

1

40º N de latitude

Cortar

Dobrar

2

1413121211

1718

1615

109

8763

11 12

1718

1615

109

876

Norte

Sur

LesteOeste

4Colecciono palabras

Completa este esquema con estes termos: cometas, hidrosfera, quentes, satélites, Lúa, estrela, rochosos, nova.

anayaeducacion.es Dispós dunha versión imprimible desta páxina no apartado «Organizo a miña mente» do banco de recursos.

anayaeducacion.es Non esquezas consultar os apartados «Para estudar» e «Aprende xogando» no banco de recursos.

Planetas

Cometas

Meridiano

Hemisferio

RotaciónEclipse

Satélites

Universo

Estrelas

Translación

Esferas gasosas e

moi ?

Nubes de gas

e po

Corpos esféricos ?

ou gasosos

Agrupacións de millóns de

estrelas

Corpos rochosos que xiran ao redor

dunha estrela

Corpos que xiran ao redor

dun planeta

Bólas de po e

xeo

Estrelas

O Sol ( ? do sistema solar)

Planetas ananos ou planetoides

Nebulosas Planetas Galaxias Asteroides

Asteroides

?

Cometas

?

Universo

Sistema solar

Oito planetas e os seus satélites

Representacións gráficas

Tres partes: atmosfera, ? e xeosfera

A Terra A ? (satélite da Terra)

Fases lunares: ? , crecente, chea e minguante

Realiza un corte no centro do

triángulo seguindo a liña.

No teu caderno de Sociais crea o apartado «Dicionario». Nel escribe a definición das palabras que se van propoñer en cada unha das unidades.

1 Define estes termos e incorpóraos ao teu dicionario.

Guía para realizar o reto

Fonte: Moreno Gómez, Esteban, e Cejudo rodríguez, salomé: «Construción dun reloxo de sol ecuatorial», en O CSIC na Escola. CSIC, 2005.

Para máis información, visitar: digital.csic.es

Organizo a miña menteUtilizaremos un mapa conceptual para organizar graficamente as aprendizaxes adquiridas na unidade. Aparecen varios ocos que serán cumprimentaos de xeito guiado se é preciso para estas palabras. Nes-te traballo é posible que debamos acudir de novo a páxinas anteriores da unidade, polo que favoreceremos que poida facerse esta consulta para realizar as comprobacións oportunas.

Poderemos utilizar a versión imprimible deste organizador na web da editorial, no banco de recursos.

Por outro lado, ampliaremos o vocabulario da unidade e recordare-mos algunhas das aprendizaxes básicas propoñendo a definición das palabras que aparecen na epígrafe «Colecciono palabras».

Solucións

Mapa conceptual xerárquico:

quentes/ rochosos/ satélites/ cometas/ estrela/ hidrosfera/ Lúa /nova.

1 Definición de termos:

Meridiano: son liñas imaxinarias verticais ou semicírculos que van desde o polo norte ao polo sur.

Cometas: bolas de pó e xeo que teñen unha especie de cola de vapor de auga e que brillan ao pasar polas proximidades das estrelas.

Estrelas: grandes esferas de gases, moi quentes. Emiten ou dan luz e calor.

Xeosfera: parte sólida do planeta. Nela distínguense tres capas: a codia, o manto e o núcleo.

Hidrosfera: parte da Terra ocupada polos océanos, mares, ríos, la-gos e demais masas e correntes de auga.

Na guía para facer un reloxo solar, enuméranse os materiais necesarios e unhas imaxes para a súa realización. Para máis información pódese visitar www.digital.csic.es

Nos contidos complementarios do banco de re-cursos podes descargar dous pdf para realizar o reto: Reloxo solar 1 e 2.

Reto: reloxo solar

33

U · 1

Organizo a miña mente

2928

Como facer un reloxo solar.

Hoxe en día dispoñemos de reloxos que nos mostran con precisión a hora do día na que nos encontramos. Pero hai miles de anos non existían os reloxos que usamos actualmente, polo que algunhas civilizacións antigas, como a exipcia, a grega ou a chinesa, inventaron o reloxo solar. Este utiliza a sombra que bota un obxecto chamado gnomon para marcar as horas do día. O movemento de rotación da Terra fai que o Sol se desprace polo ceo de leste a oeste ao longo de día variando a posición da sombra. Deste modo, colocando o gnomon no centro e anotando as horas ao seu arredor podemos saber a hora que é.

