է// V-tert.nla.am/archive/HGG AMSAGIR/echmiadzin-vagharshapat... · 2014-07-18 · լով...

է / / V- I I С/

Պ Ա Շ Ց Օ Ն Ա Կ Մ Լ յ Ա Մ Ս Ա Գ Ի Ր

Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Ց Ո Ց Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ո Ւ Թ Ե Ա Ն

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Յ Ս Ր Բ Ո Յ Է Զ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

Մ ա յ } *2005

182 Ծ ՜ է* № Ա № ն

Բ Ո Վ Ա ՜ Ն Դ Ա Կ Ո Ւ ւ Յ - Ց Ո ^

Վախճանվեց Հովհաննես-Պողոս Բ Պ ա պ ը ....— .................... ........................... 3Նոոհն Ս ո բ ո ա յ ո ւ ն Հովհւսննես-Պողոս Բ Պ ա պ ի կենսագրությունը .................................................4Ն Ս О Տ Տ Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի ցավակցական գիրը

՚ Հաւմի Հովհաննես-Պողոս Բ Պ ա պ ի վախճանման ա ռիթ ով ............................. 6Հայ Եկեղեցու պատվիրակությունը մասնակցեց Հովհա ննես-Պողոս Բ Պ ա պ ի

հուղա րկավորությանը .................................................................................................. 7•7005 թ ապրիլի 19-ին Հոոմում Կարդինալների Կոնկլավը Կսւրղինւպ ժ ոզ հֆ

քԱսցինզերին ընտրեց Հռոմի 265-րղ Սրբազան քա հա նսւյա պ ետ ................... 8Ն.Ս.Օ .Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի շնորհավորական գիրը

նորընտիր Սրբազան Քա հա նա յա պ ետ ին ........................................................... 9Նորին Սրբություն Բենեղիկտ ԺԶ Պ ա պ ի կենսագրությունը............................... 10Բենեղիկտ Ժ Զ Պա պ ի շնորհակալական նամակը

Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին .................................................... 12ՎԱ ՐԴ -Ա Ն Դ -Ե Վ Ր Ի Կ Յ Ա Ն - Հայրապետական ուխտագնացություն

Երուսաղեմ.............................................................................................................. 13

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա ՜Ն Կ Ո Ն Դ Ա Կ ՜ Ն Ե Ր Ե Վ Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն Գ -Ր Ե Ր

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Բ Ա Ս Ե Ն Ա Յ Ն ՀԱ Յ Ո Ց Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ի կոնդակը Արամ Բասենյանին «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» շքանշանովպարգևատրե|ու մա սին.............................................................. - ......................... 31

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի շնորհավորական ուղերձը Հայրենական Մ եծ պատերազմում հաղթանակի 60-ամյակի ևՇուշիի ազատագրության օրվա աոիթով ............................................................ 33

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեզին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի շնորհավորականուղերձը Անկախության օրվա առիթով .............................................................. 34

Ն Ս .Օ .Տ .Տ . Գարեզին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի օրհնության խոսքըշրջանավարտների օրվա ա ռիթ ով ........................................................................ 36

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի ժողով Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնում................ 37Ն .Ս .Օ .Տ .Տ . Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի զեկույցը

Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի նիստում Մ ա յր Աթոռի 2004 թվականիգործունեության վերա բերյա լ............................................................... ................ 38

Հոգեհանգիստ Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիա ծնում ...................................................... 64«Ս. Սա հա կ - Ս . Մեսրոպ » շքանշան փբանանահայ հրապարակախոս

ժիրսւյր Նսւյիրի Թ-ոսունյսւնին............................................................................ 65Գարեգին Բ Կաթողիկոսի օրհնությամբ կատարվեց ատամնաբուժական

բարեգործական կենտրոնի բա ցումը ................................................................... 67

-Ք Ա Ր Ո Զ Խ Ո Ս Ա Կ Ա ՜ե

Տ. Տաճատ աբեղա Ծատոտյանի քարոզը' խոսված Ս . էջմիածնի Մ ա յր

2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 183

Տաճարում մատուցված Ս. Պ ա տ ա րա գին ......................................................... 68Տ. Ն ա րեկ աբեղա Ավագյսւնի քստոգր'խոսված Ս . էջմիածնի Մ ա յր

Տաճարում մատուցված Ս. Պ ա տ ա րա գին ......................................................... 70Տ. Ռուբեն աբեղա Զարգսւրյանի քստոզր'խոսված Ս. էջմիածնի Մ ա յր

Տաճարում Երկրորդ Ծաղկազարդին մատուցված Ս. Պա տ ա րա գին ......... 73Տ. Գա բրիե[ աբեղա Սարզսյսւնի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի Մ ա յր

Տաճարում մատուցված Ս . Պ ա տ ա րա գին ................. "....................................... 76Տ. Խաչատուր աբեղա Կնյսւգյանի քարոզը խոսված Ս. էջմիածնի Մա յր

Տաճարում Իջման Ս. Սեղանին մատուցված Ս. Պ ա տ ա րա գին .................... 78Տ. Ներսես արքեպիսկոպոս Պոզա պ ալյա նի քարոգր'խոսված Ս. էջմիածնի

Մ ա յր Տաճարում Ս . էջմիածնի տոնին մատուցված Ս . Պա տ ա րա գին ....... 81

ՀԱՅՐԱԲԱՆԱԿԱՆ

Հ Ա Կ Ո Բ -Ք Յ Ո Ս Ե Յ Ա Ն - Թ-եողոտոս Անկյոտացու ճսաերի հայերենթարգմա նությունը................................................................................................... 84

Ю-Է Ո Դ Ո Ր Ո Ս Ա Ն Կ Ի Ւ Ր Ա Ց Ի - Խաւսք ի ծնունդն Փրկեին մերոյ ......................... 90

ՆՎԻՐՎՈՒՄ է ՄԱՇՏՌՑՅՄՆ ԳՐԵՐԻ ԱՐԱՐՄԱՆ 1600-ԱՄ6ԱԿԻՆ

Դ-Ր. Մ Ե Ս Ր Ո Պ Ա Ր -Ք Ե Պ Ս . Գ . Գ Ր Ի Գ Ո Ր Ե Ա Ն - Մեսրոպ Մաշտոց.զինուորական ծաոայութեեէ'հոզնտր ծաոայութեսւն .................................... 103

ՊԱՏՄԱ-ԲԱՆԱՍԻՐԱԿԱՆ

Ա Ր Մ Ե Ն Ա Ց Վ Ա Զ Ց Ա Ն - Հին Հայաստանը որպես «ազգային պետություն» ... 123 Ա Ն Ա Հ Ի Տ Մ Խ Ի Թ -Ա Ր Ց Ա Ն - Հարսւսնեկան սովորույթների միջնադարյան

մի մեկնության շո ւր ջ ............................................................................................ 139Մ Ի Ս Ա Կ Ս. Ս Ա Ր Գ Մ Յ Ա Ն - Եկեղեցու ղերը հայկական դեկորատիվ

կիրառական արվեստների զարգացման ե ուսումնասիրման գործում ....... 147

ԳՐԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆ

Ա Զ Ա Տ Բ Ո Ջ Ո Յ Ա Ն - Կորյունի ես մեկ նոր վերընթերցումը............................... 153

Հա յոց ցեղասպանության հուշ-նրեկո Երոաաղեմի հրեականհւսմա |սա րա նում.................................................................................................. 160

ԹԵՄԱԿԱՆ ԿՅԱՆ-Ք

Լուրեր Գերմա նիա յի հայոց թ եմ ից .......................................................................... 161

է - ' * / / ■ ֊* է

1 8 4 Ե ՜ ___________________ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2005 {

Ս ՜Ի Ջ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ա Կ Ա Ն

Գ Ա Յ Ա Ն Ե Ա ԼԵ -Ք Ա Ա Ն Ց Ա Ն - Ե Ե Կ «Եկեղեցի և հասարակություն»հանձնախմբի հերթական հանդիպումը ... .......................... .... .... ....... 163

Պ Ո Լ Ս Դ Ե Վ Ե Տ Յ Ա Ն ֊ Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի ժող ով ընվիրված աշխարհում Ավետարանի քարոզչությանն ու աոաքելոտյւսնը .. 164

Ը Ն Դ Ո Ւ Ն Ե Լ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Մ Ա 6 Ր Ա Թ Ո Ռ Ո Ւ Մ

Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Կիպովողսկիքա ղա քա պ ետ ին.................. :............................................................................... 166

Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Վրա ստ ա նի գլխավորդատախազին...................... ................................................................................. 166

Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Ֆրանսիայի . Հանրապետության Արտաքին գործերի նախարարությաններկայացուցիչներին........................................................................................... 167

Գարեգին Բ Ամենայն-Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց ԻտալիայիՏարածքային նա խ ա րա րին............................................................................... 167

Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Նիկոլւսյ Ռիժկովին ..... 168Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսն ընդունեց Ռ Դ Տարածքային

զարգացման նախարարին ................................................................................ 168Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսն ընդունեց Ռ Դ նորահշանակ

դեսպանին................................................. - .......................................................... 169

Եկեղեցական բեմ. |ոտ եր ......................................................................................... 170

“Эчмиадзин” официальный журнал Эчмиадзинского Католикосата ....... 171“ ЕюЬгшаскш” օքք!շւո1 то Ш Ы у օք Но1у ՏէօհտւՅժշւո ............................................ 175“ Ей Ь п н ай гте ” ог§апе оШ<йе1 с!и Б а т ^ ё ^ е Ժ^էշհաւ3է1շւոշ ............................ 178

ԳԼԽԱՎՈՐ ԽՄԲԱԳԻՐ' ՎԱՐԴԱՆ ԴԵՎՐԻԿՅԱՆ

Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ո ՒԹ Յ Ա Ն ՀԱ Մ Ց Ե Ն Հ Ա Յ Ա Ս Տ Ա Ն Ի Հ Ա Ն Ր Ա Պ Ե Տ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն , Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

« Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն » Ա Մ Ս Ա Գ Ր Ի Խ Մ Բ Ա Գ Ր Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Республика Армения, Эчмиадзин. Редакция журнала "Эчмиадзин" Кёйасйоп с!е 1а геуие "Е ю Ь ппай гте ", Е к Ь п п а ё г т е , А г т ё т е

Դ Ա Մ Ի Չ ՝ 77764

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս . Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի Տ Պ Ա Ր Ա Ն

I

հ ր ա մ ա ն ա ւ

Տ . Տ . Գ Ա Ր Ե Գ ՜ Ն Ի Ե Ր Կ Ր Ո Ր Դ

վ ե հ ա փ ա ռ ե ւ ս ր բ ա զ ն ա գ ո յ ն

ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ

2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ ԵՅ

ՎԱԽՃԱ՜ՆՎԵՑ ՀՈՎՀԱ՜Ն՜ՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱՊԸ

2005 р. ապրիլի 3-ին. կյանքի 85-рп տարում, վախճանվեց Հոոմի Սրբազան -Քահանւս-

յապետ Հովհւսևեևս-Պողոս Բ Պապը' թողևե|ով ավելի բւսն 26 տարիների հսկայական մի

ժառանգություն:

11վ 1.ր Հովհւսնես-Պուլոս Բ Պապը: Կարդինալ Յոզեֆ Ռւսցիևզերը որպես Պապ իր անդ

րանիկ խոս9ում Հովհաննես-Պողոս Բ-ին բնորոշեց «Մեծ» տիտղոսով:

Հռոմեական Եկեղեցու այս խոշոր գահակալը իրապես էր կրում այդ «Մեծ» տիտղոսը:

Հաղթահարելով սւնցյւպի հակամարտություններով պայմանավորված ղժվարությանևերր՛

նա կարողացավ ճանապարհորդել աշխարհով մեկ, տարածել սեր և եղբայրություն ինչպես

рр|1ифпи_|шиЬр(1, այնպես կ այլ կրոնների ներկայացուցիչների միջև:

Հոգևոր, ընկերային, քաղաքական բնագավառներում Հովհւսնեես-Պողոս Բ-ի հսկայա

կան գործունեության շևորհիվ Կաթոլիկ Եկեղեցին առավել զարկ տվեց միջեկեդեցական

հարաբերությաևներին: Երկխոսության ջատագով ւսյս Պապը պատմության մեջ մտավ

նաև որպես հայ ժողովրդի բարեկամ՜ 2001 թ. այցելելով Ս. Էջմիածին ու դատւսպարտելով

Հայոց ցեղասպանությունը: Նա միակ Պապն Է, որ այցելել է Հայաստան, և որի այցելութ-

յունը Էկումննիկ էր և ոչ թե հովվապետակսւև:

ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹ-6ՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Р ՊԱՊԻկ ե ն ս ա գ ր ո ւ թ յ ո ւ ն ը

Կարոլ Յոզեֆ Վոյտիլան. որ 1978 р. հոկտեմբերիս. իլ

յալ. հայտնի է որպես Հովհաննես-Պողոս Р . ծնվել I. 19_1

սուն կիլոմետր հեոու զտնվոդ Վսպովիս քաղաքում: Նա

զորովսկու երկրորդ որդին էր: Մայրը մահացել է 1929 թ..

մահացել է 1932 р., հայրը բանակի եեթասպա էր. մահացել է 1941 р.:Ն ա իր աոաջին Սուրբ Հաղորդությունը ստացել է. երբ ինը տարեկան էր. իս 1 դրոշ վ ■[ .

18 տարեկանում: Վաղովիսի «Մարցին Վսւղովիտա» դպրոցն ավարտելուց հետո ընղու ւ-

վել է Կրակովի Յազիելոնյան համալսարանի թատերական ֆակուլտետը:Լեհաստանի նացիստական օկուպացիայից հետո համալսարանը 1939 р. փակվում է. ե

երիտասարդ Կարպը հարկադրված աշխատում է քարհանքում (1940-1944 թթ.). իսկ այնու

հետև'Սոլվեյի քիմիական-զործարանում' իր ապրուստը վաստակելու և Գերմանիա աքսոր

վելուց խուսափելու համար:1942 թ., գիտակցելով քահանայական իր կոչումը, սկսում է դասընթացների հաճախել

Կրակովի՛ զաղտնի զործող ճեմարանում, որը ղեկավարում էր Կրակովի Արքեպիսկոպոս

Կարդինալ Ադամ Ստեֆան Սապիեհան: Կարոլ Վոյտիլան միաժամանակ «Ո-ապսողիկ

Թատրոնի» գործուն անդամներից էր: Այս թատրոնը ևս գաղտնի էր գործում:

Երկրորդ աշխարհամարտի ավարտից հետո շարունակում է ուսումնառությունը Կրակո-

վի ճեմարանում, անմիջապես վերջինիս վերաբացվելուց հետո, ինչպես ևսւև Ցազիելոևյան

համալսարանի աստվածաբանական ֆակուլտետում մինչ իր քահանայական ձեռնադրութ

յունը. որը տեղի ունեցավ Կրակովում 1946 թ. նոյեմբերի 1-ին:Կարճ ժամանակ անց Կարդինալ Ադամ Ստեֆաև Սապիեհւսև նրան ուղարկում է Հոոմ.

ոտ աշխատում է ծագումով ֆրաևսիւսցի դոմինիկյան միաբան Գստիգու Լեզրւսնի ղեկավա

րության ներքո: 1948 թ. պաշտպանում է իր դոկտորական թեզը «Հավատքը Սուրբ Հով

հաննես խաչեցյսւլի աշխատանքներում» թեմայով: Այդ տարիներին, արձակուրդների րն-

թացքում, ապագա քահանայապետը քահանայագործում էր Ֆրանսիայից, Բե|գիւսյից և

Հոլսւևղիայից գաղթած լեհերի միջավայրում:1948 թ. վերադառնամ է Լեհասդւաե և ևշանւսկվում Կրակովի տարբեր ծխերի, ինչպես

նաև համալսարաևակւսն ուսանողության հոգևոր հովիվ: 1951 թ. վերսկսում է իր դասըն

թացները փիլիսոփայության և աստվածաբաևությաև բնագավառներում: 1953 թ. Լյուբլինի

կաթոլիկ համալսարանում պաշտպանում է «Մաքս Շելնրի բարոյագիտական համակարգի

հիման վրա Կաթոլիկ բարոյագիտության հիմնելու հնարավորության մասին» թեմայով թե-

գր: Այնուհետև ղառևում է բստոյազիտակաե աստվածաբանության և սոցիւսլակաև բւսրո-

յագիտությաև պրոֆեսոր Կրակովի համալսարանում և Լյուբլիևի Աստվածաբանական ֆա

կուլտետում:

ւ պապական ընտրությունից սկըս-

0 թ. մայիսի ւՏ-իև. Կրակովից հի-

Կւսրոլ Վոյտիլա յի և էմիփւս Կա -

սւվւսզ եղբայր էդմուևդր բժիշկ էր.

ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱՊԸ

» յ . ;

ՎԱՏԻԿԱեՈՒՄ ՀԱՄԱՏԵՂ ՀՈՉԱԿԱԳՐԻ ՍՏՈՐԱԳՐՄԱՆ ԸՆԹԱՑՔՈՒՄ.

9 ՆՈՅԵՄԲԵՐԻ 2000 Թ.

Ս. էՋՄԻԱՕՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐԻ ԻՋՄԱՆ ՍՈՒՐԲ ՍԵՂԱՆԻՆ

ԻՐ ԽՈՆԱՐՀՈՒՄՆ Է ԲԵՐՈՒՄ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱՊԸ. 25 ՍԵՊՏԵՄԲԵՐԻ 2001 Թ.


1958 թ. հոււիսի 4-ին Պիոս Ժ Բ Պա պի կողմից նշանակվում է Կրակովի Օգնական եպիս

կոպոս. և Բազիակ Արքեպիսկոպոսի ձեոամբ եպիսկոպոս օծվում նույն թվականի սեպտեմ

բերի 28-ին Կրսւկովում՜ Վավեփ Մա յր Տաճարում:1964 р. հունվարի 13-ին Պիոս Ժ Բ Պա պի կողմից նշանակվում է Կրակովի Արքեպիսկո

պոս: 1967 р. հունիսի 26-ին Պիոս Ժ Բ Պա պի կողմից ստանում Ւ. կստղինւպի աստիճան:

Վատիկանի Բ ժողովին մասնակցհ[ուց բացի, որտեղ նա կարևոր ներգրում ունեցավ

Սւսհմանաղրության (Օտսժւսա օէ տրշտ.) ստեղծման գործում. Կարդինալ Վոյտիլան մաս

նակցել Է նան եպիսկոպոսների Մինոդի բո|որ ժոդովնևրիև:

1978 р. հոկտնմբնրի 16-ին ընտրվում Է Հոոմի Պա պ ն Սրբագան Քահանայապետ: Այդ

օրվանից ի վեր Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պը իրականացրել Է 104 հովվապետակաե ուդնո-

րություններ Իտսղիսւյից դուրս ե 146՜ Իտալիայում: Որպես Հոոմի Եպիսկոպոս, նա այցևլեւ

Է 333 ծխերից 317-ը:Որպես Հոոմի Պա պ , Հռոմեական Եկեղեցու հավատացյալներին Է հդե| 14 շրջսւբերա-

կաևևևր. 15 առաքելակաև պատգամներ և 45 թղթեր: Հրատարակել Է ևաև 5 գիրք' «Աևցևե-

լով Հույսի Շեմը» (1994 թ. հոկտեմբեր), «Շնորհ ն Խորհուրդ. Իմ քահանայական ձեռնա

դրության հիսնամյա Հոբելյանին» (1996 թ. նոյեմբեր), «Հռոմեական Տրիպտիխ - Խորհըր-

դածություևեեր» բաևաստեդծությանների ժողովածու (2003 թ. մարտ), «Վեր կաց, եկ-գևաևք

մեր ճաևւսպարհով» (2004 թ. մայիս), «Հիշողություն և նույնություն» (2005 թ.):

Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պը իր հովվապետության շրջանում նախագահել Է երաեա-

գործմւսն 147 արարողություններ (1.338 անձինք երանեւի են հռչակվել) և սրբադասմաև 51

արարողություններ (482 սրբեր): Ն ա ղեկավարել Լ 9 կոնսիստորիաներ, որտեղ հռչակել Է

231 կարդիևւպևեր (ինչպես նաև մեկ գաղտնի կարդինալ): Հրավիրել Է նաև Կարդիևալևերի

Կոլեգիայի 6 ևիստեր:1978 թ. մինչև 2005 թ. Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պը նախագահել 1; Եպիսկոպոսական

15 ժողովներ՝ 6 սովորական, 1 արտակարգ ն 8 հատուկ:

Հռոմի Պապերից ն ոչ մեկը իր հովվապետության ընթացքում չի հանդիպե| այնքան

մարդկանց, որքան Հովհաննես-Պողոս Բ Պապը: Ավելի քան 17.600.000 ուխտավորներ են

արժանացել չորեքշաբթի օրերին տրվող ընդունելություններին (ավելի քան 1.160 ըևդուևե-

լություև), չհաշված հատուկ ըևդուևելություններն ու կրոնական արարողությունները (ավև|ի

քան 8 միլիոն ուխտավորներ Էին ներկա -Քրիստոսի Ծննդյան 2000-ամյա հոբելյանին), ինչ

պես նաև միլիոնավոր հավատացյալներ են հանդիպել Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պ ին իր

հովվապետակաե այցերի ժամանակ Իտալիայում և ամբողջ աշխարհում: Արժաևահիշա-

տսւկ են ևաև 38 պաշտոևակաև այցերի ըևթացքում տեղի ունեցած հանդիպումները կառա

վարության անդամների հետ, ինչպես նաև 738 ըևդուննլությունները՝ տրված պետություն

ների ղեկավարներին, ն 246 ընդունելությունները' վարչապետերիե:

Հռոմի Սրբագան Քւսհանայապետ Հովհաննես-Պողոս Բ Պապը ի Տեր հաևգյավ 2005 թ.

ապրիլի 3-ին:

՜ն .ս .օ .տ.տ . գ-ա ր ե գ ի -օ բԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՅԱՎ.№5ԱԿԱՆ ^ Հ Ո -ШГГ.

ՀՈՎՀԱ՜եՆԵՕ-ՊՈՂՌԾ Բ ՊԱՊԻ Վ Ա Խ Ճ Ա Ն ^ Ո,Ա Ռ Ի Թ Ո Վ

Ապրիփ 3-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Հոոմի Սրբազան

Քահա էպասլետ Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պի մահվան աոիթով հանուն Հայւսստանյայց

Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու ցավակցական գիր է հղել Վւստիկա իր սրտակցությա ր

հայտնել Կաթոլիկ Եկեղեցու սգսւկիր ողջ հոգնոր դասին ու հավատացյալ ' ՐԻ ■Ամենայն Հայոց Հայրսւպետի դրության մեջ մասնավորապես ասվում . « ւ ք ջ ր ու-

թյւսմբ ենք հիշում մեր հանդիպումը Նորին Սրբության հետ Վսւտիկանում, ինչպես նան

նրա պատմական այցը Հայաստան 2001 թվականին: ...Հիվանդության վերջին տարիներին

մենք ականատես եղանք ի Քրիստոս Մ եր հոգևոր եղյտր կողմից ցուցաբերած ոդու ամրու

թյան և քաջության, որպես լավագույն օրինակ հավատի. Աստծո նախւսխնամող կամքի

հանդեպ հույսի և ապավինության: 26-ամյսւ գահակալության ընթացքում Նորին Սրբութ

յուն Հովհաննես-Պողոս Բ Պապը եղավ կյանքի նախանձախնդիր պաշտպան և առաջա

մարտիկ արդարության: Նորին Սրբության կոչերը, ազգերի միջև խւսղաղաթյաև և հսւշ-

տությաև հաստատման, մշտապես սւմրորեև խարսխված են եղել նրա բարոյական համո

զումների ն մարդկության հանդեպ սիրո վրա: Վերջին տարիներին նրա ջւսնքերի ե Մեր

երջանկահիշատակ նախորդների գործունեության շնորհիվ եդբայրակւսև սերը և հւսմա-

գործակցությաև ոգին մեր երկու Եկեղեցիևերի միջև մեծապես ւսմրւսպևդվել եև»:

Նույն օրը Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնում, հանղիսապետաթյւսմբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գւսրեգիև Բ

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, հւսվարտ Սուրբ ն Անմահ Պատարագի, կատարվեց հոգե-

հանգստյան մասնավոր արարողություն երջանկահիշատակ Հովհւսննես-Պոդոս Բ Պա պ ի

հոգու հանգստության համար: «Ս. էջմիածնի Մա յր Տաճարի Իջման Սուրբ Սեղանի առջն.

սրտակից Մեր կաթոլիկ եղբւսյրննրին ու քույրերին իրենց վշտի մեջ. Մ եր աղոթքն ևևք

բարձրացնում առ Աստված՝ Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու Հովվապետ. Նորին Սրբութ

յուն Հովհաննես-Պողոս Բ Պապի հոգու հանգստության համար: Նորին Սրբության մահը

մեծ կորուստ էր ողջ քրիստոնեական աշխարհի համար: Ն ա նդավ անդող քարոզիչ խաղա

ղության և պաշտպւսև քրիստոնեական արժեքննրի: Նշանակալի էին Հովհսւնննս-Պողոս Բ

Պապի հարատև ճամփորդությունները' նպատակսւուղդված ազզնրի, պետությունների ն

կրոնների համերաշխության, համագործակցության և փոխհւսսկացողության ոգու ձևավոր

մանն ու ամրապնդմանը: ...Թող Բարձրյալ Տերը մխիթարություն պստգնի նրա բարեպաշտ

ն հավատավոր հոտին»,- մասնավորաբար ասաց Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը հոզեհան-

գըստյսւն արարողությունից առաջ հավատացյալներին ուղղված իր խոսքում:

ՀՈՎ

ՀԱՆ

ՆԵ

Ս-Պ

ՈՂ

ՈՍ

Բ Պ

ԱՊ

Ի Հ

ՈՒՂ

ԱՐ

ԿԱ

ՎՈ

ՐՈ

ՒԹՅ

ԱՆ

ԱՐ

ԱՐ

ՈՂ

ՈՒԹ

ՅԱ

Ն Ը

ՆԹ

ԱՑ

ՔՈ

ՒՄ

ՀՌՈ

ՄԻ

Ս.

ՊԵ

ՏՐ

ՈՍ

Ի Տ

ԱՃ

ԱՐ

ՈՒՄ


ՀԱՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ՄԱՍՆԱԿՑԵՑ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ-ՊՈՂՈՍ Բ ՊԱՊԻ ՀՈՒՂԱՐԿԱՎՈՐՈՒԹՅԱՆԸ

Ապրիփ 7-ին Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գլխավորած պատ

վիրակությունը Հայաստանի կառավարական պատվիրակության հետ ժամանեց Հռոմ՜

մասնակցելու Ս. Պետրոսի Աթոռի 264-րդ ՜գահակալ Հոոմի Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պի

թաղման արարողությանը: Վեհափառ Հայրապետին օդանավակայանում դիմավորեց

Վատիկանի բարձրաստիճան հոգնորականներից բաղկացած հատուկ հանձնախումբը ն

Իտալիայի հայոց հոգնոր հովիվ Տ. Աոեն աբեղա Շահիեյւսնը:

Օդանավակայանից Նորին Սրբությանը ուղեկցեցին Վատիկանի Ա. Պետրոսի տաճար,

ոտ Նորին Սրբությունը աղոթք բարձրացրեց առ Աստված հանգուցյալ Պա պի աճյունի սւոջե:

Հաջորդ օրը, առավոտյան ժամը 10.00-ին, Ս. Պետրոսի տաճարում տեղի ունեցավ Ս. Պ ա

տարագի հատուկ արարողություն: Ըստ Կաթոլիկ Եկեղեցու ընդունված ավանդույթի, շուրջ

երեքժամյա արարողության ընթացքում համապատարագում էին բոլոր 164 կարդինալնե

րը: Հռոմի Քահանայապետի թաղման արարողությունը նախագահում էր կարդինալների

քոլեջի դեկան. Կարդինալ Յոզեֆ Ռացիեգերը:

Արարողությանը ներկա էին քույր Եկեղեցիների առաջնորդներն ու ներկայացուցիչները.

Տիեզերական Պատրիարք Բարդուդիմեոս Ա-ը, Հունաստանի ե Աթենքի Արքեպիսկոպոս

Խրիստոդուլոսը, Ռուս Ուղղափառ Եկեղեցուց' միտրոպոլիտ Կիրիլը, ե այլ բարձրաստիճան

հոգնորականներ: Ներկա էին նան շուրջ 200 երկրների նախագահներ, բարձրաստիճան

պաշտոնատար անձինք ն պատվիրակություններ:

Օրվա երկրորդ կեսին Վատիկան ժամանած Եկեղեցիների ե քրիստոնեական միջազ

գային կազմակերպությունների պատվիրակություններին ոդջանհց Կարդինալ Յոզեֆ Ռ ա -

ցինզերը:

Հանուն Հայաստանյայց Առաքելական Մ. Եկեղեցու Կաթոլիկ Եկեղեցու Քա հա նա յա

պետի հուղարկավորությանը մասնակցեցին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կ ա

թողիկոսը, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսը, Կ .Պոլսի հայոց Պ ա տ

րիարք Տ. Մեսրոպ ստքհպս. Մութաֆյանը, Ա Մ Ն Արևելյան թեմի առաջնորդ Տ. Խսւժակ

արքեպս. Պարսամյանը, Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոսության Միջեկեղեցական հարա

բերությունների բաժնի վարիչ Տ. Նարեկ եպս. Ալեմեզյանը, Իտափայի հայոց հոգնոր հովիվ

Տ. Աոեն աբղ. Շահինյանը ն Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի գավազանակիր Տ. Գեղարդ աբղ.

Վահանին:

Ամենայն Հա յոց Հայրապետը Մ ա յր Աթոռ վերադարձավ ապրիլի 9-ին:

8 ԵԷՋՄԻԱԾԻՆ

2005

» . и м *

„ „ , — . « Х Т г в Л З Л !պատվիրակությանը- հասան Ամենայ . & Սրբաթյաե Բենեդիկտ Ժ Զ նոր-

Քահանայապհտ ե Կաթոլիկ Կ ֊Ո տևղի ունեցավ ապրիփ 24-ին: Պա տ -ընտիր Պապի գահակալության արարողաթյ & И Ամենապատիվ Տ. Մես-

վիրակաթյան կազմում էիե Կոստա П " 11 & & ՆԱրԱհԱ ստքեսփսկոպոս Պո-

րոպ արքեպիսկոպոս Մաթաֆյանը; Մ յր թ քի գավազանսւկիր:

զապալյանը և Տ. Տրդատ քհն. Ուզա յ Ը 1 ընտրեցին ինձ՛ Տիրոջ այզու

- — — ՚ 1 ? ե ա 1 ր «գործիքներով», ն ես նախեաոսւջ ապավինում եմ ձեր աղոթքներին».

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսության պատվիրակությանը. Ч1[и’" 4 П1т‘И Ш * նասւուսի հայոց Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Մ ո թաֆյաեի

ապրիլի 24-ին մասնակցեց Նորին Սրբության Բենեդիկտ Պապի արարողությանը ն Կաթոփկ Եկեղեցու նորընտիր հովվապետի մատուցած Ս. Պա տ ստ ա -

4Ի Հաջորդ օրը, ապրիփ 25-ին. քույր Եկեղեցիների պատվիրակությունների ընդունելութ

յան ժամանակ. Ամենայն Հայոց Կւսթոդիկոսությունը ներկայացրեց Տ. Ներսես արքեպիս լո-

պոս Պոզապալյաեը, քանի որ Կոստանդնուպոլսի հայոց Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Մես

րոպ արքեպիսկոպոս Մաթաֆյանը մեկեեւ էր Երուսաղեմ՜ մասնակցելու Զատկական ա րա

րողություններին, որոնք Երասաղեմում կատարվում են հին տոմարով: Սրբազան Հւսյրր

նորրնտիր գսւհակափն փոխանցեց Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսի

շնորհավորանքներն ու բարեմաղթանքները: Բենեւփկտ Ժ֊Զ Պա պը շնորհակալության հայ

տնեց Հայաստանյայց Աոաքելական Սուրբ Եկեղեցու պատվիրակության մասնակցության

ու աղոթակցության համար, իր եղբայրական ջերմ ողջույնները փոխանցեց Ամենայն Հ ա

յոց Հսւյրապետին: Նորին Սրբությունը հանդիպման ժամանակ նան նշեց, որ հիշել է Ապ

րիլի 24-ի մասին ն աղոթել Հայոց ցեղասպանության գոհերի հոգիների համար:

<С

Мк

եՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ ԲԵՆԵՂԻԿՏ ԺԶ ՊԱՊԸ

ՀՀ.ի&)4-*

М Ы Л Ь * * *


Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅ՜Ն ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ԳԻՐՐ ՆՈՐՐՆՏԻՐ

ԲԵՆԵԴԻԿՏ <ՒԶ ՊԱՊԻՆ

Հ Ռ Ո Մ Ի Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Ր Դ Ե Վ Հ Ռ Ո Մ Ե Ա Կ Ա Ն Կ Ա Թ Ո Լ Ի Կ Ե Կ Ե Ղ Ե Ց Ո Ւ Պ Ա Պ

Ն Ո Ր Ի Ն Ս Ր Բ Ո ՒԹ Յ Ո ՒՆ Բ Ե Ն Ե Դ Ի Կ Տ Ժ Զ ֊Ի Ն

Ձերղ Սրրություև, սիրեցյալ եղբայր ի -Քրիստոս.

Կիսելով հավատավոր Ձեր հոտի ուրախությանր' Մևևր, որպես Ամենայն Հա յոց Կաթո

ղիկոս. եղբայրական Մեր սերն ա շնորհավորանքն ենբ հղում Ձերղ Սրբությանը. Հռոմի

Եպիսկոպոս ն Կսւթոփկ Եկեղեցու առաջնորղ ըետրվե|ու ւսռիթով:

Օրհնյւսւ I. երանաշնորհ Մեր նւսխորղ Հւսյրապետների յույս հիշատակը, որոնց նվիր-

յսղ ջւսնբերի շնորհիվ եղբայրական սերտ համագործակցությունը մեր Եկեղեցիների միջև

զգալի առաջընթաց և զարգացում արձաևսւգրևց: Այս առումով նշանակալի վկայություն

ներ էին երջանկահիշատակ Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պի պատմական սւյցր Հայաստան և

Հա յոց ցեղասպսւևություևը ղսւտապարտող մեր հւսմաւրեղ հայտարարությունը, որր մխի

թարություն եղավ մեր (1ողովրղին, հատկապես այս օրերին, երբ ազգովի հիշատակում ենբ

Մ եծ եղեոևի 90-ամյւսկը:

Սիրեցյւպ եղբայր ի ֊Քրիստոս, վստահ ենք, որ Ձեր գւսհակսւ|աթյան ըևթւսցրում մեր

Եկևղեցիևևրի գործակցությանը առավել պիտի զորանա' ի բարօրություն մեր հավատւսց-

յւպնևրի: Մ եր սւղոթրն 1;, որ Հարուցյա] ֊Տիրոջ սերը և խաղաղությաեը սւմեևոտ և ամենայն

ժամ լինեն մեզ հեւրմւսրղկանց սրտերում զորսւցևելով հւսվաւրև առ բարին և հույսը զւպիքի

հանդեպ:

Այյն հայցում ևնք, որ Ամենակարող Աստված պարգևի Ձերղ Սրբությաևը քւսջաոողջու-

թյաև. ուժ, աևսպւսռ եռւսևղ և իմաստություն' հստանորոգ հաջողություևևերով և իրագոր

ծումներով ււլսւսկե|ով Ձեր նվիրյալ ջաևրերր Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու Հովվապե

տիդ բարձր ու պւսւրսւսխաևատու առաքելությաև մեջ:

Եղբայրսւկաև սիրով ի Քրիստ ոս' "•

ԳԱՐԵԳԻՆ ԲԿԱ Թ Ո ՂԻԿՈ Ս Ա Մ Ե Ն Ա 6Ն ՀԱ ՅՈ Ց

Ս. էջմիածին.

20 սւպրի|ի 2005 թ.

ՆՈՐԻ՛Ն ՍՐԲՈՒԹՅՈՒ՛Ն ԲԵ՚ՆԵԴ-ԻԿՏ Ժ Զ ՊԱՊԻԿԵՆՍԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆ С

Կարդինաւների Խորհրդի նախկին նախագահը, ծնվել է 19-7 р. ապրիլի

աւում: Ձեռնադրվել է 1951 թ. հունիսի 29-ին:1946-1951 РР-. երբ ձեռնադրվում է և սկսում դասավանդհլ. փիլիսոփայության աստ

վածաբանություն էր ուսումնասիրում Մյունխենի համալսարանում նՖրեիզիեդի բարձրա

գույն ղպրոցամ: 1953 թ. պաշտպանում Է դոկտորական թեզ «Մարդիկ ն Աստծո Տունը Ս

Օգոստինոսի՜ Եկեղեցու վարդապետության մեջ» վերնսւզրով: Չորս տարի ա ց ստւս ու

համալսարանի դասախոսի որակավորում: Այնուհետև դավանաբանություն և ֆունդամևև-

տալ աստվածաբանություն Է դասավանդում Ֆրեիգինգի փիլիսոփայության և աստվածա

բանության բարձրագույն դպրոցում. 1959-1969 թթ-' Բոնևում. 1963-1966 թթ/ Մյունսթե-

րում. իսկ 1966-1969 թթ.' Տուբինգենում: 1969 թվականից դասավանդում է դոգմատիկ աստվածաբանություն և դավանաբանության պատմություն Ռեգենսբոտգի համալսարանում՜ լի

նելով և նույն համալսարանի փոխոեկտորը:Նա արդեն բավականին հայտնի Էր 1962 թ.. երբ Վատիկանի Բ ժողովի ժամանակ 35

տարեկանում դարձավ Կոլոնի Արքեպիսկոպոս Յոզեֆ Կարդինալ Ֆիևգսի խորհրդականը.

Իր բազմաթիվ հրատարակությունների մեջ սաւմնձնակի տեղ Է զբաղեցնում «-Քրիստոնե

ության ներածություն»' համալսարանական դասսւխոսությունների ժողովածուն, որր վե

րաբերում Է առաքելական հավատքի դսւվանոյ.թյսւնը: Այն լույս Է տեսել 1968 թ.. և «Դոգմա

և հայտնություն»-ը' հովվական ծառայությանը նվիրված Էսսեների, քարոզների ու խոհերի

ժողովածուն, որ լույս Է տեսել 1973 թ.:1977 թ. մարտին Պողոս Զ Պա պը ևրան ևշւսնակում Է Մյունխենի և Ֆրեիգիևզի Արքե

պիսկոպոս. իսկ 1977 թ. մայիսի 28-ին դառեում Է Բսւվարիայի թեմի առաջնորդը:

1977 թ. հունիսի 27-ին կստղինւպի կոչում Է ստանում Պողոս Զ Պա պ ի կողմից:

1981 թ. նոյեմբերի 25-ին Հովհաննես-Պողոս Բ Պապի կողմից նշանակվում Է Հավսսրո

■Քննության Բաժանմունքի, Պապական Սոտբգրային Հանձնախմբի և Միջազգային Աստ

վածաբանական Հանձնախմբի նախագահ:

Մասնակցել Է Եպիսկոպոսների Սինոդի 5-րդ Գլխավոր Ասամբլեային (1980 թ.), ինչ

պես նաև հաևղիսացել 6-րդ Սինոդական Ասամբլեայի պատվիրակության նախագահը

(1983 թ.):

1998 թ. նոյեմբերի 6-ին կարդինալների կողմից ընտրվում Է Կարդինալների Խորհրդի

փոխնախագահ, իսկ 2002 թ. նոյեմբերի 30-ին Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պ ը Կարդինալ

Ո-ացինգերին նշանակում Է Կարդիևալևերի Խորհրդի նախագահ:

Լինելով Կաթոլիկ Եկեղեցու Կատեխեգիսի պատրաստման հանձնախմբի նախագահը՛

վեցամյա աշխատանքից հետո (1986-92 թթ.) Պապին Է ներկայացնում նոր Կատեխեզիսը:


1999 р. նոյեմբերի 10-ին Մարիա Սանտիսիմա Ասանտսւ համալսարանի կողմից նրան

շնորհվում է պատվո աստիճան իրավաբանության բնագավառում, իսկ 2000 թ. նոյեմբերի

13-ին դաոնում է Գիտությունների Պապական Ակադեմիայի պատվավոր անդամ:

2005 թ. ապրիլի 19-ին րնտրվում Լ Հռոմի Պ ա պ ' ստանալով Բենեղիկտ Ժ Զ անանը:

Անդամ է.

- Պետ . քարտուղարության (.чесопс! տսօեօո),

- Արևելյան Եկեղեցիների. Աստվածպաշտության և Խորհոտդևերի մասիև կանոնեերի.

Ավետարանի քարոզչության, եպիսկոպոսների և Կաթոլիկ կրթության բաժանմունքների.

- Քրիստոնեական Միության Խորհրդի,

- Լատինական Ամերիկա, ԱստՇո Եկեղեցի (Есс1е51а Ծօւ) Հանձնախմբերի:

Հ Ո Վ Ա Կ Ի Մ Ա Բ Ե Ղ Ա Մ Ա Ն Ո Ւ Կ Յ Ա Ն Գ Ա Յ Ա Ն Ե Ա Լ Ե Ք Ս Ա Ն Յ Ա Ն

ՄիջեկԱղ1պակւսհ հա բա բհրութ յուևևհբխ բա ժին

ՆՈՐԻՆ ՍՐԲՈՒԹՅՈՒՆ ԲԵՆԵԴԻԿՏ Ժ՜Զ ՊԱՊԻՀ Ե Ռ Ա Գ Ի Ր Դ

ԳԱՐԵԳ-ԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻՆ'Ի ՊԱՏԱՍԽԱՆ ՀԱՅՈՑ հ ա յ ր ա պ ե տ ի շ ն ո ր հ ա վ ո ր ա կ ա ն

ՀԵՌԱԳՐԻ

՜ՆՈՐԻ՜Ն Ս Ր Բ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն Գ Ա Ր Ե Գ -Ի Ն Ե Ր Կ Ր Ո Ր ԴԾ Ա Յ Ր Ա Գ Ո Ւ Յ Ն Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ի Ն Ե Վ Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ի Ն

Իմ զահակւպությսւն ստանձմսւն հանւ]ԻստՎոՐ արարողությանը անմիջապես հաջորդող

այս օրերին ես կցանկանայի արտահայտել իմ խորին երախտագիտությունը այղ արարո

ղությանը, ինչպես նւսեւ աղոթքին մասնակցության համար, այն աղոթքին, որ համայն Կա

թոլիկ եկեղեցին բարձրացրել է սա Աստված ինձ վստահված ծանր ստաքեւաթյսւն համար,

մի առաջադրանք «որ իսկապես վեր է մարդկային հնարավորություններից», որը սակայն

հնարավոր Լ դաոնում աստ՜վածային ողորմածությամբ եւ ուղեկցվում բազմաթիվ քրիստոն

յաների հավատքով, հույսով եւ սիրով: Ես նսւեւ իմ շնորհակալությունն եմ հայտնում այդ

առիթով ինձ ընծայված նվերի համար:Այս օրերին ես զգացի, թե ինչպես աշխարհի բոլոր քրիստոեյաները,՝աեկախ իրենց դա

վանական տարբերություններից, մեզ հետ խորը- վշտով սզում էին Հովհւսննես-Պողոս Բ

Պապի կորուստը:

Ես անկեղծորեն ցւսնականում եմ հուսւպ, որ նման վերաբերմունքը երաշխիքն է առաջ

ըևթաեսւ[ու այն ճանապարհով, որը մեզ պետք է տանի մեր Եկեղեցիների միջե ամբողջա

կան հաղորդության վերահաստատմանը:

Քա նի որ Քրիստոնյա Արեւելքը պատրաստվում է այս շաբաթ տոնել Սուրբ Տատիկը,

ես ուրախությամբ մեջբերում եմ Ս. Հովհան Դամասկւսցու հետնյալ խոսքերը.

Հա րության օրն է, ժողովուբդնևբ. եկեքցնծա նք ուրախությամբ.

Զա տ իկ է, մհբ Տ իբոջ Տա տ իկը, մեբ Ա ստ վ ա ծ ■Քրիստոսը ո ւղ ե կ ց կ է մեզ

մահից դեպ ի կյաեք,

եբկբից ևբկիևք'

երգե լով շա ր ա կա ն ը հա ղթա նա կի:

Այս զգացումներով՜ ես վերառաքում եմ իմ փառաբանությունը առ Աստված' Ք ր ի ս տ ո ս հա րյա վ :

Բ Ե Ն Ե Դ Ի Կ Տ Ժ Զ Պ Ա Պ

Վաւրիկւսն

27 ապրիլի, 2005 թ.

2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Ո Ւ Խ Տ Ա Գ ՜ Ն Ա Ց Ո Ւ Օ - Ց Ո Ւ ՜ Ն

Ե Ր Ո Ւ Ս Ա Ղ Ե Մ

հ ր և բ տ տ ճա բ Ահ ա ստ հիացական,

Մ և ծիև Ց ա րուբեա և ե Ս ո ւբբ Ծեէպևսւհ

Եւ Ս ուրբև Ցսւկոբ փ ա ոա ւոբա կսւև .

Ս ո տ բ Եբուսա ղԷմ, քա ՛ղաքդ ա ևևմա և:

Հ Ա Կ Ո Բ Ռ ՈԽ Ա 1Տ -ՑԻ(XVII դ ստ )

Մայիսի 12-14-ր Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գսւրեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը շուրջ ութսուն

ուխտւսվորների հետ Հայրապետական ուխտագնացություն կատարեց Տերունի Սրբավայրեր:

• Մայիսի 12-ին, առավոտյան Н.30-ին. ուխտավորների խմրին բերող օդանավը վայրէջք

կատարեց Թեւ-Ավիվի միջազգային օդանավակայանում: Նորին Սրբության գլխավորած

խմբին դիմավորելու Լին եկել հրուսաղեմի հայոց Պատրիարք Տ. Թորգոմ արքեպիսկոպոս

Մանուկյանը, Իսրայելի Ներքին գործոց նախարարության քրիստոնյա համայնքների պսւ-

տասխւսնա է. Սեգստր, Սրբոց Հւսկոբյանց վանքի միաբաններ, հրուսաղեմի հայ համայն

քի ներկայացուցիչները: ք)ւխտսւվորներն օդանավակայանից ուդնորվեցին Երասսպեմ:

Ինչպես որ դարեր շարունակ հայ ուխտավորի համար հրուսադեմը սկսվել 1; Սիոն լեոսւն

տարածքում՛ «ի վերւսյ գագւսթաե լերինն Սիոնի» կառուցված Սրբոց Հւսկոբյանց վանքով,

այնպես էլ մեր այս ուխտագնացությունն սկսվեց ուխտավորների իջևւսեած „Паук! СИайсГ

հյուրանոցից՝ 14.00-ին դեպի Սրբոց Հւսկոբյանց վանք եկեղեցական թափորով ընթանալով:

Ուխտւսվորների թսւփորր երկու լայնահուն խաչմերուկ անցնելով, շուտով հասավ Հայոց

թաղ, ուր եբրայերեն ու արաբերեն գրություններին ավելանում են հայերենով գրված ցուցա

նակները, որոնց շուտով գումարվում են նաև հայկական եռագույն դրոշները, ապա ն' հայ

սկաուտները, որոնք Սփյոաքում րնդունված պատվո ավանդույթով' դեպի Սրբոց Հակոբ-

յւսեց վանք ե Երուսադեմի հայոց Պատրիարքություն են առաջնորդում Վհհա փ ա ո Հւսյրա-

պետի գւխսւվորած ուխտավորների խմբին' փողոցի սա|ւսհատւսկի երկու կողմերում միեչե

վանքի դարպասը խմբված հրուսաղեմի հայ համայնքի անդամների միջով:

Այստեղ երևաց, թե տեղի հայությունն ուղղակի և անուղղակի ձևով որքան սերտորեն է

կապված Հայաստանի կ|սւնքին: Ուխւլւավորևևրի մի զգալի մասը քանի որ ճանաչված մտա

վորականներ, հասարսւկական-րաղաքական գործիչներ և պետական պւսշտոնյաևեր Լին.

ուստի նրանցից շատերին անձնապես կամ էլ մամուլից ու հեռուստատեսությունից գիտեին

հրուսաղեմի հայերը, որի համար կա'մ բարևում էին որպես ծանոթի ն կա'մ է| մատնացույց

անում՛ որպես հաերաճանաչ մարդու:

Սրբոց Հւսկոբյանց Մա յր Տաճարի մուտքին Վեհավսսռ Հա յրապետին դիմավորեցին

երուսւսդևնի հայոց Պատրիարքության միաբանները՝ գլխավորությամբ Տ. Թորգոմ Պ ա տ

րիարք Մանուկյանի, որից հետո հոգեոր դասի, ուխտավորների ու հրուսադեմի հայ հա-

14 Ծէջմիածին 2005

_ , . , 11ոոո1ո1Ոլնո «Հոսոսւփաո»-ով մուտք գործեց տաճար իր

^ я я = к к г г я й А я г ~ ~

Տ. Թ - Ո Ր Գ Ո Մ Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր Ք Ի Խ Ո Ս Ք Ը Ս Ր Բ Ո Ց Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն Ց

Տ Ա Ճ Ա Ր Ո Ւ Մ « Հ Ր Ա Շ Ա Փ Ա Ո -» ֊Ի С ՜Ы Э -Ա Ց -Ք Ո Ւ Մ

Վեհափառ Տեր. պատմության մեջ բացառիկ ուխտավորություն մըն է այս ախտագնա-

ցությունը. որ Վեհափառ Հայրապետը որոշե( է գալ միայն երկու օրվա համար իր ախտը

կատարելու ն իրեն հետ կբերե խումբ մը. որան անգամները կներկայացնեե Հայաստանի և

Ռուսաստանի պատվիրակություն մը պետական նախարարներ և պաշտոնյա ր. գգւս

յին ժողովի պատգամավորներ, գիտնականներ և ակադեմիկոսներ, արվեստի և մշակույթի

տաղանդավոր մշակներ, ներկայացուցիչներ ընկերային ւսյլ մստզերու և բարեգործներ, հո

գևորական ներկայացուցիչներու հետ միասին: Այսպիսի ուխտավորություն Երուսսւղեմի

պատմությունը չէր արձանագրած և այս ուխտը կաղոթենք, որ Աստված ընդուևակւսև ընե.

որովհետև Վեհափառիև ներկայությունը մեգի համար Երուսսւղեմի միաբանության և Երու-

սաղեմի. Իսրայելի, Հորդանանի. Բեթղեհեմի մեր հայ հասարակության համար օրհնութ

յան ներկայություն մըն Է: Պատմությունը երկար Է Երուսսւղեմի այս տաճստի և սակայն

այս պատմության հոգևոր խորհուրդը այն Է, որ հայու հոգին, ստեղծագործ հոգին իր ապա

ցույցը ունի Սուրբ Երկրի հողերուն վրա: Հւսյու հոգին իր կամքին ուժը, տոկունությունը ար

տահայտած Է պատմության ընթացքին և այսօր այստեղ ենք և կանգուն ենք շնորհիվ մեր

ժողովրդի ծառայության, մեր ժողովրդի նվիրված սպասավորությսւև. գլուխը կանգնած

Ամենայն Հայոց Հայրապետը: Վեհափառ Հւսյրապետ. Ձեր օրհնությունը կհայցենք և կա

ղոթենք, որ Աստված ընդունական ընե Ձեր այս ուխտը:

Այնուհետև ողջույնի և գնահատանքի խոսք ասաց Ամենայն Հայոց Կսւթողիկոսր:

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ի Խ Ո Ս -Ք Ր Ս . Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա ՜Ն Ց Տ Ա Ճ Ա Ր Ո Ւ Մ

« Հ Ր Ա Շ Ա Փ Ա Ռ » -Ի С ՜Ы Э -Ա Ց -Ք Ո Ւ Մ

(12 մայիսի 2005 р.)

Միբե/ի Ա մենա պ ա տ իվ Պա տ րիա րք,

Ս իրե լի բա րեպ ա շտ հավատացյւպներ,

Աա դուծո ո ղ ո ր մ ա ծ կա մքով Մ ե ր ընտ րությունից և օծումից հետ ո, չո ր ս տ ա րի

ներ սւոաջ, ուխտի նկանք ա ստ վա ծա տ ես Երա սսւղհմ: Ո ր պ ե ս հ ւսր յուրերեսու-

ն երկա երորղ հա ջորդը մեր հա վսւտ ո հա յր Ա Գ րիգ որ Լուս ւսվորչի ' եկա նք Ս. է ջմի

ածնի օրհնությունը. Հա յրա պ ետ ա կա ն Մ ե ր ս ե ր ը և զորա կցութ յունը բհր ե լո ւ Երու-

սսպ եմի հա յոց Պա տ րիա րքին, ուխտյսց միա բա նութ յա նը ն Ե րո ւսա ղ ե մ ո ւմ ասի բ ա յ Մ ե ր հա վա տ ւսվոր զա վա կներին:


Տ իրոջ շն ո ր հ ո վ ա յսօր վ ևրսւրին եկե լ ևնք' Մ Ար ա ղոթ քը միա խ ա ոնե/ու ա յս

սուրբ հողից երկինք բա րձրա ցա ծ ա ղոթքներին, ուժ ա ոնե/ т և գոհութ յա մբ փա֊

ա սվորե/ու Փ րկչին'ւսսե/ով. Փ ա ռք Ք եզ , Տեր Սա րվա ծ, ւխսոք Ք եզ , ա մեն ինչի հա

մա ր փ ա ռք Ք ե զ , Տ եր : Փ ա ո ք Ք և զ , ո ր սւոա ջնորղեցիր մեգ հա յրեն ա բն ա կ Մ ե ր հա

վա տ ա վոր զա վա կների հետ ուխտի գսւ/ու և խ ոեա րհվե/ու ա յս նվիրա կա ն սր բ ա

տ եղիներին :

Այո. գա նսեր ա նենք աշխ ա րհի բո /որ կողմերում , նա ն ' ւսյս Ս ո ւրբ Ե ր կ ր ո ւմ ո ր

տ եղ ա մեն մի քա ր. ա մեն մի շենք, ա մենա յն ինչ մի ա վետ ա րա նիչ Է, ո ր մեզ խ ո

սո ւմ I; մ ե ր Տ իրոջ և Ա ստ ծո մա սին: Գա նձեր , ո րո ն ց խ ո ր հ ո ւր դ ը կերտ եւ Է մեր ժո

ղ ո վ ր դ ի ինքնությունը, որոնք դ ա րե ր շա րո ւն ա կ նորոգ ե լ են մեր հա վա տ քն ա ո

Ա ստ վա ծ, հո ւյսը դես/ի գսւ/իքյս և ս ե ր ը կյա նքի հա նդեպ : Այդ ոգեղեն գա նձերից

սւուսծ ա վ յունով մեր ժ ող ո վ ո ւրդ ը ի ր դա վա նա ծ հսւրուցյւպ Փրկչի նմա ն հա ոնէվ Է

Գ ո ղ գ ոթ ա ն ե րից և շա րունա կեք ի ր շի ն ա ր ա ր ու ստ եղ ծա գ ործ 1լյանքը: Ա յս ն վիրա

կան եր կ ր ո ւմ ևս ի դ եմ ս ձեզ չի դ ա դ ա րո ւմ հա յ հա վա տ ա ցյա /ի և հոգևորա կա նի

ա ղոթքը:

- Ձ ե ր ա չքերի աոջև դուք ունեք տ երունա կա ն երա նե/ի սո ւր բ վ ա յր ե ր ը և ձե ր

ս ր տ ո ւմ ' նրա նցից բխ ող օրհնութ յունն ու մխ իթա րութ յունը , բա յց և ձ ե ր հոգում,

ձև ը հա յ սրտ ում կրո ւմ եք խ որհուրդ ը Ք ր ի ս տ ո ս ա կ ե ր տ Ս ուրբ Էջմիա ծնի ' հա մա յն

հա յութ յա ն նվիրա կա ն սո ւրբ կենտ րոնի: Ս իրե լիներ . մեր Հա յրենիքի ու Ս ո ւրբ էջ֊

մխ սծնի ս ե ր ն ենք ք ե ր ե լ Ձեզ:

■Քաջատեղյակ ենք. թև ինչպ իսի քա ջութ յա մբ ու տ ոկունութ յա մբ դ իմա գ րա վե

ցիք փ որձութ յուններին , և չլռեց ա ղոթ քը նվիրա կա ն ա յս սո ւրբ տ ա ճա ր ի կա մա ր

ների ն երքո: Ա յս զգա ցումներով և ա յս խ ո հ ե ր ո վ վ ե ր ս տ ի ն ողջունում ենք Ձեզ, սի-

րև/ի Ա մենա պ ա տ իվ Պ ա տ րիա րք , զինվոր յա / միա բա նութ յուն ու բա րեպ ա շտ հսւ-

վսպ ւսւցյւպ ներ: Ա ղոթ ում ենք ա ո Բ ա ր ի ն Աստ վա ծ, ո ր կենա ց ա րևշա տ օ ր ե ր պ ա ր

գևի Ձ և ր դ Ամենա պ սւտ վութ յա նը, և հա յցում Տ իրոջ գորա կցութ յունն ու օրհնութ յու

ն ը 'ձ ե ր ջս ւն քերում միշտ հա ջողութ յուններ ւրեսեելու ի սրպ ծա ոութ յուն Ե րուսա -

դեմի հա յոց Պ ա տ րիստ քութ յա ն և ա յս Ս ո ւրբ Ե րկրո ւմ ա պ րող հ ա վ ա տ ա վ որ Ս ե ր

զա վա կների :

Սրբոց Հակոբյւսնց Մ ա յր Տաճարի կանթեղներով զարդարուն Ավազ խորանի լուսա

նկարը ամենատարբեր հրատարակություններում կարելի է տեսնել, այդ թվում և 'Երուսա -

դեմի հայոց Պատրիարքության «Սիոն» ամսազրի շապիկին, սակայն եկեղեցու դոներից

ներս մտնե|ով' ունենում ես թե'խոսքերով դժվար արտահայտելի ե թե'լուսանկարներով ան-

փոխանցելի հոզեոր բարձր, րայց ն անսովոր մի զգացում, որը պայմանավորված է թե' եկե

ղեցու ներքին ծավալներով, գեղարվեստական հարդարանքով և թե՜ եկեղեցական շքեղ

սպասքով, որում առանձնանում են հատկապես եկեղեցին լուսավորող կանթեղները:

Հա յոց վանքը և Մ ա յր Տաճարը Սրրոց Հսւկոբյանց՝ Սուրբ Հակոբների են կոչվում, որով

հետև, համաձայն եկեղեցական ավանդության, եկեղեցու եերսում է ամփոփված 44 թ. Հե-

րովդես Ագրիպասի հրամանով գլխատված Հակոբոս ւսոաքյալի գլուխը, ինչպես նսւե'երու-

սսւդեմի առաջին եպիսկոպոս

16 ԵԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն ՜ 00 2 '

«քարմիսՕ. ու^Վ ԵկհդԱցիԱ և վաևքը

դաոնում հե Սուրբ Հակոբների Սրբոց ,9 ц եոր ո1„ ամփոփված 1: աոսփւսւլի

Վ ա նՔի. ընղհանուր հորինվածքը* են որ քրիստոնեաթյա

պուխը. Ա կից մա մա ների Հ հ ^ Ս . ս Հ Լ փառաջին Դարի այս սրբավայրի հնագույն ե ը կ ո , Ր Ը մատառները, կառուցվել են չորրորդ դարում՜ այեահետԱ иори Ч I

Կ Տ Տ 2 Տ 5 Տ Տ ^ է ь _«կ— յ - -Բերդապարիսպներ հիշեցնող պարիսպներով վանքի ներսո.մ եկեղեցիներից, ու մսսրառնև-

րից բացի գտնվում են նաև ժամանակին այստեղ հոծ խմբերով ուխտի եկող հայերի ա ս ստ

կառուցված կացարանները, ինչպես նան֊ բնակելի մի շարք շինություններ որոնի միաբա

նությունը տեղի հայությանն է տվել բնակության համար: Այստեղ ապրողներն իրենց կյանքն

իսկ հարմարեցրել են վանական կյանքի ընթացքին, քանի որ վանքի ղուոը փակվում Է երե

կոյան ժամը 10-ին. աստի բնակիչները մինչ այղ պետք Է վանք գան. այլապես ղրսում

կմնան, որովհետև իրենց տները տանող այլ ճանապարհ չկա.Իհարկե, եթե որևէ հրամայական անհրաժեշտության այստեղ ապրողներից որևէ մեկին

պարտադրում է ուշանալ, ապա նա զանգահարում է վանք, նախապես զգուշացնում, և

վանքի դուռը իր գալու ժամանակ բացում են:Վւսնքի տարածքում են գտնվում նաև Պատրիարքարանի ու տեղի հայ համսւյևքի ուսում

նական հաստատությունները Սրբոց Թստգմսւնչաց երկրորդական վարժարանն ու ընծա

յարանը և նախակրթարանը (մանկապւսրգւեգը); Այստեղ եե և Պատրիարքարանի թան

գարանն ու Մատենադարանը (գրադարանը), որոնցում այժմ նորոգության աշխատանքներ

են ընթանում, ինչպես նաև'Ձեռագրատունը:Հայոց Պատրիարքարանի շքեղ և ավանդա՛շունչ ընդարձակ դահլիճում պատերի կտավ

ներից նայում են Երուսաղեմի երանաշնորհ պատրիարքների հայացքները: Այն պատրիարք

ների, որոնց ջւսեքերով սերնդեսերունդ վւոխւսնցվեց և որպես ավսւնղ մեգ հասավ երուսա

ղեմի տերունական սրբավայրերի պահպանության հայոց բաժինը որպես Հա յ Երոաւսղեմ

և Սուրբ Երկրի հայկական սպասավորություն ե առաքելություն (միսիա)'Սուրր Հարության

տաճարից մինչև Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան եկեղեցին:

«Հրաշափսա»-ի արարողությունից հետո. Պատրիարքարանի այս դահլիճում կազմա

կերպված ընդունելության ժամանակ, ուխտավորների խմբին բարիգալստյան խոսքով դի

մեց Երուսաղեմի հայոց Պատրիարք Տ. й -որգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյւսնր:

Հայոց Մեծ եղեռնից հետո վերացավ արևմտահայության խմբային ուխտագնացությու-

նր Երասսւղեմ, իսկ Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո դադարեց նան արևելահայութ

յան ուխտագնացությանը: Հայաստանի ւսնկախացումից հետո, 1990-ակւսն թթ., եղան

Երասսւղեմ ուխտագնացություն կազմակերպելու մի քանի փորձեր, որոնք, սակայն, հաջո

ղություն չունեցան, և գրեթե մեկդարյա ընդմիջումից հետո սա ոչ թե Սփյուռքից, ւսյլ հենց

Հայաստանից եկած ուխտավորների աոաջին խումբն էր: Այս իրողությունը սաանձնակիո-

րեն շեշտեցին ու կարևորեցին թե' Երուսաղեմի հայոց Պատրիարքը և թե' միաբանության ու

տեղի հայ համայնքի անդամները այս և մի շստք այլ հանդիպումների և հավաքների ժա-

г

ԵՐՈՒՍԱՂԵՄԻ ՀԱՅՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՐՈՒԱԱՂԵՄԻ ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԳԼԽԱՎՈՐՈՒԹՅԱՄԲ ԱՐԲՈՑ ՀԱԿՈԲՅԱՆՑ ՎԱՆՔԻ ՄՈՒՏՔԻՆ ԴԻՄԱՎՈՐՈՒՄ է ՀԱՅ ՈՒԽՏԱՎՈՐՆԵՐԻՆ

Լ , , , У рИ ^ԱԿՈԲԵԱՆՏ ք СОиУЕМТ АПМЕМЕМ Տ' ЖООЕБ

- °'

«ՀՐ

ԱՇ

ԱՓ

ԱՈ

»-Ի

ԱՐ

ԱՐ

ՈՂ

ՈՒԹ

ՅԱ

Ն Ը

ՆԹ

ԱՑ

ՔՈ

ՒՄ


մսւնակ' մաղթելով, որ Վեհափառ Հայրապետի ջսւնքերով նմսւե շատ խմբեր ցան Ս. երու-

սաւ)եմ. և հայ ուխտավորությաե դարավոր ընթացքը վերսւրիե շարունակվի եսւև Հա յա ս

տանից կատարվող ուխտագնացություններով:

Այնուհետև Նորին Սրբությունը մեկ անդամ նս բարձրորեն դնահատևց հրուսադեմի հայոց

Պատրիարքության նախանձախնդրությունը Ս. հրկրի հայկական տնօրինությւսնր հանձնված

սրբատևդինևրին բերած սպասավորության համար ի մասնավորի ասելով, «ես կրկին ան

գամ իմ գնահատանքը և օրհնանքն եմ բերում ողջ միաբանությանը և իմ բարեմաղթանքը

Ձեզ, սիրելի Պատրիարք, որ Աստված ւտսրգնի Ձեզ երկար առողջ կյանք այս ժաոանգութ-

յաևր պահպանե|ու և մեր հաջորդ սերուևդևևրին ավանդ թողնելու: Աստված Ձեզ գորացնի.