Aquí encontraredes unha lista cos materiais necesarios para crear o voso propio reloxo solar e unhas imaxes que vos servirán de orientación para realizar cada paso.

Materiais necesarios

• Cartón

• Compás

• Compás

• Pegamento

• Lapis

• Rotulador permanente

• Témperas

• Pinceis

• Regra

• Tesoiras

• Transportador de ángulos

12 121110

9

8

7

1314

15

16

17

18

18

6

6

17

16

1514

1312121110

9

8

7

1

40º N de latitude

Cortar

Dobrar

2

1413121211

1718

1615

109

8763

11 12

1718

1615

109

876

Norte

Sur

LesteOeste

4Colecciono palabras

Completa este esquema con estes termos: cometas, hidrosfera, quentes, satélites, Lúa, estrela, rochosos, nova.

anayaeducacion.es Dispós dunha versión imprimible desta páxina no apartado «Organizo a miña mente» do banco de recursos.

anayaeducacion.es Non esquezas consultar os apartados «Para estudar» e «Aprende xogando» no banco de recursos.

Planetas

Cometas

Meridiano

Hemisferio

RotaciónEclipse

Satélites

Universo

Estrelas

Translación

Esferas gasosas e

moi ?

Nubes de gas

e po

Corpos esféricos ?

ou gasosos

Agrupacións de millóns de

estrelas

Corpos rochosos que xiran ao redor

dunha estrela

Corpos que xiran ao redor

dun planeta

Bólas de po e

xeo

Estrelas

O Sol ( ? do sistema solar)

Planetas ananos ou planetoides

Nebulosas Planetas Galaxias Asteroides

Asteroides

?

Cometas

?

Universo

Sistema solar

Oito planetas e os seus satélites

Representacións gráficas

Tres partes: atmosfera, ? e xeosfera

A Terra A ? (satélite da Terra)

Fases lunares: ? , crecente, chea e minguante

Realiza un corte no centro do

triángulo seguindo a liña.

No teu caderno de Sociais crea o apartado «Dicionario». Nel escribe a definición das palabras que se van propoñer en cada unha das unidades.

1 Define estes termos e incorpóraos ao teu dicionario.

Guía para realizar o reto

Fonte: Moreno Gómez, Esteban, e Cejudo rodríguez, salomé: «Construción dun reloxo de sol ecuatorial», en O CSIC na Escola. CSIC, 2005.

Para máis información, visitar: digital.csic.es

Planetas: corpos rochosos ou gasosos de forma esférica que xiran arredor das estrelas das que reciben luz e calor.

Rotación: xiro que realiza a Terra sobre si mesma arredor dun eixe imaxinario que pasa polos polos e tarda 24 horas, é dicir, un día. Ao xirar prodúcese a sucesión do día e da noite.

Satélites: corpos celestes sen luz propia que xiran arredor dun pla-neta.

Translación: xiro que realiza a Terra arredor do Sol. Tarda 365 días e unhas 6 horas.

Universo: espazo no que se encontran os corpos celestes.

Pezas clave

TICanayaeducacion.esNeste código QR encontrarase unha ani-mación sobre as estacións. Con esta ani-mación preténdese que o alumnado repase de forma amena e divertida os conceptos esenciais da unidade.

34

Como aprendín?

31

Que aprendín?

30

1 Ordena no teu caderno, nun cadro como o que se presenta, as túas fortalezas e as túas debilidades nesta unidade. Escribe, en primeiro lugar, os aspectos que se che dan mellor e, despois, os que cres que necesitas mellorar.

1. O universo.

2. O sistema solar.

3. A Terra.

4. A Lúa.

5. A representación da Terra.

6. Os mapas.

7. As imaxes aéreas e os sistemas de xeolocalización.

2 Escribe algunhas palabras que non coñecías antes de traballar na unidade.

3 Debuxa a figura no teu caderno, marca de 1 a 3 en que nivel estás en cada as-pecto e une os puntos ao rematar.

4 Do que aprendiches nesta unidade, cres que algo che servirá para aplicalo á túa vida diaria? Escribe, polo menos, unha desas aplicacións.