Աստված Իր Աջը, Իր գորավոր Աջը մարտակից դարձնի Ձեգ և ողջ միաբանությանը երու

սաղեմի հայոց Պատրիարքության»:

Բացի բուն թանգարանից, վանքում մի շարք շինություններ նս ունեն իրենց թաևգստա-

նւսյին-պատմակաև մասը, որոնք ցույց են տափս, թե իեչպիսիև Է եղև| Սրբոց Հւսկոբյանց

վանքի ներքին ենթակաոուցվածքը նախորդող դարերի հայ ուխտավորության եոուն շրջա

նում. երբ վանքն ուներ ուխտւսվորների համար հաց պատրաստող փուո, ւպրադաց. ուխ-

տավորևևրի գրաստների տեդ ե համաևմաև այլ շիևությաեևեր: Բնականաբար, այս սւմենր

հիմա վերւսփոխվևւ ն այլ գործառույթ ունեն վանքի տարածքում, սակայն նրանցից յուրա

քանչյուրից պահպանված մի-մի անկյունը ուխտավորների աչքերի առջև գծագրում I. Սրբոց

Հւսկոբյանց վաևքով և Մա յր Տաճարով սկսվող Հա յ երուսաղեմի ավսւևդական հին պատ

կերը:«ուցաղրությունևևրի այս շարքում բորտիս Էլ. բևակաևաբւսր. ամեևից շատ հետաքրքրում

Էր Սրբոց Հւսկոբյանց վանքի Ձեռագրատան և ձեռագրերի պահպաևության վիճւսկր: Մ ա

տուռից մատուռ և շինությունից շինություև աևցնե|ով' վանքի տարածքում իրար վրա բարձ

րացող հարկաբւսժիններով, որոնք վանական ավանդույթով այստեղ «թաղ» են ասվում,

ինչպես, օրինակ' Ուխտւսվորաց թաղ. Սւսրկավագաց թաղ և այսպես շարունակ, վանդա

կապատ մի քանի դռներ անցնելով, սսւնդադքներով վեր ե|նելով ու վայր իջնելով հասնում

ենք Ձեռագրատուն, որր վանական հւսմափրին մաս կագմող Ս. Թ-եոդորոս ևկեդևցին Է՛ կա

ռուցված 13-րդ դարում Հեթամ Բ թագավորի կողմից: Սրպես եկեղեցական շինություն Ձե

ռագրատան համար ւսյև առավե|ությանն ունի, որ կառուցված 1. հաստահեղույս քարերով,

որոնք, բնականաբար, կայուն ջերմաստիճան են ապւսհովում թե' ձմռանը ն թև' ամռանը,

ինչպես նաև ջերմամեկուսիչ են. ինչը աոաևձնսւկիորեե Է կարևորվում Արևելքի շոգ և տոթ

պայմաններում:երուսաղեմի հայոց Պատրիարքության Ձեռագրատունը իր 4000 ձեռագրերով հայկա

կան ձեռագրերի երկրորդ խոշոր պահոցն Է Մւսշտոցյան Մատենադարւսևից հետո: Թեև

արղեև ութ տարի Է անցել այս Ձեռսւգրատաև՝ տասևամյսւկևերի պատասխանատու Նորսւյր

արքեպիսկոպոս Պոդարյանի վախճանումից, սակայն ձեռագրատանը դեռնս թևածում Է

նրա շունչը:

Մինչ Ձեռագրատանը դիտում Էինք պահարաններում ապակու տւսկից երևացող կաշե

պատ և կամ Էլ մետաղյա կազմերով ձեռագրերի թիկուևքևևրր. Ձեռագրատան աշխատակ

ցուհի Արփենիկ Գահվեճյանը բերեց Ռոսլիէփ ծաղկազարդած Ավետարաններից մեկը: Բա -

18 ԵԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն - 0 0 5

9ь н ™ տաւ ս — > * » ■ ս <—

սկսեց թեսւծել հայոց Օ^ջեադաոԻ ^ ծ վ ւ^ պ ե տ ^ ձեռագրեր, որոնցից մեկըժա-

վ ա ա փ ա Փ լ „ „ „ Վտ(1գհ1

Մ յ" ա հ№ * аЬпш,,,Ь№ շա|," ւ1,ակամ “

Ս. փ * վա՛տ Ш -Ч Й Ы է ԿՀ ' Հ » Հ Հյապէփի տա1ւ. իսկ Ս- Հրհշտակապետացը՝ ОИ.Ш քահաեայապետ|. фшЬ чш ф ф 4*դա 1 ոտ Հիասսին հստցաքննելու ժամանակ ծսաանհրից մեկը ապտակում Է Նրա ն Հովհան Ոս

կեբերանը գրամ Է. որ հրեշտակները, սարսափած այս հանդգնությունից թևերով ծածկում

են իրենց երեսները, և քանի որ եկեղեցին կառուցված Է այդ տեղում, ուստի կոչվում Է ՍրԲոց

Հրեշտակապետաց:Երուսաղեմում Սուրբցրայիե պատմությունը և սւյդ պատմության հետ կապված հիշա

տակներն առարկայանում են և փոխաևցվում սերնդեսերունդ: Հա յոց պահպանությանը

հանձնված այս վանքում նման քարացած մի հիշատակ Է Ովսաննայի քստը:Հիսուս Ծաղկազարդին երբ Երուսսւդեմ Է մտնում, ժողովուրդը ասում Է. «Ովսաննա»:

Այդ ժամանակ փարիսեցիները Հիսուսին ասում են, թե սաստիր ֊Քո աշակերտներին, որ Ք եզ

նման փառաբանական խոսքեր չասեն: Հիսուս. սակայն, նրանց պատասխանում Է, որ եթե

մարդիկ Էլ լռեն, ապա «քարերը կաղաղակեն» (Ղուկ. Ժ Թ 41):

Եվ ահա, այս վանքի եկեղեցու որմերից մեկի անկյունային շարվածքում զարմանալի մի

քար կւս մարդկային բերան հիշեցնող նման բացվածքով, որի համար ասվում Է, թե այն

մեկև Էր այն քարերից, որոնք Հիսուսի այս խոսքերից հետո «Ովսաննա» ասացին: Երու-

սաղեմի սրբազան մթնոլորտում թվում Է, թե այս քարի' բերան հիշեցնող գոգաձև կտրված

քին քարացել և մնացել են «Ովսաննւս»-ի հնչյունները:

Ուխտագնացության մեր առաջին այս օրն ավարտվեց Սիոն լեռւսն Վերևատսւև և Տի

րամոր Ննջման տեղերում կառուցված սրբավայրերը զնսւլով, որոնք, լինելով նոր շրջանի

եվրոպական եկեղեցիներ, իրենցում կրում են անցյալի սրբազան շունչը:

Հաջորդ օրը, մայիսի 13-ը, սկսվեց Ձիթենյւսց լեռւսն սրբավայրեր այցելությւսմբ: Այս-

տեղ նախ եղանք «Հայր մեր»-ի եկեղեցում, որը ևս մի օրինակ Է, թե ավետարանական պատ-

մություևը և տողերը ինչպես են առարկայանում և տեղայևանում Երուսաղեմում և ընդհան

րապես'Սուրբ Երկրռւմ: Համաձայն ավանդության, Հիսուս այստեղ Է ուսուցանել «Հայր մե

րը»: Լատիներեն այս վանքը անվանվում Է «Ре1сг իյօտէօո> և կառուցվել Է 19-րդ դարում:

Եկեղեցու տարածքում բազմաթիվ լեզուներով «Հայր մերն» Է գրված, որոնց շարքում հայե

րենը երրորդն Է լատիներենից և արաբերենից հետո: Այստեղ մեր խումբը Վեհափ առ Հայ-

Րապետի զւխավորությամբ երգեց «Տերունական աղոթքը»'«Հայր մերի» գրաբար հնչյուն

ները միախառնելով այս աղոթքի շրջակա բազմալեզու գրերին:

Այստեղից գնացինք Ս. Համբարձման սրբավայր, որը կառուցվել Է այն վայրում, որտե-

ԴԻց երկինք համբարձվեց Հիսուս: Քրիստոնեական ամենագւխավոր և նվիրական սրբա-

* к

• •


վայրերից մեկր եդոդ այս տեղը ն ա խ ո ր դ դարերում պատկաեել է հայերին, ապա ե եր

կար ժամանակ վեճերի առարկա դստնսւ|ով քրիստոնեական Եկեղեցիների միջև. որպես

հերթական մի տխուր արդյունք նման վեճերի. վերցվե| Է քրիստոնյաներից, ե եկեղեցին մզկի֊

թի Է վերածվել: Մզկիթ դարձված այս եկեղեցու ներսում շրջանակի մեջ վերցված պահվում

է մի մարմարյա սալաքար, որի վրա պստղորոշ ուրվսպծվում են երկու ոտնահետքերի տե

ղեր: Ասվում Է, որ այստեղից Հիսուս երկինք համբարձվեց, և սա երկրի վրա Հիսուսի ոտնա-

հետքերր կրող վերջին կետն Է, և որի վրա Էւ եկեղեցին է կառուցվել: Եկեղեցու բակում, այն

պատող շրջակա պարսպից ներս կանգնեցված Ս. Սեղանին, ամեն տարի Համբարձման

տոնին Ս. Պատարագ են մատուցում Երուսաղեմի հայոց Պատրիարքության միաբաններր:

Մ եր ուխտագնացության հաջորդ կայանը Գեթսեմանիի Ս. Աստվածածնի Վերափոխ

ման եկեղեցին էր: Գրեթե ամբողջությամբ հոդի մեջ թաղված այս եկեղեցին մեկն է Երու-

սսւդհմի ամեեաինքնատիպ շինություններից: Եկեղեցու վերին մասը վաղուց քանդվել է.

սյուների խարիսխներր ծածկված են երկուսից երեք մետր հաստությամբ հողի շերտով, այդ

իսկ պատճառով ներս ես մտնամ՜ իջնելով 45 լայնանիստ աստիճաններով: Եկեղեցու կենտ

րոնից դեպի արևելք գտնվում է Ս. Կույսի գերեզմանը առնված առանձին մի ւիոքրիկ մա

տառի մեջ, ոտ ամեն առավոտ հաջորդաբար Ս. Պատարագ են մատուցում հույները և հւս-

յերր: Շաբաթվա րնթացքում երկու ւսեգամ պատարագում ևև նաև ղպտիներն ու ասորիները:

Այսպիսով, Գեթսեմանիի եկեղեցին կառուցված է այն գերեզմանի վրա. որում դրվեյ է Ս. Կույ

սի մարմինը երկինք վերափոխվելուց առաջ:Այստեղ Վեհափ առ Հւսյրւսպետի գծավորությամբ եկեղեցական արարողություն կա

տարեցին մեր հոգևորակաեևերր: -Քանի որ սւյև կատարվում էր Հա յոց Հայրապետի մաս

նակցությամբ, արարողությանը միացւսե նաև հույև և ղպտի հոգևորականների արտահայ

տ ե ի իրենց հարգանքը Հայոց Հայրապետական Աթոռի գահակալին:

Տիրամոր ծնողների մասին թեև Ավետարաններում ոչինչ գրված չէ, սակայն, համաձայն

եկեղեցական ավաեդությաև. Ամեևասրբուհի կույսի ծնողներն են եղել Հովակիմը և Աևևւսև.

որոնց շիրիմները ևս գտնվում են այս եկեդեցում: Այսինքն' այստեղ է եղել ևրաևց տոհմւս-

կւսև գերեզմանոցը, ոտ և ամփոփվեւ է ևաև Տիրամայրը երկինք վերափոխվելուց առաջ:

Այս եկևդեցուև կից գտնվում է Գեթսեմանիի պարտեզը, որի ձիթենիների ներքո աղոթեց

Հիսուս' Հորից խնդրելով իրենից հեռացնել դառևությսւև բաժակը: Այսօր ևս այս պարտե

զում իրենց հովաևիև են տարածում հաստաբուն դստավոր ձիթեևիևերը:

Հա յոց Պսւտրիստքստանր Գևթսեմաևիի պարտեզին կից կառուցել է Ս . Աստվածածին

եկեղեցու րնդուևե|ությաե սրահր, որի հանդիսավոր բացումը կատարվեց Գարեգիե Բ Վ ե

հափառ Հայրապետի կողմից մեր ուխտւսգևացաթյաե շրջանակում: Նորին Սրբությունը,

բարձր գևահատելով Երուսաղեմի հայոց Պատրիարքության և ի մասեւսվորի'այս եկեղեցու

հայ հոգևորականների ջանքևրը և նախանձախնդրությունդ մաղթեց, որ նորաբաց այս

սրահը դառնա Հա յ Երուսաղեմի հոգևոր ու ազգային ևս մի կարևոր կենտրոնատեղի այս

տեղ կազմակերպվելիք միջոցառումներով և հւսեդիսություևեերով:

Երուսաղեմը կառուցված է բլուրևերի վրսւ. որոևց մի մասը նաև «լեռ» է անվանվում:

Լեռները ավաևդաբար համարվել են Աստծո և մարդու հանդիպավայրը: Աստված Սինա լե-

ռան վրա Մովսեսիև տվեց Տասնաբանյան, Հիսուս Թ ստ ոբ լեոան վրա պայծաոակերպվեց'

աշակերտներից երեքին հայտնիով իր աստվաօա? յ» -ս .

"“С и т й Ж ոГ ш С р о Т ' ս ՞ ա Х п “ >ЧшфЧЬп.и91.Ь,. „ р ч ш „ ф б ф ш ! Ь - ա « » « Ա ա կ |™ ,,է 1, рш р5рш -

• Г Д ч Д ս^ ա յՏ « Д О Ш իա|*ա«-ա ш С и ш Ь ^ И ք ա ^ ա ց է ա մ Ի„ « ,

պես Երասաղեմի ամենաբարձր կետը եղող այս գագաթը, ն քեզ թվում Է. թև գտնվում ես

երկնքհ ո, երկրի միջև: Եվ դարձյւպ պատմությանն է որ իր սրբազան խորհրդով աոանձ-

նւսկի մի խորություն Է հաղորդում Գհթսեմանիի ե Երասաղեմի մյուս սորերին:Գեթսեմւսնիի պարտեղից սկսվեց չարչարանաց ճանապարհը, ն ահա խորհրղանշա-

կան կերպով այս պարտեղից գնամ ենք Հոլոքոսթի՝ հրեական ողջակիզման Յսպ Վա շեմ

СУаЙ УайЬега) թանգարան: Ինչպես որ մինչև Հայոց Մ եծ եղեոնի զոհերի հուշարձանին

հասնելը երկար մի ճանապարհ պետք Է անցնել, որը խորհրդանշում Է գաղթի ն տարա

գրության ճանապարհը, որով անցան մեր նահատակները, այնպես Էւ Հոլոքոսթի թանգա

րանը, որը գտնվում է Երուսաղեմի բարձրադիր վայրերից մեկում, անցնում ես պատրաստ

ված մի կամրջով ն այն զգացողությունն ես ունենում, որ աշխարհից գնում ես դեպի համա

կենտրոնացման ճամբար: Ա յս թանգարանի յուրահատկությունն այն է. որ բուն ցուցանմուշ

ների ն հրեաների տառապանքն ու ողջակիզումը ներկայացնող պատմական լուսանկար

ների պատճենների փոխարեն, այստեղ վտքրիկ պաստառների վրա շարունակաբար ցու-

ցաղրվում են վավերագրական ֆիլմեր, որոնցից յուրաքանչյուրը ավարտից հետո նորից է

ցուցադրվում:Քա նի որ ուխտավորների մեր խումբը ղեկավարում էր Վեհափ առ Հայրսւպևտը, ուստի

թանգարանի մուտքին մեգ դիմավորելու եկավ ե ողջ ցուցադրությունը սրահ աո սրսւհ

առւսջնորղելով անձամբ բացատրեց թանգարանի տնօրեև Ավներ Շսւլևը, շնորհիվ որի

հնարավորություն ունեցանք աուսվել ուշադիր գիտելու շարունակ լևցուև այս թանգարանը:

Աոաջին սրահում ցուցադրվում Էին վավերագրական կադրեր, որոնք ցույց էին տալիս

հրեաների բարվոք վիճակը Եվրոպայում և մասնավորապես Գերմանիսւյում 1930-ւսկան թթ.

սկգբին: Համակարգչային վարպետ մոնտաժով վավերագրական ւսյս կադրերին միահյուս

վում էին նան տարբեր լուսանկարներ, ն մեծ լուսապաստառի մի անկյունից մյուսը, երա-

ժըշտության մեղմ հնչյունների ներքո, ղանղւսղ սահելով ընթանում ն ծածկվում են հրեանե-

. րի ժպտան դեմքերը՝ գիտողին փոխանցելով այն մտածումը, թե տեսնես ի՞նչ ևդսւվ այս

մարդկանց հետագա ճակատագիրը:

Հաջորգ սրահի կադրերն էլ ցույց նն տափս, թե ինչպես հանրահավսւքների ամբիոննե

րից ն լեցուն մւսրզադաշտերի տրիբունաներից հնչող ելույթներով, երկինք նետվող սվաս

տիկաներով ն այն պատկերող պարզված դրոշներով Գերմանիայի ու Եվրոպայի վրա

դանգսւղորեն իջնում է ֆաշիզմի ծանր ու սն վարագույրը:

Մյուս սրահներում պատկերված էին հրեական շուրջկալները, ապա և' համակենտրո

նացման ճամբւսրննրը: Այս թանգարանի յուրահատկությունն այն է, որ այստեղ բուն ող

բերգության տեսարաններից առավել վեր է հանվում դրանց գործադրման մեխանիզմը հա

մակենտրոնացման ճամբարներում: Նույն այս նպատակին են ծառայում հւսմակենտրո-


եսւցմաե ճամբարների մաևրւսկերտեևրը և հրեաենրին ի մի հսւվաքև|ուց միևչև վառարան

ներում այրելու րո|որ փուլերր ներկայացնող դրվագները' ճամբարների համապատասխան

այղ բաժինների ե մեխանիզմների փոքրիկ մանրակերտեերով:

Ամեևւսցնցոդը, սակայն, թանգարանի վերջիե սրահն է, ոտ վերևում երկնային անհունի

պատրանքն I. ստեղծվում, իսկ ներքևում գնալով անթափանց դարձող սև անդունդն է: Այս

դահփճը խորհրդանշում է մարդկային հիշողությունը, և երկնքի անհունի ու խավարային

աևդնդի մեկտեղում երկրային հատվւսծում..բո[որաձե այս դահլիճի պատերի երկայնքով

դրված պահարաններում շարված ևե գոհ գնացած հրեաների կևեսագրությունևևրը պարու-

ևւսկոդ հւսւրորևևրը: Այստեղ գտնվում I. ևաև մի համակարգիչ, որի հիշոդությաև մեջ, ըստ

այբբենական շարքի, նշված ևե բոյոր գոհերի աևուևները, և յուրաքաևչյուր գտնված նոր

ւսնուև թև' գրաեցվում 1. այդ համակստգչում և թև' համալրում այս հատորսւշւսրի վերջին

հւստորր և կամ 1:| իրենով բացում մի ևոր հատոր:

Ցուցադրությունը դիտելուց հետո հայ ուխտավորների կողմից Ողջակիզման գոհերի

հուշաքարիև գևտեղվևցին երկու ծաղկեպսակներ՝ մեկր Հա յոց Հայրապետության և մյուսը

Հայաստանի Հանրապետության կողմից:

- Այնուհետև ի պատիվ Վեհափառ Հայրապետի րեդուևելաթյաև էին կազմակերպել սւս-

քաևւսգյաևևերի Իսրայելի խախամապետ Ռաբբի Եոևա Մեցկևրը և Ռաբբի Դեյվիդ Րոգեե:

Ըեդունեւությաևը ներկա էր նաև Երուսաղեմի հայոց Պատրիարք Տ. Թորգոմ արքեպիսկոպոս

Մանուկյանը, ինչպես և մասեակցում էին Իսրայելի խորհրդարանի (կևեսեթի) պատգամա

վորներ Ռոման Բրոնֆմւսնր և Ցարի Շտևրեր:

Ուխտագնացության հաջորդ կետը Բեթղեհեմի Ս. Ծևևդյաե տաճարն էր: Բեթղեհեմ

քաղաքի մոսրքիև Վեհափառ Հայրապետի գլխավորած խումբը ըեդուևվևց գիեվորակաե

պատիվներով և առաջնորդվեց մինչև Ս. Ծննդյան տաճար, որի մուտքին Նորին Սրբությա-

ևր ե ուխտսւվորևևրիև ոդջունեց տեղի հոգևոր տեսուչ Ռագմիկ վարդապետ Պողոսյաևը:

Պա տ վո այս ըևդուեև|ությաևր մասեակցում էին Պաղեստինյան ինքնավարության նա

խագահ Մահմադ Աբբասի ներկայացուցիչ Դոկտ. էմիլ ճսւճոփե. Բեթղեհեմի պետական

գրասենյակի պետ Շատի Աբու Րամգիին և Պաղեստինյան ինքնավարության բարձրաստի

ճան սւյլ ևևրկսւյացուցիչներ:

Երբ մտանք Բեթղեհեմի Սուրբ Ծեեղյաե տաճար, այստեղ Ս. Պատարագ էին մատուցում

հույները: Ս՛ի քանի րոպե հետևելով ընթացող Պատարագին՝ այնուհետև եկեղեցու հայկա

կան թևով իջանք բան այրը, ուր մոգերին աոաջնորդած Բեթդեհեմյան աստղր խորհրդա

նշող տասնչորս թևաեի աստղն է, որի կենտրոնում շրջւսնսւձն մի ապակի է, և նրա միջից

երևամ է այն տեղր, ոտ ծնվեց Հիսուս, իսկ այդ տեղին կից գտնվում է և այն մսուրը, ոտ

Փրկիչը դրվեց ծնվելուց հետո: Դիտելով 4-րդ դարից սկսյալ բազմաշերտ հորինվածք ունե

ցող այս տաճարը, ուխտւսվորները այնուհետև հյուրընկալվեցին տաճարի հայկական մա

սի հյուրասրահում:

Թ ե ' եկեղեցի մտնելիս և թե' ելնեքիս մեգ հյարընկալորեե ողջունեցիև Բեթղեհեմի արաբ

ները: Նայելով արևակեզ, հանդարտ ու Արևելքի մնայուն բարոյականության դրոշմը իրենց

դեմքերին կրող այս մարդկանց, որոնք այսպես սիրով ու հարգանքով ողջունում էին, ակա

մա ցանկանում էիր ե նրանց երախտագիտությունդ հայտնել, որ իրենց պապերը 1915 թ.

ԷՋՄ ԻԱ Ծ՜ԻՆ22 Ե

մահվան — " վաս հա յութ յա ն քա րա վա ններին: ^ ծո վ . ա պ ա ե տ վ երա դ ա ռնա լով ' տ ե-

Բեթղեհեմից ա խ տ ա վորները ^ Ե րիք ովո ւմ որի

РД " ” п » №п Н рР я * * » » ^ — * - * ■ - «

է '“ - Ժա" ա ւի ошЬЬр' - т ^ п т ՜տ եո1 ա ա Հ . Ա Լ Հայաստանի» И , ^ ն ս տ ա կ ա ն - М Ч И * է Ьш-

— 9 Т “վոր պ ա յմա ններում հա նձնվեցին Հա յա ստ ա ն ի Հա ն րա պ ետ ութ յա ն ա նձն ա գրեր .

Այնուհետև ելույթ ունեցան Հ Հ Պաշտպանության նախարար Սերժ Սաբգսյաեր, ի-

տությունների Ազգային Ակադեմիայի նախագահ Ֆադեյ Սարգսյաեը. ակադեմիկոս եր

գն, Համբստձումյանը, բանաստեղծ Արամայիս Սահակրսնը. Ռուսաստանի հայերի միութ

յան նախագահ Արա Աբրահամյանը, երևաևի Պետական Համալսարանի ոեկտոր Ոադիկ

Մարտիրոսյաեը: Բանախոսները, ներկայացնելով իրեեց ստացած աևկրկևեփ տպավորութ

յունները, միաժամանակ անդրադարձան Հայրենիք-Սփյուոք հարաբերություններին և ի

մասնավորի հայրենի գիտության և մշակույթի առկա ներուժը նաև Հա յ Երուսաղեմիև ծա

ռայեցնելու հարցին, մատնանշելով համագործակցության և համատեղ զործուևեությսւև մի

շարք կարևոր բնագավառներ:Ապա հավաքվածներին դիմեց Թորգոմ Պատրիարքը, որից հետո երեկոև եզրափակվեց

Վեհափառ Հայրապհտի խոսքով:

Թ Ո Ր Գ Ո Մ Պ Ա Տ Ր Ի Ա Ր -Ք Ի Խ Ո Ս -Ք Ը

Հ Ա Մ Ա Յ Ն -Ք Ա Ց Ի Ն Հ Ա ՜Ն Դ Ի Պ Մ Ա ՜Ն Ը Ն Թ -Ա Ց -Ք Ո Ւ Մ

Կարելիություններով լեցուն հայրենիք մըն Է, որ ունինք և այս իրողություևը մեզի կխւսն-

դավաոե, կքաջալերե և աև մեծ երաշխիք մրն Է նաև հայ Երուսսւղեմի կյանքին և Պա տ րի

արքության գործունեության և կարելիություններով:

Կարելիությունները բազմաթիվ են, մինչև անգամ Սուրբ Տեղյւսց և մեր Պատրիարքութ-

յաև սահմաններուն մեջ: Ես սովոր եմ օտւսրներուն ներկայացնել մեզ, ըսելով' մենք ունինք

պստտավորություններ, դաստիարակչական առաքելություն, որուե համար ուեիևք մեր

Թարգմանչաց վարժարանը և ժառանգավորսւց վարժարանը: Մենք ունինք մեր միջոցնե

րը, ինչպես և կարելիությունները մեր հոգեոր-մշակութային հարստությունները ներկայաց

նելու մեր համեստ թանգարանով, մատենադարանով, մեր ձեռագիրները Ս. Թորոս մատու

ռին մեջ ամփոփված Ձեռազրատունով, մեր տպարանով, որ 1833 թ. հիմնված Է հայուն ձեռ

քով Երուսսւղեմի մեջ և կգործե մինչև այսօր :


Ունինք մենք մեր ժողովուրդը. որ թիվով ներկայիս նվազած և սակայն հոգիով նայն

երաշխիքը կուտա, որ ինքը զավակն է հին ժոդովարդին, իր ժողովրդի մշակույթին, պատմու

թյան: Մենք ունիևք մեր եկեղեցիները, ինչպես արդեն տեսաք Ս . Հա կոԲը, Ս . Հրեշտակապե-

տսւցը, Ս . Փրկիչը և Ս . Թորոսի մատոաը և վերջապես ունինք մեր նյութական միջոցները

ապահովող մեր կւպվսւծքները: Թ ե որքան այս բպոր կարեւիաթյունները մենք կարող ենք

իրենց |իաոատ արղյանքովը ապահովեք մեզի համար մտահոգության է այսօր: Կուզեմ

այնպես վստահ ւինել. որ ինչպես որ մեր հայրենի երկրի ներկայացուցիչները ապահովե|

եե. որ մեր հայրենիքը հասդւատուն է. հաստատաքայլ է, այնպես Էլ կաղոթեմ, որ Սուրը

երուսաղեմի մեր Պատրիարքության բոլոր այս կարելիությունները չմարին, չնվաղին,

չնվազին ե այս հայսով Է. որ ես կնայիմ մեր ուխտավորաթյաեներան:Ուխտավորները անպայման պետք Է որ Երուսաղեմ զան, պետք Է հայ անունը, հայու

ախտւսվորաթւունր անպակաս ւինի. ինչպես քույր Եկեղեցիները իրենց բազմւսմխիոն Ժո

ղովատներով կկատարեն այն: Եվ այս նմանությունը մեր հայրենի երկրին ներկայացուցիչ

ներով կարելիաթյունեերուե ն պզտիկ օրինակը, որ տեսաք, մեր ժաոանզավորաց վարժա

րանի, ար կուսանին Հայաստանեն եկած սաներ, այդ երաշխիքն Է, որ մեր ժողովուրդը

ապահով կզզան և այս գիշեր պիտի հուսադրված այս սրահեն տան երթան ե Ձեր ներկա

յությանը շնորհ Է. բարիք I:. երաշխիք Է: Այս հայսով կավարտենք ե Ձեր օրհնությունը կխընդ-

րեեք: Այս հայսով Վեհափառ Հայրապետի մաղթանքը մեզի քաջալերած պիտի ըւլա:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ՎԵՀԱՓԱՌ- ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԽՈԱ-ՔԸ ԺԱՌԱՆԳԱՎՈՐԱՑ ՎԱՐԺԱՐԱՆՈՒՄ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՎԱԾ ՀԱՄԱՑՆ-ՔԱՑԻՆ

ԸՆԴ-ՈՒՆԵԼՈՒԹ-ՅԱ՜ՆՐ

Ա մենա պ ա տ իվ Ս բբսպ ա Ա Պ ա տ ր իոտ ?, հոգևոբ հա յրեր , ս ի բ կ ի երուսա ղեմցի-

և և բ և սիբև /ի ա խ տ ա վորներ.Մ ե ր հոգ իև ուրա խ ութ յա մբ է հա մա կվա ծ, որովհետ և ՄԱ Աք աբժանսւց1զ ենք

Ա ստ ուծո ողոբմութ յւսևհ ու շև ո բ հ ի և վ ե ր ս տ ի ս /ինե/ու Ե բո ւս ա ղ հ մ ո ւմ ' ք բիստ ոհ ֊

յա ա զգութ յունների հ ա մ ա ր սո ւրբ ու ևվիրա կա և ա յս քա ղա քում: Երկու օր. ահա,

քա յլեցինք պ ա տ մութ յա ն հետ քերով , մեր ժ ո ղ ո վ ր դ ի քր իստ ոն եա կ ա ն պ ա տ մութ-

յա ն ճա ն ա պ ա ր հ ն ե ր ո վ : Ք ա յ/եցին ք մ եր Տ իրոջ քա յրսծ ճա ն ա պ ւսրհն երով , և մեր

հա յա ցքի ւսոջև վ ե ր հա ոնեցին դ րվ ա գ ն ե րը Փբկչի կյանքի: Ե վ ա նդրա դա րձա նք ,

թև ինչ դերա կա ւըսւրութ յւսն Է ունեցել քրիստ ոն եո ւթ յա ն ը մ ե ր ժ ո ղ ո վ ր դ ի կյա նքում

անցյաւում, ա յսօր և վ ս տ ա հ ա բ ա ր ' գա/իք ժսւմւսնա կներում: Մ ե ն ք տ եսա նք մ եր

հ ա յր ե ր ի ա նձնա զոհութ յունը, հզոր հա վա տ քի վկա յութ յունները, և Մ ե ր հոգին

չցվևց ցնծությա մբ, /ցվեց հպ ա րտ ութ յա մբ: Բ ա յց նաև մտ ւսհոգութ յա մբ ա ն դ րա

դա րձա նք, ո ր ա յս նէ[իրա կա ն ժա ռա նգութ յունը մեզ փ ոխ ա նցվա ծ, ա յս օր պ ա հ

պ ա նում են ը ն դ ա մ են ը մի բուռ հա յորդիք: Մ ի բ ո տ հոգ և որա կա ն ն եր ու ա շխ ա ր

հա կա ն ն եր պ ա հպ ա նում են ւսյս ա մենը նվիրյւպ հա նձնա ռութ յա մբ: Մ ե ր գնա հա

տ ա նքն ենք բ ե ր ո ւմ Ե րո ւսա ղ ե մ ի հա յոց միա բա նութ յա նը ի գ/ուխ Ա մենա պ ա տ իվ

Ս րբա զ ա ն Պ ա տ րիա րք ի , նաև Ե րո ւսա ղ ե մ ի մեջ ա պ րող Մ ե ր զա վա կներին , ձեզ,

24 Ե

х ъ х ж х * » - — ՚ ՚լ տ,տեՓովԽա։,' Հ ո 2 1 ' ո/ » „ „ к . » * * о , м * ™ (-'“ ՛/"/՛«<’ 1 ” *• ™ “ ■ " ՛ 'М* «.»«. «М Ы Ш » яячЛ» «ЩЧ> Ъ'ЛШШ/Ьщ ոաև գտրհՀդելա Ա զ պժվտ- բ ի ս Լ ա ա ս ա ^ քյա ա „ ի щ : ՀասաԽԱ,„աթյա ել. հԱէւոէ է „ ի Լ յա յի ց :Մեր հայրերը հայսԱ Ш ' * > • № / 4 М * և '" " 4 ՚“ " Հ “ » “ ք է «№ *■կից Ս կհբտե/ Ս այս սքակԱւԽԱЧЩ. «К * Ч » Я * Ж » « " եե « մ Ա հայորդա: Մ ենք պարտք ա նենք պա հերս ա յս սրբութ յունները, ա զգովի պ ա հերս: Ե կե լ ենք

հ ա վ ա ս տ ի ա ց ն ե ի որ դուք միա յնա կ չեք ւիներս ա յս նվիրա կա ն գործում : Աոա

ջին վկայությունը այս պատանիներն ե և որ հկե, են Հա յրենիքից ա յստ եղ ուսանե-

,ու ու կբթվեր,,, դ ա ս տ ի ա ր ա կ վ ե ի ա յստ եղ Տ իրոջ Ս ո ւրբ Ս եղա նի սա ջն ծունր

դնելու և ի ր ե ն ց ծառայությունը բերե լո ւ Երուսա ղեմի Պ ա տ րիա րք ա կա ն Աթոռին:

Երուսա ղեմի Աթոռը ա ռա նձնա հա տ ուկ դեր և նշանակություն ա նի ազգային

մեր 1լյսւևքում: Ե՜վ իբրև քրիստ ոնեա կա ն հա վա տ քի օրրա ն, և 'ի բ ր և հա յ ազգի ճա

նաչման այցեքւսրտ: Ո րք ա ն ո ր հա յ ժ ողովուրդը ճա նա չվում Է Հա յա ստ ա նով ,

թ երևս նույնքան աոկսւ Է հնա րա վորութ յունը Հա յա ստ ա նն ու հա յ ա շխ ա րհը ճա

նաչելի ղսւբճնեւու Եբուսա ղեմով: Ա յստ եղ ուխտի են գա /իս երե ք մեծ կրոնն երի

հետ ևորդները, բա զմա թիվ ա յցելուներ և տ եսնում են Հա յոց Եկեղեցու ներկա յութ

յունը. (սո ւմ հա յ ժողովրդի մասին:

Հոգիս ւեցուն Է հուզմունքով և ա ռա տ ու ջ ե ր մ զգա ցումներով: Ս իրե /ի Ս ր բ ա

զան Պա տ րիա րք. Մ ենքշնորհա կա ւ ենք: որ դժվա րին պ ա յմա ններում կա րե/ին և

սւնկարելին եք իրա գործում միա բանության ու ա շխ ա րհա կա ն հա յորդ /ա ց հետ.

որպ եսզի պա յծառ /ինի Երուսա ղեմի հա յոց վւսնքը,շեն /իհի հա յոց Պ ա տ ր ի ա ր ք ա

կան Աթոռը: Ա յս օրերին ուրախության հետ ա պ րեցինք սւոսւնսնսւկի գոհունա կու

թյուն. քւսնզի մեր առջև պ ա տ կերվեց վա ղվա հուսսւ/ի օրր. վա ղվա երա շխ ա վոր-

վ ւս ծ օ ր ը Երուսա ղեմի հա յոց Պա տ րիա րքութ յա ն՝ ի դեմս ժ ա ռա ն գ ա վ ո րս ւց վա ր

ժա րա նի ուսա նողների: Մ եր գնա հա տ ա նքն ենք բ եր ո ւմ վա րժա րա ն ի տ եսչութ յա

նը: Մ եր գնա հա տ ա նքը' Սեդրսւկ Երկա նյա նին. ով Երևա նից եկե/ Է ա յստ եղ և ի ր

օգտ ա կա ր ծառայությունն Է բերո ւմ Երուսա ղեմի հսւյոց Պ ա տ րիա րքութ յա նը: Ռ ո ղ Ա ստ վա ծ օրհնի սեզ բո/որիդ:

Մ ւսյր Հա յրենիք պիտի վերա դա ռնա նք հա յսերով : Հա վա ստ իա ցնում եմ. որ

ինչպ ես դուք եք դեսպ ա նները Հա յրենիքի ա յնպ ես Էլ ո ւխ տ ա վոր հ ա յո ր դ ի ն ե ր ը

սւիէրի ւինեն դեսպ ա ն ները Ե րո ւսա ղեմի ' Հա յրենիքում և ի սփ յո ւռս ա շխ ա րհի:

Մ եր միասնությամբ, մ եր ջսւնքերի հա մա տ եղումով պ իտ ի կա րող ա ն ա ն ք ն ո ր /ու- սսւվոր ժա մա նա կները կերտ ել մ եր ազգի և մեր Հա յրենիքի:

Այս ա ռիթով շն որհա վ որո ւմ ենք Հա յա ստ ա նի Հա նրա պ ետ ութ յա ն քա ղա քա ցի

ության ա նձնա գրեր ստ ա ցա ծ հա յորդիներին: Վ ստ ա հ ենք, ո ր կհա մա լրվի նրա նց


շա րքը , յո թ ը կդւսոհա յոթ ա նա սուն . յո թ ա ն ա ս ո ւն ը ' յո թ հա րյուր, յո թ հա զա ր, յ ո

թ ա նա սուն հա զար, յո թ մ խ իոհ և ա յսպ ևս ավելի:

Ա պ րեք միշտ երուսսւղեմի օրհևա թյա և ներքո. միշտ Հա յրենիքի սիրո մեջ ե մեր

Եկեղեցու մշտ ա կա և սպ ոթ քևերով : Ե վ շհ ո ր հ և ու ողորմութ յո ւԱ ը Ա ստ ուծո միշտ

Կւիհի մեզ հետ:

Ուխտագնացության վերջին օրը սկսվեց Հայրապետական Պատարագով: Սրբոց Հա -

կորյսւնց վւսնրի Մւսյր Տաճարում Պատարագ մատուցեց Գարեգին երկրորդ Ամենայն Հա

յոց նւսթոդիկոսր: Հայոց Հւսյրապետի ամեն մի այցե|ություե ագգւսյին-հոգնոր վերանորո

գության մի եոր սպրյուր 1. դաոնում գւվյսւ| երկրի հայության համար: Այս ուխտագնացութ

յունը վերանորոգության նման մի նոր սւդրյոտ եդւսվ երուսսպեմի հայության համար:

Վ Ե Հ Ա Փ Ա Ռ Ի Խ Ո Ս Ք Ը Ս Ր Բ Ո Ց Հ Ա Կ Ո Բ Յ Ա Ն Ց Տ Ա Ճ Ա Ր Ո Ւ Մ

Մ Ա Տ Ո Ւ Ց Վ Ա Ծ Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Ս . Պ Ա Տ Ա Ր Ա Գ Ի Ն

«ՏԷյւ. կեցո Դու զհա յս

Եւ ա րա զ հ ոսա պա յծա ռս»:

Մ. քժ-աղիադյան

Սի ր I, /ի ' Ամև հա и/ ա տ իվ Պ ա տ ր ի ա ր ք եղբա յր.

Ս ի ր ե ւի 'Գ երա շն որ հ , Հո զ և շև որ հև Ա րժա նա պ ա տ իվ հոգ ևոր հա յրեր և

Ս իրև ւի ' բա րեպ ա շտ ժ ող ո վ աբղ.

Փ ա ռք և գոհություն ենք մա տ ուցում Աստծուն, որ պա րզևևց Մ եզ ուրա խ ությունը

հա յրեն ա բն ա կ մ եր ժ ո ղ ո վ ր ղ ի զսւվա կա ց հետ ուխ տ ա վորւսբա ր այցի զ ա րս Ս ուրբ

Ե ր ո ւս ա ղ ն մ և ա յսօր վերստ ին ա յս սրբա զա ն Տ ա ճա րից Ե ր ո ւա ս ղ ե մ ի Ս րբա զա ն

Պ ա տ րիա րք ի , ուխ տ ա պ ա հ միա բա նութ յա ն ն հւսվա տ ա ցյա / Մ ե ր զա վա կն երի հետ

ա ղոթ ք բա րսրւսցն1ցու երկինք՝ հւսյցե/ով. «Տէր, կեցո Դ ու զհա յս»: Կ եցո Դ ու զհայս.

Տ եր , ո ր ե ղ ա վ Ք ե զ սեփ ա կա ն ժ ող ո վ ոտ ղ : Դ ա ը ե ր -ղ ա ր ե ր ա պ րեց ու ստ եղծեց

էլյանքի ճա ն ա պ ա րհ դ ա ր ձր ա ծ Ա վետ ա րա նիդ /ա յսը: Ք ե զ հուսա ցյա /' ո ւխ տ ա վոր

ս ր տ ո վ տ ա ճա ր ն եր կերտ եց ա յս սրբա զա ն հողում: Ա ղոթեց Ք ե զ հա յրեն ի հող ի

ա մեն բա րձո ւն ք ո ւմ ա մեն սո ր ո ւմ ու դա շտ ա վա յրում ի ր հա վա տ ի շա ղ ա խ ո վ կա

ռուցա ծ վ ա ն ք երում ու եկեղեցիներում: Հա նուն Ք եզ , Տեր. ճա ոա գեց ու պ ա յծա ո

վւայ/եց հա յ հոգու ու մտ քի հա նճա րը , ա պ րումն ու ս ե ր ը : Հա նուն Ք ե զ , Տեր, ծնունդ

ա ռա ն մեր հա ղթ ա նա կները: Կառուցեցինք, ե ր բ մ եր կա ռուցա ծը ա վևըհցին. ապ

րեցինք. ե ր բ ուզեցին կորստ յա ն մսւտնեւ մեզ:

Կեցո Դու զհա յս. Տ եր , ինչպ ես ո ր պ ա հպ ա նե / ե ս ' ա ոա քյա ւներիդ քա րոզութ

յա մ բ ն ա ոա քերսպ ա տ իվ բա զմերա խ տ վկա յիդ Ս ուրբ Աջի մկրտ ութ յա մբ արժա-

նսւցնելով ա ստ վա ծա յին ողորմութ յա նդ ու շն որհի դ : Պսւհպ ա նէց և ս ՛ ա ռա ջն որդե-

/ով մեզ հա րութ յա ն ու փ րկութ յա ն հույսու[ղ: Դ ո ւր ս ե ս բ ե ր ն / մեզ մա հվա ն խ որ-

26 ԵԷ Ջ Մ Ի Ա Ծ Ի Ն

Տե՜ր. շա րունա կում ենք մնալ զ / / / / шЛ ս ե ր 1Ա ա նքը: Մ ե ր ազատ

Ъ „ „ н,т ь , ш , է ր ա ս ա յ շ Հ , բ 'ա պ ա գա յՒ ա յ ս ^ է и т ,„ .

ՀայբեԱիտԻ-4եւ-աշՒ։-աՈ " “ -2 խ ցԱ ղա սպ ա ա ւքյա Ա հա սըձոհա Ա ոտ ձա խ ի ա բդա բ ,,ա բ Ւ դ ա ս ա կ ի . ՀաՀ ք " 2 Հ ы ф 1 , հա մսւյև Ս փ յո ,„

ա խ ա „ * ա յ ս № ^ յ » Խ » Վ ա , , յ Հ Բ\ „ ւ ս

* „ ц н * »■ է ա Հ Լ Հ ^

„ ա վ ա ո Ш™ гкПГ Пт^ * С Х 1 Հ Լ « Վ * Ի * Ւ ^ Ո Կ Խ Ա Ա » ո.

ա ՞ Տ ՚ ձ ՞ ձ բ ^ Լ Ը խ < Փ Ա * Ւ Օ ա ո ա Ա գ ա ^ Ո М Ч , « Փ Հ Հ ձ » ™ ՚ « Հ ա ֊

պատիկ Է• կերտ վա ծ հա վատ ով, շնորհա ռա տ ու ծաղկ/ԱԱ Է ո, հ ՝“ № * Ա1 1վատ ով: Ա յսօր ա յստ եղ ե ն ք հ ա յ հոգևորա կա ններ. Հա յա ստ ա նի և Ա րցա խ ի պե

տական ավագանու, գիտության և կրթութ յա ն մտ ա վորա կա նութ յա ն ն ե ր կ ա յա ձ

և ն ե ր : Ո ւխ տ ով եկե, ենք Տերունա կոխ սո ւրբ հ ո ղ ի ն խ ոն ա րհվեր ,, և մ եր հ ա վ ս ,

տ ը Ա որոգելո լ որպեսզ]ւ դաոնա մեզ զորություն т ք ա ջ ա ր ո ւթ յո ւն , /ու/и տա ս ե ր

կյանքին ու սեր. պտուղներ տա բա զմա պ ա տ իկ հա յրենա շինա թյա ն. եկեղեցա սի

ր ո ւթ յա ն 'ի փ ա ռս Աստծո, ի պայծառություն և ի շինութ յուն Հա յա ստ ա նյա յց Առա ֊

քերսկսւն մեր Սուրբ Եկեղեցու ո. Հա յրենիքի:Մ եր ժողովրդի հա վա տ ա րմութ յա ն վկայությունն են նսւև Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ո ւմ հա

յո ց սրբա տ եղիները, որոնց պահպանությունն ու պ ա յծա ռութ յունը նա խ ա նձա

խ ն դ ր որեն շա րունա կում Է Ս րբոց Հակոբյսւնց ուխտապահ միա բա նութ յո ւնը ' Ձ ե ր

հոգածու ու խ նսւմակւպ Աջի ա ռա ջնորդությա մբ, սիր ե լի ' Պ ա տ րիա րք : Մ ե ր հա ն

դիպ մա ն ա յս երջա նիկ ա ռիթով ա մենա բա րձր Մ ե ր գնա հա տ ա նքն ու օրհնութ

յունն ենք բերո ւմ Ձեզ և Ս րբոց Հակոբյսւնց ուխտյսւ/ միա բա նութ յա նը: Ե վ թող

Ա ստ վա ծ պա հպա նի Ձեզ քա ջա ռողջ, քա ջա կորով ու ա մուր ՝ դիմա գրա վե լո ւ հա

մա ր ներկա դժվա րութ յունները և հա ստ ա տ ուն ու շեն, հա վա տ ի լո ւյսով պ ա յծա ռ

սրսհս/անե/ու Երուսա ղեմի հա յոց Պա տ րիա րքութ յունը:

Հայցենք միա սնա բա ր, «ՏԷր, կեցո Դու զհսւյս և ա րա զ ն ոսա պ ա յծա ռս»: Թ՜ող

ա յսօր մ եր հա յրերի ա յս ա ղոթքը նվիրա կա ն ա յստ եղից /սե լի լինի Ք ե զ . Տ եր մեր

և Փրկիչ մեր: Ընդունի՜ր մեր ուխտը նորոգ և զորա ցրու մեզ բ ո /ո ր ի ս մ ե ր կոչմա ն

ո, պարտքի մեջ և ա րժա նի"ա րա մեր սուրբ հա յրերի հետ փ ա ռա վորե/ո ւ Ք ե զ ընդ

Հորդ և ընդ Սուրբ Հոգվույդ: Ամեն:

Այս ուխտագնացության վերջին կետն ու բարձրակետը դարձավ Սուրբ Հարության տա

ճարը: Ինչպես որ Բեթղեհեմի Սուրբ Ծննդյան տաճարն է հիմնված Ծննդյան այրի վրա,

այնպես էլ Ս. Հարության տաճարը թափուր գերեզմանի:

Ծննդյան փոքր ե անշուք այրի ու թափուր գերեզմանի վրա կառուցված և ծավալատա

րածական նման չափեր ընդունած զույգ տաճարներն ասես խորհրդանշում են հրաշափառ

Ծննդյան ու Հարության խորհոտդների ծավալումն աշխարհում: Երկու տաճարներն էլ գըտ-

նըվում են հայերի, հույների ե լատինների՜ կաթոլիկների իրավասության ներքո:


Վեհափառ Հայրսւպետի գծավորությամբ ախտավորների մեր խումբր հանդիսավոր

թափորով ներս մտավ Ս. Հարության տաճար: Հայոց Հայրւսպետը իր խոնարհումը բերեց

Պա տ ա նա տ եղին, ար խսւփց իջեցվելուց հետո դրվել է Տիրոջ մարմինը պատանքով պսւ-

տելու համար, այնուհետև եկեղեցական արարողությունների կատստմամբ ներսի մատու

ռում իր խոևստհումը բերեց Փրկյի հրաշափառ հարության նշանակ թափուր գերեզմանիև:

Ուխտավորական ըեղունվսւծ ավանդույթով' Ս. Ծևնղյան և Ս. Հարության տաճստնև-

րում ուխտավորները Սուրբ երկրռւմ գնված մոմերը վառում են մի պահ. ապա հանգցնում

զանգակի ձև ունեցող կախված մետաղյա անոթների մեջ, ար կրակը հանգում Է անօդ մի

ջավայրում. ապա այղ մոմերը, որպես այդ տաճարներում վառված մոմեր, տանում իրենց

հետ: Օրհևության յուրօրինակ արտահայտություն է համարվում նաև թև'մոմերը և թե'ընդ-

հւսնրւսպես Սուրբ Երկրից զևվսւծ հուշանվերները Ս. Ծննդյան այրի և Ս . Հարությւսև գե

րեզմանի վրա դնելր:Ըևդուևված սւվաևդույթ է մոմ վառել ևաև նրանց փոխարեն, ովքեր ցանկանում են. բայց

հնարավորություն չուևեև այդ սրբավայրը գնա|ու: Նրանք խորհրդանշական մի գումար են

տափս, որով և ուխտավորը գնում և վառում է մի գույգ մոմ: Մ եր խմբում ևս շատերը մոմ

վառեցին իրհևց՝ ևմաև խևդրւսնքով Հայաստանում դիմածևերի համար:

Ս. Հստա թյսւև տաճարի հսկա գմբեթի ներքո գտնվող մատուռի փոքր և ևեդ դոևից ևերս

մտևելով նախ տեսնում ես սյունաձև այն քարը, որը պատկերվում է նաև Հարության մսւն-

րաևկսւրևերամ՜ վրաև ևստած հրեշտակով: Այև սւևվաևվում է Հրեշտակի վեմ. և ասվում է.

որ այս քարի վրա էր սպիտակազգեստ այն հրեշտակը, որը յուդսւբեր կանանց տվեց Հսւ-

րաթյւսև ավետիսը: Ք ի չ առաջւսեաւով և մատուռի խորքը իջևետվ՝ վիմավւոր ժայռում երևում

է իր հոգևոր խորհրդով այնքան լեցուն թափուր գերեզմանը:

Ուխտւսվորներն այնուհետև ևղաև Տերունական, Չստչարանաց ճանապարհի. Խ ա ժ ո ւ

թյան և Ս . Հարության հիշատակները իրենցում կրող մի շարք մատուռներում ե եկեղեցինե

րում. որոնք մսան են կազմում Ս. Հարության հսկայական տաճարի:

Թ ե ' ւսյստեդ և թե'րևդհանրապես ոդջ ուխտագնացության ընթացքում ուխտավորներին

ուղեկցում և ևրւսնց ւսյցե|սւծ վայրերի մասին անհրաժեշտ բացատրություևներ և լուսաբա-

ևաթյուններ էին տափս Տ. Արիս եպիսկոպոս Շիրվանյւսնը, Տ. Գուսան վարդապետ Ա|ջսւն-

յանը. Տ. Թեոդորոս վարդապետ Զաքւսրյաեը, Տ. Ղևոևդ աբեղա Հովհաննիսյաևը, Տ. Իսսւ-

հակ աբեդւս Միևասյանը:Երուսաղեմում առանձնակի հարգանքով են հիշում Կյուրեդ արքեպիսկոպոս Գաբիկյւս-

ևիև. ով ավելի քան կես դար իր կյանքը նվիրեց Ս. Հարություն տաճարի հայկական բաժնի

ոչ միայն պւսհպանությաևն ու նորոգությանը, այլև ուսումևասիրմանը: Շնորհիվ Կյուրեդ

Սրբազանի ջանքերի, տաճարի հայկական մասի հիմքերի ներքո բացվեցին Ս. Հարության

տաճարի առավել վւսդ շերտի մի քանի հատվածներ և վաղ քրիստոեեակսւն կւստակոմբի

մասեր, որոնք ունեն համաքրիստոնեակւսև կարևորություև ու արժեք:

Ինչպես սւյստեդ եև ասում. Կյուրեդ Սրբազանը այս մեծ սենյակները պեղեյ ու բացել է"

տարիներ շարունակ օրական մի քանի բահ հող հանելով, ապա և ներկայացրեւ բացված

սենյակևերր: Ն րա շևորհիվ ւսնզամ ազգային որոշակի դրոշմ է հաղորդվել համւսքրիստո-

նեակւսև գլխավոր այս սրբավայրի հայկական մասին:

2005

Ь պափԿերի չորս կողմը շրջանակվում է հայերեն արձանագրությամբ. և թվարկ-

■րարրհր ^ ս ր ա լո ^ Լ ե ե ր կափարաէ հայերը. հայկերր և կա^Ի№ Կրը П р И Փ Р рш-

ց„ւ0 ի„կ կարա, ւ սաՏմանափակկ Ц ш Й իրա վա բերս: Նայեր վ րաքերոմ է Ս Սա№

Երկրի մի շարք ШД սրբավայրերի: է Վ միայե այստեղ ես իրա«1ե« հսա կա Կ ա յոր .երա սա -

ղ ԼՓ հայոց ,իԼվորյս,| միաքա1ա1ք,յո,ե. արտաեայտ ո,րյո,սր ոՏ ,եոԿցիկ Փ իաստ Է Ս »Տ կ

ասվում !: հնուց եկող ավաեդայթով: Այն կենղանիորեե շարունակվող մի ներկա Լ ամեն օր

կատարվող եկեղեցական արարողություններով և Ս. երուսաղեմի ու Սուրբ երկրի հայկա

կան իրավունքների համար մղվող պայքարով ու պահպանությամբ:Եռօրյա այս ուխտագնացությանն ավարտվեց ժառսւեգավորաց վստ<1սւրաեում երեկո

յան կազմակերպված ողջերթի ընթրիքով, որի ընթացքում խոսք ասացին զրող Կարպիս

Սուրեեյանցը. Մատենադարանի տնօրեն Սեե Արևշատյանը և Բժշկական համւպսարահի

ռեկտոր Վիլեն Հակոբյանը;Ուխտավորներին ողջերթի խոսքով ղիմեց Թորգոմ Պատրիարքը:

Տ. ԹՈՐԳՈՄ ՊԱՏՐԻԱՐՔԻ ԽՈՍ-ՔՐ ՈՂՋԵՐԹԻ Ր՜Ն«-ՐԻ-Ք1^

Պատվական Հայրենիքի պատվական ներկայացուցիչները ուխտավորներ իբրև եկած

են և այղ ուխտավորությունը երկու երեք օրվան մեջ անբավարար 1; և վստահ եեք, որ սեզմե

ամեն մեկը պիտի հետո մտածե, որ երւսնի ավե|ի երկար մնայինք, դեռ սւվեւիե կար. որ

պետք է տեսնեինք, պետք I; զգայինք, պետք Է ապրեինք:

Ուխտավորը մի տեսակ հյուր 1; և մեր հայկական խոսքն Է, որ մեկ ւսեզւսմ երասսւղեմ

եկողը յոթ սւնզամ պետք 1; զա և պիտի զա: Յոթ ւսեզւսմ եկողը սւյւևս հյուր ուխտավոր չ1. ե

արղեն ինքը պետք Է լինի այս սւնզամ հյոտ ուխտւսվորներ իր հետ բերող:

Եվ այս հոգիով ու մտածումներով կըսեմ՜ բարի եք եկել իբրև ուխտավոր, յոթ ւսևզամը մի

մոռանաք և հիշեք, որ դուք իբրև այս ուխտի գավակները պիտի գաք և ձեզի հետ նոր ուխ

տւսվորներս! շարանը անդադար և անպակաս պիտի անեք: Այս զգացումներով ընդունեք

այս փոքրիկ նվերները, որ տրվեցւսն ձեզ, որ հուշանվեր մըն I: մեր Երուսաղեմի արվեստա

գետ երիտւսսարղներու իբրև աշխատանք:

Ուխտավորների՝ երեք օրերի ընթացքում ապրած զգացումներն ու ապրումները ընդհան

րացված ձնով արտահայտելով, այնուհետև հրաժեշտի խոսք ասաց Վեհափառ Հւսյրապետը:

ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԳԼԽԱՎՈՐԱՕ ՈՒԽՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ԹԱՓՈՐԸ ՀԱՅ ՍԿԱՈՒՏՆԵՐԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴՈՒԹՅԱՄԲ ԸՆԹԱՆՈՒՄ է

ԵՐՈՒԱԱՂԵՄԻ Ա ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՃԱՐ

ՎԵՀԱՓԱՌ ՀԱՅՐԱՊԵՏԸ ՕՐՀՆԵԼՈՎ ՀԱՎԱՔՎԱՕ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ ՄՈՒՏՔ է ԳՈՐՇՈՒՄ Ա. ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՏԱՃԱՐ


Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՅՐԱՊԵՏԻ ԽՈՄՔՐՈՂՋԵՐԹԻ ԸՆԹ-ՐԻ-ՔԻՆ

Ս ի ր ե փ ' Ս րբա զա ն Պ ա տ րիա րք , ս իր ն փ հա յորդիներ . պ ա հը մ ոտ են ո ւմ է հրա

ժեշտի. բա յց Մ ե ե բ հբա ժեշտ չենք տ ա փ ս Ե րուա սղհմին . ոըովհհւբե Ե րո ւա սւյեմը

մեց հետ Լ միշտ: Սա կա յն հրա ժեշտ պիտի տ ա նք մեբ սիրեփ ն երիե : Ն րա ն ք Երու-

ս ւսղ եմի Մ ե բ բա րեպ ա շտ հսւփստսւցյաւ զա վա կներն են. Ե բ ո ւս ս պ ե մ ի հա յոց

Պ ա տ րիա րք ո ւթ յա ն ուխտյսց միա բա նութ յա նն Լ ի ր ա ռա ջն որդ ով ՝Տ . Օ -ոըգոմ ար-

ք ե պ իսկ ոպ ո ս Մ ա ն ա ն ա ն Պ ա տ ր իա րք ով : Հրա ժեշտ ից ա ոսւջշնոբհա կւպ ութ յա ն ա

բա րեմա ղ թ ա ն ք ի խ ոս ք I: ա սվում: Ո ւխ տ ա վորներին պիտի մա ղթեմ, ո ր Ա ստ վ ա ծ

ի ր ե ն ց ուխ տ ը ի կա տ ա ր ածի: Վ ս տ ա հ ենք. որ յո ւրա քա նչյուրդ ա յստ եղ, ա յս նվի

րա կա ն սրբութ յունների առջև ի ր հոգում ծրա րա ծ մի բսւբի ի ղ ձ ա ղոթ քով երկինք

վ երա ռա քեց 'հո ւսա /ով . ո ր Ա ստ վա ծ ունկնդիր կփ նի ի ր խ նդրա նքին : Գ իտ են ք և

ք ւհրոզո ւմ ենք. ո ր Մ ե ր հա յցը Ա ստ ուծո կողմից միշտ \սեփ Լ բա յց Ա ստ վ ա ծ I. տնօ

րի ն ո ւմ ժա մա նա կը, թե այն ե ր բ պիտի ի կսորա ր ածվի:

Ս ի ր ե փ ն ե բ . ուխ տ ա վորը ուղևոր /;. ճա մ փ ո ր դ : Դ ուք ճա մ փ ո ր դ փ ք ա րդնն, ե ր բ

մկրտ վեցիք ■Քրիստոսի անունով, դ ա րձա ք Ք ր ի ս տ ո ս ի ուխ տ ա վոր ձ ե ր մկրտ ութ

յա մ բ : Ա յս տ ե ղ 'Ե ր ո ւս ա ղ ե մ ո ւմ վերա նորոգեցիք ձե ր ուխտը իբ ր և Ք ր ի ս տ ո ս ի ուխ

տ ա վորներ . և Մ են ք վստ ա հ ենք. որ ո ր պ ե ս ա յղպ իսիք դուք պ իտ ի կա րող ա ն ա ք

պ ա հա պ ա ն ն երը ու քա րոզիչն երը /ինն/ ք ր իստ ոն եա կա ն հա վա տ քի, որպ եսզ ի հա

վ ե ր ժ փ նի հա յ ա խ տ ա վորի ճա մփ որդ ութ յո ւն ը դեպ ի Ք ր ի ս տ ո ս , դեպ ի նվիրական,

ա յս սրբ ա վ ա յր Եբուա սղեմ, որպ եսզի միշտ Հա յա ստ ա նը մեր ա պ րի որպ ես Ք ր ի ս

տ ոն յա Հա յա ստ ա ն: Մ ե ր ժ ող ո վ րդ ի հա րա տ ևութ յա նը, մեր ժ ո ղ ո վ ր դ ի հա վերժու-

թ յուեր պ ա յմա ն ա վորվա ծ I. այղ խ ո ր հ ր դ ո վ : Պ ա տ մութ յո ւնը մեզ վկա. ե ր բ հեոա -

ցհ/ ենք մ ե ր հա վատ քից, ե ր բ հեոա ցե / ենք Ա ստ ծուց ' հեռացեք ենք ազգությունից:

Հրա ժեշտ տ ա /ով Մ ե ր սիր ն փ Ս րբա զա ն Պ ա տ րիա րքին , ուխ տ յսց միա բա նութ

յա ն ն ու Ե րուսս ւղեմի հա վա տ ա վոր ժողովրդին , պ իտ ի մաղթենք, ո ր մնա ն զորեղ

ի ր ե ն ց հա վա տ քի մեջ. ո ր երբ եք չտ կա րա նա ն, որք ա ն կ ի ր ե ն ց ծա ռա յութ յա ն ճսւ-

նա պ ա բհր դժվա րին փ նի: Ռ ո ղ զիտ նա և. ո ր Հա յա ստ ա նը. Ք ր ի ս տ ո ն յա Հա յա ս

տ ա ն ը ի ր զ ա վ ա կն երո վ ի ր ե ն ց կողքին է, ի ր ե ն ց ա ջա կից է, ի ր ե ն ց նեցուկ Լ և միշտ

ա նհրա ժեշտ ութ յա ն դեպ քում պիտի զա /ծսւկից փեն/ու. մա րտ ա կից փ ներււ Երու-

սսւդ եմի մ ե բ նվիբյսԱ. հոգևոր զինվոր յւպ դա սին:

Ս ի ր ե փ Ս րբա զա ն Պ ա տ րիա րք . Մ ե բ խ ո ր ը գոհունա կութ յունը և շնոբհա կա /ու-

թյունն ենք հա յտ նում Ձ եզ ա յս օրեր ին ուխ տ ա վոր հ ա յո ր դ ի ն ե ր ի նկա տ մա մբ

դ ր ս և ո ր ա ծ ս ի ր ո հա մսւբ, ուշա դրութ յա ն հա մա ր, բա րի, հոգա ծու վերա բերմունքի

հա մա ր: Ա յս սւոիթ ով ոպ ո ւմ ենք Մ ե ր գնա հա տ ա նքը փ ոխ ա նցե/ նույնպ ես միա

բա նութ յա ն ա նդա մներին , ովքեր պ ա տ րա ստ ա կ ա մ ծա ռա յութ յուն մա տ ուցեցին

ուխ տ ա վ որն երին և Մ եզ : Ա յս պ ա հին կուզեմ նաև շնորհա կւպ ութ յւսն խ ո ս ք ս ուղ-

ղևւ բ ո ր տ այն անձանց, ովքեր ուխտագնացության իրա կա նա ցմա ն գործում իրե ն ց

նպ ա ստ ը, ի ր ե ն ց ծա ռա յութ յունը բերեցին : Ի մ ս ա ն ա վ ո ր ի ' Ռ ո ւս ա ս տ ա ն ի հա յոց

--------------------------------- 7յգ ՜ մա ոռա Աքո միշտ ուղեկից փ նի ձեզ. սի-

„ ь т М * « ■ « - » — « * ■ « * *

մեր ժողովրդի զւսվՀ ա9 '“ 11 Ա ծո օրհնությունն հնք հա յցում. Ա ստ ա ծո ղւսղության և առաջընթացի ՝ [ ■ . Տ է օդ[ւա կս1(, մեզ ամեն-սնբն т գոյա կցութ յունը ուխ տ ավոր ճա մ փ որդ ն երիս , а я / լ

քիս:

4 Д О տիկի ունեցավ ՕվհրՕհրի վսվասԿակամ: Թորկոմ Պ ա տ ր ի ա ^ հվիրհց ЧЬЬш -

փււա Հսւյրապետի՝ հախճապակյա սալիկների վրա պատկերված նկա№ իսկ Նորին

Й и ш и Х Ա մեէպ ա տ իվ Պատրիարքին նվիրնց Ս. З Д ш Ы ш Ч մերօրյա վ ա ր ս ե ր ի

կողմից պատրաստված „էպահյոա մի փոքրիկ սնդանի խայքար. իսկ ժաոահգավորաց վար-

ժարսւնին'հսւյաստանյան ճանաչված նկարիչներից Վալմարի կտավներից.Վեհափառ Հայրապետի գլխավորությամբ ուխտւսվորների խումբն այնուհետև ուղևոր

վեց Թել-Ավիվի օդանավակայան, որտեղից Հայաստան հասավ մայիսի 15-ի վաղ առա

վոտյան:

Վ Ա Ր Դ Ա Ն Դ Ե Վ Ր Ի Կ Ց Ա Ն

■

Щ я т Ш Ш Ш в з т \

Օ Ր Հ Ն Ո Ւ Թ Յ Ա ն

Գ 1 № Ր

II

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՑՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ԿՈՆԴԱԿԸ ԱՐԱՄ Բ ԱՍԵ՜Ն ՑԱՆԻՆ

«Ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ» ՇՔԱՆՇԱՆՈՎ ՊԱՐԳԵՎԱՏՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ

ԳԻՐ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ՕՐՀՆՈՒԹԵԱՆ ԵՒ ԳՆԱՀԱՏԱՆԱՑ ԱՌ- ՍԻՐԵՑԵԱԼ ՈՐԴԻՆ ՄԵՐ ԵՒ ՀԱՐԱԶԱՏ ԶԱՒԱԿՆ

ՄԱՅՐ ԱԹ-ՈՌՈՑ ՍՐԲՈՅ ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԵԾԱՐԳՈ 6 ՏԻԱՐ ԱՐԱՄ ՊԱՍԷՆԵԱՆ,

ՈՐ Ի ԳՈՍՕ-Ա ՄԵՍԱ, ԱՄՆ

Գոհունակութեան իտրը զգացումով Հայրապետական Մ եր օրհնութիւեն ենք բհրում Ձեգ

Մայր Աթոո Սուրբ էջմիսւծնից, բարձրօրէն գեահատելով Ձեր հայրենասէր ու եկեղեցաեուէր

ոգիե և տարիների բեդմնաւոր գործունԼութխեր ի սպաս մեր ժողովրդի, «^ր Հայրենիքի ու

Մենք տեղեւսկ եեք Ա Մ Ն հասարակական կեանքում արձանագրած Ձեր յաջողութխն-

ներին: Աստուծոյ նախախնամ կամքով դեոես պատանի հասակում ծնողաց հետ Դուք հսւս-

տատուեցիք Միացեալ Նահանգներում, որը Ձեր սաջն րւսցեց կեանքի նոր ճանապարհներ:

Կրթութխն ստանալով երկրի բւսրձրագոյն կրթօջախներում Դուք մասնագիտացաք ճստ-

տարապետութեւսն ւսսպարէգում եւ այսօր մեծ ձեոնահւսսութեամբ ղեկավարում էք «Պւս-

սէնեան եւ Լսւկոնի» հւսստատաթխնը, որը, գբաղուելովշինութիւնների կաոուցմամբ Միա ց-

եալ Նահանգներում եւ աշխարհի շատ ու շատ երկրներում, վայելում է միջազգային հեղի-

եակութիւն:Ուրախութխն է Հայրապետիս համար անդրադառնալ, որ ագգային-եկեղեցակւսն մեր

կեանքում հասստսոոր հայորղուղ մատուցած նշանակւպից ծաոայութիւնեերե ու կատա

րած սրտաբուխ րարեգործութխնները կազմում են ոսկեայ երկար շղթա յ'հա մա լրողով նոր

իրագործումներով: Տակսսին տարիներ առաջ Ձեր ագնիվ Տիկնոջ հետ միասին հիմնադիր

Եկեղեցու, մշսւկոյթի ու դպրութեաե:

Յարդ արժան պրե Պասէեեան.

32 ԵԷՋՄԻԱԾԻՆ 2005

-------------------- -- " օ „ 1ո1|1 ւոՅսաւհ' Սուրբ Աստոսսծւսծին եկեղեցու եւ մեծսւպէս

~ Т Т Г ր և ՜! ով Տախի եկեղեցաշիեութեան ծրագրերին. համայնքային կեաեքից ներս իրա1րսնացուող

եռն ա ր կ ե ր ն ! Առատաձեռն նաիրափաաթխեենրով սատարն, էք նան ազգային բագամ

հասփափոփխնների. կրթական ո, մշակութային օջախների բ ա ր ձր ա կ ն կրթօջախնհրո,,!

սովորող մեր ժողովրդի տաակնհրի. նախանձախնդիր փնհլով որպԽգի Միացեա, Ն ա

հանգներում շէե ու պայծառ ւիեի հայ կծանքը եւ գօրսոոր հայորղեաց սհրը հանղէպ ազգա

յին մեր սրբազան ժառաեգութխնը: .Ս՚եծապէս գովելի է. որ Ձեր զործունէութհան լայն Օիրի մէշ առանձնակի տեղ էք հատ

կացրել նաեւ աստաածապարգե. մեր Հայրենիքին'«Հայաստան» համահայկական հիմնա

դրամի ե. Հայաստանին աջակցելու կոչաած այլ ծրագրերի միջոցով ազնուօրէն ծաոայա-

թխններ մատուցելով հայրենաբնակ մեր ժողովրդին: Դուք, արղարես ժւսոանզհլ 1.р Իրանի

հայ կեանքի բարի աւաեղոյթները ազգանուէր ու եկեղեցաշեն գործերով «գանձ անպակաս

յերկինս» ամրստե|ով Ձեր եւ Ձեր ընտանիքի համար:Ազգային եւ եկեղեցական մեր կեանքում Ձեր վաստակի ամենաբարձր գնահատանքով

սիրով ընդառաջում եեք Ա Մ Ն հայոց Արեւմտեւսն թեմի առաջնորդ Գերսւշեորհ Տ. Յովեւսն

արքեպիսկոպոս Տէրտէրեսւեի խնդրանքին'Հայրապետական Սրբատառ Կոնդակով շնոր

հելով Ձեգ Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու

Ս Ո Ւ Ր Բ Գ Ր Ի Գ Ո Ր Լ Ո Ւ Ս Ա Ւ Ո Ր Ի Չ

պատուոյ բարձրւսգոյն շքանշանը:Սրտաբուխ ւսղօթքով հայցում ենք. որ Ամեեակսւլ Աստուած հւսւատոյ մեր հւսյր և մեծ

խոստովսւնող Սուրբ Գրիգոր Լուսաարչի բարեխօսութեամբ Իր հանապազ օրհեութեաե

եերքոյ պահպանի րնտւսնեկան Ձեր յւսրկր եւ գօրւսվիգ լինի Ձեգ ու Ձեր ըետսւեհաց ան

դամներին բարի ու հայրենանա էր բոլոր իրագործումներում:

Ո ղ ջ /հրոտ ի Տէյս գօբացևւպ շևոբհօք Ս ուրբ Հոգ ա յ և Л/ յաւէւր օրհԱևա/ ի ՄԼԱօ.

սւմէև:

Օրհնութեւսմբ'

Գ Ա Ր Ե Գ Ի Ն Բ

Կ Ա Թ Ո Ղ Ի Կ Ո Ս Ա Մ Ե Ն Ա Յ Ն Հ Ա Յ Ո Ց

Տասս Կհեդակս ի 30-ե Մայիսի

յամի Տեսան 2(Х)5 եւ ի թուին հայոց Ռ-ՆԾԴ

ի Մայրավսւնս Սրբոյ էջմիսւծնի

ընդ համւսրաւ 301

ք

" 2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 33

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅ՜Ն ՀԱ5ՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱ՜Ն ՈՒՂԵՐՁԸ

ՀԱՅՐԵՆԱԿԱ՜Ն ՄԵԾ ՊԱՏԵՐԱԶՄՈՒՄ ՀԱՂԹԱՆԱԿԻ 60-ԱՄՅԱԿԻ

ԵՎ ՇՈՒՇԻԻ ԱԶԱՏԱԳՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐՎԱ ԱՌԻԹՈՎ

Հայրե1ւակաե մեծ պատերազմում ձեռք րևրփսծ հաղթանակի 60-ամյակի հորելււսնա-

կաե սւոխոով ե Շուշիի ւսզատազրմաե Օրվա կապակցությամբ Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծ-

նից Հայրապետական Մեր օրհնությունն ենք բերում ն շնորհավորում համայն մեր ժողո-

վրրղին ն Հայաստանում ապրող բո|որ ազզերի ներկայացուցիչներին: Ողջունում ն Մեր

բարեմաղթանքներն ենք բերում Հսւյրննակւսն պատնրւսզմի մասնակիցննրին ն Արցախյան

պատերազմի մարտիկներին:՜Սիրելի բարեպաշտ ժողովուրդ. Հաղթանակի 60-սւմյա հոբնլւանը մենք տոնում ենք

հայկական զորւսզնղերի անցած փառավոր ուղու, մեր զորահրամանատարների ու հերոս

ների հայրենասիրու՛թյան ու նվիրումի փառապանծ հիշատակներով, որոնց ոզին մեր օրե

րում վերածնվեց մեր ժողովրդի սրտում՛ հաղթանակելով Արցախյան ազատամարտում ն

հաստատելով մեր ժողովրդի ազատ ու խաղաղ ապրելու ձզտումե ու կամքր: Մ եր եկեղե

ցին օրհնե| I. Հայրենիքի պաշտպանների ճանապարհը, քանզի վսւսն Հայրենյաց պատե

րազմը սուրբ I: ու նվիրական:Այսօր. Մայիսի 9-ը' Հայրենական մեծ պատերազմում Հաղթանակի 60-ամյա հոբելւանը

ն Շուշիի ազատագրության օրը, մենք դիմավորում ենք մեր Հայրենիքի ու ողջ ժողովրդի

նոր կյանքի հույսերով ու ազգային իղձերի իրականացման պայծառ ձգտումներով:

Փրկյի էջքի Սուրբ Սեղանի ւսռջն Ս՜ենք աղոթում ենք ի սեր Հայրենիքի վաւռքով ընկած

նահատակ հոգիների հանգստության համար: Աղոթում ենք. որ Բարերար մնր Տերը հր

ամենւսռատ օրհնությամբ խաղաղ պահի աշխարհը համայն ու մեր Հսւյրեեիքր ե Իր շնոր

հի ներքո պահպանի ժողովուրդներին ու մարդկանց սիրո ու եղբայրության մեջ:


9 մայիսի 2005 թ.

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱ՜Ն ՈՒՂԵՐՁԸ

ա ն կ ա խ ո ւ թ յ ա ն օ ր վ ա ԱՈ-ԻԹՈՎ

3 Րա ^ ա ^ 7 ա առիթով Հայրապետական սիրով ողջանամ Ա շնորհավորամ

ենք ձեզ ի Հայաստան. եԱրցւսխ ե ի Սփյաոս և բեՐո.մ ամինքիդ լայսե ու օրհնությանը հա

յոց Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի:Պանծալի օր է այսօր: Մենք տոնում ենք 1918 թվականին Սարդարապատում. Ապարա

նում. Վանաձորամ մեր ժողովրդի մղած Մայիսյան հերոսամարտերի նվիրական ո. փառա

պանծ հիշատակները: Գոյամարտ էր: Մեր ժողովուրդը Վարդանանց ողով ու սխրանքով

պաշտպանեց ու փրկեց մեր Հայրենիքի այս փոքրիկ հողակտորը և հոչսւկեց Հայաստանի

Աոաջին Հանրսւպետուրցունը: Գոյամարտ էր. ե Մենք հաղթեցինք: Աստված կամեցավ, որ

եղեոնսւհար սերունդը հայոց տոնի այդ հաղթանակը: Այն սերունդը, որը նայեց մահվան

երեսին, բայց չերկնչեց մահվանից' ապավինած իր հայրերի Աստծուն, հավատավոր իր հո

գու զորությանը:Կրկնակի է մեր խնդությունն այսօր, քանզի այս տարի համընկել են Անկախության Օրը

ե հավատի մեր հոր' Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի' Խոր Վիրապից ելնելհւ հիշատակի տոնը:

Տոնում ենք հայոց պատմության երկու պայծառ ու հաղթական իրադարձության' մահը

մերժող իրենց հավերժական խորհրդով: Մայիս 28-ի լուսեղեն խորհրդի մեջ մենք միավո

րում ենք հանուն հայրենյաց ու հավատի մեր բոլոր նահատակներին ու հերոսներին: Այսօր

նրանք մեր կողքին են աննյութական, բայց իրական իրենց ներկայությամբ:

Փւսոք, խոնարհում ե աղոթք նրանց անմահ հիշատակին:

Փաոք ազատ ու անկախ Հայաստանին:

Փառք մեր հայրերի Աստծուն, որ արժանացրեց մեզ Անկախության Օրվա խորհրդով փառավորելու իր Սուրբ Անունը:

Սիրելի' բարեպաշտ հայորդիներ.

Մխիթարություն ու քաջալերություն է Մեզ համար, որ նվիրված Անկախության Օրվան,

մեր ժողովրդի զավակները նախաձեռնել են Միասնության շուրջպար բռնել Արւսզած լե-

ոսւն շուրջ: Ոգեշնյող է աննախադեպ այս միջոցառումը իր նպատակով՝ արտահայտելու և

արթուն պահելու մեր ժողովրդի սրտում միաբանության ոգին, որը առաջնորդել է մեզ հաղ

թանակների: Մեր աղոթքն ու մաղթանքն է, որ Միասնության շուրջպարը մեր ժողովրդի

կյանքում դաոնա ուխտւսվորի պար Ա զորացնի մեր զավակների հավատարմության ոգին:

Հավատարմությունը մեր հայրերի Աստծուն ու մեր հավատին, մեր Հայրենիքի սիրուն, մեր

պատմությանը, ներկային ու գալիքին: Դաոնա պար ախտավորի, որ Արագւսծից վեր միշտ

տեսնենք Անմար Կանթեղը էասավորչի, «ասես Աստծո աչքը պայծառ», որ հսկում է հրկըն- ՔԻց հւսյոց հողին, աշխարհսփյուռ հայոց ազգին:

-2 0 0 5 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 35

Կոտ պահենք մեր շսւրքերր. և թող Միասնության շուրջպարը րնոարսսւկվի ու ընդար

ձակվի. ?րջագծե|ով աո Աստված հավատավոր մեր երթի, հայոց խաղաղ, հայոց միացյալ

ու պայծառ գալիքի հորիզոնները:Մ եր գնահատանքն ու Հայրապետական օրհնությունն ենք րերում Միասնության շուրջ-

պստր կւսգմակերպող «Նիգ-Ապարւսն» հայրենակցական միության անդամներին՛ գլխա

վորությամբ նրա Պատվո Նախագահ Տիար Աղվան Հովսեփյանի, և շուրջպարի բոլոր մաս

նակիցներին:Թ ոդ Աստված խաղաղություն շնորհի աշխարհին համայն, մեր Հայրենիքին ու ժողո

վ րդ ին . հր ւսմենաոատ շնորհների ներքո պւսրգեի զորություն՜ շենացնելու ու բարգավաճ

դսւրձնե|ու հայրենի մեր երկիրր, պահպանի բարօր, միաբան, հավատով ու նախնյաց ժա

ռանգությամբ գորւսցյւպ ու զարթյալ. ամեն:


28 մայիսի 2Ш 5 թ.

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳ-ԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅ՜Ն ՀԱՅՈՑԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՕՐՀՆՈՒԹՅԱՆ ԽՈՍ-ՔՐ

ՇՐՋԱՆԱՎԱՐՏՆԵՐԻ ՕՐՎԱ ԱՌԻԹՈՎ

Հայրական սիրով Մնր օրհնությունն « № շեոըհավո-

րաեքներն ենք հղում ձեգ դպրոցական ուաււմնւսոությունն-ւսվարտեւու գեղեցիկ առիթով.

Այսօր դոփ շրջանավարտ եՔ կրթական առաջին հաստատության դպրոցի, ն կանգնած

եք կյանքի մի նոր շրջանի նախաշեմին: Հաստատուն քայլերով ե անսայթաք երթով ընթա

ցեք ձեր կենաց շավիղներով, դպրոցում ամբւսրած ձեր դիտելիքները ե հոգնոր արժեքների

ճանաչողությունն առավել գորւսցրեք ու կյանք դարձրեք'ի սեր ձեր հոգում խնամքով փայ

փայած բարի իղձերի ու երագների իրականացման:Սիրելիներ, Մ եր հանապազ հայցն ու աղոթքն է, որ Աստված օրհնի ձեզ ն ամենազոր

Իր Աջը պահապան ու զորավիգ դարձնի սւմեեքիդ. որպեսզի զարդարյալ Իր երկնապստգե

շնորհներով' աստվածահաճո ընթացքով, ազնիվ ու առաքինի գործերով կարողանաք շենսւց-

նել մեր Հայրենիքը. Առաքելական մեր Սուրբ եկեղեցին ն ուրախություն պստզնեք մեր ժո

ղովրդին: Թոդ մեր հայրերի սուրբ հավատքի անմար ջահր հւսրաժւսմ լուսավորի ձեր կյան

քի նոր ուղին ն առաջնորդի դեպի արդարը, ճշմստխրր ն բարին, ամեն:

Ս. էջմիածին,

24 մայիսի 2005 թ.

ԳԵ

ՐԱ

ԳՈ

ՒՅՆ

ՀՈ

ԳԵ

ՎՈ

Ր Խ

ՈՐ

ՀՐԴ

Ի Ժ

ՈՂ

ՈՎ

Ի Մ

ԱՍ

ՆԱ

ԿԻ

ՑՆ

ԵՐ

Ը

ՎԵ

Հ Ա

Փ Ա

Ո Հ

ԱՅ

ՐԱ

ՊԵ

ՏԻ

ԳԼԽ

ԱՎ

ՈՐ

ՈՒԹ

ՅԱ

ՄԲ

ՎԵ

ՀԱՐ

ԱՆ

Ի Մ

ՈՒՏ

ՔԻ

Ն

• 2005 •« ■ —

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 37

ԳԵՐԱԳ-ՈՒՑ՜Ն ՀՈԳ-ԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴ-Ի ԺՈՂՈՎ ՄԱՑՐ ԱԹՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷԶՄԻԱԾ՜ՆՈՒՄ

Մայիսի 10-11-ը Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծնում, բարձր նախագահությամբ Ն.Ս.Օ.Տ.Տ.

Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի, գումարվեց Գերագույն Հոգևոր Խորհրդի հեր

թական ժողովը:ժողովր բացվեց Տերունական աղոթքով, ապա Նորին Սրբությունը ողջույնի խոսքով

ղիմևց ժողովականներին' մաղթելով նրանց Ս . Հոգու առսւջնորդություևը ժողովի աշխատանքներում: Իր խոսքում Ամենայն Հայոց Հւսյրւսպևտր կարևորեց Հայաստանյայց Առաքելական Սուրբ հկևղեցու ւսոջև ծառացած հրատապ խեղիրների շուտափույթ լուծումը:

ժողովի ատևնապետևր րնտրվեցիե Տ. Վսւչե արքեպս. Հովսեփյաևը և Կեևտրոևակաև

Եվրոպայի Հայրապետակաև պատվիրակ Տ. Մեսրոպ արքեպս. Գրիգորյւսնը:Նիստ ի սկգբնավորաթյանր Նորին Սրբությունը ներկայացրեց Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմի

ածնի 2(Х>4 թ. գործունեության հաշվետու զեկույցը' սւնղրադաոնսւ|ով եկեղեցական, հոգե- վոր-մշւսկութային. ընկերային, քարոզչական, եկեղեցաշինության, եկեղեցականների

պատրաստության և կարևորագույն այլ ոլորտներում իրւսկաևացված ծրւսգրերիև և արձսւ-

ևսւգրված արղյաևքևևրիե:Գերագույն Հոգնոր Խորհուրդր մտահոգությամբ ւսնղրաղւսրձսւվ Վրաստաևում ւսոկա

վիճակին' կապված Վիրւսհւսյոց թեմի կարգավիճակի և հսւյկակաև եկեղեցիների ու վանքերի նկատմամբ ղրսևորվող ոտևձգություևեերի հետ: Քննարկումների արդյունքում որոշ

վեց եկևղևցակաև և պետակւսև մւսկարղակևերով շարուևւսկն| հետամուտ |ինե| հիշյալ խրև-

ղիրևերի բարվոք լուծմաևը:Քննությսւև աոևվևց եսւև ինչպես Հայաստանում, այնպես և տարբեր երկրևևրում հայոց

թևմևրի իրսւվակաև կարգավիճսւկիե առնչվող խնղիրևեր: Կարևորությամբ ըևղգծվեց թե-

մևրում ևայևւսկաև կաևոեաղրություևենր աևենալու անհրաժեշտություևը, որ մեծապես նպաստելու I. թեմերում ւսգգայիև-եկեղեցակաև կյւսեքի առավել կազմակերպմանն ու բա

րեկարգմանը:Հա յոց ցեղասպանության 90-սւմյա տարեփցի միջոցառումների մասիև զեկուցեց Մա յր

Աթոռի ղիվսւևապետ Տ. Արշակ եպս. Խաչատրյանը: Արարատյան Հայրապետական թեմի

առաջնորդական վտխւսևորղ Տ. Նավասւսրղ եպս. Կճոյաեը ժողովակւսնևերիև ներկայաց

րեց Հւսյոց Գրերի Գ]ուտի 1600-ամյսւկի հոբելյանի առիթով կազմակերպվող միջոցառումները: Մ ա յր Աթոռի Միջեկեդեցւսկաե հարաբերությունների գրասենյակի պատասխանատու

Տ. Եզնիկ եպս. Պետրոսյսւևը ևերկւսյացրեց միջևկեղեցական հարաբերությունների ոլոր

տում քույր Եկեղեցիների հետ համագործակցության արդյունքները, ինչպես ևաև աևդրսւ- դստձավ 2006 թ. Բրագիլխսյում գումարվելիք ԵՀ1ս համաժողովին Հայաստանյայց Աոա-

քե|ւսկան Ս. Եկեղեցու մասևակցությաևը:Գերագույն Հոգևոր Խորհոտդև անդրադարձավ նաև Թեմական ևերկայացուցչակւսն

հերթական հավաքի կագմսւկերպմանը:ժոդովր վսսկվեց «Պահպանիչ» աղոթքով:

Մ Ա Յ Ր Ա Թ Ո Ռ Ս Ո Ւ Ր Բ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի

Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Տ Վ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Մ Ա Կ Ա Ր Գ

Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. ԳԱՐԵԳԻՆ Բա մ ե ՜ն ա յ ն հ ա յ ո ց կ ա թ ո ղ ի կ ո ս ի

ԶԵԿՈՒՅՑԸ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ ՀՈԳԵՎՈՐ ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԻՍՏՈՒՄ ՄԱՅՐ ԱԹՈՌԻ 2004 ԹՎԱԿԱՆԻ

ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ(10-11 մայիսի 2005 թ.)

Գերաշնորհ Սրբազաններ և մեծարգո'Տիւսրք.Բարձրյալի ողորմած կամքով կրկին ի մի ենք հավաքվեք քննության աոնե,ո. մեր Սուրբ

Եկեղեցու կյանքում առկա խնդիրներն ու ծաոացած մարտահրավերները և Տիրոջ առաջ

նորդությամբ գտնելու դրանց լուծման ու հաղթահարման միջոցները, որով հնարավոր պի

տի լինի առավել արդյունավորնլ մեր Սուրբ Եկեղեցու առաքե,ությո.նը:

Բնկալյալ ավանդույթի համաձայն՛ հարկ ենք համարում անդրադառնալ Մա յր Աթոռ

Սուրբ էջմիածնի 2004 թ. գործունեությանը ի մի բերելով այդ ժամանակահատվածում կա

տարված աշխատանքների արդյունքները, նաե անդրադառնալու չլուծված սւյն խնդիրնե

րին. որոնք պիտի շարունակեն մնալ առաջիկա տարվա սւնե|իքների ն ծրագրերի կազմում:

Ուստի ն այժմ ներկայացնենք Մա յր Աթոռի գործունեությունն ըստ համապատասխան

հանգրվանների:

Ա . Ը ՜ Ա Դ Ո Ւ Ն Ե ա Ւ Օ - Ց Ո Ւ Ն Ն Ե Ր Ե Վ Ա Ց Ց Ե Լ Ո Ւ Օ - Ց Ո Ւ Ն Ն Ե Ր

Անցնող տարվա ընթացքում, արդեն իսկ պետական ընդունված արարողակարգով,

Մայր Աթոռ Մուրբ էջմիածին են այցելել Հայաստան ժամանած գրնթհ բոլոր պետական

պաշտոնական պատվիրակությունննրը: Մուրբ էջմիածին են եկել նան սփյուռքահայ բազ

մաթիվ ուխտավորներ ն օտարազգի զբոսաշրջիկներ:

Մայր Աթոռում ընդունել ենք.

Հունվարի 31-ին՛ Հարավային Կովկասում Եվրամիության հատուկ ներկայացուցիչ,

դեսպան Հե յկի Թ սւլվեթիի գլխավորած պատվիրակությանը:

Փետրվարի 4-ին' Հայաստանում Ռումինխսյի Հանրապետության նորանշանւսկ դես

պան Նիկպ ւսե Իորղւսկեին:

Նույն օրը' Հայաստանում Լնհաստանի Հանրապետության նորւսնշանակ դեսպան

Վ իկտ որ Ո-ոսսին:

Փետրվարի 5-իե' Ե Ա ՀԿ Երևանի գրասենյակի նորանշանւսկ ղեկավար Վլադիմ՜իր Պրյախինին:

Փետրվարի 7-ին' Արարատյան Հայրապետական ն Արագածոտնի թնմերի երիտասար-

դաց միությունների ն Երևանի Հայորդյաց տների շուրջ 350 սաներին:


Փետրվարի 11-ին՜ Ռ Դ Ռոստովի մստցի նահանգապետ Վ լա դիմիր Չուրին և իր գւխա-

վորւսծ պւստվիրակությանր:

Փետրվարի 26-ին' Իրանի Իսլամական Հանրապետության տեղեկատվության նախա

րար Ա լի Ցուեեսին ն իր գլխավորած պատվիրակությանը:

Մարտի 7-ին' շախմատի աշխարհի 10-րդ չեմպիոն Բորիս Սպա սկիին:

Մարտի 9-ին' Հայաստանում իր դիվանագիտական առաքելությունն ավարտած

Վրսատանի արտակարգ ե լխսգոր դեսպան Ն իկո յոզ Նիկոլոզիշվիւիին:

Մարտի 10-ին' Հունգարիւսյի նորանշսւնակ արտակարգ ե լիազոր դեսպան Ֆ երենց

Կոնտրւսյին:Մարտի 13-ին' Վրաստանի Հանրապետության նախագահ Միխ ա յիյ Սահւսկաշվիլիին:

Մարտի 17-ին' Բուլդարիայի Ա Գ նախարար. Ե Օ Հ Կ գործող նախագահ Սոդոմոն

Պսւսսիին:

Մարտի 25-ին' Ռ Դ «Վնեշտորգրսւնկի» վարչության նախագահ.Անդրեյ Կոստ ինին:

Ապրիլի 2-ին՝ Լիրանանի Հանրապետության վարչւսպետ Ռ֊աֆիկ Հա րիրիին և իր

գ|խւսվորած պատվիրակությանը:

. Ապրիլի 4-ին՛ Հ Բ Ը Մ կենտրոնական վարչության նախագահ Պ ե ր ճ Սեդրա կյա եին, ով

այդ պաշտոնում իր անդրանիկ այցելությունն էր կատարել Մա յր Աթոռ:

Ապրիլի 5-ին' «Վա սպուրսւկա ն» հայրենակցական միության անդամներին, ովքեր

ավանդաբար Մկրտիչ Ա Խրիմյան Հայրապետի ծննդյան տարեդարձի օրը այցելում են եր

ջանկահիշատակ Հայրապետի շիրիմին:

Ապրիլի 19-իե' կանսւդւսհայ աշխարհահռչակ երգչուհի Ի զա րե լ Բւսյրա րդա րյա եին:

Ապրիլի 21-ին՝ «Մա տ ենա դա րա նի բա րեկա մներ» հիմնադրամի գործադիր տնօրի

նությանը ե Մաշտոցի անվան Մատենադարանի ղեկավարությանը:

Մայիսի 2-ին' Օտարերկրյա պետություններում պաշտոնավարող Հ Հ դիվա նա գիտ ա

կան ն հյուպ ա տ ոսա կա ն ներկա յա ցուցչութ յունների ղեկա վա րներին ' առաջնորդութ

յամբ Հ Հ Ա Գ նախարար Վարդան Օսկանյանի:

Հունիսի 19-ին՛ Պ ա տ գա մա վորա կա ն բա րեկա մութ յա ն հա յկա կա ն վեհւսմա լովի

ա նդրա նիկ նիստ ի մա սնա կիցներին, որոնց թվում են՚աշխւսրհի տարրեր երկրների խոր-

հրրդւսրանների հայազգի պատգամավորներն ու այդ երկրների խորհրդարաններում Հա

յաստանի Ա ժ -ի հետ բարեկամության պատգամավորական խմբերում ընդգրկված ներկա

յացուցիչները:

Հունիսի 22-ին՝ «Այաս» ծովային հետազոտությունների ակումբի անդամներին' «Կիլի-

կիա» առագաստանավով նախատեսվող ծովային ճանապարհորդությունից առաջ:

Հունիսի 28-ին' Գրողների համահայկական երկրորդ համաժողովի մասնակիցներին:

Հուլիսի 3-ին' Ա Մ Ն Փասադենայի քսւղաքապետ Բ ի լ Բոզա ա րդիե, քաղաքի ոստիկա

նապետ Բերնարդ Մեյեքյանին և նրանց գլխավորած պատվիրակությանը:

Հուլիսի 5-ին' Ե Խ Խ Վ գլխավոր քարտուղար Բրուեո Հա լերի գլխավորած պատվիրակու

թյանը:

Հուլիսի 9-ին' Բելառուսի Հանրապետության Ներքին գործերի նախարար Վ լա դ իմ իր

Նսւումովին:

40 Ե

Հալի

ԷՋՄԻԱԾԻՆ - О ®5

- . 5 а » « 5 г я в г а :

■ 5 = Տ Տ 5 5 Տ Տ Ո « » Տ ^ոա?նոոհ Տ. Նա վա սա իդ եպիսկոպոս Կճոյսւնի գլխ ա վորությա բ

Հոկիսի 19-ին' Հայաստանում իր կիվանացիտական աոաքհ,արյանն ավարտած Գէտ-

մանիսցի Դ-աշնային Հանրապնտարյան արտա կար, Ա ՚ւիակոր „նսպան Հա ն ս 4 ո . լֆ

“ “ ^ փ ս ի շ շ - ւ -ն ' Մայր Աթոռից Մնր բա ցա կա յող ս* ընրացտում Վանական Д О р ф նախագահ. Մայր Աթոռի վստչակազմւսկերպակաե գործերի կառավարիչ Գերաշնորհ Տ.

Փառեն եպիսկոպոս Ավետիաւսեն ընդունել և Մեր ողջույններն ու բարեմաղթանքներն է

փոխանցել Վրաստանի Հանրապետության Ա Գ նախարար Սա լոնն Զուրա րիշվիլիին.

Օգոստոսի 3-ին՝ Մա յր Աթոռում ընդունել ենք' Ռ Դ Կոմի Հանրապետության նախա

գահ Վ լա դիմիր Տորլոպովին և իր գլխավորած պատվիրակությանը:

Օգոստոսի 4-ին’ Հայաստանում Իրանի Իսլամական Հանրապետության նորանշանւսկ

արտակարգ ն լիազոր դեսպան Ա լի Ռեզւս Հաղիղյւսեին:Նույն օրը' Հռոմեակսւթոլիկ Եկեղեցու Տրենտոյի (Իտալիա) թեմի ուխտավորներին'

հայր Պ իեռո Ռ սւթ թ ինի գլխավորությամբ:Օգոստոսի 27-ին' Դանիայի Թագավորության Արտաքին գործերի նախարար Պ եր

Ստիգ Մյուլլերին' Դանիայում Հ Հ արտակարգ ն լիազոր դեսպան Վլադիմիր Կստմիրշւպ-

յանի ուղեկցությամբ:Սեպտեմբերի 9-ին' Իրանի Իսլամական Հանրապետության նախագահ Մոհա մմսւդ

Խսւթսւմիին;

Սեպտեմբերի 13-իե' Ուկրաինայի Ն Գ նախարար Նիկո լա յ Բիլոկոնին:

Սեպտեմբերի 14-ին' ՀՀ-ում Ֆինլանդիայի Հանրապետության արտակարգ ե լիազոր

դեսպան տիկին Թ երի Հա կսւլա յին ' Ֆինլանդիայի Հանրապետությունում Հ Հ արտակարգ

ն լիազոր դեսպան Վլադիմիր Կարմիրշալլանի ուղեկցությամբ:

Նույն օրը' Իտալիայի Հանրապետության Խորհրդարանի փոխխոսնակ ն Իտալիայի

խորհրդարանական խմբի անդամ Լամբերտո Դինիին ' Հայաստանում Իտալիայի Հա ն

րապետության արտակարգ ն լիազոր դեսպան Մարկո Կլեմենտեի ուղեկցությամբ:

Նույն օրը' ՀՀ-ում Ա Մ Ն-ի նորանշանսւկ արտակարգ ն փազոր դեսպան Տոն Մ ա րշա լ էվանսին:

Սեպտեմբերի 15-ին' ՀՀ-ում Գերմանիայի Դաշեային Հանրապետության արտակարգ և փազոր դեսպան Հսւյկե Փսւյյիին:

Սեպտեմբերի 19-ին' Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ Ռռմսւնո Պ բոդիին:

Սեպտեմբերի 20-ին' Բելաոուսի Հանրապետության գլխավոր դատախազ Վ իկտ որ

Շեյմա նին' Հ Հ գլխավոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանի ուղեկցությամբ:


Սեպտեմբերի 23-ին' Լ Ղ Հ նախագահ Արկսւդի Ղուկասյսւեին, Ա ժ նախագահ 0 [ե գ

եսա յա նին, վստյապետ Անուշսւվան Դա եիեւյսւնիե ն Լ Ղ Հ կառավարության մի շարք

անգամներին:Նույն օրր" ՀՀ-ում Լեհաստանի Հանրապետության արտակարգ ն լիագոր դեսպան Տո-

մւսշ Կեա րհևիե:Նույն օրր՛ Մ Ա Կ -ի փախստականների գծով գերագույն հանձնակատար Փ իթ եր Ն իկո -

ւաուսին:Սեպտեմբերի 25-ին' Արնմտաեվրոպական միության վեհսւժոդովի փոխնախագահ, մի

ությունում Իտալիայի պատվիրակության նախագահ Մ ա րկո Զա կերա նին Հայաստսւ-

եում Իտալիայի արտակարգ և լիագոր դեսպան Մարկո Կ|եմևևտեի ուղեկցությամբ:

Հոկտեմբերի 2-ին՝ Ռ Դ Դսւշնսւյին ժողովի դաշնության խորհրդի նախագահ Սերգեյ

Միրոնովին:Հոկտեմբերի 6-ին' Բուլղարիայի Հանրապետության նախագահ Գևորգի Պրվւսևովիև:

Նույն օրը՛ բրագիլացի արձակագիր Պ ա պ ո Կոելոյին:

՜ Նայն օրր' Ա Պ Հ Միջխորհրդարանակաև վեհսւժոդովի պաշտպանությաե ն անվտան

գության հարգերի մշտական հանձնաժողովի անդամներին:

Հոկտեմբերի 10-ին' Նորվեգիւսյի Թագավորության Արտաքին գործերի նախարար

Յա ն Պ ետ երսոնին ՝ Նորվեգիւսյի Թագավորությունում Հ Հ դեսպան Վլադիմիր Կսւրմիր-

շւպյանի ն ՀՀ-ում Նորվեգիւսյի Թագավորության պատվո հյուպատոս Տիմոթի Սթրեյթի

ուղեկցությամբ:

Հոկտեմբերի 19-ին' Չինաստանի ժողովրդական Հանրապետության Արտաքին գործե

րի նախարար Լի Չժա ոսինին ն իր գլխավորած պատվիրակությանը:

Հոկտեմբերի 22-ին' Ս՜իջխորհրդարանակւսն համագործակցության բրիտանական

խմբի անդամներին՝ Մեծ Բրիտաեիայի խորհրդարանի համայնքների պալատի պատգա

մավոր Գ որդ ոն Մ ա րսդեեի գլխավորությամբ:

Հոկտեմբերի 27-ին՛ Հ Հ կոմպոզիտորների միության նախագահ Ռ-ոբերտ Ամիրխանյւս-

նին:

Նոյեմբերի 2-ին' «Կիլիկիա» առագաստանավի անձնակազմի անդամներին:

Նոյեմբերի 3-ին' Ռ Դ «Ոռւսաստանյան երկաթուղիներ» բաց բաժնետիրական ընկե

րության նախագահ Գենսւդի Ֆ ա դ ե ե ի ն և իր գլխավորած պատվիրակությանը:

Նոյեմբերի 16-ին' էստոնիայի Հանրապետության նախագահ Ա ռնոլդ Ռ յո ւյտ եփ ն ն

իր գլխավորած պատվիրակությանը:

Դեկտեմբերի 3-ին Մա յր Աթոռում ընդունել ենք Ռ Դ պետական և հասարակական, մշա

կութային ճանաչված գործիչ Ի ոսիֆ Կոբգոնին ե շնորհել «Ս. Սահակ - Ս. Մեսրոպ» շքա

նշանը:

Նայն օրն ընդունել ենք Վրաստսւնի առաջին տիկին Սա եդրա Եղիսաբելո Ռ ա լովսին:

Դեկտեմբերի 8-ին' «Արևելյան խորհրդաժողովի նախաձեռնություն» ծրագրի շրջանակ

ներում Թուրքիայից Հայաստան ժամանած շուրջ երեսուն մտւսվորակաևևերիև' ուղեկցութ

յամբ «Ակոս» և «ժամւսևակ» թերթերի գլխավոր խմբագիրներ Հսւկոբ Դինքի և Արա Գոչուևյաևի:

Դեկտեմբերի 15-ին՝ Ռ Դ Պետական Դամայի նախագահ Բորիս Գրիզւովին:

М » * * * * * * ........................................

ներքին թհմեր: . 4 _շ5 .ը Հարավային Ամերիկայի

^ ՛— ՚ ™

~ Х ^ З ^ Г 5 ^ 3 Ь — "4яВМ,Г ? к * * 7 Й Е ^ ,‘8 ш П Աւտեպիսկոպոս Յո1կկա Պ ա ր մ ա յի հրավերով պատասխան այցով մեկնեցինք

Ֆ ի ն Տ ի ա Տ ք ձ ն ի ս ի 10-14-ին՝ Անգլիկան Եկեղեցու պետ ^ենթրբնրիի Արքեպիսկո-

^ Դ ո Տ Տ ա ր է ձ » ն Ովղյամսի հրավերով֊ Մեծ Բրխրաեիայի ե Հյասիսայիե Իոլանդիա-

յԻ ^ Փ Ի 2-4-0 Մոսկվայում մասնակցել ենք Ա Պ Հ * ջ -

երոեական խաղաղարարական 2-րդ ներկայացուցչական ժողովին.Մեր հերթին Մայր Աթոռ ՍոտԲ Էջմիածնամ հյուրընկալել եեք Լիոհի Արքեպիսկոպոս

Ֆ իլիպ կարդինալ Բարբարենին ե նրա գլխավորած պատվիրակությանը:

Բ . Մ Ի Ա Բ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն

Ուրախությամբ արձանագրում եեք. որ սւնցյւպ տարում Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղե

ցին համալրվել է 27 սպասավորներով, որոնցից 23-ը' ամուսնացյալ, իսկ 4-ը կուսակրոն

քահանաներ: Մասնավոր կերպով ցանկանում ենք շեշտել Մա յր Աթոռի հովանու ներքո

գործող Քահանայից երկամյա լսարանի դասընթացներին հետնողնե՜րից թվով 13 հոգու

քահանայական ձեռնադրությունը ճեմարանավարտ 9 սարկավագների հետ միասին, որոնց,

քառասնօրյա պատրաստության շրջանը բոլորելուց հետո. 19 ձեոեսւդրյալ հոգեվորակսւն-

ներին ծառայության կոչեցինք Նոր Նախիջևանի ե Ռուսաստանի հայոց թեմում, Արարատ

յան Հայրապետական, Շիրակի. Արագածոտեի, Արցախի, Գագարաց, Գեղւսրքունյաց և

Կոտայքի թեմերում:

Սեպտեմբերի 26-իե կատարել եեք Մայր Աթոռի Դիվանապետ Հոգեշնորհ Տ. Աբշակ

վարդապետ Խաչատրյանի եպիսկոպոսական ձեռնաղրության և օծման սրբազան արարո

ղությունը:

Եկեդեցագիտական ն աստվածաբանական կրթությունը բարձրագույն ուսումնական

հաստատություններում շարունակելու համար Մայրավւսնքի միաբաններից արտասահ

ման ենք ուղարկել'

Հոգեշնորհ Տ. Մեսրոպ աբեղա Պարսամյանին,

Հոգեշնորհ Տ. Շնորհք ւսբեղա Սարգսյանին,

Բարեշնորհ Գոռ սարկավագ Գևորգյանին,

Բարեշնորհ Ծերուն սարկավագ Մկրտչյանին:


Լեզվագիտության մեջ հմտանալու համար Մ եր տնօրինությամբ մի քանի ամսով ար

տերկիր են մեկնե| Հոգեշնորհ Տ. Արշեն աբեղա Սանոսյանը և Հոզեշնորհ Տ. Հովնւսն աբե

ղա Հակոբյանը:Մա յր Աթոռի վանաբնակ միաբանների րնղհանոտ թիվն այժմ 63-ն է. որոնցից 7-ը ար

քեպիսկոպոս ու եպիսկոպոս. 24-ը'վարդապետ ու աբեղա, նհրաոյւպ Մա յր Աթոռին ենթա

կա վանքերի վսւնահայրերր ե 32 սարկավագ:

Ընթացիկ տարում, համաձայն իրենց ղիմումների. հոզեոր ծառայությունից հրսւժարվեւ

ն կամ կարգազանցությունների ու դասառությունների պատճառով Հայրապետական Մ եր

վճռով կարզւպույծ են հռչակվել ու ի շարս աշխարհականաց ղասվել

Տ. Մաշտոց աբեղա ժոռոյւսնը,

Տ. Պսակ աբեղա Մուրադյանը:

Տ. Արարատ քահանա Հովսեփյանը.

. Տ. Նարեկ քահանա Ահարոնյսւնը,

Տ. Սուքիաս քահանա Տերտերյաեր,

Տ. Կարսւպետ քւսհաեսւ Մոլևքյանր,

Տ. Մկրտիչ քահանա Սարիբեկյւսեը,

Տ. Վահան քահանա Աարիրեկյանը,

Տ. Սահակ քահանա Գալստյանը,

Արկւսղի սարկավագ й -անղիլյանը,

Մուշեղ սարկւսվսպ Հովհաննիսյանը,

էղիկ սարկավագ Թովմասյսւնը,

Համլետ սարկավագ Գրիգորյսւնը:

Հայրապետական ՍՆր տնօրինությամբ կատարել ենք հետնյւպ նոր նշանակումները.

Հոգեշնորհ Տ. Արեն աբնղւս Շսւհինյանը՜ Հոոմի հայ համայնքի հոգնոր հովիվ.

Հոգեշնորհ Տ. Աբգար աբեղա Հովակիմյանը' Վիրահայոց թեմում առաջնորղւսկան փո-

իոսնորղ.

Հոգեշնորհ Տ. Սասուն ծայրագույն վարղսւպետ Զմրուխտյանը՜ Գուգարաց թեմում

առաջնորդական փոխանորդ.

Հոգեշնորհ Տ. Եփրեմ ւսբեդա Սարգիսյանը՜ Արագածոտնի թեմում որպես հոգևոր հովիվ.

Հոգեշնորհ Տ. Սահակ աբեղա Շաքարյսւնը' Գուգարաց թեմում որպես հոգևոր հովիվ.

Հոգեշնորհ Տ. Հա յրիկ աբեղա Հովհաննիսյանը՛ Կանադայի հայոց թեմում որպես հոգևոր

հովիվ,

Հոգեշևորհ Տ. Մա կա ր աբեղա Հակոբյանը՛ Գուգարաց թեմում որպես հոգևոր հովիվ:

Մայրավաեքում և Մա յր Աթոռի բաժիեեևրում, ենթակա վանքերում ա կառույցներում

անցնող տարում ներգրավված են եղել որոշ հոսունությամբ շուրջ 2300 աշխատողներ: Շի

նարարական և գործարքային աշխատանքներում զբաղված են եղել նաև ժամաևակավոր

աշխատողևեր:

Գ. ՜ՆԵՐԵԿԵՂԵՑԱԿԱ՜Ն կ յ ա ն ք

— * —

տ - м , « ■ ‘ Г20-ին Արագածոտնի թեմի Չքնաղ գյուղի նորակառույց Սուրբ Ատ ԷՓա եԽ ս հկեզեցու (բտ-

^նրարներ Տեր և Տիկին Գա մՓԿ Կ Անժելսւ Հովսեւիյաններ). օգոստոսի. 24-իե Ուկրաինայի

հայոց թեմում Խարկով քաղա|>Ի նորակառույց Սուրբ Հարության եկեղեցու (կաոոլցվ լ է

ժողովրդական հանգանակությամբ) ն ղհկլրհմբերի 9֊ին' Գուգարաց թեմի Արևաշող գյուղի

նորակառույց ՍոլրԲ Ա ս տ վ ա ծ ն , (բարերար՛ Ուկրաինայից Տիար Ս ա մվկ Սղամյան)

եկեղեցու օծմաե ու սրբագործման արարողությունները: Հոկտեմբերի 16-ին Մ եր հւսնղիսա-

պետությամբ ե մասնակցությամբ Համայն Ռոաիո Ալեքսի Բ Պատրիարքի կատարել ենք

Մոսկվայի Սուրբ Խսւչ հայոց ւսոաջնորդանիստ եկեղեցու հիմնարկեքը, իսկ նոյեմբերի 9-իե

Մեր հաեղիսապետությամբ տեղի Է ունեցել քաղաքամայր Երևանի Հարավ-Արևմտյան

թաղամասի նորակառույց Սուրբ Երրորղություն եկեղեցու իւաչերի օծման սրբազան արա

րողությունը:Մայր Աթոռի Վարչակագմակերպական գործերի կառավարիչ Գերաշնորհ Տ. Փւսռեն

եպիսկոպոս Ավետիքյսւնի ձեռամբ սեպտեմբերի 12-ին վերսւօծվհլ Է Արագածոտնի թեմի

Կարմրավոր Սուրբ Աստվածածին եկեղեցին, որը 7-րղ դարի սրբատեղի Է. հայ ճարտարա

պետության գոհարներից մեկը: Եկեղեցու վերանորոգման և տարածքի բարեկարգման աշ

խատանքները կատարվել եե ամերիկաբեակ բարերար Հովհաննես Մկրյանի անմիջական

աջակցությամբ:

Գոհունակությամբ արձանագրում ենք, որ հաշվետու տարում, օգոստոսի 5-ին, մասնակ

ցությամբ ամերիկահայ բարերարներ Տեր և Տիկին Գևորգ և Սիրվստղ Հովնաեյսւնների.

կատարել ենք Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի Գևորզյսւն Հոգնոր ճեմարանի հիմնովին

վերանորոգված շենքի բացման արարողությունը, իսկ հոկտեմբերի 5-ին' Սևանի Վագգևև-

յան Հոգևոր Դպրանոցում նոր մասնաշենքի բացման արարողությունը: Հարմարավետ կա

ցարաններով, ղահլիճով ն այլ ընղարձակ սրահներով եռահարկ մասնաշենքը կառուցվել Է

ղամասկոսսւբնակ Տեր և Տիկին Գւսոնիկ և Անի Յակուբյանների բարերարությամբ:

Հոգնոր կյանքին նորոգ զորություն Է հաղորղում Սրբոց Ղնոնղյւսնց քահանայից տոնի

առիթով բարի ավանդույթ դարձած՝ Մայր Աթոռում հրավիրվող ամենամյա քահանայից

հավաքր, որին Մ եր նախագահությամբ մասնակցում են Հայաստանի և Արցախի թեմակալ

առաջնորդներն ու քահանայից ղասը:

Ընթացիկ տարում Մեր կողմից տրվել Է 59 Հայրապետական կոնդակ, ընդ որս և եր

ջանկահիշատակ Վազզեն Ա Հայրապետի մահվան 10-րդ տարելիցի և Գևորգյւսն Հոգևոր

ճեմարանի 130-ամյակի առիթներով, ինչպես նաև 125 օրհնության գիր: Նշեք նաև, որ ըստ

անհրաժեշտության ողջույնի և Հայրապետական օրհնության խոսքեր են ասվել ու հղվել

միջեկեղեցական հանդիպումների և մի շարք հանդիսությունների, միջոցառումների, գիտսւ- ժողովների և ւսյլ առիթներով:


2. Հա սաըակա կան-մշսւկու թա յին գործունեութ յա ն

Մսւյր Աթոռս շարունակում 1; իր գործուն մասնակցությունը Հայաստանի գիտամշակու-

թւսյին ու հասարակական կյանքին: Անցյւպ տարում Մայր Աթոռում ընդունել ենք հասա

րակական կազմակերպությունների, ստեղծագործական միությունների, ակադեմիական ու

բուհական համակարգերի, ինչպես նան քաղաքական կուսակցությունների ներկայացուցիչ

ների: Մենք նս սւյցե|ություններ ենք կւստարե| քաղաքամայր Երևանի ու Հայաստանի

մարգերի մի շարք գիտամշակոէթւսյին և կրթական հաստատություններ:

Մասնաւ|որապես ցանկանում ենք հիշատակհ| նոյեմրերի 18-ին Մնր սւյցե|ությունը

Երևանի Պետական Համալսարան, որտեղ հւսնղիպեցիեք Համալսարանի պրոֆեսորա

դասախոսական կագ մի և ուսանողության հետ:

Ընթացիկ տարում Մա յր Աթոռում ն Վեհարանի հանդիսությանց դահլիճում կսպմա-

կերպկել են հետևյալ միջոցառումները.