1 Elabora un debuxo das fases da Lúa e escribe o nome de cada unha.

2 Que cor utilizaches para debuxar o fondo do de-buxo da actividade anterior? Compara o debuxo que fixeches co da túa compañeira ou do teu compañeiro e explica coas túas palabras como se producen as fases lunares.

3 Observa esta imaxe:

a) Onde se encontra o Sol?

b) No punto X, amence ou anoitece?

c) Segundo a imaxe, en cal dos polos non saíu nin sairá hoxe o Sol?

d) En que estación cres que se encontra cada hemisferio?

4 Explica coas túas palabras como se producen as mareas. Como se denomina cada unha delas?

5 Se lle tiveses que explicar a alguén os movemen-tos que realiza a Terra, que utilizarías? Razoa a túa resposta.

6 Define coas túas palabras os seguintes elemen-tos: eixe da Terra, meridiano e paralelo. Como se chama o principal meridiano da Terra? E o paralelo?

7 Indica as datas de comezo e finalización das estacións do ano de España.

a) Que características teñen?b) As estacións do ano, son diferentes segun-

do o hemisferio onde te encontres? Razoa a túa resposta.

8 Que elementos permiten a localización dun punto na Terra? Explica que son as coordena-das xeográficas e pon un exemplo no que se observe como se utilizan.

9 Enumera os elementos dun mapa. A con-tinuación, explícalles oralmente aos teus compañeiros de que nos informan ou que son cada un deles.

10 Indica en cada caso o tipo de mapa que utili-zarías para:

a) Localizar os ríos, os mares e os sistemas montañosos dun país.

b) Representar as conquistas e a extensión do imperio romano.

c) Observar a distribución da gandería dunha rexión ou dun estado.

d) Representar os límites dunha comunidade autónoma.

e) Informarnos das temperaturas dun lugar.

Completa

NO TEU CADERNO

ou na versión imprimib

le

PORTFOLIO 1

anayaeducacion.es Para facer o teu portfolio, podes gardar actividades, curiosidades, imaxes, anéc-dotas ou opinións relacio-nadas co estudo de cada unidade. Encontrarás orien-tacións sobre como facelo e a versión imprimible desta páxina no apartado «Port-folio» do banco de recur-sos.

anayaeducacion.esDescubre e comparte coa familia.

1

2

3

4

5

6

7

1

2

3Participo activamente

na clase

Aplico o aprendido na unidade

Realizo as actividades

Pido axuda se non entendo

algo

X

Altitude (m)

Mapa físicode España

De 2000 a 3500De 1500 a 2000De 1000 a 1500De 700 a 1000De 400 a 700De 0 a 400

0 100 200 300 km

N

LO

S

DUERO

GUADIANA

DUERO

GUADALQUIVIR

TAJO

XÚQUER

EBRO

MIÑO

SEGURA

TAJO

TAJO

Depresió

n del Guadalquivir

Depresión del Ebro

CORDILLEIRA CANTÁBRICA PI R I N E O S S I S T

EM

A I B

ÉR

I CO

S I S T E M A C E N T R A L

S E R R A M O R E N A

C O R D I L L E I R A S B É T I C A S

SUBMESETA

NORTE

SUBMESETA

SUR

Melilla

Ceuta

ILLAS B

ALEARES

I L L A S C A N A R I A S

M a r C a n t á b r i c o

O C É A N O AT L Á N T I C O

O

CÉ

AN

O

A

TL

ÁN

TI

CO

Ma r M

e d i t e r r án

eo

Suxestións metodolóxicasAs actividades propostas propoñen unha serie de procesos cognitivos que axudan ao alumnado a tomar conciencia das aprendizaxes desen-volvidas ao longo da unidade didáctica.

Resultaría de interese que, a medida que se respondan as preguntas ou unha vez rematada a tarefa, se dedique tempo á corrección grupal, intercambiando criterios e información, de modo que os nenos e as nenas vaian habituándose a que as súas respostas nos cadernos se-xan conformes ao solicitado polo profesorado. Igualmente, o docente poderá valorar as aprendizaxes do alumnado e así tomar as decisións oportunas sobre o seu proceso de aprendizaxe.