• Ապրիլի 21-ին Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու «Մ. Սահակ - Ս . Մեսրոպ» պատվո

բարձր շքանշանով պարգևատրել ենք անվանի երգահաններ Ալեքսանդր Հարությունյանին

ե Տիգրսւն Մաեսուրյանիե:

Հուլիսի 10-ին Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ» բարձրա

գույն շքանշանով պարգևատրել ենք մոսկվաբնւսկ բւսրևրստ Վիտւպի Գրիգորյսւնցին:

Հույիսի 14-ին «Ս. Սահակ - Ս . Մեսրոպ» շքանշան ենք հանձնել Միացյալ Աստվածւս-

շրնչսւյին Ընկերությունների թարգմանական խորհրդատու վերապատվե|ի Մանվել 2ին-

բաշլանին:

Օգոստոսի 30-ին Վեհարանի հանդիսությունների սրահում «Լավագույն ուսուցիչ-2004»

մրցույթին մասնակցած տարբեր առարկաների գծով 53 ուսուցիչների հանձնե) ենք վկայա

կաններ ե դրամական պարգևներ:

Սեպտեմբերի 2-իե Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու «Ս. Սահակ - Ս. Մեսրոպ» պատ

վո բարձր շքանշանով պարգևատրել ենք Ռ Ա Կ լիբանանյան մասնաճյուղի «Զարթոնք»

պաշտոնաթերթի խմբագիր Պարույր Աղբաշյաեին' գրական, մանկավարժական ե լրագրո-

ղական գործունեության 30-սւմյա տարեդարձի առիթով:

Հոկտեմբերի 20-ին «Ս. Սահակ - Ս . Մեսրոպ» շքանշանով պարգևատրել ենք Գերմւս-

նսւհայոց թեմի մշակութային հանձնախմբի ատենապետ Աւբերտ Անինչին:

Հոկտեմբերի 22-ին Մա յր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնում Մեր հաեղիսապետությամբ տեղի

ունեցավ «Մատենադարանի բարեկամներ» բարեգործական հիմնադրամի հոգաբարձունե

րի խորհրդի եզրափակիչ նիստը, որի ընթացքում ընթերցվեց Մ եր կոնդակը' «Մատենադա

րանի բարեկամներ» բարեգործական հիմնադրամի եռամյա գործունեության առիթով:

Նոյեմբերի 3-ին Մ ա յր Աթոռ Մուրբ էջմիածնում Մ եր հանղիսապետությամբ մեծահան

դես նշվեց Գևորգյւսե Հոգնոր ճեմարանի հիմնադրման 130-ամյա հոբելւսւնր:

Նոյեմբերի 15-ին Աոաքե|սւկսւն մեր Մուրբ Եկեղեցու «Ս. Սահակ - Ս . Մեսրոպ» բարձր

շքանշանով պարգևատրել ենք գեղանկարիչ էդուարդ Իսաբեկյաեին, Մատենադարանի

տնօրեն Սեե Արևշատյանին, Երևանի պետական բժշկական համալսարանի ռեկտոր Վ ի-

լեե Հակոբյանին և գրող Կարպիս Սոտեեյանցին:


՜ , г . 1 ГШ1П Ա*ոոհ կողմից նոյեմբերի 6-ին Գեորգյաե Հոգևոր ճեմարանի

13օ Տ յա № & 1>ՎԻՐՎած հանդիսության. իսկ գեկտեմբերի 18-ին Ьр^ЦшЬ^>ч>шЦ Վազ- շ Տ Յ Ա Տ մահվան 10-րդ տարելիցի կապակցությամբ հուշ-երեկո է կազմակերպ-

3 , Երևա ի Արամ Խաչատրյանի ւսեվան Ֆիլհարմոնիայի մեծ հա№րգասրահո.մ:ՍեաաեմԲ.,ոԻ 18—19-ը Գծողների միության Ծաղկաձորի ստեղծագործական տանը.

Մեո օրհնությամբ և հովանավորությամբ Կեչառիսի վանքի բարերար Վլադիմիր Հարու

թյունյանի. տեղի ունեցավ ղիտաժալով-հանդիսությղւն' նվիրված Կեչաոիսի վանքի 1000-

աճոսեհն- Իսկ սեպտեմբերի 22-ին'Հայոց Գրերի Գյուտի 1600-ամյակի պանծալի հոԲել,ա-

եհ բա նա կներում Մայր Աթոո Սուրբ Էջմիածեամ մեկհարկհց «Հայ մեկնողական գրակա

նության դպրոցները» թեմայով գիտաժողովը. որիե մասնակցում էին ինչպես Հա յաստա

նից. այնպես էլ արտերկրից հրավիրյալ շուրջ 25 գիտության մշակներ:

3. -Քւսրոգչւսկան-հրատարակչւսկան գործունեություն

Այս ոլորտում կարևոր առաքելություն է իրականացնում Ք Դ Կ -ն , որն իր մասնաճյու

ղերն ունի Հայաստանի բոլոր թեմերում և Արցախում:Անցյալ տարում ևս բաժինը շարունակել է մարգերի հանրակրթական դպրոցներին բաշ

խել «Հայ Եկեղեցու պատմություն» առարկայի դասագրքերը, ինչպես նաև աջակցել այդ

առարկայի ուսուցիչներին- նրանց համար կազմակերպելով վերապատրաստման դասըն

թացներ:Ք Դ Կ -ի կողմից վերահրատարակվել են 33 անուն քարոգթերթիկներ, հրատարակվել

կամ վերահրատարակվել են մի քանի անուն գրքեր, որոնցից հիշենք հետևյւպները.

ա. Պողոս Պատրիարք Ադրիանսւպուսեցի, «Խրատի թանգարան». Սուրբ էջմիածին.

2004 թ. (վերահրատարակություն),

բ. «Վավերագրեր Հա յ Եկեղեցու պատմության», գիրք Ժ Բ (Տիրսւն արքեպիսկոպոս

Ներսոյան), Սուրբ էջմիածին, 2004 թ.,

գ. «Սուրբ Հովհան Օձնեցի Հայրւսպետը և Իր ժամանակը» (Գիտւսժողովի նյութեր).

Սուրբ էջմիածին, 2004 թ..

դ. Խոսրով (Գէորգ) քսւհանայ Շաքարեւսն, «Ցիշատակարան կւսմ ընտանեկան սւրձւս-

նագրութխն վանեցի Շաքստեւսն Տան». Սուրբ էջմիածին, 2004 թ.,

ե. Արշակ վարդապետ Խաչատրյան, «Նվիրակությունը Հայոց Եկեղեցում», Սուրբ էջմի

ածին, 2004 թ..

գ. «ժամագիրք Հայաստանեայց Ս. Եկեղևցւոյ», Սուրբ էջմիածին, 2004 թ . :

Դ. ՄԻՋԵԿԵՂԵՑԱԿԱՆ ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Մայր Աթոռի Միջեկեղեցական հարաբերությունների գրասենյակը իր գործունեության

շրջագծում իրակւսնցրել է Մայր Աթոռի կապը քույր Եկեղեցիների, Եկեղեցիների Համաշ

խարհային Խորհրդի և եկեղեցական ու միջեկեղեցական տարբեր կազմակերպությունների

հետ: Բաժինն իր գործուն մասնակցությունն է ունեցել ինչպես Հայաստանում, այնպես և

արտերկրում կազմակերպված միջեկեղեցական հեւրևյալ հավաքներին ու գիգոսժոդովնհրին.


Հունվարի 27—ՅՕ-ը Կաթոլիկ և Հին Արևելյան Ոսլղափաո Եկեղեցիևերի ևերկւսյացու-

ցիչևևրը հանդիպեցին Կահիրեում' որպես անդամներ Կաթոփկ ե Հին Արևելյան Ուղղա

փառ Եկեղեցիների միջև երկխոսությաև միջազգային հանձնախմբի՝ համաեախագսւհութ-

յւսմբ Քրիստոնեական Միության Խրախուսման Պապական Խորհրդի նախագահ Գերա

շնորհ Կարդինալ Վալտեր Կասպերի և Ղպտի Ուղղափառ Եկեղեցու Սուրբ Սիևուփ Գլխ ա

վոր Քարտուղար և Դամիետի Մետրոպոփտ Անբա Բիշոյի: Առաքևլակաև մեր Սուրբ Եկե-

ղևցիև այգ երկխոսությաևը ներկայացրեցիև' Կեևտրոնակաև Եվյապայի Հայրապետական

պատվիրակ Գերաշևորհ Տ. Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Գրիգորյանը, Հոգևշևորհ Տ. Գստրիհլ

աբեգա Սարգսյաևր (աևձեափոխանորդ) ն Հոգեշնորհ Տ. Տաճատ աբեղա Ծատուրյաեը

(գիտորգ):Հունիսի 4—8-ը Շվեյցարիայի ժնև քաղաքում' Եկեղեցիևերի Համաշխարհային Խորհըր-

դի (ԵՀԽ ) կենգտոնական գրասենյակում, կայացավ էկումենիկ պաշտոնյաների հանդիպու

մը. որին մասնակցում էին շուրջ երկու տասնյակ էկումենիկ պաշտոնյաննր տարբեր Եկեղե

ցիներից և էկումենիկ կազմակերպություններից: Այգ հանդիպմանը Մա յր Աթոռ Մուրբ է ջ

միածինը ներկայացնում էր Միջեկեդեցակաև հարաբևրաթյուևևերի բաժնի աշխատակից

Հոգևշևորհ Տ. Հովակիմ աբեդւս Մանուկյանը:

Հունիսի 25-27-լւ Գերմանիայի Լութերշտադտ Վիտենբնրգ քաղաքում տեղի ունեցավ

եկեդեցաբւսեությաե վերաբերյալ խորհրդակցություն, որը կազմակերպել էիև Եվրոպայի

Եկեղեցիների Կոնֆերանսը և Եվրոպայի Բողոքակաև Եկեղեցիևերի Ըևկերակցությունը:

Հանդիպմանը Հա յ Առաքելական Եկեղեցին ներկայացնում էր Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիսւծ-

նի Միջեկեդևցակսւե հարաբերությունների բաժնի պատասխանատու Գերաշնորհ Տ. Եգնիկ

եպիսկոպոս Պետրոսյաևը:

Հուլիսի 28-ից օգոստոսի 6-ը տեղի ունեցավ Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդի

(ԵՀԽ ) «Հավատք և Կարգ» Հանձնաժողովի լիագումար նիստը Մաւայգիայի մայրաքա

ղաք Կոււպւս-Լումպուրում: Որպես Հայաստանյսւյց Առաքելական Եկեղեցու ներկայացու

ցիչ՛ նիստին մասնակցեց Շիրակի թեմի առաջնորդ Գերաշնորհ Տ. Միքայել եպիսկոպոս

Աջապահյաեը (1999 թվականից «Հավատք ն Կարզ» Հանձնաժողովի անդամ):

Սեպտեմբերի 20-22-ը կայացավ Ե Ե Կ «Եկեղեցի ն հասարակության» հանձնախմբի

ընդլայնված նիստը Բրյոաել քաղաքում: Հաեւփպմանը մասնակցում էին Ե Ե Կ անդամ Եկե-

ղևցիևերի «Եկեղեցի և հասարակություե» հանձնախմբերի ավեփ քան երեք տասևյսւկ ևեր-

կայւսցուցիչներ: Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղևցիե սույև ժողովին ննրկայացնում էր Մայր

Աթոռ Սուրբ էջմիւսծնի Միջեկեղեցական հարաբերությունների բաժնի աշխատակից Հոգե

շնորհ Տ. Հովակիմ աբեղա Մանուկյանր:

Սեպտեմբերի 27-խյ հոկտեմբերի 3-ը Պրւսգայամ տեղի ունեցավ Եվրոպայի Եկեղեցի

ների Կոնֆերանսի (Ե Ե Կ ) Կենտրոնական Կոմիտեի հանդիպումը: Նշենք, որ Ե Ե Կ Կենտ

րոնական Կոմիգւեում Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու ներկայացուցիչը Մա յր Աթոո

Սուրբ էջմիւսծնի Միջեկեղեցական հարաբերությունների բաժնի պատասխանատու Գերա

շնորհ Տ. Եգնիկ եպիսկոպոս Պետրոսյանն է:

Սեպգւեմբևրի 12—18-ը Բոգեի վանքում (Իտափա) տեղի ունեցավ Ուղղափառ Եկեղեցի

ներին նվիրված Միջազգային էկումենիկ 12-րդ համագումարը: Երկու գխրաժողով-նստա-

48 Ծ-- -------- , V цг ,„.ւհ,հ ասն ->00 ներկայացուցիչներ: Հայաստանյայց Աոաքհլա-

2 Ր2 աններին մաս ' Հո4եշնորհ տ. Զատիկ վարդապետ Ավետիքյանը:

4Шм Г Р^ Ь п Ь Լ Հ Հօոմամ տեղի ունեցավ Բեեեղիկտյաե միաբանության шррш-

հաւոեոի վեԼժողովը ' մասնակցությամբ Եվրոպայի ե աշխարհի զանազան շրջաններից

Т 1 г ,!? ,П1П9 160 Ժողովականների' Տիեզերական Պատրիարքությունից. Հա յ Աոաքհլա-

Տ ? Տ ե ՛ а д ш ф ш п . Ռումին Ուղղափառ. Անգփկան ե այ, Եկեղեցիներից: Այղ վեհաժո-

5 ն Առաքերսկան մեր Սուրբ Եկեղեցին ներկայացրեց Հռոմի հայ համայնքի հոգևոր հո

վիվ Հոգեշնորհ Տ. Սրեն աբեղա Շաեինյանը:Սեաաեմբերի 29-ից հոկտեմբերի 2-Ը Հունաստանի Հռողոս կղգո.մ կազմակերպված

«Քաղաքակրթությունների երկխոսություն» համագումարին Ս ո ս կ ա կ ա ն մեր Սուրբ Եկե-

ոեոհն ե Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը ներկայացրեց Հոգեշնորհ Տ. Մուշեղ աբեղա Բււտա-

յանը: Համագումարին մասնակցում Էին շուրջ 380 ներկայացուցիչներ աշխարհի 40 եր-

նըրներից:Հոկտեմբերի 1-ին Թբիփսիամ տեղի ունեցավ «Գրւբալիզացխս ե Քաղստակրթության-

եերի Երկխոսություն» միջազգային համաժողովը, որին մասնակցում Էին ներկայացուցիչ

ներ ԱՄՆ-ից. Ռուսաստանից. Հնդկաստանից, Հարավային Կովկասի. Մերձավոր Արևելքի

ա Եվրոպայի երկրներից: Համաժողովի աշխատանքներին, որպես Հայաստանյայց Առա

ծ ա կ ա ն Եկեղեցու ներկայացուցիչ, իր գործուն մասնակցությունն Է բերել և «Գ|որա|իզւս-

ցիա. քաղաքակրթություն և բարոյականություն» թեմայով հւսնղես եկել Վիրւսհսւյոց թեմի

ւսռաջնորղ Գերաշնորհ Տ. Վազզեն եպիսկոպոս Միրզախւսեյանը:

Հոկտեմբերի 22—23-ին Ակոփ|եայում (Իտալիա) տեղի ունեցավ միջեկեղեցսւկան համւս-

զումար, որին ներկա Էին ներկայացուցիչներ Կսւթոփկ, Ռուս. Ռումին. Հույն Ուղղափառ և

Բողոքական Եկեղեցիներից: Հին Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիներից մասնակցում Էր մի

այն Հա յ Առաքելական Եկեղեցին՝ հանձին Մա յր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի միաբան Գերա

շնորհ Տ. Տւսրոն եպիսկոպոս ճերեճյանի:Նոյեմբերի 4—7-ը Եվրոպական 12 Եկեղեցիների ներկայացուցիչների մասնակցությամբ

Մինսկում տեղի ունեցավ Քրիստոնյա Մարղկւսնց Եվրոպական Ֆորումի Եվրոպական

Կոնֆերանսը, որին Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածինը ներկայացնում Էր Հոգեշնորհ Տ. Ղ^շան

աբեղա Պետրոսյանը:Նոյեմբերի 11—13-ը Հոոմի մոտակայքում գտնվող Ռոկա դի Պապսւ քաղաքում տեղի

ունեցավ միջազգային կոնֆերանս' նվիրված Վատիկանի Բ ժողովի "ՍաեԱւտ

&6ժաէօտք8էտ” հրամանագրի 40-ամյակին: Փաստաթուղթը սահմանում Է, թև իեչպիսին

պետք Է լինեն Հռոմեակսւթոփկ Եկեղեցու հարաբերությունները քրիստոնեական մյուս Եկե

ղեցիների հետ: Մինչև այսօր միջքրիստոնեակւսե կապերի համար պատասխանատու կա

թոլիկ կառույցներն առաջնորդվում են այղ փաստաթղթով: Կոնֆերանսին, բացի աշխարհի

տարբեր երկրների կաթոլիկ թեմերի եպիսկոպոսներից ու հոգևորականներից, մասնակցում

Էին նան քրիստոնեական տարբեր Եկեղեցիների ու միջազգային քրիսցւոեեական կազմա

կերպությունների ներկայացուցիչներ: Հա յ Առաքելական Եկեղեցին այղ կոնֆերանսին ներկայացնում Էր Գերաշնորհ Տ. Նորվան եպիսկոպոս Զաքարյաեը:

Նոյեմբերի 26-27-ը Բրյոաելի Էկումենիկ կենտրոնում տեղի ունեցավ Եվրոպայի Եկեղե

ցիների Կոնֆերանսի (ԵԵԿ) «Խաղաղություն, Անվտանգություն և Հաշտություն» աշխա-


տանքսւյին խմբի հանդիպումր. որտեղ Հա յ Առաքելական Եկեղեցին ներկայացնում էր

Մայր Աթոռի աշխատակից, երեցկին Փոլա Դեեջյսւեը:

Նոյեմբերի ՅՕ-ից ղեկտեմրերի 3-ր ժնևում Եկեղեցիների Համաշխարհային 1սորհոտղր

կսպմսւկերպև| էր միջեկեղեցական հւսնղիպում՜ «էկումենիկ շարժման վերսւկագմավորա-

մր» թեմայով: Ս՜իջոցառմսւեր ներկա են եղել ավելի քան 100 մասնակիցներ Հին Արևելյան

Ուղղափառ. Կաթոլիկ ն բոդոքսւկաև Եկեղեցիներից: Միջոցառմանը Մա յր Աթոռ Սուրբ

էջմիսւծիևր ներկայացնում էր Ա Ս Ն հայոց 'Արևելյան թեմի Միջեկեղեցական հարցերով

պատասխանատու Գերաշնորհ Տ. Վիգեն եպիսկոպոս Այքագյանր:

Դեկտեմբերի 9-ին Մա յր Աթոռ Ս . էջմիւսծնի Միջեկեղեցական հարաբերությունների

բաժնի պատասխանատու Գերաշնորհ Տ. Եղնիկ եպիսկոպոս Պետրոսյանը Մոսկվայի

Պատրիարքարանի ուխտագնացությունների կենտրոնում, որպես Ա Պ Հ երկրների Միջկրո-

նակսւն խորհրղի գործադիր կոմիտեում Հա յ Առաքելական Եկեղեցու ներկայացուցիչ, մաս

նակցեց Ա Պ Հ երկրների Միջկրոնւսկան Խորհրդի (Ա Պ Հ Մ Խ ) գործադիր կոմիտեի աոաջին

նիստին, ոտ քննարկվել են Ա Պ Հ Միջկրոնւսկան Խորհրղի գործունեության ընթացիկ հար

ցերը ե ընղունվել այղ կառույցի գործունեության հրամայակւսններր:

■Դեկտեմբերի 8-9-ր երկօրյա աշխատանքային այցով Մոսկվայամ 1; եղել Միջեկևդեցա-

կան հարաբերությունների պատասխանատու Գերաշնորհ Տ. Եղնիկ եպիսկոպոս Պետրոս-

յւսնր: Դեկտեմբերի ՚8-իե Գերաշնորհ Սրբաղսւն Հա յրը հանդիպել է Մոսկվայի Պա տ րիա ր

քարանի Արտաքին հարաբերությունների բաժնի նախաղւսհ, Սմո|ենսկի և Կւպինինգրսւդի

Միտրոպո|իտ Կիրիփ հետ:

Ընթացիկ տարվա նոյեմբերի 24-ին չորսօրյա այցելությամբ Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիա

ծին են եկել Ո*ուս Ուղղափառ Եկեղեցու Արտաքին հարաբերությունների բաժնի երկու աշ

խատակիցներ՝ Ա|եքսւսնւ]ր սարկավագ Վսայոորինր (Ե Ե Կ Կենտրոնական Կոմիտեի ան

դամ) ն Դոկտոր Սերգեյ Գովորունր (ԵՀԽ «Հսւվսւտք ե կարգ» հանձնախմբի անդսւմ ն

Մոսկվայի Հոգնոր Ակադեմիայի դասախոս):

Այցե|ությսւն րնթացքում քննւսրկվե| են մի շարք հարցեր Հա յ և Ռուս Եկեղեցիների միջև

երկխոսաթյուևնևրի վերսկսման, թեմաների, հանդիպման վայրի ու ժամանակի վնրաբեր-

յա լ (երկխոսաթյսւեց առաջին փողը տեղի է աննցել 2000 և 2001 թթ.): Քննարկումներին

մսւսնակցե| եև եւսե Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիւսծնի Ս՜իջեկեդեցսւկաե հարաբերությունների

րւս(1նի սւշխսոըակից Հոգեշնորհ Տ. Հովակիմ աբեդւս Մւսնուկյանր ն Ե ՀԽ Հսւյաստանյան

էւյոր Սեդսւն միջեկեղեցական բարեգործական հիմնադրամի տնօրեն Կւսրեև Նւսգարյաևը:

Ե. ՀՈԳԵՎՈՐ - ԿՐԹԱԿԱՆ ՀԱՍՏԱՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

1. Գ և որ գ յա ն Հ ո գ ն ո ր ճեմա րա ն

Անցյսդ տարին հոբելյանական էր ճնմարւսնի կյանքում. Մա յր Աթոռում մեծահանդես

տոնախմբեցինք Գնորգյւսն Հոգնոր ճեմարանի 130-ամյւսկր, որին մասնակցություն բերե-

ցիե Հայրենի Կառավարության ներկայացուցիչներ, ԲՈՒՀ-երի ռևկտորնևր, կրթության ու

մշակութային գործիչներ: ճեմարանի հոբելյանին նվիրված եգրսւվաւկիչ հանդիսությունը

տեղի ունեցավ քաղաքամայր Երնանում՜ Արւսմ Խաչատրյանի անվան ֆիլհւսրմոնիկ մեծ

համերգասրահում' մասնակցությամբ հարյուրավոր հանդիսականների:

50 Ե ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Г К ո Ւ ո ո , է Ո Ւ Սոժաեասոստիվ Տ. Եղիշե ավաղ քահանա Գևորգյան Հոգևոր Լմա րա նի տեսաչե է Լրժս > 4 ւ ЧФ ա ճհմԱտլԱնի քԱտ

Սարգսյանը օգնականներ անհնալով ■ Վ Ո ^ 41

2 2 2 2 Լ - * * * * " "“ ‘՚ 3 4 ս ա ՜

Щ , քացի ш / ш и - Ь Я փոխադրվեցին ՍԱաեի Ч ш ОД« ш 1 Հ „ , 1աՈ Դ ^ ա Լ ո ց ի Ь ,ишрш-

иш№рр ս Հ ^ Ի Ի Г , Ц „ р С М ц и р т Щ . 7 ուսանողներ. որով « ա ր զ ա ե Հո ,Ա որ аЫ

ձ ր ա ե ե „ ն ց ա Վ 161 ուսաեւպ, որոնցից 3 « ք 0 Рլսարանում. 25-р ЬрЦи Գ- լսարաններում. 30-Ը֊ երկու Գ .ишршЫШ рш!. 44-р երկու Ъ լսա-

րաններում. 18-ը՝ Զ լսարանում:ճեմարանի խնդիրներին և ուսումնական գործընթացին ի մոտո ծանոթաևալո, համար

անձնապես մասնակցել ու նախագահի ենք կրթական հաստատության ուսումնական խոր-

հըրղի նիստերին և մանկավարժական ժողովներին:ճեմարանական ուսումնամեթոդական ու կազմակերպչական, աշխատանքներին իրենց

գործուն մասնակցությունն եե բերում չորս ամբիոնները:Անցյալ տարվա ընթացքում երեք անգամ կազմակերպվել եե ավարտաճաոերի պաշտ

պանություններ, որոնց ընթացքում իրենց ավարտական աշխատանքները պաշտպսւեևցիե

17 սաներ:ճեմարանականները մասնակցել են այւ ուսումնական հաստատություններում կազմա

կերպված միջոցառումներին, հանդիպումներին, ժողովներին:Նշենք նաև, որ ուսումնառությանը զուգընթաց ճեմարանի սաները կանոնավոր կերպով

մասնակցել եե ժամևրգություեներիե և Սուրբ Պատարագի արարողություններին ինչպես

Մայր Տաճարում, այնպես և քաղաքամայր Երևանի Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ Մա յր եկե

ղեցում, Ս. Գայանե, Ս. Հոիփսիմե և Ս. Շողակաթ վանքերում և էջմիածին քաղաքի Ս.

Աստվածածին աոաջնորդանիստ եկեղեցում:

2. Վ ւսզգեեյա ն Հո գ եոր Դպրանոց

2004 թ. հոկտեմբերի 1-ի Հայրապետական տնօրինությամբ Սևանի Վազգենյւսն Հոգև-

վոր Դպրանոցում կատարեցինք տեսչի փովտխություե. Դպրանոցի տեսչի պաշտոնակա

տար Արժանապատիվ Տ. Մինաս քահանա Մարտիրոսյանի փոխարեն Դպրանոցի տեսչի

պաշտոնակատար նշանակեցինք Հոգեշնորհ Տ. Մկրտիչ աբեղա Պռոշյանին:

Դպրանոցում դասախոսում եե 23 դասախոսներ, որոնցից 9-ը' հոգևորական, ե 14-ը' աշխարհական:

Աշխարհական դասախոսները ինչպես Գևորգյան Հոգև՛որ ճեմարանում, այնպես էլ այս

տեղ Երևանի Պետական Համալսարանի և բարձրագույն ուսումնական այլ հաստատությունների դասախոսներ և գիտաշխատողներ են:

2004-2005 ուստարվա ընդունելության ընթացքում Դպրանոցի Ա լսարան ընդունվեց 18

ուսանող: Ներկայումս Դպրանոցում ուսանում եե 62 ուսանողներ:


Դպրանոցի ուսանողները շարունակում են իրենց կարևոր մասնակցություեր բերել

Մայր Աթոռի, Գեղարքունյաց թեմի ու Սևան քաղաքի եկեղեցական, մշակութային կյան

քին. «Շողակաթ» հեոուստտընկհրությաև հոգևոր հաղորդումներին, թղթակցել եկեղեցա

կան. հանրապետական ու մարգային պարբերականներին:

Անցյալ տարում ևս վագգենյսւն Հոգևոր Դպրանոցում հյուրընկա լել են բազմաթիվ հո

գնոր ու աշխարհական բարձրաստիճան հյուրեր, հայրենաբնակ, սփյուռքահայ և օտար

ազգի ուխտավորների ու զբոսաշրջիկների խմբեր:

3. Գ յո ւմրիի Հո գ և ո ր Ընծա յարա ն

Ընթացիկ' 2004-2005 ուստարվա առաջին կիսամյակում Գյումրիի Հոգևոր Ընծայարա

նի 29 սաներ տեղափոխվել են Սևանի Վագգենյսւն Հոգևոր Դպրաևոց՛ համաձայն Գյում-

րիի Հոգևոր Ընծայարանի հետ կապված ծրագրի, որով նախատեսվում է Ընծայարանը վե-

րսւհաստատել Հաոիճավսւնքամ: Այժմ կատարվում ևև կւսցարանային և [սարանային

մսանսւշենքևրի նախագծային աշխատանքները: Լիահույս եևք. որ Գյումրիի Հոգևոր Ըն-

ծայւսրանի նավակատիքը կատարելու եևք մոգւ ապագայում:

4. Հա յորդ յա ց Տներ

Հայորդյաց Տների ընղհանուր տեսչի պաշտոնում իր գործունեությունը ջւսևասիրութ-

յամբ շարունակում I: Արժանապատիվ Տ. Խաղ քահանա Ղագարյսւնը:

2003-2004 ուստարվա երկըորղ և 2004-2005 ուստարվա առաջին կիսամյակներում Հսւ-

յորղյաց Տներում սաների թիվը կազմել է շուրջ 3585 (որոշ հոսունությամբ), համապատաս

խանաբար՝ Սրաբկիրում՝ 800, Նորքում* 1300. Մալւսթիայոււք 700, էջմիածնում՝520, Վսւնա-

ձորոււք 230, և Մանրանկարչության արվեստի կենտրոնում՝ 35:

Հայորղյսւց Տեերև ունեն 324 աշխատողներ, որոնցից 12-ն աշխատում են ՀՏ կենտրո

նական գրասենյակում, 78-ը'Սրաբկիրում, 95-ը'Նորքում, 69-ր'Մալսւթիայում. 7-ը 'Մա նրա

նկարչության արվեստի կենտրոնում, 37-ը'էջմիածնում. ն 22-ը'Վանաձորում:

2004 թ. լայս են տեսել Հայորղյաց Տների «Զվարթունք» հանդեսի հերթական համարնե

րը (թիվ 6-8):

Հայորղյսւց Տներում իրենց արդյունավոր գործունեությունն են շարունակում արվեստի,

արհեստագործության, գիտատեխնիկական և սպորտային տարրեր խմբակներ, որոնցում

երեխաները մասնագիտական գիտելիքների, կարողությունների ու հմտությունների հետ

ստանում են նսւն քրիստոնեական գիտելիքներ ու դաստիարակություն, ճանաչում մեր

Սուրբ եկևդեցիև:

Մեզ համար մեծ ուրախության է արձանագրել, որ յուրաքանչյուր Հա յորղյաց Տուն ունի

նսւն Հա յ եկեղեցասեր երիտասւսրղաց միություն, որոնց անդամները եռանդաշատ կերպով

մասնակցում են եկեղեցական տոնախմբություններին, միջոցառումներին, ձեռնարկներին,

ինչպես և հանդես գսւփս եկեղեցսւեվեր ու ազգօգուտ գանսւգան նախաձեռնություններով:

Հայորդյաց Տների սաները անցյալ տարվա ընթացքում համերգային ելույթներով, թատե

րական ներկայացումներով մասնակցել են տարբեր միջոցսւոամննրի. հանդիսությունների


բազմաթիվ ոադիո-հեոոատատեսայիե հադորդամեերի. թդթակցե,

տաՏ ա Տ ք 1 Տ Տ Տ » Ր ^ “ ш Ь Ь т шЬшш ' տ" տի Ы, Լեհաս-Г а ш » ь «սլա քում կայացած .Մ ի շփ կանաՏ. միշտ կապայտ» խորա,իրը կրա, մա-

Ч Ш ^ В Д . ,հ ԴարՎհստաԿան ցործուսեության 1 2 - „ մի2ազ,ա յին մրցո,,-

7 կայացած մանկական արվեստի (նկստ ^թյա ն) 3 -ր , միյազգային ցո,-

^ ա ն ,ես -մ րց» յթ ին ս< ^ ն ա կո .թ յա մ բ տեզեկացկամ հն6 „ ր վեր երեխաներն արմաեա-

ցել են բարՏր պարգևների՛ I ոսկե. 2 արծաթե. 2 բրոեԳե մեդալների ե 9 խրախասակահ

մրց^նակներխ^ երիտասարդության հարցերի եախստարաթյաե հրավերով աեցհող

սեպտեմբերի 25-ից հոկտեմբերի 1-յ. Ն ո№ի Հայորղյաց Տաե Л п р е» կրկեսի խմբի սաենրր

Մոլդովայում մասնակցեցին Ա Պ Հ երկրների երկրորդ «Դելփիքյաե խաղերին» և արժանա

ցան 1 ոսկե ու 1 արծաթե մեդալների:Տարվա հիշարժան միջոցաոումննրից էր ՀՏ-երի սաների, ՀԵ Ե Մ -ի անդամների ն

Սփյուռքից ժամանած «Մւսնուկյան-Դեմիրճյան» վարժարանի շրջանավարտների1 ինտեր-

նետային տեսակապի միջոցով հանդիպումը Ա ս Անջելեսի «Մսւնուկ)սւն-Դևմիրճյսւն»

վարժարանի սաների ու նրանց ծնողների հետ:Ավանդույթ է դարձել ՀՏ-երի սաների ամառային հանգստի կազմակերպումը: Անցյւպ

տարի ևս օտւստոսի 10-24-ը Հայորղյաց Տների 470 սաներ «Ջիեիշյսւն» հիշատակի հիմ

նադրամի աջակցությամբ իրենց ամառային հանգիստն են անցկացրել Ադվերաևի «Նսւրի-

նե» ճամբարում:

5. Հա յ Առաքելական Եկեղեցու Երիտ ա սա րդա կա ն կենտրոն

2004 թ. դեկտեմբերի 15-ի տնօրինությամբ Երիտասարդական Կենտրոնի տնօրեն ենք

նշանակել Տ. Զոհրապ աբեղա Կոստանյւսնին’ Բարեշնորհ Մանուկ սարկավագ Ղալւսյյա-

նի փոխարեն: Հոգեշնորհ Հա յր Աուրբին միաժամանակ նշանակել ենք Համսւ|սսւրանսւկան

ուսանողների հոգևոր հովիվ:

Հաշվետու տարում Կենտրոնին ւսնդամակցնլ են ավելի քան 60 ևրիտասարղևեր: Բացի

Կենտրոնում գրանցված անդամներից, գրասենյակ են հաճախում նաև տարբեր ԲՈՒՀ-երի

ուսանողներ և երիտասարղաց միությունների անդամներ:

2004 թ. ընթացքում Կենտրոնը կազմակերպել ու իրականացրել է կրթական, սոցիալա

կան տարբեր ծրագրեր, ուխտագնացություններ, երթեր և այլ միջոցաոումևեր:

Կրթական ծրագրերի շրջանակներում կագմւսկերպվե) են՝ Աստվածւսշնյի հւսմակարզ-

յա լ սերտողություն, Ս. Պատարագի դպրաց բաժնի նրզեցողությաե ուսուցում և «Զրույց հո

գևորականի հետ» խորագրով հանդիպումներ: Կենտրոնի անդամների համար պարբերա

բար կազմակերպվել են նաև զանազան թեմաներով սեմիեար-դասախոսություեներ:

Սոցիալական ծրագրերի շրջանակներում հիմնականում կազմակերպվել եև ա տելութ

յուններ ծերանոցներ, մանկատներ և գիշերօթիկ օժանդակ դպրոցներ:

« 2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 53

Զ. ՄԱ6Ր ԱԹ-ՈՈ-Ի ԹԱՆԳԱՐԱՆՆԵՐ ԵՎ «ԳԱՐԵԳԻՆ Ա» ԱՍՏՎԱԾԱԲԱՆԱԿԱՆ-ՀԱՅԱԳԻՏԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆ

Խնդրո առարկա ժամանակամիջոցում Մա յր Աթոռի թանգարաններ են այցե|ն| Սուրբ

էջմիածին ժամանած բազմաթիվ ուխտավորներ, ինչպես նան’ հյուրեր, ներկայացուցիչներ

ու պատվիրակություններ: Վերջիններիս թվում են Հայաստան պաշտոնական ատելութ

յունների րնթացթում Մա յր Աթոռ ւսյցեւած գրեթե բոլոր պատվիրակությունները:

Տակավին նորոգյակւսն սւշխատանքներր շարունակվում են Մա յր Տաճարի թանց արա

նի երրորդ սրահում, տանիքի այդ մասն ամբողջությամբ պետք 1. վերանորոգվի և ջրսւմե- կուսացվի:

Մա յր Աթոռի թանգարանային արժեքները նկարագրելու, հաշվառելու և այնուհետև այդ

տվյա|ները հւսմակարգչայնացնելու նպատակով ստեդծել ենք մի հաևձնախումբ, որը բւս-

րևհսւջոդ կերպով կատարեց և շարունակում է իրագործել այդ աշխատանքները: Նա խ ա

տե՛սված է ցործրնթսւցն ավարտել մինչև 2006 թվակաևի երկրորդ կիսամյակ:

• «Գարեզին Ա» աստվածւսբանական-հայագիտական կենտրոնր տակավին գտնվում է

Գանձատան շենքում: Կենտրոնի տնօրենն է պատմական գիտությունների դոկտոր, Գ ՀԽ

անդամ Ազատ Բոզոյւսնր: Կեևտրոնը ներկայումս անի 3 աշխատակից, ընդ որս' 1 սարկա

վագ:

Ինչպես հայտեի է, կեևտրոնն ունի աշխատանքի երկու ուղղություն՝ գրադարանային և

դիտական: Անցյալ տարի ևս շարունակվել են զրքերի դասակարգման ու քարտագրման

աշխատանքները, սիստեմավորվել I; գրադարանի «ֆոնդի շուրջ 80 տոկոսը:

Հա յոց Եկեղեցու թեմերը ն անհատ անձինք իրենց նվիրատվություևներով համալրում են

կևետրոնի գրքային ֆոնդերը: Կենտրոնի կարևոր ձեռքբերումներից է երջանկահիշատակ

հայւսզետ, Գևորգյսւն Հոգևոր ճեմարանի դասախոս, պրոֆ. Պողոս Խաչատրյանի անձնա

կան գրադարանի հայագիտական հատվածի նվիրատվությունը «Գարեգին Ա» կենտրո

նին: Կենտրոնի գրադարանային ֆոնդը, նվիրատվություններից զատ, հարստանամ 1. նաև

կառույցի տնօրինության կողմից գրախանութներից գնված անհրաժեշտ գրականությամբ:

Շարունակվում են աշխատանքները գրադարանում գրքերի նկարագրման համակարգ

չային ծրագրի ներդրման ն աշխարհի համանման այլ գրադարանների հետ կապերի հաս

տատման ուղղությամբ:

Կեևտրոնը պահպանում է գիտակաե կապեր Մաշտոցի անվան Մատենադարանի,

Ե Պ Հ -ի պատմության և Աստվածաբանության ֆակուլտետների ու Հ Հ Ազգային գրադա

րանների հետ: Կենտրոնի աշխատանքներին ավանդաբար աջակցում են Մ ա յր Աթոռի մի

աբաններն ու Հոգնոր Կրթարանների սաները:

Ընթանում են հսւյ միջնադարյան կանոնական գրականությունը ն Հա յոց Կաթողիկոս

ների վավերագիր ժառանգությունը հետսպոտող գիտական կառույցի ստեղծման աշխա

տանքները:

2004 թ. Կենտրոնը Մա յր Աթոռի Տեղեկատվական համակարգի հետ համատեղ կազ

մակերպեց «Հայ մեկնողական գրականության դպրոցները» միջազգային գիտւսժողովր.

54 Եէ ջ մ ի ա ծ ի ն 2005

, ս ո հ , Ւ ւոսս ոնծւսյել գիտւսժողովի նյութերը: Ծրագրվում է մենսւ-

ևպ^րբերակաեի հրատարակություն. գիտական սեմինարների կազմակերպամ:

Է Ս՜ԱՅՐ ԱՕ-ՈՈ-Ի ՎԱ՜Օ-ՔԵՐՆ ՈՒ ՔԱՂԱՔԱՄԱՅՐ ԵՐԵՎԱ՜ՆԻ ՚ ս. ԳՐԻԳՈՐ ԼՈՒՍԱՎՈՐԻՉ ՄԱՅՐ ԵԿԵՂԵՑԻՆ

Ինօսես հայտեի Է.֊ անմիջաբար Մա յր Աթոռի ենթակայության ներքո 1,1. Ս. Հոիփսիմե.

Ս Գաւաեե Խոր Վիրապ. Սեաեա և Գեղարդա վանքերն ու Երևանի Ս. Գրիգոր Լոաւսվո-

ոհ, Մայր եկեղեցին: Քա նի որ Սևանա վանքում Է Վազզեեյան Հոց և որ Դպրաեոցը. աստի

վանական համամտի գործունեությունն արտահայտվում Է Դպրանոցի սաաքե|սպործո.թյամԲ:

Ս. Հոիփ սիմե վանքՎանքում վանահայր Հոգեշնորհ Տ. Մւստթեոս աբեղա Պողոսյւսեի բարեջան առաջնոր

դությամբ կանոնավոր կատարվել են եկեղեցական բոլոր արարողությունները: Վանական

կյանքից ներս իրենց նվիրյալ ծառայությանն են բերում Սրբոց Հռիփսիմյաեց 4 միանձնու

հիները կատարելով եկեղեցու և տարածքի մաքրության, մոմավաճառության, խոհանոցի

աշխատանքները, ինչպես եաև մասնակցելով եկեղեցական արարողություններին: Կիրակ

նօրյա Սուրբ Պատարագներին պարբերաբար մասնակցում եե նաև Գեորգյան Հոգևոր ճե

մարանի սաները:

Մ. Գսւյանե վանքՎանքի վանահայրը Հոգեշնորհ Տ. Ներսեհ աբևղւս Խալւսթյաեն Է: Մ եր տնօրինությամբ

Ս. Գայաեե վանքում իր ծառայագործություեե Է շարունակել մեկ աբեղա, ով մևւսյաե բնա

կություն I: հաստատել վանքում: Այստեղ ևս կանոնավոր կերպով կատւսրվե| եե ժամերգու

թյուններն ու մատուցվել Սուրբ Պատարագները, որոնց մասեակցությաև եե բերե( եսւե Գե-

վորգյան Հոգևոր ճեմարանի սաները:

Ըստ հարկի կատարվել են նաև մկրտության, պսակի խորհրղակատարաթյունեեր, ինչ

պես նաև ւսյլ ծիսական արարողություններ:

Ս. Գայաեե վանքի ղսլրւսց ղասի համար վանական միաբանները շաբաթական մեկ օր

կազմակերպել են կրոնագիտության, ծիսագիտության և եկեղեցական երաժշտության դա

սընթացներ: Բացի Պատարագի քարոգխոսությունից, հոգևոր զրույցներ եե կազմակերպ

վել վանք հաճախող հավատացյալների համար:

Խ որ Վ իրա պ ի վանք

Վւսնքի վանահայրն Է Հոգեշնորհ Տ. Զւսրեհ վարդապետ Կաբւսղյաեը: Խոր Վիրապի

վանքում նույնպես եկեղեցական բոլոր արարողությունները կատարվել են կանոնավոր

կերպով: Ըստ հարկի կւստարվեւ են եսւև մկրտության ե պսակի խորհրդակատարություե-

եեր, ինչպես նաև այլ ծիսաարարողաթյուեեեր:

Խնդրո առարկա ժամանակահատվածում գրեթե չի դադարել բազմաթիվ ուխտավորնե

րի. ինչպես և զբոսաշրջիկների Ատելությունները նվիրական այս սրբավայր: Այցելուների


թվամ ևդե| են նան Հայաստանում պաշտոնական այցով գտնվող մի քանի օտարերկրյա

բարձրաստիճան պաշտոնյաներ ն պատվիրակություններ:

եկեղեցական մեծ տոների սաթիվ կազմակերպվել են հանդիսություններ, որոնց մաս

նակցություն են րերե| Արարատի մարգի մշակութային խմբակները, կազմակերպվել են ցու

ցահանդեսներ:

Վանքը բարեգործական տարբեր կազմակերպությունների աջակցությամբ շարունա

կում է նյութական որոշ օգնություն ցուցաբերել սոցիալապես անապահով ընտանիքների:

II. Գեդա րդա վսւնր

Ս. Գեդստդավանքի վանահայրն է Հոգեշնորհ Տ. Ղեոնդ աբեղա Ղեոեդյանը:

Ս. Գեդարդավանքում ևս եկեղեցական արարողությունները կսւտստվե[ եե անխափան:

Ըստ հարկի կատարվել եև ևաև մկրտություևեեր, մատաղի օրհնություններ և այլ ծիսւս-

ւսրարողություններ:

•Աևցյւպ տարում նս Ս. Գեդարդավսւնքն ընղունե[ է բազմաթիվ ուխտավորների, զբոսա

շրջիկների ե տարբեր խմբերի: Վա նք եե այցելե| նաև Մա յր Աթոռի հյուրերն ու Հայաստան

ժամանած օտարերկրյա պաշտոնական պատվիրակություններ:

Շարունակվում է տակավին 2001 թվականից սկսված Ս. Գեղարղավանքի և Գերմաևի-

ւսյի Լորշ վանքի միջև հաստատված համագործակցությունը, որը հիմեակնում մշակութա

յին բնույթ ունի:

երևա նի Սուրբ Գ րիգ որ Լուսա վորիչ Մ ա յր եկեղեցի

2004 թ. Ս . Գրիզոր Լուսավորիչ եկեղեցու հոգեոր հովիվ Հոգեշնորհ Տ. Սա հա կ աբեղա

Շաքարյանի փոխարեն հոզևոր հովիվ ենք նշանակել Հոգեշնորհ Տ. Անուշավան վարդա

պետ ժամկոչյւսեին. իսկ Հոգեշնորհ Տ. Սահակ աբեղա Շաքարյանին հովվության ենք կո-

չե| Գուգարաց թևմում: Մա յր եկեղեցում սպասավորում են 6 քահանա և 2 սարկավագ:

Եկեղեցում կաևոեսւվոր կերպով կատարվում եև ժամերգությունները և մատուցվում

Սուրբ Պատարագ: Յուրաքանչյուր երեքշաբթի և հիեգշաբթի, երեկոյան ժամապսւշտու-

թյունից հետո, համայնքի անդամների համար կազմակերպվում են հոգևոր զրույցներ:

Եկեղեցի են հաճախում ոչ միայն բազմաթիվ հավատավոր հայորղիք, այլև օտարերկր

յա բարձրաստիճան պաշտոնյաներ, հյուրեր և զբոսաշրջիկևեր:

С. ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՀԱՅՐԵՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՀԵՏ

Տիրոջ ոդորմաթյւսմբ պետական իշխանությունների հետ մեր Սուրբ Եկեղեցու հարաբե

րությունները բնականոն եե: Անցյալ տարի ևս պետության հետ պարբերական համագոր

ծակցությունը դրսևորվել Լ մշակույթի, տնտեսական ծրագրերի իրագործման ու սոցիալա

կան օգնության բաշխման ոլորտներում: Շարունակվել է Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիւսծնին

վանքերի, եկեղեցիների ու վանքապատկան կալվածքների վերադարձման գործրնթսւցը:

՜ и ч . ч м -

*■*— • * " է 5 ճ ճ : Տ Տ - Л - т л ^ ч ь л л - я р * - * *Տ Տ ս ^ Կ - ա կ ո ^ ^ Ի ա „ԻՐոՎ О ф В Д » ! ս ր ա կ ա լ հ ա Ա Տ Ա ա է » ^

մ ի շ տ ը ն դ գ ր կ վ ո ւ մ Է Ш И Р и р ™ Ս ո ( Ր Բ Է 2 մ>,ա ծ [ ,ի ն ե ր կ ւ ս յա ց ա ց ի չ ը :

Թ , հ ա ր ա բ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ՆՎԻՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ա թ ո ռ ն ե ր ի հ ե տ

Նվիրապետական Աթոռների հետ շարունակվել է բնականոն հարաբերաթյանց ընթացքը- Եղբայրական գործակցության ոգով պարբերաբար զանազան գրությունների լիոխա- նակմամբ մեր Աթոռները անխափան հաղորդակցության մեջ են եղել միմյանց հետ:

ժ. ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՈԼՈՐՏ

Առաքելական մեր Սուրբ Եկեղեցու առաքելության ծիրից ներս իրագործվում է նաև սո

ցիալական աջակցություն, անցյալ տարի ևս այդ ասպարեզում ծավալված աշխատանք

ներն իրականացվել եե Մա յր Աթոռի սոցիալական ծառայության գրասենյակի. Ե ՀԽ Կլոր

Սեղանի Հայաստանյսւե գրասենյակի. ЕСЬО Р-ի (Է Ե Վ ՀՀ Մ ), բարեգործական ճաշարան

ների և «Ս. Ներսես Մեծ» բժշկական կենտրոնի միջոցով:

«Ս. Ն երսես Մ եծ» բժշկական կենտրոն.

Ինչպես գիտեք, «Ս. Ներսես Մեծ» բժշկական կենտրոնի զարգացման հեռանկարները

քննարկվում եե և հաստատվում Մեր նախագահությամբ գործող վարչական խորհրդի կող

մից: «Ս. Ներսես Մեծ» բշժկակսւն կենտրոնի գործադիր տնօրենն է Սևակ Ավազյանը:

Ընթացիկ տարում ևս բժշկական կենտրոնը բնականոն կերպով շստուևակել է ծավալել

իր գործունեությունը անհրաժեշտ օգնություն ցուցաբերելով դիմողներին:

Սոցիալական ծառայություններ

2004 թվականի ընթացքում Մայր Աթոռի սոցիալական ծառայության գրասենյակ են

դիմել բազմաթիվ քաղաքացիներ: Ըստ հնարավորության, բաժինն արձագանքել է ներկա

յացված դիմումներին և սոցիսւ|սւպես անապահով ընտանիքներին ու անհատներին տրա

մադրել սնունդ, հագուստ և այլ աեհրաժեշտ պարագաներ:

Մայր Աթոռի կազմում ն Մայր Աթոռի միջոցներով իրենց բնականոն գործունեությունը

շարունակել եե բարեգործական 6 ճաշարանները Երևանի Մալաթիա ու Արաբկիր հա

մայնքներում. Սևան, Հրագդան և էջմիածին քաղաքներում: ճաշարաններից յուրաքանչյու

րում օրական սնվում է 200 հոգի: Բացի ամենօրյա սննդի տրամադրումից, կազմակերպվում եե նաև հոզևոր-մշակութային տարբեր միջոցառումներ:

Ե ________________ ԷՋՄԻԱԾԻՆ__________________________


Սոցիալական բնագավառում իրականացված ծրագրերում հատկանշական Ւ. հՀ1ս-ի

Կլոր Սեղանի Հայաստանյան գրասենյակի ծավալած գործուննաթյունր:

Արդյունավոր կերպով շարունակվում են գրասենյակի կրթական և բարեգործական

ծրագրերր: Անցյալ տարվա երկրորդ կեսից գրասենյակի աջակցությամբ իրագործվում Լ

նան «Հայաստանի հարավում սոցիալական և վերապատրաստման կենտրոնների ծրւս-

գիր»-ր, որը ընթանալու I: մի բանի ուղղություններով:

ԺԱ. ԲԱՆԱԿԻ ՀՈԳԵՎՈՐ ԾԱՌԱՅՈՒԹՅՈՒՆ

Հ Հ Զինված ուժերում, որպես հոգևոր սպասւսվորնևր, իրենց ծառայությունն են իրակւս-

ևացևում 25 հոգևորակաևևևր: Անցնող տարում Հ Հ Զինված ուժերում հոգևոր ծւսուսյաթյաև

Առւսջևորդե 1. եդե| Հոգեշնորհ Տ. Արշնն սւբնդա Սանոսյւսնը:

Ընդունված կարգի համաձայն, հոգևոր սպասւսվորևերր յուրաքանչյուր ամսվա 4-10-ր

ներկայանում են Մա յր Աթոռ'կատարված աշխատանքների ամվւոփման և ևոր հանձնա

րարականներ ստանւպու համար:

Անցնող տարում նս բանակում հոգնոր ծառայության Առաջնորդը պարբերաբար սւյցե-

|ել I. զորամասեր և տեղում ծաևոթսւցե| հոգևոր սպասավորևևրի գործուևեությաևը, մսւս-

նսւկցե| տարբեր միջոցառումների:

Հ Հ Զինված ուժերում հոգնոր ծառայության Աոսւջնորդր ն նրա օգնականներն իրենց

գործուև մասևակցությունն են բերում նան Հ Հ Պաշտպանության նախարարության և են

թակա կառույցևերի կողմից կազմակերպված միջոցառումներին:

Բանակի հոգնոր սպսւսավորաթյանը զուգընթաց, շւսրունակվե| I; նաև Հ Հ քրեակատա-

րողւսկան հիմնարկներում իրականացվող հոգնոր սպասավորությունը, որի պատասխա

նատուն I. Բւսրևշևորհ Հովհաևևես սարկավագ Ռաշանյւսնը: Ամենշաբաթյա իր այցեւու-

թյունները Կոշի աշխսւտաևքայիև ուղղիչ գաղութ շարուեակում է արժանապատիվ Տ. Կա -

րապեւ|ւ ավազ քահանա Գըլըճյանը:

ԺԲ. ՀԱՄԱԿԱՐԳՉԱՅԻՆ ԲԱԺԻՆ

Համակարգչային բաժինր խնամքով իրականացրել Ւ. իր գործունեությունը'կատարելով

համակարգչային տեխնիկայի ն պատճենահանման սարքերի ամենօրյա տեխնիկական

սպասարկման աշխատանքները:

Անցնող տարվա ընթացքում բաժնի կողմից կատարվել են Գնորգյւսն Հոգևոր ճնմարա-

նի համակարգչային լսարանի ձնւսվորման. ցանցի կազմակերպման ու ծրագրային տեղա

դրումների աշխատանքներդ Նույնանման աշխատանքներ են իրականացվել նաև Սևանի

Վազգենյւսն Հոգնոր Դպրանոցում, ինչպես նաև' Մալսւթիայի Հայորդյաց Տանը:

Կազմվել է Մ ա յր Աթոռի ճարտարապետաշինարարական բաժնին անհրաժեշտ համա

կարգչային տեխնիկայի նախագիծ' աշխատանքների արդյունավետ և արդիակաև միջոց-

ևերով կատարամւսև համար: Ըստ այդմ' կատարավեւ են երկու գրաֆիկական համակար-


Տ ^ Տ փ ս մ հ Կ АО չափի գունավոր Փ պող ԱԱոտհրի ձեռքբերման. ցանցում տեղադրման ա

համակարգային համակար-

ոում ծուսգոային փոփոխություններ' կապված սոցիալական քարտերի հաշվառման ա

դրանցով պայմանավորված հարկային հաշվետվություններով փոփոխություններ մտցնե

՛լու հետ:

Ժ-Գ. ՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱ՛Ն ՀԱՄԱԿԱՐԳ

Մայր Աթոռի Տեղեկատվական համակարգի տնօրենն է Արժանապատիվ Տ. Վահրամ

օւսհանա Մելիքյանը: Անցնող տարում Տեղեկատվական համակարգի աշխատակիցները

համապատասխան տեղեկատվության եե պատրաստել Վեհարանում տեղի ունեցած ըն

դունելությունների. Մեր պաշտոնական հանդիպումների. Մ ա յր Աթոռի ե Հայաստսւեյան

թեմերի եկեղեցական կյանքի վերաբերյալ, որը էւեկտրոեւսյին փոստով առաքվել I; Հա յաս

տանի, Սփյուռքի ե ստտերկրի լրատվամիջոցներին: Տեղեկատվություն է սաստվել նսւև

մեր Եկեղեցու թեմակալ բոլոր առաջնորդներին. Ավւյուոքում սպասավորող Մ ա յր Աթոռի

միաբաններին և այլ անհատների: Հաղորդագրությունները պատրաստվում ե առաքվում

են նաև անգլերենով ու ֆրանսերենով:Անխափան կերպով շարունակվել եե եթեր հեռարձակվել Մա յր Աթոռի երեք ռադիոհա

ղորդումները Հանրային Ռադիոյով և «Արձագանք» ռադիոկայանով:

Նշենք նաև. որ Տեղեկատվական համակարգի իետերնետւսյիե բաժինը բարեհաջող

կերպով շարունակում է Մայր Աթոռի ցւսնցակսւյքի ստեղծման աշխատանքները:

ԺԳ. ԻՐԱՎԱԲԱՆԱԿԱՆ ԲԱԺԻՆ

Անցյալ տարվա ընթացքում Մա յր Աթոռի Իրավաբանական բաժինը զբաղվել է պե

տության կողմից Հա յ Առաքելական Եկեղեցուն տրամադրված եկեղեցիների և դրանց հո

ղատարածքների սեփակաեեցմւսն գործընթացներով, ինչպես նաև Եկեդեցուև անհատույց

օգտագործման կարգավիճակով տրված հողատարածքների նկատմամբ սեփականության

իրավունքի ձեռքբերման աշխատանքներով: Առաջիկային այս աշխատանքների շնորհիվ

կունենանք Հայ Աուսքեւական Եկեղեցուն տրված վանքերի ու եկեղեցիների 170-ից ւսվհփ

սեփականության վկայական, գումարւսծ նաև Մա յր Աթոռի վկայականը, ինչպես նաև՜ սե

փականեցված հողատարածքների վկայականները:

ԺԵ. «ՇՈՂԱԿԱԹ-» ՀԵՌՈՒՍՏԱԸՆԿԵՐՈՒԹ-ՅՈՒՆ

Արդյունավետության գործում է նաև «Շողակաթ» հեռուստաընկերությաեը, որը հե

ռարձակում է «Եկեղեցական կյանք», «Երրորդ հազարամյակ», «Հարցեր քահանային»,

«Շարակնոց», «ճամփաներ», «Տոնացույց», «Մանուկների Աստվածաշունչ» և այլ հոգևոր

հաղորդումներ, ինչպես նաև' մշակութային հաղորդաշարեր, որ կոչված են առավել ամրա-


պնդելու ագգային-եկեդեցական սրբազան արժեքների հանդեպ հավատարմությանն ու

նախանձախնղրաթյունր մեր ժողովրդի հոդում:

Ժ Զ . ԹԵՄԱԿԱՆ ԿՑԱ՜Ն-Ք

Մայր Աթոոի գործունեությունն ու իրականացրած ծրսւգրնրր համարժեք արտացոլում

են գտե| նան մեր եերքին թեմերում:

Ա Ր Ա Ր Ա Տ Յ Ա Ն Հ Ա Յ Ր Ա Պ Ե Տ Ա Կ Ա Ն Թ Ե Մ

Թեմի տարածքում գործում են 21 եկեղեցիներ: Գործող եկեղեցիներում մշտապես կա

տարվում են ժամերգություններ, ծիսական արարողություններ, մատուցվում Ւ. Սուրբ Պ ա

տարագ:

Թևմն ունի 98 համայնք, որոնցից հինգը քաղաքային (Երևան. Արտաշւստ, Արարատ,

ւՈււսիս. Վնղի)'շուրջ 1.317.000 բնակչությամբ:

. Թեմում իրենց հոգնոր ծառայությունն են իրականացնում 35 քահանաներ և 7 սստկա-

վւսգեեր: Թեմական կառայցևերում և թևմիև եևթակւս հաստատություններում աշխատում

են 321 հոգի: 2004 թ. թեմում կատարվել I: 8301 մկրտության և 2822 պսակադրություն:

Ընթացիկ ւրարում վերանորոգվել է Մալաթիայի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու բակում

գտնվող նախկին մաւրաղսսրանը՜ վերածվև|ովհովվատաև4իր ուսումնաօժսւնդակ բաժնով:

Թեմում քարոզչությունն իրականացվում I; հետնյալ միջոցներով. Հւսնրայիև ռադիոյով

յուրաքանչյուր կիրակի հեռարձակվում են «Մանանա» հոգնոր-մանկակւսն ն «Շողակն

Արարատյան» հոգևոր հաղորդաշարերը: Իսկ ամեև հինգշաբթի «Արձագանք» ռադիոկա

յանով հեռարձակվում I. «Շողակաթ» հաղորդումը: Ռադիոհաղորդումներին մասնակցում

են հոգեորակւսններ. գիտնականներ և երիտասարդսւց միությունների անդամներ:

Թեմում կանոնավոր կերպով շարունակվում I. հրւսւրարակվևւ «Շողակն Արարատյան»

ևրկշւսբաթյա պւսշւրոնւսթերթը:

Թեմն ունի իր պաշտոնական կայքը, որտեղ ներկայացված են թեմի պատմությունը, թե-

մական-եկեղեցական կյանքն ու գործունեությանը հայերեն, ռուսերեն ու սւնգ|երեե լեգուեերով:

Շարունակում եե գործել նան թեմական Քրիստոնեական Դաստիարակության Դպ րոց

ների. «Հովհաննես Կոգեոն» կրթւսմշակաթային և ՀԵ Ե Մ -ի կրթադաստիարակչական կենւր-

րոևները:

Ա Ր Մ Ա Վ Ի Ր Ի Թ Ե Մ

Արմավիրի թեմում գործում I; 14 եկեղեցի, որտեղ հոգևոր սպասավորություև են իրակսւ-

ևացնում 24 եկեղեցական4 15 քահաեսւ, 4 սարկավագ, 4 ուրարակիր և 1 դպիր: Թեմակալ

առաջնորդն է Գերաշնորհ Տ. Միոե եպիսկոպոս Ադամյանը: Թեմական կառույցներում ընդ-

գըրկված են 158 աշխատողներ:

Թեմում գործում են 15 կիրակնօրյա դպրոց, Եկեղեցսւսիրաց երիտասարդների միու

թյան ն կրթամշսւկութային մի քանի խմբակներ:


----- Г ՜ , „ „ 7 ^ ն ն հոակաեացվում է նաև մարգային լրատվամիջոցներով:Г Т ^ Л ш » Ф ш и Д գրասենյակի հոՎանաՎորաՐյա4Բ թեմի տարած-

- ո * — - •

շաՏ աՏ ^ Վ սո-ւափո т я ш т * № փփՏ- и - и ^ է ր փ ւ^ ш С 5 ш Т Д п . Р% խմբակը. որփեդ Ы, ч-шпрьр Փ » * * ա Վւ փ Տաս 10

2 С # р” ч « * Ա е И - մի 2 ™№ այլ համայնքներում հիմնվե, Լ բ ա ր ե հ ա ճ №

ծում են նւսն համակարգչային դասարաններ:

«Թուֆեեկյան» հիմնադրամի բարերարությամբ Մեծամոր քաղաքում շարունակվի Է 20

անապահով ընտանիքների օգնության ծրագիրը և քաղաքի Ա. Ղա զա ր եկեղեցուն կից գոր

ծող ուսումնակրթական երկու դասարանների գործունեությունը:

Ա ՐԱ Գ Ա Ծ Ո Տ ՜Ն Ւ Թ Ե Մ

Հայրապետական մեր տնօրինությամբ 2003 թ. հունիսի 26-ին թեմում Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսի ներկայացուցիչ Է նշանակվե. Հոգեշնորհ Տ. Թորգոմ աբեղա Տոնիկյանը: Թե-

մոլմ գործում են 18 եկեղեցիներ, որտեղ սպասավորում են 10 հոգևորականներ, իսկ թեմա

կան կառույցներում ընդգրկված են 88 աշխատողներ:Ե ՀԽ Կլոր Սեղանի Հայաստանյան Գրասենյակի հովանավորությամբ իր հաջող կրթա-

դաստիարակչական աոաքեւությունն Է շարունակում թեմի հովանու ներքո գործող Թալինի

թիվ մեկ մանկապարտեզը, որտեղ հաճախում Է շուրջ 70 երեխա:

Թեմի առաջնորդարանի հովանավորությամբ գործում են նկարչական, գոբելենի և ժո

ղովրդական պարի խմբակներ, որտեղ հաճախում են ավելի քան 100 երեխա: Թեմում գոր

ծում են նաև մի քանի հսւմակւսրգչային դւսսարանննր:

Առաջիկայում նախատեսված Է բացել նաև ասեղնագործության, մաքրւսմեի, մանրա

նկարչության, քանդակագործության և փայտագործության խմբակներ:

Թեմից ներս գործում են Օշականի, Աշտարակի, Բյուրականի, Թալինի և Ապարանի

երիտասարղաց միությունները, որոնց միջոցով իրականացվում են մի շարք բարեգործա

կան, քստոգչական միջոցառումներ: Այժմ աշխատանքներ են ծավալվում ևւսև թեմի այլ

բնակավայրերում երիտասարդական միություններ ստեղծելու ուղղությամբ:

Հայրապետական Մ եր տնօրինությամբ Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց Դպրատունն արդեն

գործում Է որւգես Արագսւծոտնի թեմի կառույց: Ընթացիկ տարում Դպրաւրանը կայացել են

«Պաշտպան Հւսյրենյաց» գիտական նստաշրջանը և Մաշտոցյան ամենամյա 6-րդ ընթեր

ցումները:

Կ Ո Տ Ա Յ Ք Ի Թ Ե Մ

Թեմակալ առաջնորդը Գերաշնորհ Տ. Առաքել եպիսկոպոս •Քարամյսւնն Է: Թեմի տա

րածքում գործում Է 10 եկեղեցի: Թեմում հոգևոր սպասավորությունև իրականացնում Է 29

եկեղեցական 10 քահանա, 6 սարկավագ, 13 դպիր, իսկ թեմական կառույցներում ընդգըրկ- վւսծ են 103 աշխատողներ:


Թնմն ունի 7 կիրակնօրյա դպրոց, ոտ հաճախում է շուրջ 800 աշակերտ: Տարվա ընթաց

րու մ հիշյւպ դասընթացներին և կիրակնօրյա դպրոցներ հաճախող երեխաների համար

կազմակերպվեք են ուխտագնացություններ թեմի ն Հանրապետության մի շարք եկեղեցի

ներ ու սրբավայրեր:

Ընթացիկ տարում իրւսկաեացվեւ 1. «Տորջ Մագիեևսյան» ճամբարին կից մրգատու այ

գու հիմնադրման ծրագրի' պարսպապատման աշխատանքները:

Ուրախությամբ տեղեկացնում ենք, որ թեմի ցանքերով Չարենցավւսն քաղաքում ձեռք է

բերվե| մի կառույց, որր սեփականաշնորհվե[ I; ե ծրագրված է վերւսծե| Հա յորղյաց Տան:

Գ Ո ՒԳ Ա Ր 11Ց Թ Ե Մ

Թեմակալ առաջնորդն I; Գերաշնորհ Տ. Սեպուհ եպիսկոպոս Չուլջյանը:

Թեմա մ հոգևոր սպասավորությունն իրականացնում ևն 12 եկեղեցականներ, որոնցից 6-ը

կուսակրոն և 6-և ամուսնացյւպ քահանաներ են:

՚ Թեմի բոլոր գործող եկեղեցիներում անխափան մատուցվեյ ևն կիրակնօրյա Ս . Պա տ ա

րագներ. կատւսրվև| խորհրղակսսրարություևներ, կազմակերպվի գաևագաև տոնախմբու

թյուններ բազմաթիվ հսւվատացյա|նևրի մասնակցությամբ:

Թեմի Ք Դ Կ -ի ոճերով շարունակվում I. հրատարակվել «Հայրենիք և Եկեղեցի» մանկա

պատանեկան ամսագիրը, որն անվճար բաժանվում է թեմի դպրոցներին: Քարոզխոսութ֊

յուևեեր են կազմակերպվում յուրաքանչյուր չորեքշաբթի Վանաձորի Երիտսաստդաց միու-

թյան համար, յուրաքանչյուր հինգշաբթի' Վանաձորի Ս. Աստվածածին եկեղեցում հավա

տացյալ ժողովրդի համար, ամիսը երկու անգա մ42ԴԿ ուսուցիչների համար:

Տեղակաև ռադիոյով և հեոաստաա|իքներով ամեն օր եթեր են հեռարձակվում դաներին

և եկեղեցակաև արւսրողություևներին նվիրված հոգևոր հադորղամեեր:

Աևցևոդ տարում ևս թեմի «Ծիծեոևսւկ» մանկական ամառային ճամբարում հանգստա

ցել եե Լոռու և Տավուշի մարզերի որր և կարիքավոր րևտւսնիքևևրի ավելի քաև 600 երեխա

ներ: Թեմի նախաձեռնությամբ նաև բակւսյիև հոգևոր ճւսմբարեևր ևև կազմսւկևրպվե| որոշ

համայնքներում:

Շ Ի Ր Ա Կ Ի Թ Ե Մ

Թեմակալ առաջնորդն է Գերաշնորհ Տ. Միքայել եպիսկոպոս Աջապահյանը: Թեմում

հոգևոր սպասավորությունն իրականացնում 1: 9 եկեղեցակաև' մեկ կուսակրոն և 8 սւմուս-

ևւսցյւպ քահանաներ: Թեմական տարբեր կառույցներում աշխատում են 200 աշխւսրհա-

կսւնևեր:

Շիրակի թևմում ևս կատարվել են եկեդեցաշինակսւն որոշակի աշխատանքներ.

Հիմնականում ավարտվել են Աշոցքի եկեղեցու վերակառուցման աշխատանքները: Տա

կավին մնացել են զանգակատների կառուցման, սալահատակի ներքին հարդարման և տա

րածքի բարեկարգման աշխատանքները:

Ի ցավ սրտի տեղեկացնում ենք. որ բարերարի ֆինանսական դժվարությունների պատ

ճառով դադարել I. Ամասիսւյի եկեղեցու կառուցումը:

ս и . Աստվածածին Н А М И * * * * ■

րոդուրյան աաջ6ո11դարլ„նի հովանու ներրո ղործոդ 10 խմբակներում2 |7 ի ս վ ? 8 ա Կ 500 երեիւաներ: Համնմափաբսւբ աոավհ, մհ» քւվով սաներ ունեն

ս 1 ն հ ր կ ա անգամ «Ցայգ» հհոոատաաւիքով շարունակվում է կանոնավոր կերպով

հէասւէմակվեւ «էկիցի ,« .*» կրոնական հաղորդաշարը: Ս֊արկայիե , մյոա հեսոալրաայիր-

նեոով ես կանոնավորապես տնսաեյարնր են հեալւրմակվոլմ Աոաշեորդարաեի ղոբծանե-

“ „7ան մասին: Անխափան շարունակվում Է լույս ւրեսեել րեմի -Ս . Յորվհրր. ամսաբերք,,,:

Շարունակվում Է հանրակրթական դպրոցների և «Հայ Եկեղեցու պատմություն» առար

կայի ուսուցիչների վերապատրաստության ծրագիրը:Հաոիճի վանքին կից անասնապահական տնտեսությանն ավելացել Է եւսե Աշոցքի

անասնապահական տնտեսությունը:Սոցիալական ո լո ր տ ո ւ մ շարունակվում են Կանադայի, Ա Մ Ն -ի Արևելրսն ե Արևմտյան

թե մերի, ինչպես նւսև Գերաշնորհ Տ. Փսաեե եպիսկոպոս Ավետիքյաեի հայթայթւսծ միջոց

ներից նյութական օժանդակության բաշխումը թեմի կարիքավոր ընտանիքներին, որը կա

տարվում Է Առաջնորդարանի միջոցով:

ԳԵՂԱՐ-ՔՈՒ՜ՆՅԱՑ Թ Ե Մ

Առաջնորդական տեղապահն Է Տ. Դերենիկ վարդապետ Դավթյանը: Թեմում գործում Է

9 եկեղեցի: Թեմում հոգևոր սպւսսավորաթյան են կատարում 3 ամուսնացյալ քահանաներ:

Մեր օրհնությամբ և առաջնորդական տեղապահի գիտությամբ թեմում քահանայագործում

են նան Սևանի Վւսգգենյսւն Հոգևոր Դպրանոցի փոխտեսուչ Արժանապատիվ Տ. Մինւսս

քահանա Մարտիրոսյանը և Կրւսսնոսեւսկում բանակային հոգեվոր ծառայություն կատա

րող Արժանապատիվ Տ. Ներսես քահանա Շահնւսգստայանը: Թեմական կառույցներում

աշխատում եե 13 աշխարհականներ:

Անցնող տարվա ընթացքում թեմի բոլոր եկեղեցիներում կատարվել եե ծիսական արա

րողություններ:Շարունակվում եե որոշակի աշխատանքներ եկեղեցաշինության ասպարեզում: Այսպես'

շարունակվում Է Գավառի Ս. Աստվածածին եկեղեցու տարածքի բարեկարգումը: Վերւսևո-

րոգվել Է Առաջնորդարանի տանիքը, շքամուտքի աստիճանները, սալիկապւստվել 1: Առաջ

նորդարանի դիմացի ճանապարհը, վերանորոգվել եե կանաչապատ տարածքները: Բարե

կարգման աշխատանքներ եե կատարվել նաև Հացառատ թաղամասի Ս. Գրիգոր Լուսա

վորիչ և Ս. Աստվածածին եկեղեցիների, ինչպես և հիեւսվուրց Մաքենյաց վանքի տարածք

ներում:

Թեմի գործունեությունը պարբերաբար լուսաբանվում Է «Գավառ» հեռուստասւլիքով

հեռարձակվող թեմական «Եկայք առ Իս» հեոուստահաղորդւսշարով:

< 2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 63

Թնմից ներս գործում I: վարդենիսի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու կիրակնօրյա դպրո

ցը. ինչպես նաե շաբաթական երկու անգամ հոգևոր զրույցներ են կազմակերպվում ճա մ

բարակ գյուղում:

Թեմու մ իրականացվում ևն նաև համակարգչային դասընթացներ:

Թեմի նախաձեռնությամբ պարբերաբար հագուստ և դրամական օգևություև է հսւտ-

կւսցվեյ սոցիաւապևս անապահով ընտանիքների:

Ս Յ Ո ՒՆ Յ Ա Ց Թ -ԵՄ

Թեմակալ առաջնորդն է Գերաշնորհ Տ. Աբրսւհամ եպիսկոպոս Մկրտչյանը: Թեմն ունի

20 գործող եկեղեցի: Յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի իր ծուխը: Թևմում հոգևոր ծառայություն

են իրականացնում 4 ւսմուսնացյալ և 2 կուսակրոև քահանաներ:

Թեմական կառույցներում աշխատում են 38 աշխարհականներ: •

Անցնող տարվա ընթացքում ևս թեմի բոլոր եկեղեցիներում կատարվե| եև պսակի, մկըր-

տո1թյաե խորհրդակատարություններ և այլ ծիսաարարոդություններ:

հ ո գ -ե հ ս ՜ն գ ի ծ տ մ ա յ ր ш м ш - ս ո ւ ր բ է տ մ ի ա ծ ն ո ւ մ

Մայիսի 9-ին Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածևում, Երջանկահիշատակ Գևորգ Զ Չորեթչյւսն

Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի շիրիմի մոտ, Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գստեգիե Բ Ամենայն Հայոց Կա

թողիկոսի հանղիսւսպետությսւմբ, կատարվեց հոգեհանգստյւսն արարողություն' ի հիշա

տակ երանաշնորհ հայրեեասեր Հայրապետի և Երկրորդ Համաշխարհային պատերազմի

ընթացքում գոհվսւծ բյուրավոր հայորդիների:

Հոգեհանգստյւսն պաշտոնին մասնակցում էին Մա յր Աթոո Սուրբ էջմիածնի բարձրաս

տիճան հոգևորականներ ու միաբաններ:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

;շօ օ 5 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 65

«Ս. ՍԱՀԱԿ ֊ Ս. ՄԵՍՐՈՊ» ՇՔԱ՜ՆՇԱ՜Ն ԼԻԲԱ՜եԱ՜ՆԱՀԱՑ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ ԺԻՐԱ6Ր ՆԱՑԻՐԻ (ԽՈՍՈՒ՜ՆՑԱՆԻՆ

Մայիսի 17-ին Մա յր Աթոռ Ս. էջմխսծնումՆ.Ս.Օ.Տ.Տ. Դսւրեգիե Р Ամենայն Հա յոց Կ ա

թողիկոսը «Ս. Սահակ - Ս. Մևսրոպ» շքանշան հսւնձնեց ւիրանանսւհայ գրող և հրապարա

կախոս. «Նայիրի» շաբաթաթերթի խմբագիր ժիրւսյր Նայիրի Թոսունյսւնին' հասարակա

կան և զրական-մշսւկութային արդյունաշատ գործունեության 55-րդ տարեդարձի առիթով:

Շքանշանի հանձնման արարողությանը բացման խոսքով հանդես եկավ Մ ա յր Աթոռի

մխսրան Տ. Ներսես ւսրքեպս. Պոզաւտսլյանը անղրւսդաոնսւ[ով մեծստյւպի վաստակին ե

նշևտվ. որ ժիրւսյր Նւսյիրին իր գրիչը ոչ միայն ի սպաս I: ղրե| հայ դպրությանը, այլև նրա

նով պայքար 1; մղել հւսևուև Հայրենիքի և Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիսւնի: Ապա «էջ Միածինն

ի Հօրէ» շարաևւսևի երգեցողության ներքո ներս բերվեց Հւսյրապետակաև Սրբատառ Կոն-

ղւսկր, որն ընթերցեց Մա յր Աթոռի դիվանւսպետ Տ. Արշակ ևպս. 1սաչատրյսւևը:

.«...Ս՚ևծսւրգո պրե ժիրւսյր Նայիրի, Ձեր կյանքի հիշարժան այս հանգրվանը Դուք դի

մավորում եք մտավորականի ազգօգուտ գործունեության հարուստ վաստակով, ճանաչված

ու սիրված հավատավոր մեր ժողովրդի կողմից:

Տասնյակ տարիներ Դուք ևդե| եք պատասխանատու խմբագիրը «Արարատ» օրաթեր

թի՛ Ձեր ջսւևքերր ևերղնեւով, որպեսզի պարբերականը շարունակի մեր (1ոդովրղի զավակ

ներին հաղորդ դստձևե| սվւյուռքահւսյ հւսմւսյևքներում. Մա յր Հայրենիքում ն մեր Սուրբ

Եկեղեցու կյւսևքից ներս ւրևդի ուևեցոդ կարևոր իրադստձություևներիե' նպւսստե|ով նրանց

հոգիներում ազգւսևվեր ոզա ու նկարագրի ձևավորմանն ու պսւհպանմանր: Նույն նախւսև-

ձւսխևդրությսւմբ Դուք այսօր հրատարակում եք «Նայիրի» շաբւսթաթևրթր' շարունակելով

զնւսհատարժան ծառայությամբ Ձեր ավանդը րերե| ւսզգայիև մեր կյանքի շինությանն ու

պայծառությանը:

Արդյունաշատ I. նաև Ձեր ստևղծազործւսկաև գործուևևաթյուևը, որի վկայությունը Ձեր

հեղինակած և խմբագրած բազմաթիվ զրքևրև եև, հրապարակախոսական հողվածները,

հուշագրություեևերև ու ուսումնասիրությունները:

Մեգ համար մասնավոր գոհունակություն I; հաստատել, որ Ձեր գործունեության ողջ ըն

թացքին Դուք ղրսևորե| եք անկեղծ նվիրում ու նախանձախնդրություն հանդեպ Մայր

Աթոռ Սուրբ էջմիսւծիևը: «Արարատի» էջերում հրապստսւկած Ձեր հողվածներով Դուք

քաջւպերև| եք մեր ժողովրդի զավակներին հակառակ ամեն դժվարության, անխախտ պա

հել հավւստարմությունր Սուրբ էջմիածնի նկատմամբ և որղիւսկաև պատրաստւսկամութ-

յամբ օզւլսսկստություև բերել ևրւս շիևությւսնն ու պայծառությանը: Մենք ժամաևակիև

ականջալուր ու վկա ենք եղե|. թե որքւսև բարձր էր զեահսսրում Ձեր ևկեղեցաևվևր ծառա

յությունները և էջմիածնասեր ոգին երջանկահիշատակ Վւսզզեն Ա Ամենայն Հա յոց Հւսյ-

րսւպետը' հայրական իր սերն ու օրհնությունը բերե|ով հավատավոր հայորդուղ».- ասվում

է Հայրապետական Սրբատառ Կոնդակում:

Շքանշանի հանձնումից հետո ներկաներին իր սրտի խոսքն ուղղեց նաև տիստ ժիրւսյր

Նա յ իրին՝ երախտագիտություն հայտնելով Վեհսւվսսռ Հւսյրապետին բարձր պարգևի հա-

2005

վածէայրենասիրաթյան ն Մ ա յր լ յթՈռ Սուրբ էջմիածնի հարազատ

: Т ^ ^ Ձեր Սրրազնս,4Ո,յն սջի9Լ ա ծ այս շքանշանը վկայում է. որ ես եղել եմ Մ ա յր Աթոռի. Հա յ Եկեղեցու. Հայրեեի-

Սքքհաոաօատ զավակը, որ իր հոզհմտավոր զործուեեությամբ. իր հասարակական աշխա-

1 ն օ ո վ թ ն ա ց ե լ ' է այս բարձր պարզնին Ա տիտղոսին: Ո.զո.մ եմ խոնարհաբար

Լ ձ 2 ց ն ե լ որ այսուհետն ևս անմնացորղ պիտի ծաոայեմ իմ համեստ աժերով, իմ կարո-

ոոա,անների չափով հայ ժողովրդի գոյության խորհրդանիշ, ինքնության պահպանման

միջնաբերդ հանղիսացող Հա յ Եկեղեցուն: ...Ես զինվորն եմ-Հայրենիքի և իմ Եկհդհցու»,

մսւսնավորաբար նշեց ժիրւսյր Նայիրին իր խոսքում:Վերջում ներկաներին իր հայրական խոսքն ուղղեց Ամենայն Հա յոց Հայրապետը բար

ձրը գնւսհատելով Եկեղեցու նվիրյալ զավակի'ղեպի Մա յր Աթոռ Սարը էջմիածինը. Հայոց

Եկեղեցին ե ղեպի Հայրենի երկիրը ցուցաբերած սերը և հավատարիմ ծառայությունը:

«Մենք գիտենք, որ ժիրւսյր Նայիրին Սփյուռքի մեր էջմիածնասեր այն զավակներից է. որ

կանգնած 1: եղել միշտ Հայրենիքի և Սուրբ Էջմիածնի կողքին և ծառայել անձնվիրումով:

Դժվարին ժամանակներ Էին, և քաջության Էր պետք խոստովանելա. հայտարարելու, որ

տվյալ անձը Հայրենիքի կողքին կանգնած անձնավորություն Է ն Էջմիածնասեր անհատ,

որովհետև Հայաստանի կողքին լինել' նշանակում Էր կոմունիստական գաղափարախոսու

թյան ծառայելու պիտակ աոնե| իր վրա: Բայց քաջությամբ նրանք կանգնած Էին հայրենա

սիրության այղ պատնեշի վրա և առաջնորդում Էին հոծ այն խմբին մեր զավսւկևերի. որոնք

քաղաքականությունից վեր և քաղաքականությունից դարս իրենց հոգում կրում Էին սևրը

դեպի դարավոր մեր Հայրենի երկիրը և մեր՜ նվիրական Սուրբ Աթոռը'Սուրբ Էջմիածինը:

...Մենք վստահ ենք, որ այդ տարիների ընթացքին բազում հայորդիներ կրթվել, դաստիա

րակվել ու ներշնչվել են հայրենասիրության ու եկեղեցասիրության Ձեր ոգով: Ձեր սևրաևդ-

ների ոգին Էր նաև, որ ծնեց անկախությունը մեր Հայրենիքի»,- ասաց Հա յոց Հայրապետը'

մաղթելով, որ առավել արգասաբեր դառնա հրապարակախոսի իր գրիչը և բազմարդյուն'

նվիրումն ու ջաեքերը. որ տիար ժիրա յր Նայիրին ներդնում Է հսւյ ւրագրության ծառայութ

յան կւսրնոր գործին:

ՄԱՅՐ ԱՌՈՌ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄԻԱԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ՇՔ

ԱՆ

ՇԱ

ՆԻ

ՀԱ

ՆՁ

ՆՄ

ԱՆ

ԸՆ

ԹԱ

ՑՔ

ՈՒՄ

֊ .'2005 ԷՋՄ1>Ս,ԾԻՆ Ե 67~ 4. ------ ■

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵ՜ՆԱՅ՜Ն ՀԱ6ՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ ՕՐՀՆՈՒԹ-ՑԱՄԲ ԿԱՏԱՐՎԵՑ ԱՏԱՄՆԱԲՈՒԺԱԿԱՆ

ԲԱՐԵԳՈՐԾԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԻ ԲԱՑՈՒՄԸ

Մայիսի 1-ին էջմիածնում Ամենայն Հայոց Գարեգին Բ Կաթողիկոսի օրհնությամբ և

Г, «Ֆրանսիայի Բուշ-ղւու-Ռոն նահանգի վարչական խորհրդի նախագահ Ժան-Նոնլ Գերինիի.

Р ֆրանսահայ «Բարձունք 5165»» բարեգործական կազմակերպության անգամների ու էջմի-

՚յ սւծնի քսպաքապետ Հրաչիկ Աբգարյւսնի մասնակցությամբ կատարվեց նոր ատամնւսբա- 1> <1ական կենտրոնի բացման արարողությունը:

Ատամնաբուժական կենտրոնը կգործի դեռևս 1902 թ. երջանկահիշատակ Մկրտիչ

1 Խրիմյան Ամենայն Հա յոց Հայրապետի օրոք կառուցված Մա յր Աթոռի նախկին հիվանդսւ-

յ նոցում: Հիվանդանոցի շենքը, որ վերադարձվե| է Մայր Աթոռ Ս. էջմիսւծնին, երկու տար-

յ Վ111 ընթացքում հիմնովին նորոգվեց ժսւն-Նոել Գերինիի ն ֆրանսահայ «Բարձունք 5165» | բարեգործական կագմւսկերս|ությաե (Մստսել) ջսւեքերով:

«Այս ատամնաբուժարանի վերականգնումը մեր երկու պետությունների Ժողովուրդների

1 համագործակցության, գեղեցիկ ու բարի վկայությունն է»,- ողջունե|ով հյուրերին՝ ասաց 1 Ամենայն Հայոց Հայրսւպետը:

Ատամնաբուժարանի բացման առիթով իրենց խոսքն ասացին նան պրն Ժսւն-Նոել Գև-

I րինին և «Բարձունք 5165»» կազմակերպության փոխնախագահ Ո-ոբերտ Ագիւագյանը:

Ատամնաբուժւսրանր բարեգործական է, որտեղ հիվանդներր բուժում կստանան ան-

ւ վճար: Նմա ն բարեգործական ծրագրեր «Բարձունք 5165» կազմակերպությունն ու Ժսւն-

Նոեւ Գերինին իրականացնում են նան Հայաստանի մյուս մարգերում: Ժսւն-Նոեւ Գերինին.

ւ որպես գնահատություն իր հայանպաստ գործունեության. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց

՚ Կաթողիկոսի կոնղակով պարգեատրվե| I. Հա յ եկեղեցու «Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ»I բարձրագույն պարգևով:

Արարողությանը ևևրկւս էին նաև Մա յր Աթոռի միաբւսեներ. Հայաստանում «Ֆրանսիայի

՚ արտակարգ ն լիազոր դեսպան Անրի Կյունին և Մստսելից ժամանած հյուրեր:

Ատամնաբուժարանի բացման արարողությունից հետո հյուրերը Վեհա վսսռ Հա յրա պ ե

տի հետ մասնակցեցին կիրակնօրյա Ս . Պատարագին: Այնուհետև այցելելով էՅիծեոնւսկա-

բերղ'իրենց հարգանքի տոտքր մատուցեցին 1915 թվականի Հա յոց Մ եծ եղեռնի գոհերի ւ հիշատակին:

I

Մ Ա Յ Ր Ա Ռ Ո Ռ Ս Ո Ւ Ր Բ Է Ջ Մ Ի Ա Ծ Ն Ի Տ Ե Ղ Ե Կ Ա Տ Վ Ա Կ Ա Ն Հ Ա Մ Ա Կ Ա Ր Գ

տ ՏԱՃԱՏ ԱԲԵՂԱ ԾԱՏՈՒՐՑԱ՜ՆԻ ֊ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷԶՄԻԱԾ-ՆԻ ՄԱ5Ր ՏԱՃԱՐՈՒՄ

մ ա տ ո ւ ց վ ա ծ ս . պ ա տ ա ր ա գ ի ՜ն(1 մայիսի 2005 Р-)

«Ես եկի զ/ւ զկհսմա աևիցին. հւ шпии1ц

հա անիցիէւ»■'(Հովհ. ժ 10)

«Յանուն Հօր եւ Որդտյ էո Հոգտյն Սրբոյ. ամէե»: ■Г т п * 40 օրեր են անցել այն օրվանից. եՐԲ Հա յ Առաքելական Սա րբ Եկեղեցին տվեց

հրե շտ ա կա ծն ավետիսը մեր Տիրոջ Հիսաս Քրիստոսի Հրաշափառ Հ ա ր դ յա ն ավետեց

ն Իո սուրբ խորաններից օրհնաբեր ողջույնը փոխանցեց հավատավոր Իր գավակներին

սան Ով «Քրիստոս յարեւա Ի մեռելոց: Ձեգ եւ մեգ մեծ սսետիս: Օրհնեաւ է Ցարութխեն Քրիստոսի»՛ Եկեղեցին մեր հոգեորակաեսւց և աշխարհակաեաց համախմբությամբ օրհ

նեց Հարությունը Քրիստոսի ե Դավիթ մարգարեի շոտթերից բխած բառերը սաղմոսեց

«Յարիցէ Աստուած եւ ցրուեսցին ամենայն թշնամիքՆորւս» (Սաղմ. Կ է 1-2):Դավթյան այս արտահայտությամբ էր. որ հրեշտակը ողջունեց յուղաբեր կանանց և

ամբողջ մարդկությանը՝ասելով. «Այստեղ չէ, այլ հարյավ» (Ղուկ. Ի Դ 6): Այստեղ չէ այւես

Նա . Ում փետրում եք և «Ինչու Ողջին մեռյալների մեջ եք փետրում» (Ղուկ. Ի Դ 5). չէ' որ

ղեո՚Իր կենդանության ժամանակ էր ասել. «Իշխանություն ունեմ այն տալու և իշխանութ

յուն անեմ վերստին այն առնելու, այս պատվերն Իմ Հորից ստացա» (Հովհ. ժ 18): Չէ՛ որ

գայթակղության առիթ էին դարձել իսրայելացիների համար տերունական բառերն այն,

երբ Հիսուս խոսում էր Իր մարմնի տաճարի մասին' ասելով. «Քանդեցեք այդ տաճարը, և

երեք օրվա ընթացքում այն կվերականգնեմ» (Հովհ. Բ 19), և նմանատիպ բագում այլ վկա

յություններ են հիշատակվում Սուրբ Գրքում Քրիստոսի Խաչելության ե Հարության վերա

բերյալ:Այսօրվա ճաշա Ավետարանից վերցված բնաբանը ևս գալիս է փաստելու Հարության

խորհուրղը և իրողությունը' «Ես եկա, որպեսգի կյանք ունենան և առավել ևս ունենան»

(Հովհ. ժ 10). և նույն Ավետարանի մեկ այ| մասում ասում է. «Եվ դուք չեք կամենում դեպի

Ինձ գալ. որպեսգի կյանք ունենաք» (Հովհ. Ե 40): Ո՞ր կյանքի մասին է խոսում Երկնավոր

մեր Վարդապետը, բարի և քաջ Հովիվը մեր. մի՞թե Քրիստոսից սւոաջ կյանք գոյություն

չուներ, իսկ եթե կյանք կար. ապա ինչո՞ւ է Քրիստոս ասում՛ «Ես եկա, որ կյանք ունենան»:

Շարակնոցում ասվում է. «Որ համբերեաց խաչի եւ եդաւ ի նորափոր վիմի եւ աստոււս-

ծային յսւրութեամբե գմւսհացեալսն վերածեաց ի կեանս», այսինքն' Ն ա , Ո վ համբերեց

Խաչի մահվան ն ղրվեց նորափոր վեմի մեջ. Ն ա էր, որ աստվածային Իր Հարությամբ մա

հացածներին անմահ ու հավիտենական կյանք պարգևեց: Քրիստ ոս Ինքն է վկայում Իր

մասին' ասելով. «Ես իսկ եմ Յարաթխն եւ Կեաեք. որ հաւատայ Յիս, թէպէտ եւ մեոսւնի'

կեցցէ» (Հովհ. Ժ Ա 25): Ուրեմն, Հիսուս'Ինքը Կյանքը հավիտենական, եկւսվ, որպեսգի ապ

րեցնի. վերականգնի ու վերանորոգի մեր կյանքը, չթողնի այն մահվան ստվերների մեջ:

. 2005 ** ■— —

ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 69

~ Որդին Աստծո Հարուցյալ Փրկիչը մեր. Իր Հարությամբ տվեց մեզ համարձակությանը հաղ

թական կանգնելու մահվան աոաջ և ասելու. «Ո՞ւր է, մահ, քո հաղթությունը, ո՞ւր է, գերեզ-

մւսն, քո խայթոցը» (Ա Կորնթ. Ժ Ե 55):

Եվ, իրապես, այսօր, երր մենք ազգովի ոտքի ենք ելել' միահույլ դատսւպարտելու մեր

(1ողու|րղի հանդեպ օսմանյան Թուրքիայի կողմից 20-րդ դարասկգբին կատարած ոճրա

գործությունը, մեր սրտերում ն հոգիներում իշխող զգացումը մեգ թելադրում է, որ հսւրութ-

յանր հավատացող և հարությամբ ապրող մարդը'հայ քրիստոնյան, երբեք չի կարող ծնկե|

ոչ մի բռնության և կամ նեղության առջև, ք՜անզի «ընկլսո մահ ի յադթութխն». այսինքն'

«մահը կող գնաց հաղթության» (Ա Կորնթ. Ժ Ե 54):

Անշուշտ, դաոն տարիներն այսօր անցյալ են դարձել մեզ համար, սակայն երբեք չեն

անցել, չեն հնացել ու չեն մոռացվել, որովհետև Քրիստոսի Հարությամբ լեցուն կւսրոդացե[

ենք դուրս զսղ գերեզմանված վիճակներից'արդար ու համառ պայքար մղե|ով մեր հոգինե

րը հավատքով սնոդ մեկ Եկեղեցու ն մեկ Հայրենիքի անսասանության համար: Քրիստ ոս

մշտապես քաջալերել է մեզ Իր ոգևորիչ արտահայտությամբ' «Մի' խոովեսցին սիրտք ձեր.

այլ հաւատացէք յԱստուած, ևւ Յիս հսոատացէք». «Թոդ ձեր սրտերը չխռովվեն, այլ հավա

տացեք Աստծուն և Ինձ հավատացեք» (Հովհ. Ժ Դ 1), և հետո ավելացնում է. «Յաշխւսրհի

աստ նեղութխն ունիցիք, այլ քաջալերեցարուք զի Ես յսւդթհցի աշխարհի» (Այստեղ՝ աշ

խարհում նեղության պիտի ունենաք, սակայն քաջւպերվեցեք, որովհետև Ես հաղթեցի աշ-

խարհին) (Հովհ. ԺԶ՚ՅՅ):

Արդ, քանզի գիտենք աներկբայորեն, «գի Աստուած ընդ մեզ է», հնարավո՞ր է արդյոք,

որ մեզ տկար ու պարտված զգանք, կամ ինչպե՞ս կարող ենք Կյանքը թողնել և մեր կյան

քում մահն ուղեկից մեգ դարձնել: Չէք որ Կյանքն Ինքը մեգ ընդառաջ եկավ' մեր վերքերին

դարման դնելու, սպիացյալ վերքերը մեր գիևով եւ ձեթով օծելու, բուժելու և այդպես խնամք

տանելով' մեզ տեր ա պաշտպան կսւնգնե|ու:

Փառք Ք եզ , Տեր, որ աևսսւհման գթությամբդ խնայեցիր ազգիս Հա յոց' ամենահաս

Ձեռքդ պարզե|ով և ոտքի կւսևգնևցնելով Ք ո պատկերով ու նմանությամբ ստեղծված արա

րածներիս: Փառք և գոհություև Ք եզ , ով Աստված մեր Սրբագաև Հայրերի, Արարիչ ևրկևի և

ևրկրի, Ք ո օգնությամբ միայև փրկվեց ու ապրեց (1ողովուրդը Հայոց, հակառակ որ բազմիցս

գերեզման իջեցվեց, սակայն և ւսևգևրևզմանելի ու հավետ հստուցյւպ մնաց և չբավարար

վեց հարուցյալ մևւպով, ւսյլ ապրեց հարութեևակաև Իր կյւսևքը' անհատնում ստեղծագործ

իր աշխատանքով, հավատքով իր սուրբ, առ Ասգւված ունեցած հայսով իր հաստատուն և

քրիստոսյաև սիրով առլեցուն:

Թ ող որ այսօր, սիրելիք, որպես Քրիստ ոսով վերածնված նոր ժողովուրդ, նորոգենք

քրիստոսապւսրգև հավատքով ձևավորված մեր կյանքի ուղին, աղի, որ բացված Է մեգ հա

մար Աստվածորդու'Հիսուս Քրիստ ոսի Հարության շնչով, որը լուսավորել ու միշտ պայծառ

է պահև| մեր ազգի միտքն ու գիտակցությունը:

«Օրհնութխև Հա յր Աստուծոյ, Աէր Միւսծևի Նորա '3իսուս Քրիստ ոսի եւ Շնորհ Հոգւոյն

Աստուծոյ հանւսպագ եղիցին րնդ ամենեսեանս. սւմէն»:

տ. ՜ն ա ր ե կ ա բ ե ղ ա ա վ ա գ յ ա ՜ն ի ֊ք ա ր ո զ ը ՝ ԽՈՍՎԱԾ ս . է ջ մ ի ա ծ ՜ն ի մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

հ ա մ բ ա ր ձ մ ա ՜ն տ ո ՜ն ի ն մ ա տ ո ւ ց վ ա ծ ս . պ ա տ ա ր ա գ ի ն

(5 մա յիսի 2005 р.)

«Ա յսօր հ ա մ բ ա ր ձս տ փ ա ոօք ի յհ ր կ ի հ ս հւ

զկոա ա ծիև ւէւսրմիևդ ֊Քո հրա շսւփ ա ոա պ Լս

լուսա զա րդհցհբ»:

(ժամագիրք)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգւոյն Սրբոյ. ւսմէե»:Սիրելի հավատացյալ քույրեր ե եղբայրներ, ահա այսպես է նկարագրում օրվա ժամա

մուտը Քրիստոսի համբարձման դրվագը, որը տեղի ունեցավ Ն րա հրաշափառ Հարությու

նից ճիշտ 40 օրեր հետո:Քրիստոս հարությունից անմիջապես հետո երկինք չվերացավ, որպեսզի հաստատի 1՝ր

հարությունը բազում ձևերով: Նախ մի քանի անգամ երևաց Իր աշակերտներին, ինչպես

ասվում է Հովհաննու Ավետարանում. «Այս երրորդ անգամն էր. որ Հիսուս երևաց Իր աշա

կերտներին' մեռեւներից հարություն առնելուց հետո» (Հովհ. Ի Ա 14): Տերը հարությաևից

հետո կերավ և խմեց Իր ծառասերի հետ. Վարդապ ետ ը'Իր աշակերտների հետ. Առաքողը'

առաքյալների հետ: Տերը չուներ կարիք ուտելու, սակայն կերավ, որպեսզի առւսվեւ ևս

հաստատի, որ Իր հարությաեը ստույգ է, հայտարարելով, որ այն մարմնով, որով կրեց

ամեն տեսակ անարգանք ն խւսչի մահ. նույն՚մստմնով էյ հարություն առավ:

Ինչպես Քրիստոս ստուգւսպես հաստատեց, որ մեռավ, այնպես էլ պետք է հաստատեր,

որ ստուգւսպես հարություն է առեւ: Որովհետև հարությունից հետո եթե մեկ անգամ երևար

աշակերտներին ն ապա համբարձվեր, կասկածանք կառաջանար աշակերտների մեջ. թե

ճշմարտապես հարություն չի սաել, ւսյլ թվացյալ: Դրա հւսմստ հարությունից հետո քառա

սուն օր մնաց ն շատ անգամ երևաց սւռաքյւպեհրիե և կերավ ևրաեց հետ ու խոսեց և վե

րացրեց նրանց սրտից բոլոր կասկածները:Քրիստոս քառասուն օր հետո համբարձվեց, որովհետև Ն րա մահվան պատճառով քա

ռասուն ժամ տրտմեցին Իր աշակերտները, քանի որ Տիրոջ հարությանը գիշերը եղավ, իսկ

աշակերտներին արշալույսին երևաց, որի համար էլ ստացվում է քառասուն ժամ, և դրա

փոխարեն պետք էր քառասուն օր ուրախանալ, որը ցույց է տալիս, որ այն փոքր տրտմութ

յան համար, որ այստեղ կրում եեք հանուն Քրիստոսի սիրո, այնտեղ մեծ մխիթարության

ենք արժանանալու:

Դարձյալ, Հորդանանում մկրտվելուց հետո Ս. Հոգուց անապատ տարվեց, և քառասուն

օր ու գիշեր մնալով հաղթեց վարձողների առաջնորդին, այսինքն' սատանայիև, և դրաևով

մեզ զորացրեց արիաբար մարտնչել ընդդեմ ախոյանի' ասելով. «Քաջալերվեցե՜ք, որովհե

տև հս հաղթեցի աշխարհին» (Հովհ. Ժ Զ 33):


Համբարձվեց Քրիստոս, որպեսգի Սուրբ Հոգին մեգ առաքի'ըստ հետնյալ խոսքի. «եթե

Ես չգնամ. Մխիթարիչր ձեգ մոտ չի գա. իսկ եթե գնամ, նրան կուղարկեմ ձեգ մոտ» (Հովհ.

Ժ Հ 7):

Համբարձվեց Քրիստոս, որպեսգի մեր հույսը մեծանա, որովհետև ասաց. «Եվ եթե գնամ

և ձեգ համար 1;| տեղ պատրաստեմ, դարձյալ կգամ ն ձեզ կվերցնեմ Ինձ մոտ, որպեսգի ոտ

Ես փնեմ. դուք նս այնտեղ |ինեք» (Հովհ. Ժ Դ 3): Քրիստ ոս մեր բնությունր մեգանից առաջ

տարավ Իր հետ ավելի վեր, քան բո|որ երկինքները, ն մեգ հույս տվեց, որ մենք էլ ենք այն

տեղ հասնելու, ինչպես ասում է Հովհաննես Ավետարանիչր. «...և ուր Ես եմ, այնտեղ կ|ինի

և Իմ ծաոան» (Հովհ. Ժ Բ 26):

Սիրելի հավատացյալներ. Քրիստոսի համբարձման ղրվագը նկարւսգրե[իս Ղուկաս

Ավետարանիչր գրում է. «Ապա նրանց տարավ-հանեց մինչն Բեթանիա և, բարձրացնեւով

Իր ձեռքերը, օրհնեց նրանց: Եվ մինչ Ն ա օրհնում է՜ր նրանց, բաժանվեց նրանցից ն դեպի

երկինք էր վերանամ: Իսկ նրանք երկրպագեցին Հիսուսին ե մեծ ուրախությամբ վերադար

ձան Երասսւղեմ» (Ղուկ. Ի Դ 50 - 52)

Բեթւսնիայից' Ձիթեևյսւց լեոան վրայից համբարձվեի ցույց է տալիս, որ Ադամի սգո

տունը երկնքում ուրախության վւոխվեց, քանի որ «Բեթւսնիան» սգի ա չարչարանքների

տուն է թարգմանվում, որր խորհրդանշում է սգի ու չարչարանքների այն երկիրը, ոտ ընկավ

մեր բնությունը դրախտի վայելչությունից:

Եվ ինչպես Բեթւսնիան մոտ է ներքին Երուսաղեմիե. այսպես էլ ներքին աշխարհը, ուր

մենք ենք բնակվում, մոտ է Վերին Երուսադեմին, և եթե կամենանք, փութով կբարձրանանք:

Գործք Աոաքելոցում ասվում է. «Եվ երբ այս խոսքերն ասաց, մինչ նրանք դեռ նայում

էին. երկինք վերացավ» (Գործք Ա 9): Քրիստ ոս երկինք համբարձվեց աշակերտների աչքի

առաջ, որպեսգի աշակերտները պարզորոշ տեսնեն Ն րա համբարձվելը, որովհետև հարու

թյան սւվարտր տեսան նշաններով և խոսելով Ն րա հետ, իսկ սկիզբը չտեսաև. իսկ հսւմ-

բստձվե|իս սկիզբը տեսան, իսկ ավարտը ոչ, և երկինք գնալու մասին հրեշտակներից իմա

ցան, ովքեր ասում էին. «Ո'վ զափփացիներ, ինչո՞ւ կանգնած նայում եք երկևքիև. այս Հիսու-

սը, որ ձևր միջից երկինք վերացավ, պիտի գա նույն ձևով, ինչպես տեսաք Ն րա երկինք

գնսւլր» (Գործք. Ա 11):

«Իսկ նրանք երկրպագեցին Հիսուսին ե մեծ ուրախությամբ վերադաձան Երուսադեմ»

(Ղուկ. Ի Դ 52):

Ուրախացան, որովհետև տեսան այդպիսի փառքով վերանալիս Նրա ն, Ում հրեաները

նախատելով խւսչը հանեցին ու սպանեցին:

Պետ ք է իմանալ նաև, որ Տերը երկինք վերացավ հրեշտակների մեծ բաևակևերով ու

սրբերի զնղերով, ովքեր Իր հետ հարություն առան գերեզմանից և Իր հետ էին քառասուն

օր շարունակ, որոնց հետ վերանալով անցավ անմարմինների բոլոր գերաշխարհիկ ղասերը:

Քրիստ ոս համբարձվեց և նստեց Հոր աջ կողմը, այնտեղ, որտեղից եկել էր մեգ համար,

որտեղից եկել էր մեր փրկության ճանապարհը ցույց տալու համար, դրա համար էլ Հիսուս

Իր ևրկրւսյիև առւսքե|ության վերջավորությւսնր պիտի ասեր. «Ելա Հորից և եկա աշխարհ,

դարձյալ թողևում եմ աշխարհը և գևում Հոր մոտ» (Հովհ. Ժ Զ 28):


= = Т Г Г п п и Ձհթենյւսց լեոան վ ր ^ ^ Ր սՎում էր երկինք. ինչպես Ավհտարա- Երբ Քրիստոս իթ յ ^ ձևռքե№ օրհնեց նրԱւնց>>; 0րհնեց երան9 այԱ , հո.

եՈ1մ '՜ԳՐվւ^ , աոաԼ մարդուն ստեղծեց, որպեսզի աոաջին անեծքի դատակնիքը վերց-

Տ Ա աճե^Ի » բազմացնի փրկության Ավետարանը: Ապա երկնաստեղծ սեր երով Օեոնա-

ղրեց աոաաալնԵրիԱ. սպասավորելով: Ջահըեկաւ եղել Էին այն ժամանակ.

) րաէ <<ԴՈ'Փ հք աշխարհի լույսը» (Մատթ. Ե 14): Եվ հիվանդներին օծե, կար-

աոոեավ նրանց սարկավագներ կարգեց: Իսկ արտի աոաջին պտղից ճաշակե, տւպով.

Ո ա ն քահանաներն Էին ուտում, նրանց քահանաներ կարգեց: Ապա հարաթյանից հե-

1ւհ< ե ,ով նրանց Վրա Սարբ Հոգին՝ նրանց եպիսկոպոսներ արեց, և նրանց հանելով Ձի-

թենյաց խո դարձրեց կաթողիկոսներ, ւսմեե ինչ նրանց լիապես շնորհելով:

Ա,սօր մեր Տոնացույցում նշված Է նաե մեկ այլ կարևոր տոն. Հայրապետական Աթոռի

ՍսԻօ Ս Էջմիածնում վերահաստատության: Այն նվիրապետական Աթոռը, որը հաստա

տեցին Քրիստոսի առաքյալներից Ս . Թադեոսն ու Մ. Բարդուդիմեոսը, որն օծվեց և սրրվևց

Գրիգոր Լոաավորչի տեսիլքով, որը հայացվեց Օշակաեի սրբի, այբբեեաստեդծ ու գրսւգտււր

վարդապետ Ս. Մեսրոպ Մաշտոցի անժանգելի գրի պայծառությամբ և որև իր կործսւևա-

մից փրկվեց Ավարսւյրի դաշտում վասն հավատքի մարտնչած Կարմիր Վարդանի հաղթա

նակած սրով:Ուստի, սիրեփներ, այս առիթով շնորհավորում նմ բոլորիդ, մասնավորապես ւսգզիս

Վեհափառ Հայրապետին և մնում աղոթող Հա յ Եկեղեցու Հայրապետական Աթոռի, նրա

գահակափ ն համայն հայ ժողովրդի համար:Հայցելով Տիրոջ սերը, շնորհը և խաղաղությունը բոլորիդ համար, այժմ և միշտ և հա

վիտյանս հավիտենից, ամեն:


Տ. ՈՈՒԲԵՆ ԱԲԵՂԱ ԶԱՐԳԱՐՑԱՆԻ -ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾ՜ՆԻ ՄԱՅՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

ԵՐԿՐՈՐԴ- ԾԱՂԿԱԶԱՐԴԻՆ ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ

(8 մա յիսի 2005 р .)

Սիրելի հավատացյալներ.

Այսօր մենք ամեեքս հավաքվել ենք սրբարար այս աղոթավսւյրոււք միասնաբար ադոթե-

|ու ն հաղորդվելու, ողջուեելու ե փառաբանելու մևր Փրկչիե ն Ն րա թագավորությունը «Օվ

սաննա. օրհնյալ լինես ղու, որ գալիս ես Տիրոջ անունով» (Հովհ. Ժ Բ 13) ավետարանական

հանգերգով: Այսպես տակավին երկու հազարամյակ առաջ Հրեսւստանի ժողովուրդր ող-

ջունել 1.ր Նրա ն Իր'Երուսադեմ հաղթական մուտքի ժամանակ:

. Այսօր մենք' քրիստոնյաներս. միւսխմբւյե| ենք մեր հոցնոր ու ւսգգային սրբավայրում՜

ապրելու ն մեր կյանքում ա պ րեցնեի այս անգամ արդեն երկրորդ Ծաղկազարդի խորհուր

դը, տոն, որ ներհատուկ I. միայն մեր սւզզին ու մեր Եկեղեցուն: Ք ի չ աուսջ ընթերցված Ավե

տարանը և օրվա շարականն ամբողջապես վերհանում և ներկայացնում են տոնի ողջ

իմաստն ու բովանդակությունը: Եթե Աոաջին Ծաղկազարդը Քրիսւոոսի' Երուսադեմ հաղ

թական մոււրքի իրողությունն է, ապա Երկրորդ Ծաղկազարդն արձագանքն է Վերին Երա-

սսւղեմ՜ Երկինք Քրիստ ոսի հաղթական մուտքին վերաբերվող հետնյալ ազգային գողտրիկ

ավանդության, համաձայն որի մեր հւսվսսրի հայր Ս . Գրիգոր Լուսավորիչը Խոր Վիրապի

բանտարկության ողջ րնթւսցքամ վայելե] I: հրեշտակի սւյցելաթյանն ու ներկայությունը:

Հրեշտւսկր ոչ միայն գոտեպնդում էր նրան, ւսյլե բանտի սարսւսվւելի ու խավարչտին մթնո-

|որտր վերածում իրական երկնքի: Պատահում է, սակայն, որ Համբարձման չորրորդ օրը

հրեշտակը բացակայում է, ն երբ Լուսավորիչը հաջորդ օրը հարցնում է պատճառը, հրեշ

տակը բացատրում է, որ ամեն տարի Քրիստոսի'երկինք հաղթական վերադարձը վատա

բանելու համար ինն օրեր շարունակ տոնախմբություն է արվում հրեշտակների ինը դասերի

կողմից, և քանի որ ինքը հրեշտակների չորրորդ դասից է. ուստի պարտավոր էր այդ օրն իր

դասակիցների հետ մա սնա կցեի Հիսուսի'երկինք համբառնալու տոնակատարությանը:

Ե'վ Քրիստ ոսի հաղթական մուտքր Երուսադեմ, ե'հաղթական վերադարձը երկինք րս-

վսւգայնս վկայում են այն ճշմարտությունը, որ Քրիստ ոս Տերն է թե' երկրի և թե'երկնքի, թե'

երկրավորների ե թե' երկնավորների, որ Նրա թագավորությունը տարածվում է բովանդակ

տիեզերքում, որ Ն րա արարչագործությունը միասնական ամբողջություն է՝ աստվածային

խնամքի ու շնորհի ներքո:

Այս գեղեցիկ ավանդությունը վավերացումն է մեր ժողովրդի հոգեկան այն խորն ապ

րումների ու համոզման, որ ինքն իր պատմության ծւսնրագույե ե խաղաղ ողջ ընթացքին

երբեք միայնակ չի եղե|: Լուսավորչի կյանքը մանրւսկերտն է մեր ժողովրդի կյանքի: Մա րդ

կային մտածողությամբ ոչ ոք այնքան ւսնհուսափ պայմաններում չի գտնվել, որքւսե Լուսւս-

վորիչր Խոր Վիրապ ի'օձերով ու կարիճներով փ բանտւսզբամ. ոչ ոք այնքան տխրամած ու

լքված չի եղել, որքան Լուսավորիչը Խոր Վիրապի մենության ու մթության մեջ: Ոչ մի ժոդո-

74 Եմեջ այնպիսի օրհասական պս±հր չի ապրնլ. իևչպի-

վարդ ԻՐ ЧШ Ф“ 4 բպոր ժամանակներում՜ շրջապատված խայ-

է ն ^ ս Տ Տ ЬШ Р!” 8 հաս9№լու ^ Ы аГ ’!Шйр: Ո ! ^ ;'ա,ՈվՈտԴ այ! " ան մ” ա յ' "' է ձ է . յ , „ տսաատսեքնհր Տի Я Ф Ч Й . որքան մեր յրոովոլրոե անօգնական

2 2 я Г л в : Սակայն, փառք Աստծո. խորվիրաԱԱան մթամած գարր հանկարծ ոդող-

է Г Г Т - 1 ե մեր հավատի հայրն զգում է. որ միայնակ Տէ, որ աստվածային ներկա-

յությունը սրտապնդում ե հուսադրում Է իրեն:Որքան ոաանեվւ Է֊այս սքանչելի ավանդությանն ա խորհուրդը մեզ 21-րդ դարի ապ

ատներիս համար, որ հաճախադեպ անելանելի կացության մեջ հեք հայտնվում: Որքան

Տ ա տ ա կ ա ն է այն հատկապես այժմ, երբ միայեաթյունը. մենակ լինելո. զգացումը ժամա

նակակից մարդու գլխավոր հիվանդությունն է դարձել: Մ եր իսկ կամքով Աստծուն բացակա

ենք դարձնում մեր կյանքից, մեր շուրջը գոյացնում եեք դատարկության ե ընթանամ ենք

ոչնչացմանի ու ւսնէսւցմանի ուղիով: Հետևանքը բացորոշ է՝ անձնասպանություններ, այլւս-

սհրվածաթյուե, թմբիր ա անտարբերության մարդկային ճակատագրերի նկատմամբ, բա

րոյական ու ֆիզիկական մահեր: Հավատքը և այդ հավատքից բխող աստվածային անբա

ցատրելի ներկայությունն՚է միայն միջոցը դժվարությունները հաղթահարելու և կյսւեքի գորդ

յան հանգույցները լուծելու: Հիսուս ինքն է հավաստում, «ճշմարիտ եմ ասում ձեզ, եթե հա

վատք ունենաք և չերկմտեք», լեռներ տեղավախելու չափ անկարելի համարվող գործերը

ձեզ համար կարելի կդառնան (տես Մատթ. Ի Ա 21):Հավատքը, իրական ու հավիտենական Աստծո հավատքը, հրեշտակների, անդենական

աշխարհի գոյության հավատքը միմիայն կարող են փրկել մարդուն իր միայնությունից,

ինչպես որ փրկեց Լասավորչիե Խոր Վիրա պ ի առանձնության մեջ: Եթե Լուսավորիչն իր

հավատքով վիրապի բանտը վերածեց լուսավոր մի վայրի, ապա մենք մեր լուսավոր շրջա

պատը, մեր լուսավոր միջավայրը շատ հաճախ վերածում ենք բանտի'կտրելով մեգ աստ

վածային հաղորդակցությունից:Հետևապես, սիրելի' հավատացյալներ, այս տոնի առանցքային խորհուրդը՝ խարսխված

քրիստոնեական ճշմարտության և այդ ճշմարտությունը կենսավորած Լուսավորչի կյանքի

վրա'հավատքն է, հավատք մեր Արարչի ու մեր Փրկչի հանդեպ, հավատք, ւսոանց որի չենք

կարող ամբողջացնել մեր մարդկային կյանքը, մեր մարդկային կոչումն ու առաքելությունը:

Հավատքն է միակ ճանապարհը մեր և Աստծո, արարածների և Արարչի հաղորդակցութ

յան: Հավատք, առանց որի կունենանք սոսկ ֆիզիկական գոյության, որպիսին կենդանա

կան ու բուսական կյանքն է: Իսկ հոգի՞ն, իսկ մեր Աստծո պատկեր լինե՞լը: «Հոգին է կենդա

նարար» (Հովհ. Զ 64),- հաստատում է Հիսուս, հոգու կենդանի լինելու և կենդանացնելու

աղբյուրն Աստված է, ճանապարհը' հավատքով Աստծո հետ հաղորդակցվելը: Այլապես

ոչնչով չենք տարբերվի ւսյե ծառից, որը չորանամ է ջրի ու օրգանական աղերի բացակայու

թյունից:

Սիրելիներ, իրապես սա չէ մեր կոչումը: Աստված մեզ արարել է մարմնով և հոգով,

մարմնական ու հոգևոր կարողություններով: Մենք պարզապես իրավունք չունենք մեր

կյանքը միայն մարմնական. Ֆիզիկական ու նյութական միակողմանիությամբ ապրելու,

այլապես լիարժեք մարդ չենք կարող համարվել: Պատահական չէ, որ մեր աղոթքներից մե-


կում մարդ փ համարվում եւս. ով չի հավատում Հորր. Որդուն Ա Ս. Հոդան: Պատահական

չէ, որ միտումնավոր կերպով իր հավատար խեդդոդ մնկր երր մոտենում I: եկեղեցական

հայրերից մեկին'ասելով. «Ցույց տուր ինձ рп Աստծուն», վերջինս պատասխանում է. «Ցույց

տար ինձ рп մարդկությունը, ե ես ցույց կտամ քեզ իմ Աստծուն»:

Ինչպես որ կույր աչքերով չենք տեսնի ւսրեդակի |այսր, այնպես է| հոդա րթւսցած զգա

ցողությամբ չենք գգսւ աստվածային ներկւսյաթյանր: Ինչպես որ փշրած հայեւու մեջ չենք

տեսնի մեր պւստկերր, այնպես 1.լ մեդքերով շաղախված հոդով չենք տեսնի աստվածային

|ույսր: Աստվածային ներկւսյություեր պալատներ ա դղյակներ, մարդկային փառք ա ազդե

ցություն չի ճանաչում: Աստվածային ներկայաթյանր տարածվում է ւսյնտեդ. որտեղ առկա

1. հավատք ու սեր. մաքրություն ու սրբություն: Օրինակը'մանուկ Քրիստոսի անշուք մսուրն

I.. օրինակր՜Լուսավորչի սարսափազդու բանտագարն I;:

Հուսկ, սիրեփ հավատացյալներ. Երկրորդ Ծաղկազարդի այս տոնը հրաշալի ւսոիթ 1:

մեզ համար' վերանորոգելու մեր ուխտը մեր Արարչի հետ, ւսմրսւպնդե|ու մեր հավատը ե.

վերջապես, վերա հա ստ ա տ եի մեր մարդ, Աստծո զավակ լինելու րւսրձր կոչումն ու առա

քելությունը:

. Ինձ համար անձնապես այս օրր Տիրոջ հետ ախտս վերանորոգելու կրկնակի սւոիթ I;:

Այսօր իմ անդրանիկ Պատարագն եմ մատուցում սուրբ և սրբարար այս տաճարում: Մ եր

որդիական անկեղծ խոնարհությանն ու ջերմւսզին նվիրումն ևնբ հայտնում մեր սիրեցյսդ

Հսւյրապետին, որ հայրական օրհնությամբ ու հայրապետական տնօրինությամբ մեզ ձեռ

նադրության ու օծման շնորհին արժանացրեց: Նվիրական այս սրբավայրից աղոթում ենք

Հսւյոց Հւսյրւսպետի կենաց արևշատության համար ն բարեմաղթում, որ Տերր զորավոր

պահի Հայոց Հովվապետի ծաղկյալ գավազսւնր:

Երախտագիտությանս հոգնոր ծնողիս'Տ. Միքայե) եպիսկոպոս Աջապահյանին: Աղոթքս

է, որ Տերը Սրբագան Հորն անսասան պահի և աստվածային շնորհները բազմացնի' նորա

նոր ձեռնադրություններով ծավալելա:

Սիրելի հւսվատացյաւներ. այսօր նաև հիշատակության օրն 1; մեր երախտւսշատ Հւսյ-

րապետևերից Գևորգ Ե 'Լշւրւպի Կաթողիկոսի մահվսւև 75-րղ տարևփցի: Իրոք բնութա

գրական 1; նրան տրված «Վշտսւփ Հսւյրապետ» բնորոշումը, քանի որ ապրեց ու իր ժողո

վ ր դ ի ն հովվեց սւյևպիսի ղժևդակ ժամսւևակներում, երբ մեր ժողովրդի գւխիե դամոկլյան

սրի պես կախված 1;ր հայրենի երկրռւմ լինել-չլինե|ու օրհասական խնդիրը: Առաջին Աշ

խարհամարտ, Հա յոց Մ եծ եղևռև, հայրենիքում գաղթականության ստվար բազմություն'

սովի ա հիվանդությունների ճիրաններում. Սարդարապատի ե Բւսշ-Ապւսրաևի հերոսա

մարտեր, Հայաստանի Աոաջին Հանրապետության' սոցիալ-տնտեսւսկան. քաղաքական,

մշակութային ծանրագույն իրողությամբ, բո[շևիկյսւն հասարակարգ' աստվածմերժաթյան

ու հավատուրացության նկարագրով: Եվ այս ամենի համապատկերում Հա յոց Հսւյրապետ,

որ տքնեց, պայքարեց' մեկ վայրկյան իսկ չւքե|ով իր ժողովրդին: Ի Տեր հսւնգչեց 1930 թ.