Que aprendín?1 Fases da Lúa: Lúa nova, Cuarto crecente, Lúa chea e Cuarto min-

guante.

2 Resposta libre.

3 a) O Sol encóntrase á esquerda do debuxo. b) Está anoitecendo no

punto X. c) No Polo Norte. d) No hemisferio sur é verán e no hemis-ferio norte, inverno.

4 Resposta libre. Preamar e baixamar.

5 Resposta libre. Una canica ou unha pelota. Porque posúen a forma esférica que ten a Terra.

6 Resposta libre. Meridiano 0 ou de Greenwich. Ecuador.

7 a) Primavera: do 21 de marzo ao 21 de xuño. As temperaturas son suaves e a duración do día e da noite iguálase.

Verán: do 21 de xuño ao 21 de setembro. Os días son máis lon-gos que as noites e as temperaturas son altas.

Outono: do 21 de setembro ao 21 de decembro. As temperatu-ras son suaves e a duración do día e da noite iguálase.

Inverno: do 21 de decembro ao 21 de marzo. As temperaturas son baixas e as noites son máis longas que os días.

b) As estacións son distintas en cada hemisferio. Son opostas,

Pezas clave

AvaliaciónCada unidade finaliza coa avaliación nos apartados «Que aprendín?» e «Como apren-dín?», cunhas propostas para que o alum-nado reflexione sobre a súa aprendizaxe a través de varias actividades que facilitan a autoavaliación.

Teremos en conta que, desde esta unidade inicial en diante, irase confeccionando un portfolio que permita tomar conciencia do que se aprende, como se aprende e a uti-lidade que ten o aprendido na vida cotiá.

35

Como aprendín?

31

Que aprendín?

30

1 Ordena no teu caderno, nun cadro como o que se presenta, as túas fortalezas e as túas debilidades nesta unidade. Escribe, en primeiro lugar, os aspectos que se che dan mellor e, despois, os que cres que necesitas mellorar.

1. O universo.

2. O sistema solar.

3. A Terra.

4. A Lúa.

5. A representación da Terra.

6. Os mapas.

7. As imaxes aéreas e os sistemas de xeolocalización.

2 Escribe algunhas palabras que non coñecías antes de traballar na unidade.

3 Debuxa a figura no teu caderno, marca de 1 a 3 en que nivel estás en cada as-pecto e une os puntos ao rematar.

4 Do que aprendiches nesta unidade, cres que algo che servirá para aplicalo á túa vida diaria? Escribe, polo menos, unha desas aplicacións.

1 Elabora un debuxo das fases da Lúa e escribe o nome de cada unha.

2 Que cor utilizaches para debuxar o fondo do de-buxo da actividade anterior? Compara o debuxo que fixeches co da túa compañeira ou do teu compañeiro e explica coas túas palabras como se producen as fases lunares.

3 Observa esta imaxe:

a) Onde se encontra o Sol?

b) No punto X, amence ou anoitece?

c) Segundo a imaxe, en cal dos polos non saíu nin sairá hoxe o Sol?

d) En que estación cres que se encontra cada hemisferio?

4 Explica coas túas palabras como se producen as mareas. Como se denomina cada unha delas?

5 Se lle tiveses que explicar a alguén os movemen-tos que realiza a Terra, que utilizarías? Razoa a túa resposta.

6 Define coas túas palabras os seguintes elemen-tos: eixe da Terra, meridiano e paralelo. Como se chama o principal meridiano da Terra? E o paralelo?

7 Indica as datas de comezo e finalización das estacións do ano de España.

a) Que características teñen?b) As estacións do ano, son diferentes segun-

do o hemisferio onde te encontres? Razoa a túa resposta.

8 Que elementos permiten a localización dun punto na Terra? Explica que son as coordena-das xeográficas e pon un exemplo no que se observe como se utilizan.

9 Enumera os elementos dun mapa. A con-tinuación, explícalles oralmente aos teus compañeiros de que nos informan ou que son cada un deles.