սւյս օրը' սրտում անթեղած իր ժողովրդի տառապանքները և նրա վերհւսռնումի հույսը:

Բյուր խունկ և օրհևությաև վշտ ա լի Հայրսւսլետի հիշատակին: Այլևս վերածևվսւծ է ժողո

վուրդդ, վերակաևգևվւսծ'հւսյրեևի երկիրդ, պւսյծառացյալ' Առաքելական Եկեղեցիդ:

«Ցիշսւտակն արդարոց օրհևութեամբ եդիցի. ամ1:և»:

Տ Գ . Ա Բ Ր Ի Ե Լ ԱԲԵՂԱ ՍԱՐԳՍՑԱ՜նԻ-ՔԱՐՈՑւ;'ԽՈՍՎԱԾ ս . է տ մ ւ ա ծ ՜ն ի մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

մ ա տ ո ւ ց վ ա ծ ս . պ ա տ ա ր ա գ ի -ь(22 մա յիսի 2005 р.)

«Հա ւսպ ւքքո կհցուցիև զքհզ»:

(Ղուկ. Ժ Ը 42)

«Յանուն Հօր եւ Որդւոյ եւ Հոգայե Սրբոյ. սւմէն»:

Սիրեփ բարեպաշտ Ժողովուրդ.Այսպես է դիմում Հիսուս Իրեն մոտեցող մարդուն որպես անմնացորդ նվիրման պարգև:

Ա,ս խոսքերն աոաջին հայացքից թեև անհատական ուղղվածության են կրամ. սակայն

համայն մարդկությանն են ուղղված: Մարդու նորոգումն իրականացվում է Աստծո հետ

հաշտությամբ, որ կատարվում է Աստծո Միածին Որդու փրկարար հարությամբ, այլ խոս

քով' մարդու փրկությանն իրագործվում է մեր Տիրոջ Հիսաս Քրիստ ոսի նկատմամբ ունն-

ցած հարատև հայսով, անհուն հավատով և սիրով:Աստված միայն մարդասեր, մարդ միայն աստվածասեր. Աստված մարդու նն է և մարդն

Աստծունն է. «Վասն մարդոյ Աստոսսծ մարդացեալ, եւ վասն Աստուծոյ'մստդ ւսստոսսծաց-

եալ»: Այս խոսքերը ցույց են տալիս հավատով ա պ ր ե ի և գործե|ու քրիստոնեական ճանա

պարհը. որովհետև հավատքով է սկսում քրիստոնեական ճանապարհը: Հավատքով սկըգբ-

նավորվում է ոչ միայն հոգևոր կյանքը, այլև հավատքով է պայմանավորված հոգևոր կյան

քի ողջ ուղին, նրա բարձրացումն ու զարգացումը:Հավատքը մեր Տիրոջ'Հիսուս Քրիստոսի Ավետարանի վրա հիմնվում է ներքին վստա

հությամբ դեպի Տիրոջ ճշմարտությունը: Հավատքով անհատը դաոնում է տաճար Ս. Հոգու

բնակության և երկնքի թագավորության բնակիչ: Հավատքով անհատն ապրում է Աստծո

ներկայության երջանկությունը, երջանկություն, որ կոչված է վերա կա նգնեի մարդու նախ

կին վիճակը և հաստատելու Աստծո փաոքը:Հավատքը կյանքի գոյատևման նախապայմանն է, հավատով է, որ հավատացյալը մի

անամ Լ՜ Քրիստոսին, մասնակից դաոնում Նրա կյանքին' հաղորդակից դաոնալով Աստծո

ճշմարտությունը ճանաչելու ուղուն: Արդարև, հավատքի ճանաչողությունն է փրկության

գիտակցություն շնորհում հավատացյալին, որի վաո ապացույցն եե Տերունական խոսքերը'

«Հավատք քո կեցուցիե զքեզ»: Հավատք, որ մարդուն մղում է գտնել կորածը'Աստծուն վա

յելելու մշտական երջանկությունը և կատարելությունը Քրիստ ոսի այն պատվիրանի, որ

«Արդ, դուք կատարյալ եղեք, ինչպես որ ձեր երկնավոր Հայրն է կատարյալ» (Մտթ. Ե 48):

Հաստատուն հավատքով է հոգին ձգտում գերագույն բաղձանքի' ցանկանում հարատե-

վորեե մնալ իր Արարչի հետ միավորված ե միացած: Հավատքի մասին բազում վկայություն

ներ կան Հին Կտակարանում: Նահապետների և մարգարեների համար հավատքը դար

ձավ երանական վիճակին հասնելու ճանապարհ, իսկ Ն որ Կտակարանում այն դարձավ

փրկություն' կորածը վերագտնելու շնորհ: Մ եր Տեր Հիսուս Քրիստ ոսի կողմից կատարված


հրաշազոր?) բժշկություններր զուգորդվում են հավատքով: Իր աստվածային սրբարար ներ

գործության համար Հիսուս մարդուց պահանջում է փոխաղստձ հավատք. որի միջոցով

մարզ մասնակից I; դաոնում աստվածային գործերին, որ անճառելի են և վեր մտքից ու

իմացումից, միւսյն հավատքով ևն հասկաեւպի ն իմսւնւսւի: Հավատքը դեպի երկնքի արքա

յություն տւսնոդ նախապայմանն է, որի միջոցով ևն ձեոք բերվում հոգևոր բարիքներ, հա

վատքի միջոցով I. գւևդի ունենում մարդու ներքին վերափոխման ՛հրաշքը, հրաշք, որ մեր

մեջ սերմաևում I. ևրկևայիև սերմ՛ հոգևոր պտղաբերման համար:

Սակայն եկեք' պսւրզեևք. թև ի՜նչ I. և ինչպե՛ս կարելի I. այն ձեոք բերել: Ըստ եկեղեցու

հայրերի'հոգևորի հետ հաղորղակցությաե հաստատելը մարդկային հոգու որոշակի կարո

ղություն և օժտվածություն է, որը գործում 1; աստվածային շևորհի լասավորաթյւսև պայ

մաններում: Մարմնավոր տեսողությունր գործում է Աստծո շևորհւսկաև լույսի հետ միավոր

վելով: Մարդկային հոգու' Աստծո հետ հաղորդակցության մեջ մտնելու այս շևորհակւսև

կստողությունր կոչվում I; հավատք, որն այն մեծ լույսն է, որ շողում.I: մևր սրտում՜ լուսավո-

րելով մեր կյաևքի ճանապարհը: Հավատքը շնորհ I. մարդու էության մեջ դրված, որն ուղեկ

ցում է դեպի աստվածճանսւչողաթյուն:

. Հավատքի աուսրկւսն մեկ և միակ Աստված Ինքն է, այն Աստծո հետ անձնական փոխ

հարաբերություն հաստատելու ճանապարհն է, որ հաստատվել է Հիսուս Քրիստոսի փըր-

կազործությամբ և դարձել մարդկային բնության սեփականություևը: Փաստորեև հավատքը

մեզ հաստատում է այն իրողությունների մեջ, որ հույս ունենք ապագայում ստանւպու և

ապացուցելու այ և գործողությունները, որոնց կատարյալ տեսություևը լինելու է գալիքում:

Մարդկային կյանքի ողջ աևկատարություևը գափս է հավատքի պակասությունից:

1. Հավատքր հոգևոր կյանքի առանցքն է.2. Բարիքների մայրն է և փրկության դեղը: Այն մեզ առաջնորդում է Աստծո ուղեկցու

թյամբ դեպի հոգևոր աշխարհ: Եվ հոգևոր կյանքն էյ սկսվում է այն ժամանակ, երբ

մարդն սկսում է րստ հավատքի ապրել, որ նշանակում է'ւսմնև ինչում կատարելա

պես վստւսհև| Աստծուն և ամեն բան հանձնել Ն րա խնամքին: Մ եգ մնում I. միայն

աներկբա սրտով և փակատար վստահությամբ հավատալ Աստծուն և խևդրել Նրա

թազսւվորություևև ու արդարությունը:

3. Հավատքի ճշմարտությունը լույս է մտքի աչքերի համար:

Հավւստքև սկսվում է Քրիստ ոսի կենդանարար խոսքից, որ Ս . Գրքի միջոցով ե

Եկեղեցու հայրերի ուղղափառ վարդապետությամբ փոխաևցվում է մեզ, որ մեր հավատքը

լինի ոչ թև մարդկայիև իմաստությամբ, այլ Աստծո զորությամբ (տեն Ա Կորնթ. Բ 5):

Սիրե|իևեր, եկեք' քայլենք այն ճանապարհով, որ մեզ առաջնորդում է դեպի լույսի և

ճշմարտության օթևաևևեր' ժառանգելու խոստսւցվւսծ այն հանգիստը, որ տրվում է Հորից'

հավատքով Որդուց խնղրևլու միջոցով:Մ եր աղոթքն է, որ Հա յր Աստված Իր զորությունն ու ուժը բնակեցնի մևր մեջ սա ստ ութ

յամբ, Որդի Աստված Իր իմաստությամբ և գիտությամբ գարղւսրի մեր կյաևքի ճանապար

հը և Ս. Հոզիե Իր շնորհներով ե պարգևներով լուսավորի մևր ընթացքը' ժառանգելու աշ

խարհի սկզբից պատրաստված երկնային հանգստյան օթևսւևները:

Տիրոջ շնորհն ու խաղաղությունը թող լինի մևզ սւմենքիս հետ: Ամեն:

78 Ծ

տ ԽԱՉԱՏՈՒՐ Ա Բ Ե Ղ Ա Կ՜ՆՅԱԶ ՅԱ՜ՆԻ -ՔԱՐՈԶԸ'ԽՈՍՎԱԾ ս . է ջ մ ի ա ծ ն ի մ ա յ ր տ ա ճ ա ր ո ւ մ

ի ջ մ ա ՛ն ս . ՍԵՂԱ՜ՆԻ՜Ն ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻ՜Ն

(28 մա յիսի 2005 թ.)ч

«ճշմա րտ ուբեա և սսւյհ Սբբո յԱ Գ րիգորի ,

օբհևհսցոլք զ լո յս ա նսկիզբն, բ ս ւր ձբ ա բա բէք

զևա յսսիտեաէւ»:

(Շարակնոց՛)

Քրիստոնեական հավատի փառաբանության օրն է այսօր' հաստատված Խոր վիրա

պում աստվածային զորությամբ տասներեք տարի ապրած Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի' այն

տեղից ելնելու իրողության վրա:Հայոց Տրդատ արքան Գրիգորին, որը հրաժարվել էր պաշտամունք մսւտուցե| հեթանոս

պաստվածներին, բազում չարչարանքներից հետո նետել էր մահւսպւսրտների զուբը:

Այդ ընթացքում Հայոց արքայի ձեռքով մստտիրոսվե[ էին Հոիփսիմյանց կույսերը, որից

հետո արքան պատուհասվել էր: Խոսրովիդուխտը'արքայի քույրը, աստվածային տեսիլքից

ներշնչված, հավատում էր. որ երան միայն Գրիգորը կարող է փրկել: Անցել էր տասներեք

տարի, երբ ծստաները եկան այն գոտի մոտ, որում Լուսավորիչն էր, և ի զարմանս բպորի'

տեսան, որ նա ողջ է: Լուսւսվորչին դուրս բերեցին վիրապից: Արքան զղջմամբ ընդառաջ

գնաց Ս. Գրիգորին, բժշկվեց նրա ձեռքով և ընդունեց քրիստոնեության հրաշագործ ու կեն

սաբեր զորությունը: Իսկ մինչ մկրտվելը, ինչպես վկայում է Ագաթանգեղոս պատմիչը, ար

քան ասաց. «Եկեք' փութւսնք Աստծո կողմից մեզ տրված կյանքի առաջնորդ Գրիգորին հո

վիվ դարձնել, որպեսզի մկրտությամբ մեզ լուսավորի և նորոգի մեր Արարիչ Աստծո սւմհ-

եուսույց խորհրդով»:

Այս ամենը մութ ու խավար գուբի մեջ կարծես տեսնում էր Ս. Գրիգորը: Տասներեք

տարի անսասան հավատքով և հույսով աղոթելով' նւս հոգևոր այդ լույսն էր խնդրում իր

• ազգի համար: Տասներեք տարի սուրբն անսահման համբերությամբ, անտանելի

տառապանքներ կրելով, չէր հուսահատվում ե վստահ էր, որ մահաբեր վիրապից Աստծո

միջնորղութամբ դուրս պիտի գւս ու հաստատի հայոց հոգու տաճարի անսասան սյուները:

Նրան ի վերուստ էր տրված այդ առաքելությունը, ինչպես ավետարանական վկայությունն

է հաստատում. «Մարդն իրենից որևէ բան չի կարող անել, եթե երան ի վերուստ' երկնքից

տրված չէ» (Հովհ. Գ 27): Աստվածային հայտնությունը նրան' իր անհողդողդ հավատքի և

անմնացորդ նվիրումի պատասխանն էր. «էջ միածինն ի Հօրէ եւ |ոյս փառւսց ընդ Նմա»:

Լուսավորչի Խոր Վիրապից դուրս գալուց հետո, հայոց ազգը նրա քարոզչությամբ

ւսկանջա|ուր դարձավ Աստծո խոսքի ճշմարտությանը: Լուսավորչի խոսքը ազգին հայոց

Կոչ էր դեպի ճշմարիտ սւստվածպաշտություն: Նրա պատգամները ձայնն էին Աստծո

: 2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 79

•* ршпдр կանչի դեպի իրական նպատակ ու Աստծո խոստումներով խցուն ապագա: Լուսա

վորչի աստվածւսբարբառ քարոզները ուղղորդում էին հսւյորղան դեպի դարեր շարունակ

վւնտրվւսծ ճշմարտությունր: ճշմարտության քարոզիչը ուսուցանում էր, որ հեթանոսությու

նը սխսւ| րնբոնումն էր ճշմարտության' կյանքի իմաստի փնտրտուքի ճանապարհին: Ն ա

ցայց էր տափս դիպի կյանքի իրական ճշմարտություն գնւպու ճանապւսրհր և հաստա

տում, որ այն Քրիստ ոս Աստվածն է:

Լուսավորչի քարոզչությամբ մենք ընդունեցինք Քրիստոսի հայտնած ճշմարտությունր և

դարձանք ւսստվածրնտիր այն սւզզր. որ աշխարհում աոաջինը քրիստոնեաթյունր հաստա

տեց որպես պետական կրոն: Վիրապի մահաբեր խավարը տեւփ տվեց կենսաբեր (ույսիե:

Հա յ սպգր պարտավորվեց, իբրև ճշմարիտ քրիստոնյա, ւսպրե[ Աստծո պատվիրանների

համաձայն'առաքինի կյանքով:

Այսպես Լուսավորչի ցսւնած սերմերն ի փառս Աստծո րնկսւն պարարտ հոգի մեջ և պըտ-

դաբերեցին. իսկ նրա չարչարանւսց վայրը' Խոր Վիրապը. հայոց համար դարձավ սրբա

գան ուխտատեղի:

Սիրելիներ. այսօր ւսշխստհր ղստձեւ է մի վիրապ'խառնիխուռն դաժան փորձություննե

րով. առլեցուն, որոնք հաճախ խանգարում եե մեգ կողմնորոշվել կ|սւեքի ճիշտ աղա րնտ-

րությաե մեջ: Սակայն ո՞րն է ւսյն ճշմարտությունը, որով պետք է շարժվել ա կողմնորոշվել

կյանքի գանագւսն իրավիճակներում:

Քրիստ ոս ասում է. «ես եմ ճանապարհը, ճշմարտությունը և Կյանքը» (Հովհ. Ժ Դ 6):

Քրիստ ոս Աստված հանդիսանում է մարդկային կյանքի բան իմաստի ու գերագույն նպա

տակի աղբյուրր: Ն ա հայտնում է մեգ, որ Իր կամքը բացարձակ ճշմարտություն է մեգ հա

մար: Աստծո կսւմքր մեգ Իր պատվիրաններն են հայտնում, որոնք մեգ ներկայացնում են

մեր գոյության իմաստը, մեր գործունեության ընթացքն ու կյանքի նպատակը: Այդ նպւս-

գսսկի իրականացման համստ Ն ա հորդորում է մեգ կսւտարե|ու Իր կամքը, որը որ կատւսր-

յւպ իմաստ ու բովանդակության է հադորդելու մեր կյանքին:

Քրիստ ոսի պատվիրանները, որպես բացարձակ ճշմարտություն, ցայց են տափս այս

կյանքում մեր իրական պարտականությունները և պստտավորաթյաեներր Աստծո հան

դեպ: Մենք պարտավոր ենք ճանաչել ու ըմբռնե) աստվածային ճշմարտությունները և գոր-

ծաղրե) դրանք' Ասւրծո օժանդակությամբ, աղոթքի միջոցով Նրա հետ հաղորդակցությամբ:

Աստծո զորության ներգործությունը մեր էության վրա կպւսյծաոացնի մեր հոգու աչքե

րը, ն առավել պարզ ու հստակ կհասկանանք Աստծո խոսքն ու կամքը: Աստծո օժանդակու

թյամբ կարող ենք բսւցահայտել մեր ներքին հոգնոր կարողությունները և զգւսլ Աստծո ներ

կայությունը մեր հոգում ու աստվածային պատվիրանները ապրումի ու կյանքի վերածել:

Այսօր արժե, որ մի պահ ինքնաքննության ենթարկենք ինքներս մեգ ու հարցնենք, թե

արդյո՞ք մենք հավատարիմ ենք Լուսավորչի քարոզած աստվածային ճշմարտություննե

րին: Հավատո՞ւմ ենք Աստծուն, կարդո՞ւմ ենք Իր խոսքը'Աստվւսշանչը, ճանաչում ու սիրո՞ւմ

ենք մեր Տեր Հիսուս Քրիսգտսին ամբողջ հոգով, հնազանդվո՞ւմ ենք Ն րա պատվիրաննե

րին. նվիրե՞լ ենք մեր էությանը Նրան, որպեսզի Ն ա ապրի մեր մեջ և ուղղորդի մեր կամքն

Իր կամքի համաձայն:

՜« --------- " 11 —

80 Ե֊ = = = ^ ^ ած աստվածային^մարտաթյունները անպտուղ կլինեն. եթե մեեք

ոաօենբ Աստծո սաջև ն չընդունենք Նրան մեզ Տեր." հ ն ն բավարար չէ միայն հայ լինելն ա քրիստոնյա ազզի մեջ ծնվելը, քրիս-

Տ ա ն դաստիարակություն ստանալն ո. մկրտված լինելը: Եթե մենք մեզ համարում

Տ ր ա կ ա ն քրիստոնյա. Քրիսփոսի հիմնած Եկեղեցու նվիրյալ հավատավոր, ապա պստ-

1ոո հնՐ հ օին ամեն զոհողության հաղթահարել մեր կոչմանն ա առաքելությանը խո-

տեղոտող բոլոր պատնեշները, ազնվանալ ու սրբվել Քրիստ ոսի սուրբ ասմաեքից ճաոա-

գւսծ լույսով ն ապրել քրիստոնեավայել կյանքով:Ա սօո դժվարին մեր կյանքում, աոավեւ քան երԲեէ. խոսուն է Լուսավորչի օրիեակր. քա-

նհ ոո նա մեր պատմության մեջ կարևորագույն դեր ունենալուց զատ. օրինակ էյաբաքանչ-

աւրիս համար քրիստոնեության բարոյական չափանիշներով ու սկզբունքներով ապրելու

ե Կւանքո իմաստավորելու հոզեկան խաղաղությամբ և ներդաշնակությամբ:

Այսօր շատ ու շատ խնդիրներ մենք ինքներս ենք փորձում լուծել, առանց Աստծո, որի

արդյունքում սխսս եզրակացաթյան ենք հանզում և առավել դառնացնում մեր կյանքը:

Աստված ցանկացած պահի պատրաստ է մեզ զորւսկցաթյւսն ձեռք մեկնել և փոխեւ մևր

կւանքի ընթացքը դեպի իրական երջանկություն: Խոնարհվենք Աստծո կամքի առաջ, հպա

տակվենք Նրա պատգամներին, փոխենք մեր մոտեցումները կյանքի երևույթների նկատ

մամբ Աստծո պատվիրաններին համապատասխան: Ունենանք Աստծո խոսքով պայմա

նավորված աշխարհայացք ն ապրենք Նրա կողմից մեզ թելադրված սկզբունքներով: Այդ

պես միայն կարող ենք զնսւհատեւ մեր անցյալի ժառանգությունը, այդպես միայն կարոդ

ենք ղառնւսլ Լուսավորչի հավատարիմ հետևորդները:

Թող Սուրբ Լուսավորիչև օզնւսկւսն և բարեխոս լինի բոլորիս. որպեսզի մենք այնքան

ազնվացնենք մեր հոզին. որ կարողանանք ւրեսնել Լուսավորչի կանթեղի լույսը, որր ճւսոսւ-

զում է միւսծնաէջ խորհրդով: Եվ թոդ այդ մաքրագործող լույսր ուղեկից դաոևա մեր ւսգգիե

և մշտապես ուղղորդի երւս քայլերը դեպի երջանիկ և աստվածահաստատ ապագա այժմ և

միշտ և հավիտյանս հւսվիտենից. ամեն:

• 2005* ■

ԷՋՄԻԱԾԻՆ

Տ. ՆԵՐՍԵՍ ԱՐ-ՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՊՈԶԱՊԱԼ6ԱՆԻ -ՔԱՐՈԶԸ' ԽՈՍՎԱԾ Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՄԱՑՐ ՏԱՃԱՐՈՒՄ

Ս. ԷՋՄԻԱԾՆԻ ՏՈՆԻՆ ՄԱՏՈՒՑՎԱԾ Ս. ՊԱՏԱՐԱԳԻՆ

(29 մա յիսի 20()5 թ.)

«Եկւսյթ շիևևսցուբ սո ւրր զիւորսւևն /ա ս ո յ,

թա նգի ի սմա ծսպ ևա ց մեզ /ո յս ի Հա յա ստ ա ն

ա շխ ա րհի»:

(Շարակնոց)

Սրրազսւն շարականագիրը սույն տողերով ներկայացնում I; այսօրվա տոնի խորհուրդը:

Եկեք'կառուցենք սուրր խորսւնր լույսի, քանզի սրանից I. մեղ ծւսգե|ու Հայաստան աշխար

հի 1 ույսր: Խորհրդավոր օր է այսօր, որովհետն Հայաստանյայց Առաքելական Սուրր եկե

ղեցին տոնախմբում I: իր հիմնադրության իսկ փառավոր տոնը:

Անցյւպ շաբաթվա ընթացքին մենք տոնակատարեցինք հիշատակը Հռիփսիմյանց,

ապա և Գայանյանց կույսերի ն հետո Հովհւսննու Կարապետի ու այնուհետև Շողակաթի

եկեղեցու տոնակատարությունը և շաբաթ օրը կատարեցինք Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի'

1սոր վիրապից ե|նելու. մահվան ճիրաններից ազատվելու հիշատակությունը: Ի՜նչ գեղեցիկ

մայիսյան օրեր են այս օրերր. երբ եկեղեցու տոնսւկատստությանց միանում են նան ազ

գային մեր տոնակատարությունները, Հայաստանի մեր աոաջին Հանրապետության հիմ

նադրության տոնակատարումը, նսւե այդ հիմնադրության հետ երեկ մեր ժողովուրդը Արա-

գւսծ |եռսւն ստորոտին իր ուրախությունը արտահայտեց միասնականությամբ:

Այղ միասնականությունը մեր ժողովրդի միասնականությունն I: իր հավատքի հետ,

որովհետև մեր ժողովրդի ուրախության սրսրր եկսւվ միանալու Հսւյ Եկեղեցվո փառքի և

փրկության տոնի հետ: Մ եր եկեղեցին ես անդաստաններ 1: կատարում, որը պարի տար

բեր մի եղանակ է, և եկեղեցու չորս կողմը խմբովին դաոնում ենք և այնտեղ օրհնում ենք

ստեելքր, արևմուտքը, հյուսիսը ե հարավը, սւյդպիսով պար եեք բռնում աստվածային օրհ

նության համար, աստվածային շնորհների բաշխման ե մեր կողմից ստացման համար:

Այսօր սակայն տարբեր տոնակատարություն I: մեր եկեղեցու համար: Ս . Գրիգոր Լու-

սավորչի տեսիւքի հիշատակն Է, որ այսօր մենք կատարում ենք. սւյն փառավոր տեսիլքի,

որ Աստվածորդին շնորհեց Իր իսկ սիրած ժողովրդին, փոքրիկ հոտին: Ավետարանը ասում

I; «Մի երկնչիր հօտ փոքրիկ, գի հաճեցաւ Հա յր ձեր տւպ ձեգ զսւրքայութիւն» (Ղուկ. Ժ Բ

32): եվ իսկապես այղ տեսիլքը աստվածային արքայության դռների բացումն Է մեր սւոջն.

Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ Վաղարշապատի հնձանների մոտ կեսգիշերից հետո ն ամեն գիշեր

ծունկի Էր գալիս աղոթքի'խնդրելով, որ Սուրբ Հոգու շնորհները երկնքից տեդան մեր ժողո-

վըրդի վրա. և Ագաթանգեղոս պատմիչը նկարագրում Է, թե ինչպես իջան այդ շնորհները

82 Ե„ . , հ էՒո Տեո Հհսաս Քրիստոսի հոգեզմայլ էջքով, լուսավոր և փառավոր հրաշալի էջ-

հ Հաւասաան աշխարհ և ի հատկականի Արարատյան դաշտի այս մասի վրա:Ք ավանդությունն ասում է. որ Ն ոյ նահւսսլեւրր Ջրհեղեղից հե-

,ոո հ Լ Ա ր ա ր ա տ ի բարձունքից, այստեղ եկավ, այստեղ է. որ առաջին զոհը մատուցեց: ա ն ձ յ ո ւ ն ն է ասում, ե այդ ավանդությանը շարունակաբար հղել է այստեղ, որովհետև

մհո հեթանոս հայրերը նույնպես այստեղ, այս մայր խորանի ներքև իրևեց պաշտամունքի

՚ աաոուշաեն են կառուցել, և Աստվածորդին երԲ երկեքից իջավ, պաշտամունքի այս վայրը

հօավ որպեսզի հեթանոսական ատրուշանը վերածի այս փաոավոր եկեղեցուն, ն հրեշ

տակների դասերի փառաբանական օրհներգությամբ երկեքից Աստծո Միածին Որդին

իջավ և այստեղ Իր ձեռքի ոսկի մոտճովը երեք աեզամ բախեց Սանդարամետի, այսինքն'

դժոխքի դոներին և Գրիգոր Լուսավորչին պատվիրեց. «Այստեղ կառուցիր Ինձ համար

աղոթքի այս տունը»:Դուք բախտավորներ եք. որ այսօր այս Սուրբ Սեղանի առջև, որի վրա ես առանց աստ

վածային շնորհքը լիուլի վայելելու կանգնել եմ. և դուք տեսնողներն եք այս վայրի, և այսօր

այղ փառավոր էջքի հիշատակն է, որ մեեք տոնում ենք: Այո, Աստված ընտրել է արդեն Իր

ժողովուրդը և հայ ժողովրդին առսւջնորդեց մեր պատմության ընթացքին, և երբեք մարդ

կության պատմության թատերաբեմից մեեք չկորսվեցինք ուրիշ շատ ժոդովոտղների պես.

այլ մեր հավատքի շնորհիվ, մեր Աստծո հանդեպ ունեցած հույսի շնորհիվ կարողացանք

գոյատևել դարեր, երկար դարեր:Այո. Աթոռը Հայրապետական թեև տարբեր տեղեր դեգերեց, սակայն Քրիստ ոսի էջքր

մնացել է այստեղ, որի համար 1441 թ. Հայոց Հայրապետական Աթոռը եկավ վերահաս

տատվելու իր տեղում՛ Սուրբ էջմիւսծեում, այնտեղ, ուր իջավ մեր ՏերըՀիսուս Քրիստոս:

17-րղ դարի պատմիչ Առաքել Դսւվրիժեցիե իրավամբ ասում է, թե «Ի վերայ սւջոյն

Սրբոյե Գրիգորի ն Սուրբ էջմիածնի ողջ սպգն հայոց կապեալ կսւյ»: Ողջ հայ ժողովոտդր

իր Սրբություն Սրբոցը ունի այսօր և այդ սրբություն սրբոցը Մ ա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածինն

է, ն բոլորիս հավատքը պետք է կապված լինի այս Աթոռի հետ: Երբեք չշվտթենք աղանդա

վորների քարոզությունը ճշմարիտ հավատքի կենտրոնի հետ, չթուլանանք երբեք և հավա

տարիմ մնանք Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքին, որը որպես ավանդ է մեզ թողնված

դարեր շարունակ: Տեր կանգնենք այդ հրաշալի ժառանգությանը: Այսօր կատարում եեք

Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի հիմնադրության տոնակատարությունը: Այստեղ 1704 տարի

շարունակաբար աղոթք է հնչել, և աղոթողները իրենց աղոթքով, իրենց ճգնությամբ կարո

ղացել են պահել այս սուրբ հաստատությունը կենդանի, և մեեք հավատում ենք, որ ևս

առավել 1700 տարի պետք է կարողանանք պահել այս հաստատությունը, ինչպես մեզ ժա

ռանգ թողեց մեր Տերը'Հիսուս Քրիստոս:

132-րդ Հայրապետն է այսօր բազմած Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի գահին, և մեր մաղ

թանքն է այս պահին, երբ բպոր սրտով հավաքված եեք աղոթելու Սուրբ էջմիածնի հիմնա

դրության այս փաոավոր տոնի առիթով, թող Աստված երկար քաջառողջ կյանք պարգևի

Հսւյրւսպետիե Հա յոց'Նորին Սուրբ Օծություն Տ. Տ. Գարեգիե Բ Կաթողիկոսին, և մեր հա

վատավոր եղբայրներին, հոգնոր եղբայրներին, որոնք հավիտենական այս շենքի, այս կա

ռույցի մեկ-մեկ քարերն են. ոմանք անկյունաքար, ոմանք սովորական քար, բայց մեեք հա-

/< 2005 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 83

վիտենսւկան Սուրբ էջմիածնի կառույցի քարերն ենք, որոնք ժամանակի ընթացքում մեր

պատմության ճանապարհի վրա դարեդար կառուցվում նն:

Սուրբ էջմիածնի տոնի առիթով ձեզ, սիրելի ժողովուրդ, կշնորհավորեմ հանուն Հա յ

եկեղեցու, տեր եղեք ձեր հավատքին, պահապան եղեք Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի թողած

ժառանգությանը, ն միասին երգենք այն փսաավոր երզր, որ մեզ ժառանզ է թողնված մեր

հայրերի կողմից, արտահայտված Կոմիտաս Վարդապետի հետնյալ տողերով.

Ամնն հա յի սրտ ից բխւսծ.

Լ ս ի ր ա յս ձա յն, ո վ Աստ ոոսծ.

Ե րկա ր կԱաևք տ ուր Հա յրա ւցևտ ի1կ

Ե րկա ր օ ր ե ր Հա յոց Հ օ ր

ՏԼր, ա հս ա սա ն պ ա հիր Դ ու միշտ

■Քոիսկ հիմ նա ծ Մ ա յր Ա բոո:

Հ Ա կ Ո Բ Ք Յ Ո Ս Ե Յ Ա ՆԲ ս է ս ա ս ի ր ա կ ա ս Փ տ ո ւթ յո ւն ն ե ր ի թ ե կ ն ա ծ ո ւ

0-ԵՈԴ-ՈՏՈՍ ԱՆԿՅՈՒՐՍՑՈՒ ՃԱՈ-ԵՐԻ ՀԱՅԵՐԵՆ Թ-ԱՐԳՄԱՆՈՒքՅ-ՅՈՒՆՐ

Սոփրոնիոս Երուսաղեմացու (+641/644 թ.) կողմից «Սուրբ. (Տ 6Ա ау1<н? бебботс*)

հռչակված1 Անկյոզփայի Թեոդոտոս եպիսկոպոսն իյւ գործուն մասնակցությունն է բերել

Եփեսոսի տիեզերաժողովի (431 թ.) աշխատանքներին' հանդես գալով իբրև կյուրեղյան

վարդապետության անձնդիր պաշտպան: Եփեսոսի ժողովի արձանագրություններում զե

տեղված են նրա' այդ ժողովում խոսած ճաոերը, որոնք նվիրված են Քրիստոսի Ծննդյանն

ու գրված ընդդեմ Նեստորի2: Նկատի ունենալով Թեոդոտոսի քրիստոսաբանական հայտնի

դիրքորոշումը' Հայ Եկեղեցու դավանական մաքրությանը նախանձախնդիր թարգմանիչ

հայրերը պատշաճ են նկատել հայացնել նրա' Քրիստոսի Ծննդյան նվիրված երկու ճառե

րը-1: Ա ճաոը բովանդակող ЦЧГ թիվ 7725. 993 ձեռագրերը (որոնք ճաոիս հայերեն թարգ

մանության հնագույն ընդօրինակություններն են բովանդակում)4 բնագիրը ներկայացնում

են մասնակի բացթողումներով (տե՜ս «Տարընթերցումներ և ծանոթագրություններ» բաժի

նը). մինչդեռ Ժ Ջ դ. ընդօրինակված 2594 ձեոագիրն այն ներկայացնում է լրիվ Ա անխա

թար կերպով:Ինչ վերաբերում է Բ ճառին, ապա ուշադիր քննությունը պարզում է, որ ամենայն հա

վանականությամբ արդեն վաղ միջնադարում կենցաղավարել է այդ ճառի թարգմանա

կան երկու տարբերակ: Նրա մեկ ուրույն տարբերակն է ներկայացնում Մ Մ թիվ 1525, 7725,

993 ձեռագրերում առկա ընդօրինակությունը, մինչդեռ թիվ 2594 ձեռագրում առկայող

բնագիրը նույնանիշ և հոմանիշ բառերի առատ կիրառությամբ, շարահյուսական տարբե

րություններով ներկայացնում է թարգմանական մեկ այլ տարբերակ: Ինչպես երևում է,

երկրորդ թարգմանիչն արդեն առկա հայերեն թարգմանությունը վերստին համեմատել է

հունարեն բնագրի հետ Ա կատարել անհրաժեշտ ճշգրտումներ: Ա յս տարբերակն ավարտ

վում է «վասն այսորիկ որպէս հրովարտակ թագաւորին ապ ակ անհալ որպէս զբան թա-

գատրին» բառերով, որոնք համապատասխանում են հունարեն բնագրի վերջընթեր ձ ւձ

тоито шоттер о еахраи» ВаспАхх^и Хидоуйцеуо? ы? ВаслХёш? рг|{;а? тоу Хо-уои բառե

րին ( со1. 13841))5: Գրեթե նույն թերույթն ունի նաև Ա տարբերակը ներկայացնող ձեուս-

գիրը, որը համընթաց ե համերաշխ է հունարեն բնագրին (առկա տարբերություններն ար-

1 Տե՜ս РЬо1. В1Ы. с<х1.231:2 Նրա երկերի մատևնացիտություեր տե՞ս С Р С 6124-6141:

3 М1ЕПС РС . I. 77.С01. 1349-1369, 1369-1385. С Р С 6125. 6126:

4 ճսարետիր ժողովածուների մատենւայիտական հւսևտսմանւս|ից նկարւայրությունր տե՜ս М . У*п ЕяЬгосск.

2»пеИ1. Ա Мапи«спр1 Егсуап 993. 1пусп1а!гс с!с* Р1ссс.ч. П ЕЛ , 1977. I. XII, М . У«п ЕхЬгосск, Кс'рсгКмгс <1с ЬТюшс1|а1гс с1с Ми*. КЕА, 1984,1. XVIII:

5 Այս միւսվորե իրրե Р տարբերակ ներկայացվում I. աոանձին (Рр);

2005 ԹԵՈԴՈՏՈՍ ԱՆԿՅՈԻՐԱ8ՈԻ ՃԱՌԵՐԻ ՀԱՅԵՐԵՆ ... Ե 85

ձսւնագրված են «Տարընթերցումներ ե ծանոթագրություններ» բաժնում) մինչև, վերջընթեր

մասի ко! то ттйво? той Аоуои уеу^иугси аОты о ц о т е у е ^ 0ео? Хоуо? тй той

хаОпАы&кго? '1 6 1а тгстто^тш тга&г) բաոերը (հւ կիրք քարսփսին Իւր բանին եղել, այս-

պէս եւ Աստոսսծ-Բանն զբեւեոելպն կիրսն Իւր արարեալ գոյ): Սրանից հետո հունարեն

վերջընթեր մասի ձւծ тоито ыспгер о ебхраи... փոխարեն А -ն ունի սւարփողական մի

գրություն («վասն այսորիկ որպէս յորժամ ոք զթագաւորական սակրէ համեմատ ըստ գո-

յութեանն Հսսր ամենայնիւ եղբարց նմանեալ... Ամէն»)6, որն ամենայն հավանականութ

յամբ պատկանում է վարդապետական հմտություն ունեցող գրչին: Մինչդեռ վերջընթեր

մասի հայերեն թարգմանությունը ձեռագրում ներկայացնում է հունարեն բնագրի ճշգրիտ

պատկերը:

Ելնելով ճաոերի բովանդակությունից եւ թարգմանության լեզվաոճական առանձնա

հատկություններից՝ պետք է ենթադրել, որ դրանք հայացվել են Է -Ը դդ., քրիստոսաբա

նական վեճերի սաստկացման շրջանում: Թերևս աոաջին անգամ լինելով' Թեոդոտոսից

վկայություն է բերված Ստեփանոս Սյունեցու (+735) «վասն անապականութեան մարմ-

նոյ՚ն» դավանաբանական գրության մեջ: Սա ինքնին նշանակում է, որ Թեոդոտոսի երկերը

հայերեն թարգմանվել են Ը դարի աոաջին քաոորդին կամ դրանից աոաջ: Մ յուս կողմից'

ակնհայտ է նրա ե Ս. Կյուրեդ Ալեքսանդրացու նշանավոր «Պարապմանց գրքի» հայերեն

թարգմանության լեզվաոճական ընդհանրությունը7: Ինչպես հայտնի է, Պարապմանց

գիրքը հայացվել է 714-715 թթ. Ստեփանոս Սյունեցու ջանքերով: Ա յս փաստերը հիմք են

տալիս ենթադրել, որ Թեոդոտոսի ճաոերը հայերեն են թարգմանվել Ստեփանոս Սյունե-

ցուկողմից:

Նկա տ ի ունենալով հեղինակի քրիստոսաբանական դիրքորոշումը, հայ դավանաբա

նական մատենագրության մեջ վկայակոչված են տարբեր հատվածներ նրա ներկայաց

վող ճաոերից: Ինչպես նկատվեց, Թեոդոտոսի երկերից մի հատված վկայակոչված է

Ստեփանոս Սյունեցու «վասն անապականութեան մարմնոյն» դավանաբանական աշխա

տության մեջ: «Թէոդի եպիսկոպոս Անկիւրիայ» անունով այստեղ զետեղված հատվածը

(«Ահա յայտնեցաւ այսաւր Աստուած ի Կուսէ, եւ Կոյսն մնաց կոյս անարատ, զի որ աոանց

անապականութեանն էր' զապականութիւն ոչ գործեաց, եւ որ ստեղծիչ անմահութեանն,

զոք ոչ ապականէր»8) քաղված է Թեոդոտոս Անկյուրացու Բ ճաոից: Ա յն իմաստային վե

րապատումն է ճաոի «Արդ, երեւեցաւ այսաւր Աստուած ի ձեոն Կուսի, եւ կոյսն մնաց կոյս

եւ մայր եղեւ, քանզի անապականութեան աոթողն ապականութիւն ոչ գործէ, Արարիչն

Անմահութեան ոչ ինչ ապականեաց» (57-60 տարընթ. միջև) տողերի:

Հովհաննես Սարկավագի (+1129 թ.) «Ցայտարարութիւն զանազան հերձուածոց յայլե-

ւայլ ժամանակս յարանց բղջախոհաց» խորագրով մեծարժեք երկում Թեոդոտոսի Ա ճա

ռից բերված է մի հատված («Ըստ որում Թէոդոսն այն ասէր. Զիա ՞րդ Պաւղոս ա ո Եբրա-

յեցւոցն թղթի անդ ասէ. «Ցիսուս Քրիստ ոս երէկ եւ այսաւր նոլն եւ յափտեանս, երէկ կոչէ

6 Այե ւ|ևւ|ւ1ւււփւււ' I. «Տարրևթևրսումնևր ն ծսւևոթացրություևննր» ր աժնում:

7 Տես Ն Բ Հ , Բ. 1.9 129 (հրացցևստ):

8 ՏԱն Գա|ուստ Տնր-Մկրտյյւսն. Հայսպիտական ուսումնասիրություններ, ցիր|) Բ. աշխատ. պրոֆՊ.Հ. Հսւ-

կորյւսնի. Ս. էջմիածին. 1998,1.5» 205:

86 ԾՀ.ԱԿՈԲ ՔՑՈՍԵՅԱՆ

--------------- ՜ ոՈեոնաւն եւ ւափ տ հան' զապառնին անվճար ժամանակ, զի այս-

С Г У Г Л ^էկն ասէ դ ե ո " չ **զգե9եալ մսՓմին 111 ունէ11 զ ա ս տ ո ւ ա ծ ա ՜1 ш п и а ե լ զա նա պ ա կա նութիւն . սո յնպ էս հ ւ ա յսա ւր յո րժա մ մա րդ ը ս տ ճ շմ ա ր -

վայելոս փ վնասհցաւ հւ ոչ ապականութիւն զգեցա 1 կամ անկա-

^ ս ա ^ Ի ւ^ ա մ ^ ն փ ս ^ ^ Ի 111' ШИ « « « ա . որ ինչ էրն ..,) ’ որ ի մ ա ս տ ի ն վերապահն Է հետևյալ բաոհրի. «Որպէս հւ մհծն Պաւղոս ասաց, զի «Ցիսուս Քրիստ ոս հրէկ հւ

տՈլ ն ն հւ յափահան»: «Երէկ հւ այսատ» ասաց սկիզբն ժամանակի աոհալ. «նոյն հւ

ափտեսւն-- «Մի հւ զնոյն» ասհլով զյաւիտենական Աստուած հւ ի ժամանակի սկսհալ

!ւաոո զի խոսւոովանհսցուք զնոյն Ինքն Աստուած հւ մարդ, է ինչ, որ զոլով յաոաշազոյն

էւ է իԸչ, пр գոլով յետոյ: Ա յլ զիա՞րդ հղես ասէ, Մենածինն ծաոայ. մնաց, որ ինչ էրն. եւ

եղեւ որ ինչ ոչն էր . (142-149 տարընթերցումնհրի միշև): Թեոդոտոսի Ա ճաոի .Ե ւ զսւյսո-

սիկ խոստովանհցին ընդ մեզ ամհնհքհան, քանզի անմարթ է համանգամաւն պահել զմի-

աւորութիւն քան զիւրաքանչիւր ոք աոանձին տեսանել, այլ միաւորհալն անլուծանելի է

(136-140 տարընթ. միջև) հատվածը մասամբ վկայաբերված է Պողոս Տարոնեցու (+1123 р.)

«Ընդդէմ Թեոփիստհա Հոոոմ փիլիսոփայի, երկում10: Այն խմբագրումով վկայաբերված է

նաե վարդան Այգհկցու «Գիրք հաստաւոութեան հւ արմատ հաւատոյ. երկում, «քանզի

միացեալ ոչ երկու, այլ մի անուանի ... ոչ լուծեալք ի զմիմհանս. 1 ՛:

Այգհկցու դավանաբանական այս աշխատության մհջ վկայաբերված մյուս քաղվածքը

(«Անկարելի է դիտել զյատկութիւնն եւ պահել զմիութիւնն ... եւ մի' քններ զեղհալն. ոչ մնայ

հրաշափառ Բանն, հթէ ճանաչի կամ հասու լինի ի մէնշ» ) 12 խմբագրում-համակցումն է Ա

ճաոի հետևյալ տեղիների, «ապա ուրեմն եւ մտածութեամբք զմիաւորութիւնն բաժանես...

երկուս իմանալով հւ զմիատրութիւն արհամար՚հհլով» (141-142 տարընթ. միշև) «ոչ մւոա-

ծութեամբ ւսնջատհալ եւ ոչ բանիւք զմիաւորհալն որոշել կամեցեալ» (248-249 տարընթ.

միշև), «Եթէ միատրես բանիւ՝ մի՛ որոշէր մտածութեամբ՝ զմիաւորութիւնն ուրացար... քան

զի ոչ մնա սքանչելի, որոյ սահմանն ճանաչի, եթէ եդելոյն ծանաւթ է սահմանն. (386-387

տարընթ. միջև):Թեոդոտոս Անկյուրացին իր արժանավոր տեղը պետք է զբաղեցներ նաև հետագայի

հայ դավանական գիտակցության մեշ: Այսպես. Ս . Կյուրեդ Ալեքսանդրացու «Պարւսպ-

մանց գրքի» լուծմունքը պարունակող ձեռագրերից մեկում Լուծմունքին կից զետեղված

դավանաբանական հարցուպատասխանի մեջ աոկա են մասնավոր հարցումներ, որոնք

վերաբերում են Թեոդոտոս Անկյուրացու ճաոերին. «Իսկ կրկին ճաոք սրբոյն Թէոդոսի

Անկիմացոյ. Աոաջինն է վասն անքակտելի միատրութհանն Բանին մարմնացհլոյ, հւ հրկ-

9 Տե'սՄՄ8եո.6453,թ. 198ր:

10 «Թուրթ ևրւսևե|ւոյն Պօղոսի Տարոեւսցւոյ յաւլթոո ախոյեաե վարդապետի՝ բնդոԼմ ԹԼովփստեայ Հոոոմ

փիլիսոփային», Կ. Պոլիս, 1752,1.р 163:

11 'Ասրոան Այրեկցի, «Գիրթ հաստատութեան Աւ արմատ հաււստոյ», թենակաև րնսպիրր կազմեց Շահն

լւհն. Հայրասլնտյւսնր, Ьр.. 1998, I.? 149: Ի ւ)եպ, Վարւյսւն Այցեկցա այս աշխատության «Ներածություն» րւա1-

նում Թեոդոտոսի երկերից բսղված հւստվածննրր թյոտիմացւսրար ներկայսւցրե| եմ իրրն վկայություններ'րեր-

վսւծ Թեուլորետոս կյոտացու (386 /393-457) երկերից, տե՛ս անէ], 1.? 50:12 Անո, 1.р 148-149:

■: 2 0 0 5 « ■ ■ - Թ Ե Ո Դ Ո Տ Ո Ս Ա Ն Կ 9 Ո Ի Ր Ա 8 Ո Ի Ճ Ա Ռ Ե Ր Ի Հ Ա Յ Ե Ր Ե Ն ... Ե 8 7

* րորդն' վասն անշփոթ մնալ ւատկութեամբ բնութեանցն ի նոյն միութեան: Հրց. ի յերկրորդ

ճաոէն. Որպէ՞ս բանն անմարմին մարմին եղես Պտխ. որպիսութիւնն անգիտելի է...: Ա յս

պես սուրբն Թէոդորոս Անկիւրւսցի»13:

Թարգմանական այս երկերն օգտակար են հայ ինքնուրույն մատենագրությանն ու ար

վեստին վերաբերող վարդապետական, մշակութային կարգի մի շարք իրողություններ և

օրինաչափություններ բացահայտելու տեսակետից: Այսպես. Բանի մարմնացման խոր

հուրդը առավել առարկայորեն ներկայացնելու նպատակով Բ ճաոում Թեոդոտոս Անկյու-

րացին բերում է հետևյալ օրինակը. «Այդ, յորժամ զբանս զայս, զոր Քոինդծնւսն միտք

ներքադրեալ կամիցիմ տաոիւք եւ գրով, եւ տպաւորել կամիցիս ի քարտեսն' ո՞չ ապաքեն

ձեոսւմբ գրես գնա եւ աւրինակաւ իմն դարձեալ ի ձեոն ձեոինդ ծնանիս զբանն»: Զեոքով

խոսք ծնելու վերաբերյալ նկարեն այս պատկերը համերաշխ է Կորյունի «վարք Մ ա շտ ո

ցի». «հայրական չափուն ծնեալ ծնունդս նորոգ եւ սքանչելի' սուրբ ւսջովն իւրով, նշանա

գիրս հայերէն լեզոփն» 14 արտահայտությանը, որը դրսևորում է տվյալ ժամանակաշրջա

նի աստվածաբանական մտածողության ընդհանրությունը: Քրիստոսաբանական նպատակ

հետապնդող թեոդոտոսյան համեմատությունն օգնում է թափանցել Կորյունի արտահայ

տության վարդապետական ենթախորքի մեջ: Ըստ այսմ, ինչ հարաբերություն որ կա մտքի

և նրա ծնունդը հանդիսացող տաոի կամ խոսքի միջև, նույնն աոկա է Հայր Աստծո և մարմ

նացած Որդու միջև:. Աստվածաբանական լեզվամտածողության մեջ աոկա այս աղերսը

այժմ օգնում է ճիշտ ընկալել հայտնութենական այն կարևորությունը, որ Կորյունը վերա

պահում է գրոց գյուտին:

Ա ճաոն օգտակար է մանրանկարչության աստվածաբանության հետազոտման հա

մար: «Մոգերի երկրպագություն» պատկերի վարդապետական ակունքների, իմաստաբա

նության բացահայտմանը նպաստամատույց է ճաոի այն դրվագը, ուր հեղինակը հավա

նաբար աչքի աոջև ունենալով Ս. Գրիգոր Նազիանզացի-Աստվածաբանի «...ընդ աստեղն

ընթանայ, ընդ մոգսն ընծայաբեր' ոսկի եւ կնդրուկ եւ զմուոս' իբրեւ թագաւորի եւ իբրեւ

Աստուծոյ, եւ որպէս յաղագս քո մեոելոյ ընդ հովիւսն փաոատրեայ» խորհրդածությունը15,

բացատրում է նորածին Հիսուս մանկանը բհրված ընծաների խորհրդական բովան

դակությունը: Ա յնտ եղ կարդում ենք. «Ի Քաղդէացւոցն լեալք, որպէս ասէ Աւետարանիչն,

եւ նոքումբք ընծայեալքն ընկալան զխորհրդոյն զաւրութիւն բարբարոսացն բարւոք տե-

սեալ, վասն զի երիս տեսակս ընծայից մատուցին' ոսկի, կնդրուկ եւ զմուոս... ոսկի, զի Թ ա -

13 Տե՞ս Հ . Յակովрпи ւ|րւ|. .Տւսշեւսե. Ցացւսկ հսւյեր1.ն ՏԱասցրւսց Մատենադարանին Մխիթարեսւնց ի

վիեննա. Վիեննա, 1895,1.? 454: «Թ-եոււոտոսի» անունով մի լոսդվսւծլյ («Զանցի տնսևւսլ ցքեց, այսինչն" ց(1ու)ո-

վարանն կոաս|սւշտաթեան'սւրևամր цաև1լնւււ|սն, եւ ցլսրխն խոհիւյն ի ցիրկս րնկ]սւլնալ թոյ| նտա ցոհն| ոյ կոոց,

ւսյքինճ: Եթ1. ոդջակԱւ ից1. սլատարացն նորւս յսւրջառոյ արա անարատ մատուսց!.: Առ դարս խորանին վկւսյու-

թեան шйд1. ցնւս րնդանևլութխն ի նման1' առ ի լոսւնլոյ առաջի Տնաոն» ցետեդված I. Ղնտիկոնի մի անանուն

խմրացիր մեկնության մեջ (տե՛ս «Մսւտեան ցիտութեւսն եւ հւաւստոյ Դւաթի դահանայի» հայերեն հնացույն

թդթյա ճեռւսցիր 981 թ.. աշխատ. Ա. Ա. Մաթևոսյանի, Եր., 1997, Լք 473): Սակայն այն րւսցակսւյամ I. Թեողոտո-

սի ներկայացվող ճառերում: Հարկ I. եեթաւ)րև|. որ այղ հւստվսւծր վկայարերված I. Թեողորետոս Կյուրացա Ութ-

ամսւտյանի մեկնությունից. տե՛ս և հմմտ. РС . 1. 80, со1. 76-528:

14 Տե՜ս Կորխն, վւսր|) Մաշտոցի, աշխատ. Մ. Արնդյանի, Եր., 1981,1? 96 (С):

1Տ Տե՞ս Ս. Գրիցորի Աստաածարաեի ասացեսււ ի Ոնունոն Քրիստոսի, Ս Մ , սեռ. 946, թ. 1ա:

Հ.ԱԿՈԲ Ք Յ Ո Ս Ե Ց Ա Ն88 Ե

- ' ( И Ы И - ™ * * *> Т Г 1 ь Խորհրդարանական այսօրինակ մեկնությամբ1* ճառագիր հեղինակը փոր-

_ 5 ^ ! ? Լ , Քրիստոսի աստվածային բնության անփուիոխելիությունն ու մարդեղու- է 9 -.9 նլԱ . Աստոլաձ մնաց եւ մարդ եղել՝ ընկալեալ զմահ»: Ընծաներն

^նօՏւկում են Քրիստոսի երետ հատկությունները, ոսկին՝ թագավորությունը, կնդրուկը՝

"ստկածայիՕ բնությունը, զմուոսը՝ մարդեղությունը, որը մատնանիշ է անում չարչարանքն

մ ս Լ ֊ ձսո մեկնաբանական ավանդույթը որդեգրում է այս խ որթա բա նութ յունը: Այս-

" ե ս Ժ Ա Դ մատենագիր Ս-նանիա Սանահնեցին իր Մւետթեի Ավետարանի մեկնության

յ ե որում է «Եւ զի ասէ՝ մատուցին Նմա ոսկի իբրեւ Թագաւորի եւ կնդրուկ՝ իբրեւ Աստու-

Լ 2եւ զմուո՜ իբրեւ մահկանացուի.17: Ըստ այսմ. աստվածաբանորեն վերաձևելով ընծա

ների խորթաբանությունը՝ հայ մեկնիչները դրանք նկատում են Քրիստ ոսի երեք պաշ

տոնների' Թագավորության (ոսկի). Մարգարեության (կնդրուկ) և Քահանայության (զմուոս)

նշանակները18:Հակառակ այն իրողության, որ «Նոր Հայկազեան» բառգրքի հեղինակներն օգտագոր

ծել են Թեոդոտոսի ճաոերի հայերեն թարգմանության բառագանձը19, այսուհանդերձ ներ

կայացվող ճաոերում կան այնպիսի բառամիավորներ. որոնք տեղ չեն գտել այդ բառարանում:

Դրանք են. անփոխադրապէս (=ацета(3\пти5[1353А]), աոաւելէսբանեւ, (-դ աւ6թթօ\դ[138ե\]:

գետնտկա (=օ 600X05- [1380 С]), գոյեղուտ (=քՍՕւա8դ[ 13770)), դիւրագնի (-бвш ом

[1384В]), ընդդիմագաւտել (-кататтаХаГош դ0^դօ61' [138Ш ), հեռասահմանել ( -

՚ 6рюоу[1380А]), մերձակրութիւն (=ттарб1Л-о? [1369В]), նախաչեղեալն (=тоу ттро\еоцб1Л)к

Хо-уои [1377В] ), նախամտածութիւն (-тгроетю>еТу [13760]), չարահաւանութիւն (-т^

тгроХт|фе1 [1380 В]):ճառերի հայերեն թարգմանությունների քննական բնագրերը ներկայացվում են համա

ձայն Մաշտոցի անվ. Մատենադարանի հետևյալ ձեռագրերի.

7729- ճառընտիր: ժամանակ՝ 1200-1202 թթ.: Վայր' Ավա գ վանք (Երզնկա): Գրիչ'

վարդան քհն. Կարնեցի: Ծա ղկող' Ստեփանոս: Կազմող' Ստեփանոս (1205 թ.), հետագա'

Կիրակոս վրդ. Աղբեցի (1828 թ.): Ստացող' Պատրոն Աստվածատուր ռայիս Ռաբերդի:

16 Ս՜ին^եո Ս. Հովհաե Ոսկեբերանի մեկնաբանությամբ ցմուոսր ես սւկեւսրկում I. ևորսւծին մանկան ասւր-

փսծությունր. « Ь սլատարւսցս ո) իրրևւ մարզդ), այլ իբրեւ Աստուծոյ, բւսնցի կնւ|րուկն եւ ցմուոս սյնմ նշանակիր

ևն». տե՛ս Աւետարսւնացիրն ՄատթԼոս, Վենետիկ. 1X26.1? 112:

17 Տե՜ս «Գանձասար», սւստուածարանական հսւևդԼս, Ե. 1994.1.р 253:

18 Աստվածաբանական վերացարկումով Սանահննցիև հարում I. «Դւսրձեսւ| ոսկի, ցի դսանալոց I. նրկրպա-

ցաթխն պատկերի ոսկոյն'Տեաոն ոսկոյն, եւ ւ|մոլո'իրր րՕշկի, գի բ<1շկե|ոց I. նա ցբեկամն Ադւսմայ, եւ կնդրուկ, ցի

հոտ անուշից, որ բուրեաց ի նմսւն1.. ե|ոյծ ցհոտ մահու, որ բուրեաց Ազւսմայ...» («Գանձասար», Ь, 1.р 253): Բա

ցատրությանս հետ համերաշխվում են Ս. Ննրսես Շնորհա|ու հետնյւս| րսաերր. «Եւ կնդրուկն, թանցի անուշահոտ

I.'նշանակեցին, ցի հոտու|ն անուշից, որ ի նման). |ածանե|ոց 1.ր հոտն մահու, որ բոխեւսց ի յսոձԱւ: Իսկ զմուոսն,

ցի է նա բժշկական, յւսյտ արարին, ցի ր<1շկև|ոց |.ր նա ցրեկումն Աղսւմայ». տես «Մեկևութխն Սարր Աւետարւս-

նին. որ րստ Մւստթ1.ոսի'ւսրսւրեա| ի Սրրոյն Ննրսիսի Շնորհարոյ...», Կ. Պոփս, 1825,1.?44:19 Տե'ս Ն ԲՀ. Р. I.? 388 (նսւխախոկումն):

2 0 0 5 ԹԵՈԴՈՏՈՍ ԱՆԿ8ՈԻՐԱ8ՈԻ ՃԱՌԵՐԻ ՀԱՅԵՐԵՆ ... Ե 89

Թերթ՜ 603: Ն յութ ' մագաղաթ: Մեծություն' 70,5 X 55: Գրություն' եոասյուն: Գիր ' ուղղագիծ

երկաթագիր: Տող' 45:

1525- ճւսոընսփր: ժամանակ' Ժ Գ ղ.: Գրիչ' Հովհաննես. Գևորգ: Ստացող' Հովհան

նես (գրիչը): Թերթ՛ 523: Նյութ՝ թուղթ: Մեծություն' 47x33,5: Գրություն' երկսյուն: Գիր բո-

լորգիր: Տող' 33-36:

993- ճաոընտիր: ժամանակ' 1456 թ.: վա յր ' վերին Նորավան: Գրիչ' Մատթեոս: Ծ ա ղ

կող' Եսայի: Ստացող' Թաղեոս, Ստեփսւնւա եղբարք: Թերթ' 769: Նյութ' թուղթ: Մեծութ

յուն' 34x25,5: Գրություն' երկսյուն: Գ իր ' բոլորգիր: Տող' 44:

2594- ժողովածու: ժամանակ' Ժ Զ ղ.: Գրիչ' Հարություն: Թերթ' 205: Նյութ' թուղթ: Մ ե

ծություն 26x20: Դրություն' երկսյուն: Գ իր ' բոլոր գիր: Տող' 5020:

^Նկարսպրություեե рицГ Ցուցակ սևոաւյրսւց Մւսջտոցի աևւ|ա1ւ Մ՜ւստնԱսպարաԱի, Հտ. Ա, Р. կսպւՈւցիև 0.

Ետսևյա1ւր. Ա. ԶևյթուԱյաեր, Փ. Աեթարյաեր. խմրսպրությսւմր Լ. Խաչիկյանի, Ա. ՄնւսԱսւկւսեյսմփ, Եր.. 1965,1.?

454. 575. «33. 1970.1.)» 597-599:

ՍՐԲՈ6Ն ԹԷՈԴՈՐՈՍԻ ԱՆԿԻՒՌԱ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍԻ* քսԱՒՍ-Ք Ի ԾՆՈՒՆԴՆ ՓՐԿՉԻՆ ՄԵՐՈՅ ՑԻՍՈՒՍԻ

ՔՐԻՍՏՈՍԻ, Թ-է ԷՐ ԱՍՏՈՒԱԾ ԵՒ ԾՆԵԱԼ ԵՂԵՒ ՄԱՐԴ ՍՔԱՆՉԵԼԵԱՒՔ' ՈՉ ՓՈԽԱՏՐԵԱԼ ՅԷՈՒԹ-ԵՆԷՆ,

ԵԹ-Է ՄԻ ԵՒ ՆՈ6Ն է ԵՒ Ա6Ն ԵՒ Ա6Ս ԱՍԱՑԵԱԼ, ԵՒ ՈՉ ՄՏԱԾՈՒԹԵԱՄԲ ԵՒ ՈՉ ԽՈՐՀՐԴՈՎ-Ք ԱՆՋԱՏԵԱԼ

Պսզծաո եւ հրաշափառ է ’ մերձակա ւոաւնիս խորհուրդ, պայծաո է՜’, զի հասարակաց

էած֊1 փրկութիւն. իսկ հրաշափաո. զի բնութեան սահմանի րսղթեցաւ . քանզի ըստ բնու-

թեան զծնունդն5 ոչ գիտէ Կոյսն, բայց շնորհ քան" ծնասլ եցուց, կուսութիւնն պահեցաւ եւ

մայր արար7, եւ զկոաութիւնն ոչ վնասեաց. զի8 շնորհք էր: Ո՜վ անսերմ երկիր Ы բոաու-

ցիչ4 պտուղ փրկութեան: Ո՜վ կոյս, որ 10 յաղթեաց դրախտին, որ յեդեմ", քանզի նա աոանց

սերման բուսոյց հասկ՛2 ի կոյս յերկրէ' բողբոջելով տունկ յանգործ յերկրէ՛1: Իսկ աւս Կոյս

լաւագոյն քան զայն երկիր, զի ոչ զմրզոց14 բուսոյց՛՜' ծաոս, այլ զ՜գաւազանն Ցեսեա պտուղ

քաղցրութեան ի փրկութիէն'6 բաշխեալ մարդկան: Կոյս Էր ե լ՛ ' այն երկիր, կոյս Է ՛” եւ այս.

այլ նմա բուսուցանել հրամայեաց Աստուած ծաոս, իսկ յայսմ ԿուսԷ ինքն արարչագործն

եղեւ ըստ մսւրմնոյ թոյս19: Եւ ոչ նա կակղումն ինչ նախ քան զբուսուցանել ծսաոյն ընկալաւ

եւ ոչ20 ի ծնընդենէ կուսութեանն վնասեցաւ կուսութիւնն՜ : Կոյս քան զդրախտն փաոսոո-

րւսգոյն եղեւ, քանզի նա յԱստուծոյ մշակեցսււ, իսկ սա ըստ մսւրմնոյ զնոյն ինքն զԱստուած

մշակեաց՝ կամեցեալ ըստ մերում22 բնութեանս խաոնիլ: Տեսանե՞ս' զիարդ եղեւ հրաշա

փաո խորհուրդն ի բաց մերժելով23 զբնութեանն24 սահման: Տեսսւնե՞ս ի վեր քան զբնու-

թիւն. զի Աստուծոյ զսորութեամբն եղեալ: Տեսանե՞ս զԲանն ի վեր քան զբան ծնեալ: Եւ

զի է ծնեալն Աստուած յայտ է, յորմէ զկոաութիւնն ոչ ելոլծ: Զի որ սոսկ մարմին23 ծնանի,

դադարեալ է 26 ի կուսութենէ, այլ վասն զի ծնաւ մարմնով զԲանն Աստուած եւ պահեաց

զկոաութիւնն' այսու ցուցեալ զինքն Բանն: Իսկ յորժամ բան լոփցես27երեւելապէս եւ զոյե-

ղուտ28 իմասցիս24 զնա' մի' զայս բան, որ ի բերանոյ աո զեղու՜10: Արդ, ծնանի Միածին Որ

դին Աստուծոյ, որ եւ Բան կոչի՝ ոչ սկիզբն գոլոյ Բանն ի ծննդենէն եղեալ3՛, այլ ի գոլն՛՝2

մարդ' սկիզբն արարեալ զծնունդն, քանզի նախ'1՜1 քան զյափտեանս Բանն Աստուած

մշտնջենատրակից ծնաւղին Իւրոյ՜14: Իսկ վասն զի մարդ վասն մարդկան լինել կամեցսս15,

ոչ փոխադրելով'16 յաստուածայնոյ բնութենէն, այլ սքանչելեաւք եւ կամելով Աստուծոյ որ-37 VIպէս զսկիզբն լինելոյ մարդ ծնունդն ընկալաւ* : վա սն ւպնոյփկ որպէս զմարդ ծնանի եւ

որպէս Աստուած Բան զկոաութիւնն պահեաց: Քանզի եւ ոչ մերո՛19 բան յորժամ ծնանի

ապականէ զխորհուրդն եւ ոչ Բանն Աստուած40 եւ զոյեղուտ41 գոյեղէն ի ծնանելն ապա-

կանեաց զկոաութիւնն: Արդ, ի վեր քան զսահման բնութեան եղեալն մի' իշուցանէր42 ի

* Л = Ս՜Մ. ձեո. 2594, р. 198Ш-2011Ш

В = 1Г1Г. Տեո. 993. р. 59ր-62ա:

С = ՄՄ. ձեո. 7729, р. 69-74:

(

; 2 0 0 5 ԽԱԻՍՔ Ի Ծ Ն Ո ԻՆ Դ Ն ՓՐԿԶԻՆ ՄԵՐՈՑ Ե 91X . . . . . . . . . - —

•* սահման բնութեան գսւնսահմանն:

Սքանչելիս ասեմ քեզ. եւ դու մի' շարժէր զխորհուրդսդ. Աստուած է, որ ծնեալ զկսւմա-

ւոր ծնունդն՝ ոչ սկսեալ զւսստուածութիւն4\ այլ Աստուած գոլով իւրսւցոյց զանծնունդն եւ

ոչ ծնունդն կազմեաց գնա Աստուած. որպէս էրն' մնաց եւ եդեւ, որ ինչ44 ոչն էր: էա ո

զծնունդն որպէս տնաւրէնութեան սկիզբն: Եդեւ մարդ' ոչ փոխադրեալ4’ ի բնութենէն եւ ոչ

շարժեալ4'' զսահմանն աստուածայնոյ էութեսւն4' «Դու նոյն իսկ ես եւ ամք քո ոչ պակա

սին»1՛ ասէ սւստուածային Գիր, թէ՝ «Դու մնաս4* յւսփտեւսն»2*: Այսու4՛' լայտ աոնէ զաստուա-

ծայնոյ բնութեանն զւսնփոփոխութիւնն: Եւ դւսրձեալ ասէ. «Ես նոյն եմ եւ-ոչ ւիոփոխե-50 Հ*

ցսւյ :

Արդ. ոչ շարժեալ աստուածայնոյ էութեանն եդեւ մարդ եւ ոչ փոխադրեալ լայլ բնութիւն,

քանզի թէ էր փոխադրեալ' ոչ էր սքանչելիք՛’ 1 եդեալն, եթէ էր բնութեամբն փոխադրեալ5"

եւ այլ բնութիւն ընկալեալ: Այսպիսի իրաց՜"' բազում լինի ի մեզ փոխադրութիւն54: Ա յլ այ

սու սքանչելագործէ Աստուած. զի գոլով, որ ինչ էրն եդեւ, որ ինչ ոչն էր, զոր նշսւնակեաէ0

եւս է սւստուածայինն աոաքեալ ասհլով5,\ «Որ ի կերպարանս Աստուծոյ է» ասաց եւ ոչ'՜՛’ '

եթէ բնութեամբն երբեմն, զի ցուցցէ զբնութեանն յարամնացութիւնն. «Որ ի կերպարանս

Աստուծոյ է ոչ ինչ յափշտակութիւն համարեցաւ զլինելն հաւասար Աստուծոյ»4*: Ե ւ ոչ

եթէ եդեալ երբեմն: Եւ ապա Ջինքն^ ունայնացուցանէ զկերպարանս ծաոայի աոեալ: Տե-

սանե՞ս' ' ’' 1 զիարդ մնաց, որ ինչ էրն եւ Զինքն ունայնացոյց զծաոայի կերպարանս01 աոեալ.

եւ այսպէս սքանչելագործեալ եդեւ եւ ոչ զբնութիւնն փոփոխես^’2: Կամեցեալ եւ ոչ հար-

կաւորեալ փոփոխմամբ ’ ’ էութեանն, քանզի, որ ինչ եւ՛ կամի՚° Աստուած եւ աոնէ, թէ եւ Ի

վեր քան զսահման բնութեան իցէ'՜’ եդեալն, քանզի ունի զաւրութիւն սքանչելագործելն

կարել եւ ոչ սահմանի6' բնութեան: վա սն այնորիկ է Աստուած եւ ունայնանա ի կերպա

րանս ծառայի'"՝՝ եւ հաւասարէ Աստուծոյ, եւ մարդ լինի եւ նախ քան զյաւիտեանս եւ

ծնեալ'’4 լինի եւ զայսոսիկ սքանչելագործէ զորս ո չ '" գիտէ բնութեանս սահման' ՛:

Յայսմանէ եւ հեթանոսք յիմարութիւն կարծեն ' 2 զխորհուրդն Քրիստ ոսի” , եւ հրեայք

գայթագդութիւն ասեն զխորհուրդ տնաւրէնութեանն'4, զոր եւ Պաւդոս ասէ յայտնապէս:

Վքեք քարոզեսցուք զխաչելեալն Քրիստ ոս հրէիցն գայթագդութիւն եւ հեթանոսաց յիմա

րութիւն»5'. Վա սն է՞ր հեթանոսաց յիմարութիւն75. զի «շնչաւոր մարդ''՛ ոչ ընդունի զՀո-

գին'' Աստուծոյ, զի յիմարութիւն է նմա»6': Քա նզի ' 8 ի բնութիւնն դեգերեալ շնչաւոր մա րդն';

եւ իւրովք բնութեամբն զամենայն խուզեալ զւսմենայն80 զսքանչելիսն Աստուծոյ յիմարու-

թիւն համարի, վասն զի խնդրէ*՛ զսահման բնութեան, զի ե լ լսելով հեթանոսի, եթէ ընդО? ^

փակեալ դուոնն եմուտ Քրիստ ոս ընկալեալ ի ՜ թանձր մարմնի , որում տեդւոյ պէտք են,

ծիծաղի, զի ոչ հաւատայ84 սքանչելեացն, այլ խնդրէ83 սահման իրսւցն86: Եւ լսելով87, թէ

Կոյս ծնաւ եւ մնաց կոյս, եւ յիմարութիւն համարեալ88 զբանն՝ ոչ ուսեալ հսսատով89 սքան-

1» Սէ)մ. ՃԱ28:2* Ршршр ԳՅ:3* Ս՚ււպստ. Գ 6 :4* Փի||ա|. Р 6:Տ* Ա Կորեր. Р 14:6* Ա Կորեր. Р 14:

թ է ո դ ո ր ո ս ա ն կ ի ի ր ա յ ի92 Ե

'1' ' ' եղեալ մարդ գԱստոսսծ ւսն-" Ա. г ււաոուծու՜ Ապա ուրեմն լսելով անփոխադրւսպէսք «ամաոէղով զասացեալն բնութհամբ9' փոխադրութիւն: Ե ւ սաւոանաւր խնդրեմք

И й 92 ունայնանալ ասի եւ ոչ ի բաց ընկենուլ զլրութիւն աստուածութեանն. վասն որո, եւ

է * «Մեք քարոզհսցուք զխաչելեալն Քրիստ ոս հրէիցն գայթագդութիւն եւ հեթանոսաց

հմ ութիւն֊7'- Վասն է” հեթանոսաց94 յիմարութիւն. զի եթէ սոսկ մարդ համարեալ95

;ԱԻ: : ; ցաւ ոչ т а Ь Е թուեսցի յիմարութիւն96 ըստ բնութեան եդեալն. զի եթէ զոր բնատրեալն է

I; հաց զիա'րդ թոփ պատմութիւն յիմար97, այլ վասն զի զՔրիստ ոս ասէ խաչեալ քարո-

ы զոր դարձեալ պսեմք Աստուծոյ զաւրութիւն.եւ Աստուծոյ իմաստութիւն՝՝1՝. որպէս

□ խաչեալն քարոզեմք98 իմաստութիւն Աստուծոյ յիմարութիւն թոփմք հեթանոսաց. որք

ոչ գիտեն հաւատալ սքանչելեացն100 Աստուծոյ101: վա սն զի ոչ ինչ, յորոյ ապրեցուցանէ

զմարդ, թշնամանէ զԱստուած: Ապա այսոփկ ցուցեալ ոչ չարչարելի. այլ մարդասէր, այլ

Աարդոյ' կիրս ոչ եթէ հպեցուցանեմք102 յԱստուած, ապա ուրեմն"’-՝ եւ ոչ ապրեցուցանել

ասեմք Նորա չարչարանաւք զմարդն եւ ոչ խաչիւն լուծանել զզաւրութիւն բանսարկուին,

հւ ոչ զմեղս մեր բեւեոեալ ի խաչին եւ ոչ իմովք չարչարանաւք բժշկեալ զմարդկան վէրս

եւ ոչ մահուն ասես խափանել զմահ, քանզի եթէ ոչ իւրացոյց զձեր չարչարանսն Աստուած'

ուստի՞ չարչարանաւքն Քրիստոսի այսքան ուդդութիւն եղեն" զաւրութեան, եւ զիա՞րդ ի

բաց բաոնայ՛"5 մահուամբ զմահ, եթէ ոչ իւր արար զայն Աստուած:

Ա յլ10* այսոքիկ չարչարանք Իւր եղեալ Աստուծոյ եւ զաւրութիւն այսքան ուղղութեանց

յԱստուածութենէ անտի եւ զէութիւն Աստուածութեան ոչ վնասեալ յիւրում անչարչարու-

թեան կացեալ միշտ107: Քանզի զիա՞րդ բեւեոեցաւ ի փայտին, որ հակաոակ մեր ձեոա

գիրն մեղաց"* ջնջեաց109 եթէ սոսկ մարդ համբերեաց Խաչի: Եւ զիա՞րդ Խաչիւն զմեղս

խաչեաց եւ կամ մահուամբ զզաւրութիւն մահու110 ելոյծ, եթէ ոչ զայսոսիկ եղել111 Աստուած:

Եւ" 2 ի նմանէ զաւրութիւնն եւ յիւրացուցանելն զմեղս ոչ չարչարեալ բէՅութեամբն: Ջա յս եւ

նշանակելով Պաւղոս ասէր, եթէ ոչ ոք յիշխանաց աշխարհիս այսորիկ ծանեաւ զտէրու-

նական չարչարանացն խորհուրդ, զի «թէ էր ծանուցեալ ոչ արդեւք զՏէրն փաոաց ի խաչ

հանէին»9’ : վասն այսորիկ ասեմք մնալ նմա, որ ինչ էրն եւ լինել, որ ինչ ոչն էր: Քանզի,

էութեամբ մնալով, որ ինչ էրն, ընկալաւ զչարչարանսն միաւորեալ զինքն ընդ չարչարե-

լոյն բնութեան. հնազանդ եղեւ ե ւ" ’ զթագաւորութիւն ոչ աոեալ ի բաց, եղեւ մարդ՝ մնացեալ

Աստուած. եւ Բանն անմարմին գոլով բնութեամբ անայլայլապէս եղեւ մարմին զիա՞րդ եւ

զի՞նչ աւրինակաւ ոչ որպէս դու զմտաւ կարես ածել, այլ որպէս նա սքանչելագործելն է

բաւական: Քանզի յորժամ սքանչելիս ասացից քեզ ՛14 ի բաց թող զյածումն խորհրդոցդ, զի

նշանք եւ արուեստք Աստուծոյ հաւատովք" 5 զաւրանան եւ ոչ բանիւք խուզին116: Ք ա ն

զ ի " եւ ոչ այլ ինչ ի սքանչելեաց ըստ սահմանի մերում է, այլ սակայն եղեւ իւրաքանչիւր

ինչ, թէ եւ միտք մեր հասու ոչ են իրին՛1Н: Զայսոսիկ մոգքն խոստովանեցին" 9 աստեղբն

հաւատացեալ եւ ոչ քննեալ120 զբնութիւնն. բարբարոսքն ընդունի ն զսքանչելագործութիւնն

հաւատովք121 եւ դու որ հաւատացեալդ ես, անհաւատ լինիս ի մարդկային խորհուրդս ան-

" ՉիրՆԲՀ:

7* Ա Կորեթ. Ա 23:

8* Ա Կորեր. Р 8:

9‘ Ա Կորեթ. Р 8:

I

Լ 2005 Խ Ա Ի Ս Ք Ի Ծ Ն Ո Ւ Ն Դ Ն Փ Ր Կ Զ Ի Ն Մ Ե Ր Ո Յ Ե 93

կեսղ: Ի Քաղդէ[ա|ցւոցն լեսւլք որպէս ասէ Աւետ արւսնիչն'". էո նոքումբք ընծայհւսլքն'՜’

ընկալան զխորհրդոյն զսորութիւն ՜ բարբսւրոսացն բարւոք տեսհալ, վասն զի ՜' երիս

տեսակս ը ն ծ ա յի ց մ ա տ ո ւց ի ն ՝1"' ոսկի, կնդրուկ, եւ զմուոս, ոսկի՝ զի Թազաւոր էր12И

պատուեալն ՜ . կնդրուկ՝ զի Աստուած էր ծնեալն: Քանզի զւսյսոսիկ մատուցանէին ըստ

սովորութեանն ի նոցա նէ՛"' կարծեցեալ15" աստուածոցն: Մատուցանէին եւ զմուոս զչար-

չարանս մահու՛ '՛, որպէս վարկանիմ, նշանակելով այսուիկ՛'2:

Տեսանես' զիարդ մոզք ծանեան, եթէ Աստուած մնաց եւ մարդ եղեւ' ընկալեալ զմահ,

քանզի եղեւ, որ ինչ մեքս, զի մերովս՛14 վերացուսցէ զբնութիւնս ա ո Իւր պատիւն: Վասն

զի միաւորութիւն զայս աոնէ զմիոյն ի միւսն հպացուցեալ: Վասն այսորիկ Աստուած զո

լով մարդ եղեւ, զի եւ մարդն եղիցի Աստուած: Եւ միսսորութեամբս այսուիկ աո աստուա-

ծայինն փաոս ելեա լ ’, որպեսզի մի եւ զնոյն զոլ աստուածաբար փաոաւորեալ եւ չար-

չարեալ մարդկաւրէն: Եւ զայսոսիկ խոստովանեցին ընդ մեզ ամենեքեան, որք զմիաւորու-

թիւն խոստովանին Աստուածութեանն եւ մարդկութեսւն: Քա նզի մի՚աւորեալն ոչ եւս երկու,

այլ մի անուանի: Իսկ դու, որ1' ' մտածութեամբ բաժանես եւ զիւրաքանչիւր ոք աոանձին

տեսանես եւ ի բաց լուծանես զմիաւորութիւն եւ քանզի 1 ՝՛4 ւսնմարթ է համանզամայն պա

հեք զմիաւորութիւն քան զիւրաքանչիւր ոք աոանձին տեսանել, այլ միաւորեալն՛ ' ՚ անլու

ծանելի է. մի եղեւ եւ ոչ եւս կոչի երկուս՛40: Ա յլ14' մտածութեամբ միայն բաժանեմ, ասէ

ապա ուրեմն եւ մտւեծութեամբ զմիաւորութիւն բաժանես, քանզի եթէ մեկնես զմինն միւ-

սոյն. այսուիկ եւ զմիաւորութիւն հատէր:

Ընդէ՞ր լուծանես զտնաւրէնութիւն փրկական’ երկուս իմանալով եւ զմիաւորութիւն ար-

համարհելով: Որպէս եւ մեծն Պաւղոս ա սա ց'4՜, զի «Ցիսոա Քրիստ ոս երեկ եւ այսաւր նոյն

եւ յափտեսւն»10': «Երեկ եւ այսաւր»14՝ ասաց սկիզբն ժամանակի ա ոեա լ'44, «նոյն եւ յափ-

տեան»: «Մի եւ զնոյն» ասելով յափտենական Աստուած եւ ի ժամանակի սկսեալ մարդ, զի

խոստովանեսցուք զնոյն Ինքն Աստուած եւմարդ. է ինչ, որ զոլով՛4’ յաոաջազոյն եւ է ինչ,

որ զոլով յետոյ: Ա յլ զիա՞րդ եղեւ, ա սէ14<’ մենածինն'4' ծսւոայ՛՛4՝4 մնաց, որ ինչ էրն եւ եղեւ,

որ ինչ ոչն էր: Ա րդ, ՚ կամիս զայս ուսանել, զի եղել եւ 3 , եթէ զիարդ եղեւ, որ սքանչելա-

զործեացն 1 , նա եւ եթ զիտէ եւ ոչ դու ’ ՜ կարես ասել ինչ, եթէ զիարդ եզիպտացւոցն

գետ ՛3 1 արիւն եղեւ զՆ եղոս ՛’ 4. եղեւ որ ինչ ոչն էր, մնաց, որ ինչ էրն: Ա սա ՛’ 3 ինձ զեղա-

նակն, այլ ոչ ունիս ասել, զի սքանչելիք Աստուծոյ են. ի բաց մերժեա ՛36 զխորհուրդսդ'37:IШ 159Զիա ՞րդ լոյսն ցԵգիպտոս եղեալ խաւար եւ լոյսն ՜ ոչ շիջեսղ, այլ մնացեալ, որ ինչ էրն,

քանզի տիլ էր իսրայելացւոցն. եւ պայծաո էր նոցա '6" լոյսն, իսկ ' Л1 եզիպտացւոցն լոյսս

այս եղեւ ' ,>2 խաւար"'՝՝ յայսմանէ՛^ եւ ոչ փոխադրեալ եւ այն զի ոչ ինչ կրեալ լուսոյն եղեւ

խաւար " ,3՝ սքանչելազործեալ Աստուծոյ եւ սահմանի բնութեանն ոչ անսացեալ:

Ա րդ, զիա՞րդ ջուրն Նեղոսի, մնացեալ ջուր, լինի արիւն, կամ զիա՞րդ յիւրում բնու-

թեանն մնացեալ՚,><’ լոյսն լինի խաւար11'7: Ք ա ն զիК>Н այս ոչ ապականեալ, այլ ա յն ',,; լինի,

եւ զի ոչ ապականեցաւ1 ' 0 բնութիւն ջրոյն, յայտնէին 171 զայս եբրայեցիքն ունելով գնա ըմ

պելի, այլ մնա ՛ '2 յիւրում բնութեան պայմանի եւ լինի՛7՝ արիւն մինչ ոչն էր ի վեր քան զբան

ցուցեալ Աստուծոյ զսքանչելիսն՛74: Կամ զիա՞րդ ի Ռաբիլովն ի բոցն ՛ '3 եղեւ երից ման-

|0” Երր.ժԳ«:

Թ ԷՈ Դ Ո Ր Ո Ս Ա Ն Կ Ի Ի Ր Ա Ց Ի 2005

18Д

ւտտ

I»

-------- Ш անօի բոց '7'’ էր եւ ցաւղ եղեւ: Ե ւ '” երկոքին սդսոքիկ յա յւոնէին՝-նհրգոր-կանցն ցաւղ. տա „ - „ ^ ց ա ն ե ՜ ն հրեք մանկունքն զովսւցեւպք այսոփկ: Իսկ զի

* " այ րեցեալ ք ւայանեն բաբելացիքն՛*0: Տեսանես' զիարդ մնաց հաբն հոտ

,Ա 12,19 եոեւ՚Տ՚ ոչ մնաց182 երկու իրք եւ ոչ երկուս բնութիւնս. այլ մի եւ նոյն է տեսնալն1* ՝

1 9ն7 „ ր էրն բոց եւ ցաւղ ոչ փոխաղրեալ բոցոյն1ծ,: էո զայս բաբիլոնացիքն յայտնեն

Լ է մնաց, որ ինչ էրն եւ զի ցաւղ եղեւ1* . վկայեն արղարքն:՚ Արդ. մի հարցանէր ցիս զԱստուծոյ բնութեանն զսքանչելեացն յեղանակ: Քանզի

ոարձեալ ասացից ք6 զ զսքանչելիսն. զի եղեն. Ասւոուծոյ թողշիր գիւոել զսքանչելեացն

սահման, եւ զայսոսիկ սքանչելագորձէ Ասաուած եւ զբոցն փոխաղրեալ ցաւղ աոնէ՝ ոչ փո-

խադրեալ զբոցն ի ցաւղ' կամելով լուծանել զբոնաւորին վճիո եւ վրէժխնդիր լինել, որոց ի

պաաէին եւ զբարբաոոսն հրկէզ սունկ՛"9: Եւ սքանչելագորձէ զայսպիսիսս զհուրն պահես.,

փտումն եւ ցաւղ ցաւղեալ'90: Եւ զայս արարեալ, զի ապրեցասցէ զերիս մանկունսն: Իսկ

զի ապրեցուսցէ զաշխարհս191 յերկբայիս, եթէ մնացեալ նոյն ինքն 192 Ասաուած եղեւ մարդ

վասն փրկութեան մարդկան. զբնութեшն,Ч', կարաւա եղեւ եւ, փոխաղրեալ հուր, մնաց եւ

եղեւ ցաւղ194: Ե ւ դու ասես, եթէ ոչ մնա Ասաուած եւ լինի մարդ, քանզի զբնութիւն մեր ապ-

րեցուցանէղ' 95 կամեցսս % Ասաուած ոչ ի ձեոն այլոց, այլ Ինքեամբ կա զմէ 197 զփրկութիւն

մեր: Քանզի ամենայն արարածք տկարանային աո ի փրկութիւն մեր ունողացս այսքան

չարութեան եւ մոլորութեան ունակութիւն, քանզի երկեան սովորութիւն չարութեան փո

խանակ բնութեան եղեւ ի բաց մերժեալ զբնութիւն'՝'9: Մարգարէանայր մարգարէ200, այլ

տկարանայր Բանն ի չարութենէն յաղթեալ՜01: Հրեշտակք պաշտաւնեայք լինէին մեզ ի

փրկութիւն: Եւ20՛’ վկայէ մեծն Պաւղոս ասելով վասն հրեշտակաց, եթէ՝ «Ամենեքին հոգիք

հարկաւորք ի սպասաւորութիւն ւսոաքեալք204» 1 վա սն որոյ հանդերձեալն էաք՜05 ժա-

ոանգել զփրկութիւն: Հրեշտակք21*՛, որ լաւագոյն են բնութեամբ, պաշտաւնեա լինէին

փրկութեանս մերոյ: Ա յլ207 ոչ ապրէր մարդս ընդ չարութեան փութացմամբ անկեալ տկա-208

րանային ուրեմն ամենայն մարդոյս փրկութիւն , քանզի չարութիւն չարացս փութայ յաղ-

թել բարեացն: Ոչ զի յաղթի Աստուած, այլ զի կամաց անձնիշխանութեան հրամայէ զա-

ոաքինութիւն ոչ հարկաւ մղել յուղղութիւն եւ ոչ ակամա քարշել յաուսքինութեւսն, զի քո

կամել զաոաքինութիւն կամաւք քո քեզ արասցէ զայն ի կանգնումն: Ա յս ի զի՞նչ, ել զի՜04

մարգարէքն յաղթեալ լինէին եւ աւրէնքն ոչ զաւրէին եւ վարդապետք տկարանային210, եւ

հրեշտակացն փոյթ վրիպեալ լինէր, վասն զի կամք մարդոյն՜ 11 ոչ հետեւէին բարւոյն:

Ինքն՝ բնութեան Արարիչն212 վերստին կանգնել կամելով գայ ոչ ճայթմամբ եւ որոտմամբ

որպէս զԱստուած զարմացուցանել զլսելիս էո ոչ մեգ եդեալ զիւրեաւ եւ հրազգեստ ցուցեալ

ի միզին, ոչ փողոյ հնչմամբք զլսողսն զարմացուցեալ, որպէս երբեմն հրէիցն երէոեցսս'

ահ արկանելով ապերախտիցս: Արդ, ոչ ի բաց հրաժարեցուցանել զծաոայն, այլ յաւէտ, զի

շնորհիւ եւ բարերարութեամբ աո ինքն կոչէ: Վա սն այսորիկ ոչ գայ թագաւորական փա-

ոաւք, ոչ պարւսւորութեամբ21՜’ հրեշտակապետաց եւ ոչ զաւրաւք հրեշտակաց, քանզի ոչ

կամի ի բաց մերժել զփախուցեալն զխոյս տուեալն214 ի Նորայոց աւրինացն215: Ա յլ գա

ամենեցունց Տէրն եւ ծաոայի կերպի զաղքատութիւն զգեցեալ216, զի մի ի բաց փախուսցէ

202

՛** Երր. Ա4:

ք

; 2 0 0 5 ԽԱԻՍՔ Ի Ծ Ն Ո ԻՆ Դ Ն ՓՐԿՁԻՆ ՄԵՐՈՅ Ե 95

զմեզ՜1' յանյայտ տեղտջ յւսյտնի21*: Եւ ծնանի յւսղքւստ Կուսէ, ամենայն ինչ աղքատ, զի

լոութեամբ որսասցէ աո ի փրկութիւն զմարդն: Զի եթէ էր փաոաւք ծնեալ՜ 14 եւ հարսւոու-

թեամբ բազմաւ եկեալ ասէին արդեւք անհաւատքն եթէ հարստութեանն ծախք գործեցին

զփոխադրութիւն" տիեզերաց: Եթէ՜"՛ զմեծ քաղաքն էր ընտրեալ՝ զՀոովմ զաւրութեամբ

քաղաքականացն համարեալ լինէին զփրկութիւն մարդկան222: Եթէ որդի թագաւորի էր

եղեալ՝ պաստտյն սակս զրէին զաւզուտն: Եթէ սսրէնսդրի22՝ էր եղեալ224 որդի' ի նոցունց

իսկ՛՜5 ւաւրինադրացն"՜’ համսւրէին զայն: Ա յլ զի՞նչ աոնէ զամենայն ինչ աղքատ եւ

անարգ, յամենայնի փոքր եւ անյայտ ազգսս228. զի Աստուածութիւնն միայն224 ծանիցի

զարդարեալ զտիեզերս: վա սն " '11 այնորիկ՜ ' 1 աղքատ աոնու մայր եւ2՜'2 աղքատագոյն գա-

ւաո, եւ կարաւտ ընչից լինի ե լ ՜ " կարաւտութիւնն յայտնեսցէ214 քեզ մսուրն, քանզի ոչ զո

լով՜ ' 1 մահիճս, ուր դիցէ զգլուխ Իւր Տէրն, ի մսուր եդաւ, եւ լինի պիտոյիցս կարաւտութիւն'

բարաք մարզարէութեան նշանակ, քանզի2'՛’ ի մսուր եդաւ նշանակելով, թէ անբանից

եղիցի կերակուր, քանզի Բանն Աստուծոյ յինքն քարշէր զմեծամեծս եւ զտնանկս զբա-

նեղս եւ զծանրալեզուս աղքատութեամբ ծնեալ եւ ի մսուր եղեալ տեսանես, թէ զիա՞րդ

պիտոյից կարաւտութիւն, մարգարէութիւն գործեաց եւ աղքատութիւն զվասն մեր աղքա-

տւեցեալն բարիոք մատչելի ցուցանէր ամենեցուն, քանզի ոչ ուրուք երկուցեալ ի բազում

յոյժ հարստութենէն Քրիստ ոսի ոչ իշխեցեալ համարձակել ոչ ոք մատչել ա ո նա որպէս

թազատր արգելոյր:' Ա յլ հասարակաց երեւեալ եւ աղքատ եղ Զինքն ամենեցուն ի փրկու-

թիւն, քանզի ի մսուր դնի Բանն Աստուծոյ միջնորդութեամբ մսւրմնոյ, զի համարձակու-

թիւն ունիցի բանաւոր եւ անբան հաղորդ լինել փրկութիւնագործ կերակրոցն: Զայս եւ

մարգարէն յաոաջազոյն աղաղակէ' զմսրոյս այսորիկ պատմելով զխորհուրդ: Ե ւ ասէ.

«Ծանեաւ եզն զստեղծիչ իւր եւ էշ զմսուր Տեաոն իւրոյ, բայց Իսրւսէլ Զիս ոչ ծանեաւ եւ

ժողովուրդս իմ Զիս ի միտ ոչ էա ո 12*», քանզի թէ պարզագոյն էր բանիս միտք, եւ ցուցանէ

զհրեայսն, քան զանբանսն ապերախտագոյնս: Ա յլ իմա թէ եւ զայս յայտնել մսուր ցուցեալ

Տեաոն. յորոյ վերայ ինքն եդեալ կերակուր անբանագունիցն եղեւ, քանզի ոչ անսահմա

նաբար ասէ զայս մարգարէն, այլ մսուր ասէ յաւդիս այսուիկ սահմանեցելով զայս զմսուր

վարկանիմ նշանակել, բայց զւսյսոսիկ իմաստասիրեսցէ, որ ոք կամիցէ պէս-պէս տեսու-

թեամբք աստուածայնոց գրոց զարգացեալք: Իսկ մեք ցուցաք, ե թ է ՜ '' աղքատացաւ2 И

վասն՜՝ մեր մեծատուն Աստուածութեան սահմւսնաւ՝ դիւրըմբոնելի ամենեցուն արարեալշլս

զփրկութիւն, զի մեծն Պսււղոս ասէ , թէ «վասն մեր աղքատացաւ, որ մեծատունն էր, զի

մեք նորա աղքատութեամբն ճոխասցուք՜ »13*: Եւ զիա՞րդ աղքատացաւ վասն մեր:

Ասւսսցեն, որք ի բաց որոշեն զանձինս ի բանէն Աստուծոյ՜ եւ զմիաւորեալն մեկնէն յիշ-

մամբ բնութեանց, որք երկուս իմն ասեն զՔրիստ ոս եւ միայն մտածութեամբք ածեալ աո

պատւսսխանատրութիւնսն՜4՜: Ո ՞վ՜4՝ էր հարուստն, ասա ինձ, զիմս սնանկութիւն՜44 սւղ-

քատացեալ արդեւք, երեւեալ մարդ, զոր դու որոշես յԱստուածութենէն: Ա յլ ոչ երբէք եղեւ

նա մեծատուն, եւ զի՞նչ էր մեծացեալն, որ վասն մեր եղեւ տնանկ: Աստուած, ասէ, որ 24՛1

մեծացուցանէ զարարածս, ապա ուրեմն Աստուած եւ տնանկ եղեւ իւր՜ ’ տնանկութիւն զե-

րեւեցելոյն արարեալ, քանզի նա եւ հարստացուցանէ աստուածութեամբն, եւ վասն մեր

|2* եսւսյի Ա 3:

13* Р Կորևթ. Ը 9:

96 Ե. ՜ » օան4ի ո. ոԱարդն ասես հարստանալ, որ տնանկն էր բնութեամբ եւ ընչիւք

տ ն 1 Ա ն Կ _ ա 3 ո լ ց ի չ ն Ա ս տ ո ւ ա ծ ո ւ թ ե ա ն ' պատոտվ տնանկանալ ասես՝ ոչ հպեցուցեալ

* մաոդկաւԻնս- Վասն այսորիկ եւ աոաքեալ միատրելով զփաոս Աստուածութեան

"* * -« * « * * > ֊* • шСгш“ Т 1 * * “ “ Г Г а հ ь »Տ մեօեալ զնոյն Ինքն ասաց մեծանալ Աստուածութհամբն եւ աղքատանւպ կրիւք: Եւ է

И որ վասն ինքհսւն գոլ հւ է ինչ զոր վասն մհր կրեալ: Իսկ թէ որ հարստացուցանէ

1 Լստ ո ւածութհամբն եւ աղքատանայ զմարդկան աղքատութիւնս' զիա՞րդ եւ ոչ կրէ զւսյլսն

սհանգամայն մարդ կամեցեալ լինել վասն մարդասիրութհան: Ա յլ ա յսում , այսքան :

Բայց դու տես ինձ զաղքատին251 զտուն հարստացուցչին զերկինս. Տե'ս զմսուրն ՜ վերայ

եո՚ովբէից նստաւղին253: Տե'ս զխանձար[ր]աւք պաահալն՜ զկապաւղն զխորութիւն

ծովու աւազով255: Տե'ս ներքին աղքատութեամբն զվերստին հարստութիւն նորա եւ զմտսո

ա՛ծ զշնորհն256, քանզի այսպէս տեսցես զշնորհսն եւ23' զմեծութիւն մարդասիրութեանձ՝Տ

նորա: Եթէ զայսքան զխոնարհութիւն Աստուծոյ զմտսո ածցես, զի ի. նմին տնսւնկու-

թհան՛259 հարստութիւն Աստուծոյ ցուցէոսլ: Աստղն*” մոգուցն յայտնեալ զտնանկն եւ

զբարբարոսն ածեալ ի մսուր աղքատին26': Ա յլ262 եւ հրեշտակք խնդութէոսմբ զսա պատահն2**

զտնանկս հովուացն երգելով զհարստութիւն Աստուածութեան Նորա 2'14, եւ մոգքն երեւե-

ցԷղոյ նմա մատուցանեն կնդրուկ որպէս Աստուծոյ՝ որոշեալ զբնութիւնն ի բնութենէն եւ ոչ

մտածութեամբ հատեալ զմիատրեւսլն միանգամ265 սքանչելեաւք' զերեւհալն սւեսհալ

Աստուած. մատուցանէին266 զկնդրուկն նովին պատարագաւ ի զաստուածային պատիւն

նշանակելով267: Ա յլ2“ եւ ոչ հրեշտակք զծնեալն Աստուած Բան որոշեն մի' զնոյն տեսեալ

երեւեալ եւ միաբան գոչէին ասելով. .Փա՜ոք ի բարձունս Աստուծոյ» եւ ոչ այլ ինչ գոլ ընդ

քեզ ասել վասն այսորիկ եւ ի խանձարարուի269 հւ ի հրեշտակաց փաոաւորի ի մսուր կայ

եւ աստեղբ «տեսարանի270* ոչ աստեղ271 իջեալ ա ո մոգսն, քանզի ՜ եւ ոչ զտեղիսն փո

խեն272 աստեղք, այլ27՛’ վասն զի քաղդէացւոց- աշխարհն՜ ' 4 բազումս273 ունէր շարժմանց2" ’

աստեղաց զգուշացելոցն277, զի վերին զաւրութհանցն աասջնորդելով2'՝՝՝ մոգուցն աս-

տեղբ27,,ա աո տեսակաւ274, զի յորմէ ուսան քաղդէւսցիքն, ուսուցին2"0. զոր281 ոչն գիտէին

աստեղագիտութեամբ2!<2: Եւ2Տ՝ զգուշացհալ նոքաւք աստեղբ զՔրիստոսին ուսուցին

զխորհուրդն244: Եւ զի ոչ էր աստղ, այլ զաւրութիւն հրեշտակական, որ աոաջնորդէր բար-

բարոսացն աո բարեպաշտութիւնն: Ինքն283 Աւետարանիչն յայտնէ զաստղ զսա286, որ ի87 288տուընշեանն երբեմն երբեմն՜ երեւեալ ասէր հւ երբեմն ծածկեալ, այլ եւ աոաջնորդեւսլ

մոգուցն ասէր եւ անդ նոսա ի Բեթղէէմ երթալ, զոր ոչ ոք արդեւք ասիցէ ի սովորական?Ա<յ քցը 7Ц |

աստեղաց ունել՜ . այլ՜ զաւրութիւն իմն էր երկնային՜ աստեղ ձհւով երեւեալ աստե-292 «Եւ եկեալ եկաց29՝՛ ի վերայ տեղւոյն294, ուր էր Մանուկն»:ղագիտաց՜

295Ջաստհղէն ասացհալ զաւրութիւն իմն գոլ զերեւեալն նշանակելով հաւաստեալ,

քանզի ոք, յորոց յերկինս կարգելոց աստեղք յայտնեցաւ ի վերայ մանկան ուրուք2%կացեալ.

վասն զի հեոաւորութեան երկայնութիւն զաչացն գողացեալ դատողութիւն ոչ զկայս հւ

«Եկաց», ասէ, ի վերայ տեղ-զշարժուն աստեղաց աոնէր297 յայտնի զգայարանացն298:

այն299, ուր էր Մանուկ О»՜500: Ապ ա ուրեմն301 թողլով զբւսրձունս302 հրեւհալն303 աստղն խո-

նարհագոյն եղեալք, զի կայիւքն ցուցանէ զթագատրին ծնունդն՜’ 04

տր խնդրէին զնա մոգքն զթագաւորին հարցանելով ծնունդ305 եւ ընդ հրէայսն հարցանե-

, քանզի որպէս զթագա-

ք• 2005

֊ -4 -----Խ Ա Ի Ս Ք Ի Ծ Ն Ո Ի Ն Դ Ն Փ Ր Կ Ձ Ի Ն Մ Ե Ր Ո Յ Ե 97

' լով՜'**’. «Ու՞ր է, որ ծնւսւ թազսոորն հրէից, զի՛'"' տեսաք զաստղն Նորա յարեւելս, եւ եկւսյք

երկիր պւսզանել նմա յայտնեցելոյն’0՛՝4»14': Եթէ թագաւոր խնդրես, ո՜վ մոգ՛1*” , է՞ր աղագաւ

որպէս Աստուծոյ կնդրուկս մւստուցանես՝"’: Ա յլ գիտեմք Թագաւոր եւ Աստուած ծանեա :

վասն այնորիկ ոսկի մատուցւսնեմ՝ 12 Նմա եւ կնդրուկ ընծայիւքն համանգսւմայն՝1՝

Աստուած եւ Թագաւոր գնա՛'1՜4 նշանակելով:

Ա յլ սա, որ յայնժամ զմոգսն շարժեաց անճառելի '՛ 1 զաւրութեամբ աո բարեպաշտու-

թիւն ի պայծաոս յայս ժողովեաց զմեզ ի տսււնս'ս\ ոչ եւս ի մսուր եդեալ, այլ ի վերայ

փրկականս այսորիկ սեղանոյ կա լով '1', քանզի այն մսուր սեղանոյ այսորիկ լինի՜՝114 մայր,

վասն այնորիկ 4 ՚ ի նմա դնի, զի ի սմա կերակրեսցի՜'՜" եւ եղիցի հաւատացելոց փրկու-

թեան կերակուր, այլ մսուրն զպայծաոս ' 21 զա յս4" եցոյց սեղան: Իսկ կոյսն զդասս զայսո-

սիկ կուսութեանց բուսոյց: Իսկ Բեթղէէմի մանկանն'՜’ անարգութիւն զերեւելի տաճարս

զայսոսիկ եցոյց: Իսկ խանձարրաւքն այժմուս ' 2՜4 մեղացն եղեւ լուծումն'2’ ՛

Տեսե՞ր զւսյնժամ'2'’ զտնւսնկութիւն527 այսքան մեծութեան եղեալ մայր՛'՜*, մի թէ՞ վնասեաց

ինչ'2՛' աո փոքր մի ներքին տնանկութիւն Միածնին՜ այսքան հարստութիւն տուեալ տիե-

զերաց: Ընդ է ՞ր ՝՝" այժմ նախատէս զՔրիստ ոս ի Բեթղէէմ զաղքատութիւնն ընդէ՞ր" 1 բե

րես ի մէջ զաղքատութիւն զայսքան ի նմանէ շահն աշխարհի ո չ '" ' ածեալ զմտաւ: Վասն

է՞ր ոչ արժանիս ''՜1 ասես Աստուծոյ զա յսքա ն'” բարութեանց եղեալ ա ո իթ "ք’: Հի՞մ ի բաց

մերժես ի Միածնէն զվէրս յորոց ' ' ' զայսքան փրկութիւն եղեալ" ՛ 4 մարդկան"^: Ընդէ՞ր դե-%40 VII

գերիս աո չարչարանաւքն եւ ոչ տեսանես ի չարչարանացն զկանգնումն : է ՞ր սակս

անարժան ասես 4 2 Աստուծոյ զչարչարանսն՝4՝, յորմէ անչարչարութիւն ծնանի՝44: Զմէ՞՛'43

անպատշաճ ասես Աստուծոյ զտնանգութիւնն, որով աշխարհի տայր մեծութիւն : է ՞ր

աղագաւ անարժանս ասես զմահն, յորով Աստուած ելոյծ զմահ: Վասն է՞ր ոչ ասես

զԽաչն Աստ ուծոյ’ "’, որով Աստուած զզաւրութիւնս դիւաց քա կեա ց’47: Ընդէ՞ր զայս մի

ա յն ’414 ոչ ասես Աստ ուծոյ'4 որով զիմ զմեղս ի խաչին’ ’ 0 բեւեոեաց: Մ ի ' անգոսնէր՝51

զչսւրչարանսն, յորմէ՛՝’ ՜ անչարչարութիւն ծնանի: Մ ի ' բամբասէր զանարգութիւնն, յորմէ

բանսարկուին բոնութիւնն լուծաւ՝” : Մ ի ' նախատէր զապտակսն Աստուծոյ, որով ի մեղաց

զմարդն ազատեաց: Մ ի ' անարժան ասես զկապանսն Աստուծոյ, որով զկապեալսն շղթա-

յիւք չարութեան ի բաց ելոյծ: Մի ասէր ՝’ ՛ զտնանկութիւն՝’ ՜’ անարժանս'’ ք՛ Աստուծոյ, որով

բանսարկուն աղքատացաւ որով հարստացեալ էր մոլորութեամբ՝՚’ Տ: Մ ի ' ըսւոգտանէր

զ|սաչն, որով զարձանս պատկերացն փշրեաց: Մ ի ' 3 արհամարհեր զբեւեոսն, որով

Քրիստոս զտիեզերս ի միախոհ բարեպաշտութիւն բեւեոեաց՜ս,1հ Մ ի '՛161 զմտաւ ածել զանար-

գանս, այլ զորս յայնցանէ ուղղութիւնս չարչարեցելոյն, զորս ոչ արդեաւք ասիցես եղեալ

սոսկ մարդ չարչարեցելոյն ի միտ ունողդ եւ երեւեցելոցն հաւանեալդ՜՝6՜: Վասն է՞ր իսկ եւ

կոչես անարգան՝'’՜՝, զի զոր կոչես անարգս, վասն փրկութեան մարդկան Աստուած ընկա-

լաւ ' 1’4 եւ զչարչարանս ընկալաւ, եւ ասի, այլ ե ւ'6’ բժշկութիւն եղեւ մերոյս ախտից ,:,ա:

Արդ, մի' անուանէր զայսոսիկ չարչարանս, այլ չարչարանաց մերոց բժշկութիւն, եւ մի' բե-

րէր զանդամս Կուսի ն աո ի նախատինս Աստուածութեանս, քանզի ոչ բնութիւնն է այսո-

սիկ անարժանն, եթէ ստեաց անպատուութխն ախտից զբարետոհմութիւն մարդոցն

|4* 1քտր. Р 2:

Թ ԷՈ Դ Ո Ր Ո Ս Ա Ն Կ Ի Ի Ր Ա Ց Ի

ա ո » » . * . Քան4 Ի ոչ բնութեամբ են ամաւթալի անդամքն. այլ վասն ախտալի

: 1 նն թշնամանհսղ368. զի I * էո բնութեամբ ամաւթալի ոչ Էր սահղծհալ

թ 370 аЬпшф371՛ Վասն ԳԻ ոչ ամաւթալեացն. այլ գեղեցկացն է արարիչ Ասաուած '-,

„անզի <եւոհս զամհնայն Ասաուած. եւ ահա բարի են յոյժ ՝ Արդ. ոչ ինչ է յԱսաուծոյ

էյ,ոցն37+ իտ ով բնութեամբն չար եւ ոչ ամաւթալի ինչ արաբ Ասաուած՜ . սւյլ մեք յաոա-

ին կազմուածէն-’ 76 անկեալք անաեղի ցանկութեամբք թշնամանեցաք գանձի նս ' ' մեր.

ընդ նմին եւ* զբնութիւնս378: Արդ. եթէ ի ստ եղծել՝'9 Ասաուծոյ զանդամս կնոջն ոչ անգոս-

նի380 էո ոչ բնակելով ի նա381 թշնամանի: Քա նզի "42 յԻւր արարածս Ասաուած ոչ բնակի

անարժանապէս383: Իսկ եթէ ասիցես՝ զիա՞րդ թոդեալ զերկինս յարգանդի բնակեցաւ՝

ասացի քեզ, թէ վասն մարդկան եղեւ մարդ Ասաուած' Ասաուած գոլով3®4 մնացեալ եւ ոչ

փոխեալ385 ւէութենէն: Ա յլ386 խոսաովանիմ զնոյն ինքն Ասաուած եւ մարդ: Ասաուած նախ

քան զյաւիաեանս. իսկ մարդ Խլեւսլ ի ծննդենէն: Ասաուած մշւոնշենաւոր եւ մշանշենաւո-

րակից Հատ: Իսկ գոլոյն մարդ ի ծննդենէն սկսեալ ոչ երկուս, այլ' մի, ոչ ասացեալ որպէս

մի եւ իմացեալ երկուս, քանզի ոչ է պարա մարտնչել բանի ընդ մաածութ՜եան, ոչ իմանամք

երկու եւ խոսաովանիմք մի, քանզի անաւրէնութեամբ եւ սքանչելեաւք միատրեալն ոչ բան

որոշէ եւ մաածութիւն: Իսկ եթէ ոք մաածութեամբ որոշէ զմինն, զոր ընդ նմսդն էր' ի բաց

որոշեալ իմացաւ եւ սուտ լինի մաածութեամբ ի բաց որոշեալ, զոր ընդ նմսդն էր միշտ: Այլ

պարտ է խոստովանակից ունել բանին զմտածութիւն. մի ասես Քրիստոս, զնոյն ինքն

Ասաուած եւ մարդ եւ իմա: Իսկ եթէ ասես մի եւ զմտաւ ածես երկուս' ընդ բանին քո մար-

տուցեալ ունիմ զմտածութիւն: Արդ, մի' ասեր երկուս տարբերութեամբք իլիք բաժւսնեալ,

քանզի եթէ միատրես բանիւ՝ մի' որոշէր մտածութեամբք՝ զմիաւորութիւն ուրացար: Արդ,

մի' աո քննութիւն որոշեալս իշուցանէր զխորՏուրդս Ասաուծոյ զծսդրագունն միատրու-

թիւն սքանչելագործհլոյ հաււստայ սքանչելեացն եւ մի' քակէր մտածութեամբք եւ զեղեալն

մի' քակէր զսքանչելիսն գտանել զսահմանն վիճով, քանզի ոչ մնա սքանչելի, որոյ սահ

մանն ճանաչի, եթէ եղելուն ծանաւթ է սահմանն՝ ոչ եւս է նշան եւ ոչ եղեալն սքանչելի387:

Իսկ եթէ սքանչելիք են եւ նշանք՝388, ի բաց թողեալ զմտւսծութիւնսդ389 զհսաստն390 ընկալ:

խոստովանիմք մի391 զՏէր392 մեր Ցիսուս Քրիստ ոս393 Աստուած եւ մարդ զնոյն ինքն ո>Я94

մտածութեամբք՜ եւ ոչ բանիւք եւ ոչ խորհրդովք որոշեալ զփրկական տնաւրէնութե-

նէն395: Քանզի եթէ միաւորութեամբ3% Աստուածութեան եւ մարդկութեանն ճանաչի տնաւ-

րէնութիւնն397: Իսկ որ զմիաւորութիւն որոշեաց եւ զտնաւրէնութիւն ուրացաւ՝ դատապար-

տեսցի398: Հաւատասցուք զտնաւրէնութեանն սքանչելեաց399: Ա րդ400, հաւատացելոցն ի

Քրիստոս, որք խոստովանին գնա զալս շնորհն, պարգեւեսցէ401 զարքայութիւնն երկնից:

Որոց լիցի ամենեցուն մեզ հասանել շնորհաւք եւ մարդասիրութեամբ Տեաոն մերոյ Օիսու- սի Քրիստոսի, Որում փա՜ոք յաւիտեանս. Ամէն:

2005

ցանկոլ-

ստեղծեալ արդեւք իլ-

|5՝ ԾԱեղ.Ա31:

2005 ԽԱԻՍՔ Ի Ծ Ն Ո ԻՆ Դ Ն ՓՐԿԶԻՆ ՍԵՐՈՑ Ե 99

ՏԱՐԸ՜եԹ-ԵՐՑՈՒՄ՜եԵՐ ԵՎ ԾԱ՜եՈՕ-ԱԳՐՈՒ»-ՑՈՒ՜1/եԵՐ

Խորագիր՛ Л Սրբոյն Թէոդորոսի եպիսկոպոսի Անկիւրեւսյ խսսսք յաւոտ ծննդեան

Փրկչին մերոյ եւ Աստուծոյ Ցիսուսի յոր ի Կուսէն ծնսս, եւ եթէ աստուած է ծնեալն մարդ

եղեալ սքանչելեաւք եւ ոչ փոխադրութեամբ եւ եթէ մի եւ նոյն է այն եւ այս ասացեալ եւ ոչ

խորհրդով անշատեւսլ. В Սրբոյն Թեոդորոսի Անկիւրիոյ եպիսկոպոսի խաւսք ի ծնունդն Քրիստոսի:

Բնագիր՝ I ВС1 չիք է: 2 В С չիք է: 3 В չիք էած: 4 ЛВ յաղթեաց: 5 Л բնութիւնս ծնաւղ

փխ. ըստ ... զծնունդն: 6 Л В չիք քան: 7 А չիք կուսութիւնն... արար: 8 В քանզի: 9 А

բուսուցչի: 10 А որով: 11 Հունարենում բացակայում է «որ յեդեմ» բացատրությանը: 12 А

զտնկոցն բուսոյց ազգ փխ. բուսոյց հասկ: 13 В տնկոյն փխ. տունկ... յերկրէ: 14 В С մարդոց

փխ. մրգոց (հուն -уар бтора?): 15 С չիք բուսոյց: 16 В փրկութեան պտուղ փխ. պտուղ...

փրկութիւն: 17 В չիք եւ: 18 А В էր: 19 А չիք բոյս: 20 А ոչ այս: 21 В չիք ոչ նա կակղումն...

կուսութիւնն: 22 А ընդ մարդու, ընդ մարմնոյ, փխ. ըստ մերում: 23 Л В մերժեալ: 24 С

զբնութեանս: 25 В մարդ փխ. մարմին (հուն, стйрка): 26 А դադարի փխ. դադարեալ է: 27 А

լսիցես: 28 В գոյեղէն: 29 А էապէս ել գոյեղէն իմացիր փխ. երեւելապէս... իմասցիս: 30 А В

յաոսւջ հեղումք (А հեղու) փխ. աո զեղու: 31 А աոեալ, արարեալ փխ. եղեալ: 32 А գոլոյն

փխ. ի գոլն: 33 В էր յսւոաշ փխ. նախ: 34 А Հաւր փխ. ծնաւղին իւրոյ: А չիք իւրոյ: 35 В

կամեցաւ լինել: 36 А փոխադրութեամբ: 37 С չիք մարդ: 38 С կալաւ փխ. ընկալաւ: 39 А

մերս: 40 А Բանն աստոսսծապէս, աստուածապէս փխ. Բանն Աստուած: 41 В չիք գոյե-

ղուտ («գոյեղուտ»-ի դիմաց հան. անի оиаш'бг)? те ка 1 еилгоатато?) = էական և ւսնձ-

նավորական): 42 А Աստուածութեան: 43 В Աստուածութեան: 44 В չիք ինչ: 45 В շսւրժե-

ցեալ փխ. փոխադրեալ: 46 В փոխադրեալ: 47 С չիք աստուածայնոյ էութեան: 48 А նստեալ

փխ. մնաս: 49 В Եւ փխ. Այսու: 50 А В փոփոխիմ: 51 А В սքանչելի: 52 В փոխադրութեամբ:

53 В Քա նզի փխ. այսպիսի իրաց: 54 А մեզ այսպիսի փխ. ի մեզ փոխադրութիւն: 55 В

նշանակելով (չիք եւս է): 56 В երանելի աոաքեալն ասէր փխ. աստուածայինն... ասելով: 57

В ոչ ասաց: 58 А В էր փխ. բնութեամբ: 59 С չիք ապա: 60 В Տեսա նքս թէ: 61 В կերպա

րանս զծաոայի: 62 В փոխեալ: 63 С փոփոխեալ հարկաւորութեամբ: 64 В չիք եւ: 65 «կւս-

մի»-ի դիմաց հան. անի А ёуа = ասում է): 66 В չիք իցէ: 67 С սքանչելագործել եւ նկարել

անսահման փխ. սքանչելագործելն... սահմանի: 68 А ի ծւսոայի կերպարանս: 69 В ծնունդ:

70 А ինչ եւ փխ. ոչ: 71 С ի սահման բնութեանն փխ. զորս... սահման: 72 А В հեթանոսաց...

կարծի: 73 В Քրիստ ոսի խորհուրդն: 74 А В զտնաւրէնութեան բան: 75 С չիք վասն էր...

յիմարութիւն: 76 А մարդ (կրկնված Ա հետո ուղղված): 77 С զհոգւոյն: 78 А եւ փխ. ի: 79 В

չիք մարդ: 80 В չիք զամենայն: 81 А В ոչ ի նոսա փխ. խնդրէ: 82 В բնակել փխ. ընկալեալ ի:

83 В մարմնովն: 84 В ծիծաղին... հաւատան: 85 А խնդրելով: 86 А իրին: 87 В С ասելով փխ.

լսելով (հուն, акоишу = լսելով): 88 В համարին: 89 В ոչ հաւատով ուսեալ: 90 В С

փոխադրելով փխ. անփոխադրապէս (հան. аетаЗХ^тш?): 91 А բնութենէ: 92 В խնդրելով

(չիք զինքն): «Եւ... զինքն»-ի դիմաց հուն, ունի ’ААХ’ օս\ ойты? еб[6а$бУ о ПаиХо?,

еСтои, тоу Й1<та Тта 0еш, -уеуеилобси си'бролто!' = բայց այդպես չի ուսուցանել Պողոսը՝

որ նա, ով հավասար է Աստծուն, մարդ դարձավ: 93 С չիք եւ: 94 С չիք հեթանոսաց: А չիք

100 ԵԹ Ե Ո Դ Ո ՐՈՍ Ա Ն Կ Ի Ի Ր Ա Յ Ի

------- - л в ին փխ. համարեսղ: 96 С հսւմարեսցի գայթագղութիւն փխ.

վասնէք..-1Ի ' 9 7 с ,իմարՈւթիւն փխ. պւստմութիւն յիմար: 98 В զխաչեցեալն

թուեսցի հիսարո • ՕԱ1րոցԱմո: 99 А խաաել թուիմք փխ. որպէս զխաչեալն... թուիմք:

ասեմք Փխ- զ ի ^ թեան; , 0 1 В Աստուծոյ. այլ ըստ ամենայնի զբնութեան բան

1 0 0 ժ ե ն ^ ա մ ա յփ ն թշնամսւնել զԱստուած իւբացուցեալ զչարչարանս. զի ապրեցուսցէ

2 Ա 1 արեւին քանզի զդիտումն խնդրոյն ոչ տեսանեն փրկական զոլ եւ բարերարութեան

ռ Շ ո ւծ ո յ վայելուչ. այլ միայն թէ զչաբչաբանսն .յինքն հպեաց Աստուած. ասեն, եւ ոչ

տեսանեն յայսմանէ վփրկութիւն մարդկան եւ զկանզնումն: 102 В իշխես հպհցուցանել

եթէ հպւսցուցանեմք: 103 С չիք ուրեմն: 104 В եղեւ: 105 В բաոնայ ի բաց: 106-107 С

>իօ Ա ո մի2տ: 108 С էր փխ' մեղա9: 109 8 չԻ® ^ Կամ 2ն?եա9: 110 А գչարո11!>իւն մահու՝մահու բոնութիւն փխ. զզաւրութիւն մահու: 111 В եղեւ զայւասիկ: 112-114 С չիք եւ... քեզ:

113 А չիք ես 115 С հաւանողք փխ. հաւատովք: 116 А В խուզին բանիւք: 117-118 С չիք

Քանզի... իրին: 119 В խոստովանեցան: 120 В քննեցին: 121 С հաւատով զսքանչելիսն:

122 А Ավետարանիչն ասաց: 123 С ընթացեալքն փխ. ընծայեալքն: 124 А տեսութիւն փխ.

զաւրոլթիլն: 125 А քանզի փխ. վասն զի: 126 С չիք ընծայից: 127 А մատուցանեն: 128 С

պատուելի: 129 В յիւրեւձնց փխ. ի նոցանէ: 130 А կարծեսցելոյն: 131 А մահուն: 132 С չիք

այսուիկ: 133 В Տեսանես թէ: 134 А մերս: 135 В Քանզի փխ. վա սն զի: 136 А եղեալն: 137

В С չիք որ: 138-139 В զիւրաքանչիւր աոանձինն պահել զմիաւորեալն, այլ նա եւ

միաւորեալն փխ. քանզի... միաւորեալն: 140 А В լինին երկուք փխ. կոչի երկուս: 141-142 С

չիք Այլ... ասաց: 143 С չիք «Երեկ եւ այսաւր»: 144 А տուեալ փխ. աոեյսլ: 145 А եղեալ փխ.