10 Indica en cada caso o tipo de mapa que utili-zarías para:

a) Localizar os ríos, os mares e os sistemas montañosos dun país.

b) Representar as conquistas e a extensión do imperio romano.

c) Observar a distribución da gandería dunha rexión ou dun estado.

d) Representar os límites dunha comunidade autónoma.

e) Informarnos das temperaturas dun lugar.

Completa

NO TEU CADERNO

ou na versión imprimib

le

PORTFOLIO 1

anayaeducacion.es Para facer o teu portfolio, podes gardar actividades, curiosidades, imaxes, anéc-dotas ou opinións relacio-nadas co estudo de cada unidade. Encontrarás orien-tacións sobre como facelo e a versión imprimible desta páxina no apartado «Port-folio» do banco de recur-sos.

anayaeducacion.esDescubre e comparte coa familia.

1

2

3

4

5

6

7

1

2

3Participo activamente

na clase

Aplico o aprendido na unidade

Realizo as actividades

Pido axuda se non entendo

algo

X

Altitude (m)

Mapa físicode España

De 2000 a 3500De 1500 a 2000De 1000 a 1500De 700 a 1000De 400 a 700De 0 a 400

0 100 200 300 km

N

LO

S

DUERO

GUADIANA

DUERO

GUADALQUIVIR

TAJO

XÚQUER

EBRO

MIÑO

SEGURA

TAJO

TAJO

Depresió

n del Guadalquivir

Depresión del Ebro

CORDILLEIRA CANTÁBRICA PI R I N E O S S I S T

EM

A I B

ÉR

I CO

S I S T E M A C E N T R A L

S E R R A M O R E N A

C O R D I L L E I R A S B É T I C A S

SUBMESETA

NORTE

SUBMESETA

SUR

Melilla

Ceuta

ILLAS B

ALEARES

I L L A S C A N A R I A S

M a r C a n t á b r i c o

O C É A N O AT L Á N T I C O

O

CÉ

AN

O

A

TL

ÁN

TI

CO

Ma r M

e d i t e r r án

eo

mentres no norte é verán, no sur é inverno. E mentres no norte é primavera, no sur é outono.

8 Os paralelos e meridianos son unhas liñas imaxinarias que forman unha rede de coordenadas xeográficas, que serven para localizar calquera punto no mapa. As coordenadas son a latitude e a lonxi-tude. A latitude é a distancia en graos desde calquera punto da Terra ao ecuador e a lonxitude é a distancia desde calquera punto da Terra ao meridiano 0º. Exemplo libre.

9 Título ou nome, marcas de orientación, escala, símbolos conven-cionais, lenda e toponimia.

10 a) Mapa físico. b) Mapa histórico. c) Mapa temático económico. d) Mapa político. e) Mapa do tempo ou meteorolóxico.

Como aprendín?Nas achegas ao portfolio correspondentes a esta unidade realizare-mos catro actividades:

• Fortalezas e debilidades: ordenamos os apartados da unidade

atendendo ao que consideramos que mellor e peor se nos deu na aprendizaxe.

• Aprendín palabras novas: ademais do vocabulario específico co que se traballou na sección «Colecciono palabras», pódense realizar achegas ao portfolio con máis palabras novas.

• Comprobo as miñas habilidades: realizaremos unha valoración de catro cuestións para as que sinalaremos de un a tres o nivel que consideramos que temos.

• Aplícoo á miña vida: fomentarase a conexión da vida cotiá coas aprendizaxes. Esta actividade pode realizarse en gran grupo.

A finalidade é facer reflexionar o alumnado sobre as súas aprendizaxes. Para iso, fomentaremos a realización libre e sen finalidade calificadora no propio caderno do alumnado ou noutros soportes que facilitan a súa organización e almacenamento. Intentaremos que o alumnado res-ponda de xeito natural e autónomo. Será conveniente, non obstante, facilitar a cumprimentación en tempos e espazos para asegurarnos de que todo o alumnado pode realizar esta sección.

Pezas clave

TICanayaeducacion.esNeste código QR encontrarase unha ani-mación sobre os elementos dun mapa. Con esta animación preténdese que o alumna-do repase de forma amena e divertida os conceptos esenciais da unidade.