գոլով: 146 В С չիք ասէ: 147 В միածինն: 148 С ծառայականն: 149 А Այլդ: 150 С չիք զի

եղեւ եւ: 151 В սքանչելագործելն: 152 А В գիտէ, քանզի փխ. գիտէ... դու: 153-154 С

եգիպտացիքն, արիւն ունէր Նեղոս փխ. գետ... զՆեղոս: 155 В Ա սա դու: 156 С մերժեալ:

157 В զխորհուրդս: 158 С չիք լոյսն (խաւար ց՜Եգիպտոս): 159 В չիք եւ լոյսն: 160 С չիք էր

նոցա: 161 А Բայց փխ. իսկ: 162 С խաւար եղեւ լոյսն փխ. լոյսս... եղեւ: 163 В С չիք խաւար:

164-165 С չիք յայսմանէ... խաւար: 166 В կացեալ փխ. մնացեալ: 167 С խաւար լինի: 168-

174 С չիք քանզի... զսքանչելիսն: 169 С չիք այն: 170 А ապականացու: 171 А յայտնեն: 172

А մնաց: 173 եղեւ փխ. լինի: 175 А Ե ւ կամ ի Ռաբիլոն ի բոցն զիա՞րդ փխ. Կամ... բոցն: 176

Ցեւբոց: 177-180 С չիք Եւ... բաբելացիքն: 178А11щ и^ 0: 179 А այսուիկ: 181 В թէ զիարդ

հուրն մնաց հուր եւ եղեւ ցաւղ: 182 А С չիք մնաց: 183 С տեսիլն: 184 А չիք քանզի... բոցոյն:

185 А յայտնեն զայս բաբելացիքն: 186 В Ե ւ յայտնեն զայս բաբելացիքն. այլ մնացեալ, եւ

եղեւ ցաւղ փխ. Եւ զայս բաբելացիքն... եղես 187 В նշանացն փխ. բնութեանն զսքանչե-

լեացն: 188-189 С չիք Քանզի... աոնել: 190 С Ե լ արդ զայսոսիկ սքանչելագործեալ Աստու-

ծոյ փոխադրեալ զբոցն ի ցաւղ փխ. Եւ սքանչելագործէ... ցաւղեալ: 191 А զաշխարհս ապ-

րեցուսցէ: 192 В նոյն ինքն մնացեալ: 193-194 С չիք զբնութեան... ցաւղ: 195 А աստուածա-

ցուցանել փխ. ապրեցուցանել: 196 В կամեցեալ Աստուած: 197 В կազմեաց: 198-199 С չիք

Քանզի... զբնութիւն: 200 В С մարգարէանային մարգարէքն փխ. մարգարէանայր մարգա-

րէ (հուն. Проефг|теисте ււբօՓղոլտ1): 201 С յաղթեալ: Ն ա եւ ամենայն արարածք տկարանա

յին աո ի ւիրկութիւնս: 202 А մերոյս մարդոյս, փխ. մեզ ի: 203-204 С չիք Ե ւ վկաւէ...

աոաքեալք: 205 В էին փխ. էաք: 206 А В հրեշտակապետք: 207-215 С չիք Այլ... աւրինացն:

2005 ԽԱԻՍՔ Ի Ծ Ն Ո ԻՆ Դ Ն ՓՐԿԶԻՆ ՍԵՐՈՑ Ե 101

208 Л բնութիւն փխ. փրկութիւն: 209 Л վասն զի փխ. հւ զի: 210 Л վսւրդւսպետք ոչ զաւրէն

եւ աւրէնքն տկարանային: 211 А մւսրդկան: 212 բնութեանս արարչագործն: 213 А սպասա-

ւորութեամբ փխ. պարատրութեւսմբ: 214 А В չիք զխոյս տուեալն: 216 А զկերպարանս ծա-

ոայի զգենա փխ. ծաոայի... զգեցեալ: 217 А զնորս փխ. զմեզ: 218 С ճաուսգայթիւք լուսոյ

Աստաածութեանն իւրոյ փխ. յանյայտ տեղւոշ յայտնի (հուն, ей Ճ6դ\ա о1 хтета 1 \աբւօյ),

ծնանի փխ. յայտնի 219 А ծանուցեալ С ծանեալ փխ. ծնեալ: 220 А С զփրկութիւն փխ.

զփոխադրութիւն (հուն. цетаРоХтц՜): 220 В. Ա յլ զի՞նչ գործէ. զամենայն ինչ աղքատ եւ

ւսնարգ փխ. եթէ... ազգաս 221-222 А չիք Եթէ... մւսրդկան: 223 А աւրինադրի: 224 А եղեալ

էր: 225 А չիք իսկ: 226 А աւրինադրութեանցն: 227 В С Վասն այնորիկ փխ. Ա յլ զի՞նչ: 228

А В անյայտս փխ. անյայտ ազգաւ: 229 А միոյն միայն: 230-238 В որպէս ասէ մեծն Պաւղոս

փխ. վասն... ասէ: 231 А այսորիկ: 232 А չիք եւ: 233 В С չիք կարաւտ... եւ: 234 В С յայտնէ:

235 В С գոյր: 236-237 В С ցուցեալ թէ փխ. քանզի... իսկ մեք ցուցաք եթէ: 238-239 В Որպէս

ասէ մեծ Պաւղոս փխ. վասն... ասէ: 240 В մեծասցուք փխ. ճոխասցուք: 241 В որք ի բանէն

Ասաուծոյ ի բաց որոշեն զմարդն փխ. որք ի բաց... Ասաուծոյ: 242 А պատասխանատրու-

թիւն: 243-250 С չիք Ո"վ էր... այսքան: 244 А տնանկութիւն: 245 А չիք որ: 246-247 В С չիք

իւր... եղեւ: 248 А սա փխ. նմա: 249 В С չիք է: 251 В զաղքատ: 252 С զի: 253 В նստելոյն:

254 А խանձարրոց պատումն В պատումն: 255 В կապաւղին աւազով զխորութիւն ծովու:

256 В ածել զշնորհսն: 257 С չիք զշնորհսն եւ: 258 В մարղասիրութեան զմեծութիւն: 259 С

զտնանգաթեան (այսպես եւ այլուր): 260 А Աստեղն: 261 А В տնանկին փխ. աղքատն:

262-264 В չիք Այլ... նորա: 263 А պատմէին փխ. պատուէին: 265 В չիք միանգամ: 266 С եւ

մտաուցանէին: 267АВ նշանակեալ: 268-270 В չիք Այլ... աւետարանի: 269 А խանձարա-

րուրս էր: 271 С աստեղք: 272 С փոխանակեն: 273-284 В չիք այլ... աստղ: 274 А երկիր փխ.

աշխարհն: 275 А В բազում: 276 Л В տաժանմանս փխ. շարժմանց: 277 С զգուշացուցողս:

278 С վերագոյն զաւրութիւն ւսոաշնորդեալ փխ. զի վերին... աոաշնորղելով: 278ա С

զաստեղէ: 279 С տեսակ: 280 А В ուսցին: 281 Л В եւ զոր: 282 С աստեղագիւտիցն: 283 С

չիք եւ: 284 С խորհուրդ: 285-290 В Քանզի փխ. Ինքն... այլ: 286 В С զազգս զայս փխ.

զաստղ զսա: 287 А չիք երբեմն: 288 А չիք ասէր: 289 А սովորականաց աոնել փխ. սովո

րական... ունել: 291 А С չիք իմն երկնային: 292 С աստեղագիւտիցն: 293 А իսկ զեկացն,

եկաց, ասէ, աստղն փխ. Եւ... եկաց: 294 А В չիք տեղւոյն: 295-300 В չիք զաստեղէն... Մ ա

նուկն: 296 С չիք ուրուք: 297 А В աոնէ: 298 А В զգայականաց: 299 А В չիք տեղւոյն: 301 С

չիք ուրեմն: 302 В զբարձրութիւնս: 303 В երեւեալ: 304-316 В զծնունդն: Ա յլ սա. որ յայնժամ

զմոգսն քարշեաց անճաոելի զաւրութեամբ յերկրպագաթիւն զմեզ ի պայծաոս յայս տաւն

ժողովեաց այսաւր փխ. քանզի... ի տաւնս: 305 Л В չիք ծնունդ: 306 С եւ ցհրեայսն

ասացեալ: 307 С քանզի: 308 С չիք յայտնեցելոյն: 309 А В խնդրէք, ով մոգք: 310 А В

մատուցանէք: 311 С ծանեա: 312 А В մատուցանեմք: 313 А В միանգամայն փխ. ընծայիւքն

համանգամայն: 314 А չիք զնա: 315 А անճաոելեաւք: 317 В կացեալ փխ. կալով: 318 А В

եղեւ փխ. լինի: 319 В այսորիկ: 320 В կերակրիցի: 321 В С պայծառ: 322 В զայսոսիկ: 323 А

Բեթղեհէմ տ նկանն փխ. Ռեթղեէմի մանկանն: 324 В С խանձարուրն այժմու: 325 А լուծումն

եղեւ: 326 В С չիք զայնժամ: 327 С զտնակրէնութիւն փխ. զտնանկութիւն (հուն, тттыхе^ ):

328 В С չիք մայր: 329 В С չիք ինչ: 330 В С է՞ր: 331-332 В С չիք ընդէ՞ր... զաղքատութիւն:

102 ԾԹԷՈԴՈՐՈՍ ԱՆԿԻԻՐԱՅԻ

с >ЬЕ աշխաոհի ոչ: 334 С արժանի: 335 С արժանիս փխ. աոիթ: 336-339 В աոիթ, որ

աա0ան փ ր կ ո ղ ն եղեւ մարդկան: 337 С զիր որ (դնում եմ ըստ հան. та г р а н а т а З Д

Г Я Т ь ՓԻ. եՈ4ալ: 340 А В Ի չարչարանսն: 341 В զկանգնումն. որով եւ լուծաւ

ոանսարկոփն բոնութիւն եւ մահուամբ էղոյծ զմահ: 342 В С անարգես փխ. անարժան ասես

հուն ճւ'ճ5ս» Хеуе^): 343 А յորով լուծաւ բոնութիւնս բանսարկուին փխ. յորմէ... ծնանի:

344 В մի' անգոսնէր զչարչարանս փխ. Г р - զչարչարանսն: 345-366 В Մ ի ' ասէր

Օկապանսն անարժանս Աստուծոյ. որով զկապեալսն շղթայխք չարութեանն արձակեաց:

վասն է՞ր իսկ կոչես անարգս, զոր ինչ Աստուած վասն փրկութեան մարդկան ընկալաւ. հւ

մի' բեր էր զանդամս Կուսի ն աո ի նախատինս Աստուածութեան, քանզի եւ ոչ բնութեանս

այսոցիկ անարժան է, թէ ե մտեալ անպւսրտութեան ախտից զբարեւոոհմութիւն մարդոյն

պղծեաց փխ. Ջմէ՞... պղծեսւց: 346 «աշխարհի տայր մեծութիւն»-ի դիմաց հուն, ունի «Տւ

ծ кбстцо? ттХотеТ тли ейтереии' - աշխարհը հարստացրեց հավատով): 346ա В С

Քրիստոսի պարծանս փխ. Աստուծոյ: 347 А զչարութիւն դիփն աոակեաց փխ.

զզաւրութիւն... քակեաց: 348 В С չիք միայն: 349 В С Քրիստոսի փխ. Աստուծոյ: 350 А

փայտին փխ. խաչին: 351 В С անուանէր փխ. անգոսնէր (հուն. бсаРаХт)?): 352 В С որով

փխ. յորմէ: 353 В С լուծէսնի: 354 В С ասես: 355 В С զտնտեսութիւն փխ. զտնանկութիւն

(հուն. тГ61/(а^): 356 А անարժան: 357 А աղքատացաւ բանսարկուն: 358 А հարստացեալ

զմոլորութիւն փխ. որով... մոլորութեամբ: 359-360 А չիք Մի... բեւեոեաց: 361-362 В С չիք

Մի... հաւանեալդ: 363 В С ասեն անարժանս փխ. եւ ... ւսնարգան: 364 А զորս ինչ

Աստուած վասն փրկութեան ընկալաւ փխ. զի... ընկալաւ: 365 А չիք ես 365ա В աւգտի փխ.

ախտից: 366 А պղծոց փխ. պղծեաց: 367 В աղտալի: 368 В С թշնամանի: 369 А ոչ

արդեաւք էր: 370 А իւրովն: 371 С իւրովք ստեղծեալ Յեոաւք փխ. ստեղծեալ... ձեոաւք : 372

АВ Աստուած արարիչ: 373 С յոյժ են: 374 С յեղելոց Աստուծոյ: 375 В С եղեալ արարած

փխ. արար Աստուած: 376 С ստեղծուածէն փխ. կազմուածէն: 377-378 В զբնութիւնս մեր

փխ, զանձինս... զբնութիւնս: 379 В ստեղծաւղ: 380 С թշնամանի փխ. անգոսնի: 381 В

նոսա: 382-383 С չիք քանզի... անարժանապէս: 384 С Աստուած մարդ լինի գոլով

մնացեալ Աստուած փխ. եղես., մնացեալ: 385 А В փոփոխեալ: 386-387 В С չիք Այլ...

սքանչելի: 388 А նշան ել սքանչելի է, В նշանն եւս սքանչելի է փխ. սքանչելիք են եւ

նշանք: 389 А զմտածութիւնս: 390 В С զհաւատսն: 391 В չիք մի: 392-393 В С Տէր Քրիստոս

փխ. զՏէր... Քրիստոս: 394 В С մտածութեամբ: 395 А տնաւրէնութիւն: 396 В միաւորութիւն

փխ. եթէ միաւորութեամբ: 397 В ճանաչին որ ինչ տնաւրէնութեան: 398 С հաւատասցուք

տնաւրէնութեան սքանչելեաց փխ. իսկ որ... դատապարտեսցի: 399 В չիք հաւատասցուք...

սքանչելեաց: 400-401 С Արդ, հաւատասցուք ի Քրիստոս, որք խոստովանիմք զնա, զի ընկալցուք փխ. Արդ... պարգեւեսցէ:

* Ն Վ Ի Ր Վ Ո ՒՄ ' է ՄԱՇՏՈՅՅԱՆ ԳԵՐԵՐԻ \ ԱՐԱՐՄԱՆ 1600-ԱՄՅԱԿԻՆ

ԴՐ. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐ-ՔԵՊՍ. Գ. ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ Հայսպխրոէբհաև յյասախօս Վիևևևայի համա/սաբաԱի վէջ

ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑԶԻ՜եՈՒՈՐԱԿԱ՜Ն ԾԱՌԱՅՈՒԹ֊Ե՜ՆԷ'

ՀՈԳԵՒՈՐ ԾԱՌԱՑՈՒԹԵՄՆ

՛Ներածական

Մսւշտոց ֊կամ Մաշթոց- հրաշա|ի երեւոյթ մըն I: հայ ժոգովրգի պատմութեսւն մէջ. որա

գրսւկան-մշակաթային գործը կամ աոաքելուրիւեը ամբոդջապէս փոխեց եւ սա յւսւէտ

ապահովեց հւսյութեաե ինքնոտոյն գոյութխնը եւ րագաբւսկրթութեան ճակատագիրը: Եթէ

մ1.կի ծաեօթ չլինի պատմութեան, կրեայ խորհիլ' թէ եւս ի սկգրւսեէ կսւմ երիտասարդական

տարիքին րեգգրկւսձ Ւ.ր հոգեւոր ւսսպարէգը եւ իբր կրօեակւսե մտածեց եոր քրիստոեէւս-

կաե սւյրուրեեք մը սփեդծե[ Աւետարւսեի քարոգութեաե համար: Յիրսւփ, սակայն, նա. որ-

պէս մսւնկութենէ հե|լենական դպրութեամբ կրթեա| անձնաւորութխն, գնաց, Արշականի

թագւսւորներա Դիւանին մէջ «արքայատուր հըամանաց սպսւսաւոր» դարձաւ եւ միաժա

մանակ գինուորակւսն ծաոսւյաթիւն կը մատուցւսնէր: Իր աշակերտն ու կենսագիրը Կորխն,

կը վկւսյէ, թէ Մաշտոց «Տեդեկւսցեւպ եւ հմուտ եդեա| աշխարհական կարգսւց, ցանկւպի

եգեսււ գինուորական արուեստխն իւրոց գօրակսւնացն»1:

Որոշ ()ւսմսւնակ անց՜ Արշականեւսց Դիսսեապետը հոգեփոխութիւն անեցաւ. հմուտ

լեգոսսգԼտը, յսւջոդակ եւ սիրուսւծ գինուորսւկանը թոդուց բարձր պաշտօնը եւ աշխարհի

փառքն ու բւսրքերր եւ մեկուսացսո Գոդթւսն գաւսաի վսւնքերէն միոյն ճգնարանին մէջ:

վսւըահօրէն շրջապատի մարդիկ զարմացան եւ մտածեցին, թէ ի՞նչ է պատահած Մա շտ ո

ցին եւ թերեւս ի ծածուկ կասկածներ ունեցան նրա մտածական աոոդջութեւսն մասին: Նման

դէպք պւսրգուած էր Հոգեգա|ստեան օրը, երբ Աոաքեւպք «ւցան ամենեբեւսն Հոգւով Սրբով,

եւ սկսւսն խօսեյ յա յլ ւեգուս' որպէս եւ Հոգին տայր բարբառել նոցւս»2: Ոմանք կարծեցին,

թէ 11ոաքեա|ք՝ որ տարբեր լեզուներ կը խօսէին, քադցուսւփց էին. սակայն Պետրոս Առսւք-

եալ հաեգստացուց ժոդովուրդը՜ բացատրելով, թէ Աշակերտները հարբած չէին, այլ Սուրբ

Հոգին ընդունած, ու կը յիշէր Ցովէլ Մարգարէի խօսքը. «Ասէ Աստուած, հեդից յոգւոյ իմմէ ի

վերսւյ ամենայն մւսրմնոյ»3: Աոաքեւպք որպէս ընտրեւս| Աշակերտք Ցիսուսի, ընդանեցւսն

երկնային հոգին: Բնակւսնօրէն մարդկային իմւսցականութեան սահմւսնափակութեան պատ-

ճառսււ, անիմւսնափ կը մնսւյ այն պարագան, թէ ինչու աստուածային ոգին շնորհուեցաւ մի

գինաորականի, արբունի Դիւանի սպասաւորին եւ ոչ' մի այլ ձեոնագրեւսլ հոգեւորականի:

1 ՛արխն, Վարբ 1քսւ;տու)ի. հրատ, (քւսնուկ Արևոևան, Երեւան. 1941,1.յ> 36:

2 Գորք)բ Աասբ.. Р . 4:

■'Նոյն սւԱւ), Բ, 17:

դ ր. ՄԵՍՐՈՊ Ս.ՐՔԵՊՍ. Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ104 Ե

1 Խւն~եոհւութը կարհլի է բնութագրել որպէս «խորհուրդ խորիե». զոր մարդկային միտբը փ , ոաարանն,֊ Յամենսւյե դէպս Մաշտոց իր ճգնարանէն գոտս գա,է ետք' քահանա,

(աբեղայ) Յեոնսպրուեցա. եւ ապա անմիջապես հոփրաեցաւ նոր այբաբհնքի մը հհտագօ-

տՈՄոմսէս Խորեեացի մի կստճւսոօտ նախադասութեան մէջ կը բացատրէ Մեսրոպ Մա շ

տոցի հոգեփոիաւթհաե պատճառը: Ն ա իր Գ- Գրքի 47-րդ գլխան սկիգԲԸ կը գրէ. «ՏեսեսԱ

I ի վեր? հասեւպ է Թագաարութխնն Հայոց. եւ.զիւոովոտիւնն...»4: Ուրեմն Հայաստանի

քաղաքական վատթարացումը եւ ընկերայիե-համայնքայիե կեանքի տխուր վիճակը կամ

նւսխւսրարաց եէ իշխանաց անմխսբանաթխնը ծանր մտւսհոգութիւն կը պւստճաոէին իրեն:

3 8 7 թոփն Արշակունեաց Թագաւորութիւհը բաժեուած էր ըեդմէջ երկու հզօր պետութխննե-

рпГ Իրանի նւ Բխգսւնոիոնի: Երկու տարի անց. Արշւսկ Գ.. արքայի (378-389) մւսհէն ետք.

Թէողոսիոս Ա. (379-395) եւ իրեն յաջորդոդ կայսրերը թոյլ չտոփն հայկական տէրաթեւսն

շարունակութխնը իրեեց վերին իշխանաթեսւե եերթոյ: 428 թոփն Պստսիկք եւս օգտագոր

ծելով հայ եախարւսրաց ներքին գժտութխնը’ մստզպանոտեան վերածեցին Հայաստան

աշխարհը: Հետեւաբւսր Մաշտոց մստգւսրէակաե ոգիով նախագուշակած էր Հա յոց քաղա-

քւսկան-ընկերայիե ասկւսյուն ապագան եւ մտածած՜ մշւսկութւսյին-հոգևւոր ամրակուռ

խարիսխ մը ստեղծել եւ այդ ճանապարհով ապահովել Կողովուրդի իեթնոտոյն հւ յսսիտհ-

նական գոյութխնը:Դանիէլեւսե կամ արամէւսկան-ասորական գիրերու' Հա յոց |եգոփ րո|որ ձսւյննրը ար-

տսւյայտելու անբաւարւսրութիւնը հաստատեի ետք, Մաշտոց ուսոս!նսաիրեց ժամանակի

գլխաւոր այբուբենները, բնսւկանօրէն յւստկւսպէս յունւսկան տառւսձնւերը եւ յետ ւսյնորիկ

ապւսփնեցաւ երկնային օգնութեւսն' խորասուգուելով իր ստեղծագործական մտածումնե-

րուե մէջ: Դարձեաւ Մովսէս Խորենացին է, որ սւմենատրամաբանակւսն բսւցատրութխևը

կա տայ հւսյերէն գիրերու հրաշալի ստեղծման: Ն ա կը գրէ. «Աո սա (Հոոփւսնոս որ ի Սա-

մոս/Սսւմոսատ) երթեւպ Մեսրոպայ, եւ յւսյսմ եւս աեշսւհ մնացեսւլ, յսպօթս ապւսփնի. եւ

տեսանէ ոչ ի քուն երագ եւ ոչ յւսրթնութեան տեսիլ, ւսյլ ի սրտին գործարանի երեւութացեւպ

հոգւոյն աչւսց՜ թաթ ձեռին աջոյ, գրեյով ի վերայ վիմի. զի որպէս ի ձևան վերջք գծին կուտ-

եւսլ աեէր բարն»5: Ապւս Խորևնացի կը պւստմէ, թէ «Յարուցեալ յսւղօթիցն, եստեղծ գնշա-

նսւգիրս մերս, հանդերձ Հոուիաեոսիւ կերպսւձեւեւպ գգիրն Մեսրոպւսյ՜ աո ձեոե պատ

րաստ, փոխւստրե|ով գհայերէն աթութայսն՜ ըստ անսայթաքութևաե սիւդոբւսյից Հեւլե-

նսւցւոց»6: Կորիւն' Հոոփանոսի գործւսկցաթխնը կամ աշխատանքը Մաշտոցի հետ, կը բւս-

ցսւտրէ այսպէս. «Որով գամեեայե ընտրութիւնս նշանագրացն՛ գնրբւսգոյնն եւ գլւսյնագոյնն,

գկստճն եւ զերկայնն, զաոսւնձինն եւ գկրկնաւորն, միանգամայն յօրիեեալ եւ յաեկուցեւսլ»7:

Մեսրոպ Մաշտոցի առաջնահերթ առաքե|ութիւն հանդիսւսցաւ Աստուածւսշանյ Ս . Գրոց

թւսրգմաևոտխնը Հայնրէնի' նորաստեղծ այբուբեեքի օգտսւգործմւսմբ: 1սորհրդաեշւսկաե

էր Աուսկաց Գրոց առաջին նւսխաղասոտեաե թարգմանութիւնը՝ առաջին ւսոթիւ. «ճաեսւ-

Ս՜ու|ս1.ս հարեեացխՊատմութխե Հայոց, հրատ. Ս՜. Արեոևւսե եւ Ս. Աարաթխևևաև, Տփոիս. 1913,1.? 316:5 Նոյե աեղ, ւ||խ. ԾԳ. I.? 327:

61/ոյե աեւ]:

7 Կոլփւե, 'Լսւրլյ Ս՜աստոցի, եոյե ւսեղ, I.? 48 եւ 50:

2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ՋԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈԻԹ ԵՆԷ ... Ե 105

յ կ զիմւսստաթիւն ևւ զխրւստ. իմանալ զրանս հանճարոյ»: Մեծ Վարդապետին հանճարեղ

տեսիլն 1:ր եւ նպատակր' բարձրացնել հսւյ ժողովրդի մտաւորական եւ հոզեւոր կրթութիւնը,

բրիստոնէակւսն սկզբունքներն ու պատգամները ւսրմատացնե| մստղոց աոօրեայ կեսւնբին

մ!;ջ եւ Հայաստան աշխարհը կրօնւսկւսն-մշակաթւսյին տեսակէտէ անջատել Սասանեան

Պարսկաստանին եւ զրադաշտական կրօնի սպառնական ազղնցութենէն: Հա յոց նոր այբու-

բենբը ստեդծուած 1:ր 405/406 թուին. Սուրբ Գրոց աոաջին թւսրզմանաթխնը կսւտարաած

1.ր ասորական Պեշիթա բնազրէն՜ մինյեւ 410-15 թուական: հփեսոսի Տիեզերական ժոդո-

վ!;ն ետ р. 431-32 թուին երր Թարգմանիչ Վա րդա պ ետ ներ Կոստանդնուսլո|սէն վերադար

ձան. իրենց հետ րերին Աստուածաշունչ Գրոց յունարէն րնտիր «հաստատուն» եւ «ճշմա

րիտ»8 օրինակներ, որոնց հիման վրւսյ՛ վերատեսութեան ենթարկուեցաւ աոաջին թարզ-

մւսնութիւնը' Ս. Սսւհակայ եւ Ս. Մեսրոպսւյ զւխաւորութեամր: Վստահօրհն 435 թոփն Ս.

Գրբի թարցմանութիւնր սւմբոդջսւս|1.ս սսստտած 1:ր եւ պատրաստ՜ ուսուցման եւ ւսյլ նպա

տակների իրագործման համար:

Զրադաշտական կրօնի եւ առհասարակ իրանական մշակութային ճնշման դ1:մ պայքա

րը շարունակուեցւսւ շուրջ 70 տարի: եզնիկ Կոդբսւցի իր «եդծ Աղանդոց» զրբին մէջ հեր-

բհց պարսկական հաւատալիբները. Վարդաե Մամիկոնեան եւ րնկերբ, ինյպէս եւ Ղեւոնղ-

եսւնբ զէնբով պայբւսրեցահ պարսկական բոնկա|ութեան դ1.մ եւ Աւարայրի ճակատամար

տին (26 Մա յիս 451) գոհեցին իրենց կեսւնբը' վասն Ցիսուսի եւ վասն հւսյրենևաց: Ցետ այ

նորիկ հայ ժողովուրդը 33 տարի պարտիզանական կոխներ մղեց իրանական յւսրձակամ-

ներու դէմ՝ Մամիկոնեւսե տոհմի առաջնորդութեամր եւ ի վերջոյ 484 թոփն սասւսնեան

Պարսկաստան' Վա ղստ շ (կամ Վալւսխշ) արքայի օրով եւ Նոււսրսակի (Հեր գաւառ) ղաշ-

նազրով ճսւնչցաւ Հւսյոց խղճի եւ կրօնի ւսզատաթիւնը:

Քրեստոնէաթեան հայկականացումը կամ հայկական ոճով խրացումը հիմնակւսնօրէն

իրագործաեցաւ ե . դարան՜ շնորհիւ Մաշտոցեան Այբուբեեքի եւ հայ ժողովրդի պայքարին՜

րնդդ1;մ դրացի երկիրներա բոնապետութեւսն եւ կրօնա-մշակութային ձուլման բաղւսբակսւ-

նութեւսն: Քրիստոն1;ութիւնր հայութհան համստ դարձաւ աշխարհսւհայեացք, քսւղաքա-

կրթաթիւն եւ կեանքի կերպսւրաեստ: 553-55 թուին, երր Դոփնի Р . ժողովը մերժեց Քա ղկե

դոնի քրիստոսաբանական բանաձեւը. Հա յ Եկեղեցին կարողացաւ թօթափէղ նաեւ բիւզւսն-

դւսկան ճնշողական բաղաքւսկանաթիւնը, ազզայնացաւ եւ հանդիսացաւ հայկական ւսր-

ւեստննրու մայրը, մշակոյթի եւ ազգային ինբնութեան պահապանը:

1. ՀսւյերԼն Այրուրենի ստեղծումը

Հայոց նախահւսյրեբէե Ոտարտացիբ (շ. 860-շ.585 Ք .ա .) զործածած են սեպագրեր,

բայց յօրինած էին նաեւ իրենց յատակ պատկերազրութինը (Н1СГое1урЬ)9: Ուրարտական

Թազսւարութեան կործանումէն եւ հսւյ ժողովրդի վերջնական կազմաթենէն ետբ, Զ-Ե.

(-Яш.) ղարէե սկսեւպ, հւսյեր մեծազոյն հաւանականութեամբ պարսկական զրութիւնը օգ-

Տ Նոյն աԱղ. I.? 76:9 М 1 ф Տո1\1ու, ОксЫсЫе սոԱ КиНиг с!сг игалаег. П и тм хИ 1995. 193-206; А Ш гс с Ы ОосЬгс. КиИигвмсЫсЬи:

йез А1юп Опсп1.ч-К1ета51еп. МипсЬсп. 1971. 193-94.

— ՜ ծած Էհե. քանի Երուանդանհան (401-331. 331-201 -Яш .) ե! Արտաշհսհաե իշխա-

Г իւն (190 Ք .ա . - 52 -яь.} աքեմենեան-իրանակսւն եւ Արշւսկանի թագւսւորեեր (52-428

քՈԱ) պարթեւական ծագում ունէին: Արտաշիսեան հարստաթեաե մհծսւգոյն գէմքը՝ Տիգ-

ս՜բ (95-55 Ք.ա.). գնսւհատեց եւ խրացուց հելլենական մշւսկոյթը. այսինքն յունակաե

ուտն ու ոպրույՅիւնը: Տիգրան եւ իտ տիկինը՝ Կղէոպատրսւ. Հայաստան հրափրեցին յոյն

ւսրուէստագետներ, մատենագրեր եւ պատմաբաններ, ինչպէս հռետորն Ամվփքրաէս Աթէե-

քից ե. պատմագիրն Մետրոդորոս Սկեպսիսէն. որպէսգի հելլենական մշւսկոյթը հրկրիե մէջ

տւսրածոփ եւ արմատանւսյ10: Պլուտարքոսի վկւսյութեան համաձայն՝ երբ հռովմեական

գօրաւար Լուկուլլոս Տիգըանւսկերտ մայրաքաղաքը մուտք գործեց, այնտեղ հանդիպեցսս

մի խումբ դերասաններու. որոնք եկած էին յունական ոդբերգութխեներ թսւտերախւսղա-

լա11: Ուստի կարելի է հետէոեցնեւ, թէ Մեծն Տիգըան հանւփսացւա այն ւսրքսւյն եւ անձնսւ-

ւորութիւնը. որ Հայաստանի մշակոյթը ուղղեց դէսլի Եւրոպա կամ Արեւմուտք եւ հետսւգւսյ

դարերուն այդ ուդղութխնը առաւել գարգւսցաւ եւ ամրւսցաւ. մասնաւորւսբար հայ ժոդովըր-

դի քրիստոնէոտեան դւսրձէն ետք: Միեւեոյն հեղինակը՝ Պլուտարքոս, կը պատմէ, թէ Տիգ-

րան թագաարի որդին եւ յաջորդը' Արտաւսւգգ (54-34 Ք.սւ.), նոյն ինքն գրած է ոդբերգու

թիւններ, ճսաեր եւ պատմական գործեր, որոնցմէ ոմանք պահպանոււսծ են12: 79-60 (4ձ.սւ.)

թուականէն սկսեալ. երբ հռովմէացիք եւ հայեր մերձւսւոր յարւսբերութեանց մէջ մտան,

մերթ թշնամական եւ մերթ բարեկամական, ըստ երեւոյթին Հայաստանի մէջ գոնէ երբեմն

(սւտինեըէն գրութիւնը եւս գործւսծուեցաւ: Օրինակի աղագաւ Վւսղարշապատ (էջմիածին)

քաղաքի մէջ գտնուած են երկու արձանագրութիւններ 176 եւ 185 թռականներից, որոնք կը

պատմեն Ժ Բ . եւ Ժ Ե . հռովմէական լեգէոններու մասին ի Հայաստան աշխարհ13: Գսւռնիի

արձանագրութիւնը, որ վստւսհօրէն կը պատկանի Տրդատ Ա (52/66-75 -Ք.ե.) Արշակունի

թագաւորին. գրեալ էյունարէե լեգուով եւ գրով: Նաեւ Գսանիի բաղնիքի մոզայիկ յւստսւկի

գրութիւնը, մեծ հւսւանականութեամբ Գ . դարա գործ. Ցունարէն է. ,■МНДЕN Л А В О N Т Е С

Н Р Г А С А М Е 0 А " (Աշխւստեցանք [եւ] ոչինչ ստացանք): Սոյն նախադասութխնը մեգ կը յի-

շեցեէ Ղուկասու Աւետարւսնի14 խօսքն ու պատմութխնը, ըստ որում Ցիսուսի աշակերտները

սւմբոդջ գիշերը ձկնորսութեամբ աշխատեցան եւ ոչինչ կրցան ստանալ:

Եթէ մեր ենթադրութխնը ճիշտ է, այդ պարագային յիշեալ նախադասութխնը հնագոյն

քրիստոնեական գրութխնն է Հայաստանի մէջ' յունարէն լեգաաւ15:

1 Ո * հ ' ԴՐ. ՄԵՍՐՈՊ Ա ՐՔԵՊ Ս .Գ .Գ ՐԻԳՈ ՐԵԱ Ն _____________ 2 0 0 5

10 Р1и1агсЬ (са. 46-120 А.О). 1.սշս11ստ 22; Տէւ-аЬо ХП1. I. 5: Кепс Сгошас!, №տէօւո: йс ГАгтёше. Р а т .

1947. 90; НакоЬ МапапеНап, Т^гап IIՇ1 Коте. Ստեօո. 1963. 58-59.

11 РЫагсЬ, ԼսօսԱստ 29; К . Օւ՜օստտօէ, ւեւ(1. 90.

12 ПШагсЬ. Օյտտատ 33; К . С г о и и с ! , |Ыс). 91.

13 Н . Осями, 1п&спр1опс5 1а!шас аресте (Вс1. МП, Вег1т 1892-1916). 9117: Шсш. Согри5 ւոտօւբււօոսա

1а1тагит. Ш. 6052; 11 (Հօտւօսսօ». 1гил”;пуа агсЬеоЬвнзсЬкко! К о тЫ й «ар. 33. 1909; Յակոր Մ՜աեաեղեաե,

•Քեեակսւե տեսութխե հայ ժողովրդի պատմաբեաԱ, Երեւաե, հտր. Р /Ա, 1957,1.? 49. Պւստմաթխե հայ ժողովրր- Ոի. հրատ. Հւսյկ. Գիտոտիւենևրի Ակադեմիա, հտր. Ա.. Երևււսե, 1971.1.? 788;

14 Ղուկ. 5.5:

15 М . К . Кпкопап, ЮгсЬепвсгеЫсЫе յ1տ С1аиЬспзегГа)1гипе-1(1ептЯ| ипс! Տօհւօ1օա1 ճշտ агтсшвсЬеп Уо1к<*.

ա: Капоп XV . ЮгсЬспгссЫ սոժ Окитспс. ИсЬспаи 1999. 133; И ст . Юе Аткш ясЬе ЮгсЬс. РгапкАт а т М ат .2002. 24.

301/314 թասւկաններին. երր Ս. Գրիգոր Լոտատրյի (հայրսւպէտ 314-325) եւ Արշակունի

•; Տրդատ Մ եծ արքայի (298-?. 330) շանթերով Քրիստոնէութիւնր Հայաստանի մէջ պետսւ-

>1 կան կրօնք հոյակուեցսո, հւսյք յունէին իրենց յատուկ այրուրենը: Ազգային գիրը կւսրեւոր

1.ր ոյ միայն նորակազմ Հայաստաեեւսյց Աոաթև|ակսւե եկեզեցւոյ աուսքեւութեաե. այլեւ

յ պետական կաոոյցի ինբնուրոյնութեան եւ զօրսոոր պահպանման համար: Այգ իսկ սրսւր-

ւ ճւսոաւ. զարմանւպի յէ, որ հայ գրի ստեղծման շարժումը ծագում սւռսո պետական շրջսւ-

1 նւսկի մէջ եւ բաջսւ[ևրուեցւսւ Արշւսկանեաց ստբունիբի կոդման!:: Նախախնամութեսւն ներ

շնչումով՛ հայկական սւյրարենի ստեղծման անհրաժեշտութիւնր գգւսց եւ այդ պարտակա-

) եութխնը անձնական նախաձեոնութեամբ ստանձնեց արբունի ղիվանապետ եւ սիրուսւծ

բարձրաստիճան զինուորական Մաշտոց (Կորիւնի մօտ), որ Մովսէս Խորենւսցիի եւ այ|ոց

մօտ կր կոյոփ Մեսրոպ, Տստօն գաւաոի Հւսցեկւսց գիւղէն, որդի Վարդանի: Զգալով Արշսւ-

կունեսւց թագաւորաթեան մօտալոսր կղազումը, 392-393 թոփն նա թոդուց Արբանիբը,

գնաց-առանճնացաւ ճգնարանի մը ւՈ;ջ եւ աղօթիւբ եւ խոստովանութնամբ ոյ<1 եւ կորով սւմ-

րւսրեց հոգւոյն մ1;ջ եւ ապա նոփրուեցաւ Հա յոց գրերի գիորին: Այս մեծ ւսոաբե|ութեան յա-

ջողաթեան համար իրեն հեւը գործւսկցեցան մի շստք անձինք. զորս կր նկարագրենք հւս-

մսաօտաբար.

1. Ս. Սահակ Պարթև։ Հւսյբապևւբ (387-439)Վերջին շւսոափդր Ս. Գրիգոր Լուսաւորփ գերդաստանի, րսւրոյապէս եւ մտսւ-

ւորսւկան սւշխատակցութեամր քւսջւպերեց Մաշտոց Վարդապետը, յւսյն մսւսնւսկ-

ցութխն րերեյով Աստասւծաշունյ Ս . Գրոց թստգմանութեան հսկայական գործին,

եւ ստժանացաւ «հւսմսւհաւասար» կամ «զուգակշիռ» տիտղոսին եւ պատուին: Սի-

սւմւսնթօ (Աւրոմ Եստճանեաե) իր բանաստեղծութեաե մէջ կը գրԱ.

Ո վ Մենակեւսց, ով Մագիսւրրոս, ւսհսոասիկ ԵրկուՀայքերն «Ովսաննւսյ» քեգ կը գոռսւն...Եւ ովսաննւսյ Վաղսւրշապատի Հսւյրւսպետին,Սահակ Պսւրթեւ գուգսւկշիռ արբաեեսւկիղ:

2. Վոամշապուհ աբբայ Հայոց (400/401-413/414)Մեսրոպ 16 Մա շտ ոց17 հայկական այբուբենի մը ստեղծման համար՜ Սահակ

Կաթողիկոսի հետ դիմեց օրոււսն Վոսւմշապուհ թագւսւորին եւ ար(հսնացաւ նրա

անմիջական եւ անվերապահ բարոյական եւ նխթւսկսւն օժանղակութեան: Աո այս

կը վկսւյէ Կորիւն վարդապետ. «Բազում հւսրցավարձի եւ քննութեան զսւնձինս

պարսւպեցուցեալ եւ բազում աշխատութեաեց հւսմբերեալ, ստղ ւսոնէին ապա եւ

զկւսնխագոյն խնդրեփն իւրեանց' թագաւոըին Հայոց, որոյ անուն կոչ!;ր Վռամշսւ-

I^ 2005 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ՋԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱ ՌԱ6ՈԻԹ ԵՆԷ - Ե 107

16 Մ. 1»որևևւսսի միշտ ԿՐ ցորձած!. ՄՆսրոպ ւսնաևր. միայն մէկ ւսևցսւմ կր յիշ1. «ԵրւսԱկի վարդապետն մեր

Մ՜ա?տու|» (Գիրլւ Բ., ց|խ. ժ ., նոյե անդ, 1.р 120), որ կրևայ եաեւ հետսպայ ցրյի մր միջամտութևաև արդխնր |ինև|:

17 *ւորիւև միշտ կր ցործածԼ Մաշթոց/Մաշտոց աևունր. միայն վերեսպրի մ!.ջ կր ցտևևնլյ «տւսրովս|/«ս1ւս-

րոպ» տարրևլսսկր. որ կարող I հնտսպայիԱ զրիյնևրա կու|մ1. սոնլսւցուած ւինևլ: Ղազար Փսւրպևցի կր զոր&ա&Լ

ևրկու ձևւևրր եւս:

? Դսմւիէլ եպ իսկոպ ոս Ա սորիԱգնոււսկան ծագմսւմբ Դանիէլ հպս. Ասորի կ՛ապրեր Ի Միջսպետս. որ ուներ

հայերեն լեզոփե յարմարեալ19 եւ «կստգեալ ըստ ձեւոյ օրինակի յունակւսնին զվա-

ղըեջուցն 4րիալ շստագիր տառից»20: Սահակ եւ Մեսրոպ «գամս սակսսս» փորձե

ցին Դանիէլեաե այբուբենը եւ սակայն «տեղեկացեսւլ գիտսւցին\ոչ լինել բւսւական

այնու նշանսւգրօք ստոյգ հոլովել գհեգենայ բաոից հայկւսկանաց հագներգաբար,

մուրացածոյխն այնաիկ գծագրութհամբ»21:

4. Հսւբէլ ԵրէցՀաբել Երեց ասորի ազգականն էր Դանիել եպիսկոպոսի: Արթունի նամակաբեր

Վսւհրիճի միջնորղաթեւսմբ եա գեւսց Միջագետք եւ «ղանիէւեւսն գիրերը» ուղար

կեց Վռւսմշապուհ թագաւորին22: Խորեեացի կը նշե, թէ Հաբել եւ Վսւհրիճ Խաղու

նի «եկեալ ետուն ցմեծն Սահակ եւ Մեսրոպ»23 եորագխտ գիրերը:

5. Վ ա հ ր ի ճ ԽւսդուևիԿորիւե պարգօրեե կը գրէ. թե Վռամշապուհ ւսրբայն Հայոց «սաստեր գոմն

Վահրիճ անուն հրովարտւսկօբ աո այր մի երէց, որոյ անուն' Հւսբէլ կոչեին»24: Հե-

տաբրբրակւսնօրէն Խորեեացի ւսւելի ճոխ տեղեկոտխեեեր կը հաղորդէ. «Վասն

որոյ առաբեսւց հրեշտւսկութեսւմբ զայր մի պատուակաե աշխարհիս եւ հւսււստարիմ

իւր, Խւսդուեի ագգւսւ, Վա հրիճ աեուե, յոյՍ փափսւքող հորին գործոյ, աո Հւսբէլն

այն»25:

6. Հոոփ ա ևոս Գեղա գրիչ

Հոոփւսնոս Սսւմոսատ26 քաղաքում ապրող «գրիչ ոմն հելլենական ղպրու-

թեան» ըստ Կորիւեի27: Խորեեացի աոաւել յստակութհսւմբ կը հաստատե «հրաշա

լի ւսրաեստիւ հելլեն գրչութեան, որ ի Սամոս էր միսւյնացեսւլ»28 Հոոփւսնոս յայտ-

|Տ Կորիւե, նոյն տեղ, I.? 42. հւորնեւսցի, նոյև ւսեղ, 1.9 325-26:

14 հարնևսւցի, Աոյե տեղ, I.? 325:

20Նոյե տեղ. I.? 326:

21 Նոյե աեղ:

22 Կորիւե, եոյե ա1պ, 1.յ> 44:

2-’ 1աւրեեացի, Աոյե աեղ, \.? 326:

24 Կորիւե, եոյե տեղ, I.? 44:

25 ւսորեեացի. եոյե աէս]. 1.р 326:

26 հւորեեսւցու մօտ' «Սամոս» (!). եոյե սւեղ, I.? 327:

27 Կորիւե, եոյե աեղ. I.? 48:

28 հւորնեացի, եոյե աեղ. I.? 327:

2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈԻԹ ԵՆԷ ... Ե 109

նսւսլէս գեղագրած եւ չափագրած I: Ս . Մեսրոսփ յօրիեած գիրերը, որպէս նուրբ

կւսմ |ւսյե. կարճ կամ երկայե. աոանձին կամ կրկնաւոր' որպէսգի յստակօրեն

իրստմե գաեագաեուիե: Կորիւե այս աշխատանքը կր բնորոշ!; որպես «գամենւսյն

րնտրութխնս եշանսւգրացն», իսկ Խորենսւցի կը րացատրէ, թե Մ. Մեսրոպ եւ Հոո-

փանոս միասնաբար «կերպասեւեւպ գգիրն աո ձեոն պատրաստ Մեսրոպւսյ, փոխսւ-

տրետվ գհւսյերեն աթութայսն ըստ անսայթաքութեսւն սխղաբայից Հելլենացաց»29:

ՎստահօրԷն Մեսրոպ Մաշտոց հայերեն այբուբենի ստեղծման ժամանակ՜ աչքի ւսոաջ

ունեցած է յունական սպփաբետը, բայց անիմաստ I. պնդեփ30, թե նա ամբողջապես հետե-

սսծ Է յանականին, թանի յունարէն |եգուն ի վիճակի չէ արտայայտելու հայերենի եռսւստի-

ճւսն կսւմ եոսւտեսակ բադաձայններր. -բ-պ-վւ, գ-կ-ք, դ-տ-թ, ծ-ձ-ց. ճ-ջ-չ. - կամ «|-դ-խ» եո-

եւսկր. ինչպ!.ս եւ «ժ-գ» եւ «ր-ռ» գուգակշիոները եւ կամ ձւսյնաւորներու «ը-ե-ե» եոեւսկը:

2. Ա յրա րենի ստեղծման տարեթիւը

֊Հայերեն այբուբենի ստեղծման թուակսւնի ստուգման գւխւաոր սպբիտր րնականօրեն

Մաշտոցի կենսագիր Կորխնի գիրքն ե: Հիմնական տուեալները երկաք են. աոաջինը «Վսւ-

րուց» բնագրին մեջ եւ երկրորդը՜ կենսագրութեան աւստտին:Աոաջին վսսստը կր վերաբերի տսնիե|եան գիրերու Հայաստան Վռամշապուհ արքայի

ձեոքր հսւսնև|ուն. «ի հինգերորղ ամի թսւգաւորութեան նորւս ի նա հասուցւսներ»31: Մ. Ս ա

հակ եւ Ս . Մաշտոց նորագիւտ այբուբենն ստանսգով «իբրեւ ամս երկու» ընդ «մատաղ

մւսնկանց» կր վարձեն եւ յետոյ կ՛անդրադառնան, թե այղ գիրերը «բսււական» կամ կարոդ

չեն ւսրտայսւյտե|ու հայերեն |եգոփ րո|որ ձսւյներր32: Ապա ղստձեսւ| կամ տակսւփե «ի

հինգերորղ ամի Վոամշապուհ արքային Հայոց»33 Ս. Մեսրոպ կը ճանապարհորղե Ս՜իջւս-

գետք իրւսգործեւա իր առսւքե|ութխնը եւ ի վերջոյ Եղեսիւս քաղաքի մեջ «պւսրգեւեր իսկ

վիճակ յամենաշնորհոդեն Աստուծոյ, հայրական չւսփուն ծնեւպ ծնունդս նորոգ եւ սքւսնչեփ

սուրբ ւսջովն իւրով, նշանագիրս հայերեն ւեգոփն»34: Հռոփանոս գեղագրչի աջակցութեսւմբ

նորաստեղծ հայկական գիրերր րստ չափու եւ հասակի ճշգրտօրեն ձեւսւկերպե|ե ետք.

Մաշտոց կը վերւսղաոեսւյ Հայաստան «ի կողմանս Այրստատեան գաւսաին, աո սսւհմանք

՜9 Նոյե անդ:3 0 Кгсйспс ГсуйИ, Շօոտւժձռււօոտ М1Г 1'А1рИаЬс1 с!е Տսւոէ Мечгор С1 НесЬсгсЬс-ч яиг 1а Բհօո<5էւդստ с!е

ГАгтсшеп. \Мсп 1982. 33-471Т. րստ идопф. ՖԼյդի՚ի. 23 4 |տեր հայկւսկսւն այրուրենի' սւոնոսսծ ևն Յունար1.ն1.:

հմմտ. Հր աչն ւսյ 11ճսւոևսւև. Հայոց Գիրնրր. վիեևնա. 1У2К (Ա44. Ս՜ատ. 1ւԹ.}. I.? 177-203 եւ ?րնկթ. ևւ Հ . Գ-. 1Ո-

ն1.ւ| իջեւսն, «Հաևդ1.ս Ամսօրնայ». IХ96. I.? 215: Ֆևյդի նոյնաթեամր բադ ած I տ.ն1.ւ|ի?ևաևի «ուցսւկր կամ ցսւԱ-

կր՝ դարս բոդ|ու| а եւ Վկիրերր:

31 Կորիւն, նոյն անդ. 1.յ>44:

32 Նոյն անդ, 1.յ>44.46:

33 Նոյն անդ, Гр 46:

34 Նոյն անդ. 1.9 48:

110 Ծ ԴՐ. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊՍ. Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ 2 0 0 5

35 Նոր рипцирглЦщ արշապաւր:

16 'արիւն, 1տյն անէ]. 1.ջ 50:

17 'արիւն, նոյն սԱո), 1:յ> 108-109, ծանօթազրութիւև բիլ 59:

38 Ղազար Փարպնցի, Պւարմաթխն Հայոց ն. Թոպթ աո վահան Մամիկոննան. հրատ. Գ. Տ1.ր-Մնր4սեաե ևւ Ստ. Ս՜ւխասնան, Տփոիս. 1904,1.}» 13:

Ս 4,|,ՓԱ,1,ՈԱ Տարօնևցի Ասողիկ, Պսսրմաբխն Տինզնրական. Ս. Պնւրնրսրարզ, 1885. I.? 74 (Գիրբ Р.)4|խ- Ա):

40 Վսւրղսւն Վարղապնտ Արեւնլցի, Հսււաբումն Պւսւրմաթնան. Վնննտիկ, 1862. Էյ» 49:

'

Քւսոաբիէւ-՜’5 Ի վեցերորդ ամի Վոամշապուհ արքային Հայոց մեծաց»36: Արդ. ամփո- ] փ Լ Կորիւնի հաղորդումները՛ կը ստանանք հետե,հալ պաւըկնրը.

- Վ ո ա մ շա պ ո ւհ արքայի 5-րդ տարին Հայաստան կը բերոփն ԴանիԷլեան նշանագրերը:

. «իբրեւ ւսմս երկու» այդ դիրերը կը փորձարկուին եւ իբր աեբւաարւսր կը յւսյտեոփն:- Դւսրձեալ Վոամշւսպուհի 5-րդ տարին' Մաշտոց Միջագետք կը ճանւսպստհորդէ՝ Հա

յոց լեզոփն յւսրմար այբուբեն մը գտնելու:- Ի վերջոյ Եդեսիոյ մէջ նա աստոսսծային օգնութեամբ կը հնարէ հայկական Այբուբենը

Ы Սամոսատ քաղաքում Հռոփսւնոս Գեղագրիչի հետ ճշգրտութեամբ կը ձեսսկերպէ նորա

ստեղծ գիրերը:- Վոամշապուհ արքայի 6-րդ տարին Ս. Մեսրոպ հայկական նոր Այբուբենով կը վերւս-

դառնսւյ Հայաստան:5-6 ժամանակագրական անհամաձւսյնութիւնը հարթելու մտադրութեւսմբ Հ. Աճաոեսւն.

Մ . Աբեղեան եւ այլք աոաջարկւսծ են աոաջին 5-ը սրբագրել37 որպէս 3, սակայն Ղւսգստ

Փարպեցի, որ Կորխնէն կարճ ժամանակ անց գրած է իւր Պւստմութիւնը. օգտւսգործե[ով

Կորիւնի «Վարք»ը, Ս. Մեսրոպի հայերէն գիրեր ստեղծե[ա ւսոաքե[աթեան սկիզբը կը

նշանակէ «յամս հինգերորդ արքային Հայոց Վոամշապհոյ' եղբօր Խոսրովու»38: Նմւսեա-

պէս Ստեփանոս Ասողիկ (Ժ.-ԺԱ. դ.)39 եւ Վւսրդւսն Արեւելցի (ԺԳ . դ.)40 Դւսեիէլեւսն զիրերու

ժամանակը կ՛առնչեն Վոամշապուհ թագսսորի իշխանութեան 5-րդ տստոււսն հետ: Հետե-

ւաբար լաւագոյն լուծումը պիտի լինի' Դանիէլեան գիրերու փորձւսրկաթեան շրջանը փո

խանակ «իբրեւ ամս երկու»' սրբագրել որպէս «ամիսս երկու»: Թեպէտ Խորենսւցի եւս

«գամս սակաւս» կը գրէ, բայց կը խորհիմ, թէ երկու ամիսներ բաւսւկան պիտի ւինէին Մա շ

տոցի եւ իւր աշակերտներով համար իմանալու Դանիէլեան գիրերու պւսկասաթիւնները:

Անհրաժեշտ է նաեւ նշել, որ. «Ասրս աոեւսլ» սկսուածքով այն յատոսսծը, ոտ սաւում է. թէ

նւս սովորեցրեց Դանիէլեան նշանագրերով,. ըստ Ներսէս Ակիեեանի, ապա եւ Արտաշէս

Մաթեւոսեանի, իր տեղում չէ: «Վարք Մաշտոցի» քննութեամբ ւսնոնք այն տեսւսկէտր կը

յայտնեն, որ այս յւստուածը պէտք է անմիջապէս յսւջորդէ Ռ ա հ գետի մօտ Մաշտոցին ըն

դունելու եւ քաղաք ւսոաջնորդելու յատուածին, որով արդէն իմաստային համւսպատաս-

խանութիւն կը ստեղծուի եւ բնական կը հնչէ Կորիւնի ըսածը, թէ Մաշտոցը երկու տւսրի

աշակերտներով սովորեցուց Դանիէլեան նշանագրերով եւ այդ պատճւսոաւ վարդապե

տական աստիճան ստացսո: Այս տեսակէտը կը պսւշտպանէ նաեւ Պօդոս Անանեաե

«Վւսրք Մաշտոցի» գործի իտալերէե թստգմանութեան մէջ:

Իբր եգրակացութիւն կարեփ է հետեւեալ պատկերը նկարագրել.

2005 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՑՈԻԹ ԵՆԷ ... Ե111

- Վռամշսւպահի թագատրաթեսւե 5-րդ տարին 400/401-405 Հայաստան կը բերոփն

Դանիէլեսւն նշանագրերը: Երկու ամսուան վտրձստկութեեէ ետք' Մաշտոց միեւնոյն

տարին կր մեկնի Միջսպետք եւ անդ Եդեսիոյ41 մէջ կը ստեղծէ հայկական նոր Այբուբենը,

գոր Սամոսատի մէջ վերջնական կը ձեւակերպէ Հոոփւսնոս Գեղագրի օժաեդակութեամբ եւ

հայրենիք կը վերադառնալ Վոամշապուհի 6-րղ տարին, ւսյսպէս.

Սկիզբ Վոամշւսպուհի իշխսւնաթևաե 400/401

402

403404

Փորձստկութխն Դանիէլեան եշանագրերու եւ ուղետրաթիւն Ս. Մեսրոպի ի Միջւսգետս

Հայերէե Այբուբենի ստեղծսւգործութխնը եւ վերադարձ Մաշտոցի ի Հայաստան աշխարհ 405

Հայկական Այբուբենի ստեղծագործման ժամանակի մասին երկու կարեւոր տուեալեեր եւս կան Կորխնի գրքի աւարտին.

1. «Ի ղպրութեեէ Հա յոց միեչեւ ցվախճաե սրբոյե' ամք երեսուն եւ հինգ»42:

2. «Եւ ղպրաթխնն Հա յոց յոթերորդ ամէ Յագկերտի աոեալ սկիգբե»43:

• Ս. Մեսրոպի վախճանման ստոյգ թուակաեն է 440. 35 թիւը արտահանելով՝ կ՛ունենանք

405 որպէս սկիգբ Դպրաթեան Հայոց: Նմանապէս ստուգաթեամբ գիտենք Պարսից Յագ-

կերտ Ա. արքայի իշխաեութեան թուականր 399/400-420/421. ութերորդ տարին կը լինի 405/406

399/400 Սկիգբ իշխանաթեաե Յագկերտի

400

401

402

403

404

405

405/406 Հա յոց գրերի ստեղծման թուականր:

Վերջին կէտը Յւսկոբ Մանսւեդեաեի44 տեսակէտն է, ըստ որում հայկական Այբուբենը

ստհղծուած է Դ . դարու վերջը 'Լռւսմ Դ . Կրմաեի (388/89-399/400) եւ ոչ Յագկերտ Ա. ար

քայի ժամանակ: Մաեաեղեաեի կարծիքը հիմեուած է Յովհւսեեէս Դրւսսխանակերտցի45

պատմագրի պակասաւոր հաղորդման վրայ, որ քւսղոսսծ է Մովսէս 1սորեեացու4քւ Պա տ-

մութեեէն եւ հետեւաբար արդիւնք է թիտիմացութեան 47:

41 Ըստ Կորխեի «վա րմին՛ Մաշտոց հայնրԱւ Այրուրևնրր ստեղծես յեղեսիւս. տե'ս եոյե шШ], 46. 48 ևւ ծա-

ևոթսււ|րութիւնլյ. I? 109. սակայն Խորևեսւցւոյ Պատմության համաձայն՝ այղ հրաշալի Г)1ДЧНР տԱոԻ ունեցած I. ի

Սամուվատ]. ևոյև ւս1ււ|. I-9 ^27:

4 Կորիւե, 1ւոյ1ւ աևւ), 1.5» 98:

43 Նոյն սւեղ, 1.յ> 100:

44 Ցւսկոր Մւսեւսեդևան, «Տեղեկացիր» Հւսյկ. Գիտուբխնների Ակւսղևմիայի, Երեււսե. 1952, р. 7 , 1,}> 50:

4՜"’ Յու|հւսեե1.ս Դրւսսիւաեւսկերտ(|ի, Պատմութիւև Հայոց, Տւիղիս, 1912, !.}> 54:

46 Մ . 1աւրեեսս|ի, եոյե աեղ, 1յ> 324, 328 (Գքւրւ» Երրորղ, 4 |խ. ՕԱ. ևւ ՕԴ.):

47 Մնսրոպ ւսրևւլւսյ (ւսրրնպս.) Գրիղորնւսն, I.? 324, 328 (Գիրթ Երրորղ, 4 |իւ. ԾԱ. ևւ ՕԴ.):

Հ եոԼե Այբուբենի ստեղծմամբ՜ հիմքը դրաեցաւ հայ գրականաթեաե Ы գիրք յօրիներո

լԱԱտին- Աոաջին մատեանը. որ հայերէե նոր տառերով գրաեցա. Սարբ Գրոց թարգ-

^ ‘ Լ ն - է ո նախ ասորական «Պեշիթա» կաղապարէե եւ ապա յուեական Եօթաեաս-

ГК ոն իր օրինակԵ 431-432 թոփն. Եփեսոսի Տիեզերական ժոդովէն (431) ետք. երբ

• յ֊աոօմսւնխ Վարդապետներ Կ. Պպսէն Հայաստան վերադարձան, իրենց հետ բերին Ս.

Գ ո ո օ ւունսւկան անթերի օրինակներ, որոնց հիման վրա աոաջին թարզմանաթխնր ամբոդ-

օապէս վերատեսութեան եեթարկաեցսս' Ս . Սահակայ եւ Ս . Մեսրոպի հովանաւորութեան

ե. ոեկավարութեան ներքոյ: 435 թոփն վստահօրէն հայերէե Աստուծաշունյ Ս. Գիրքը

պատրաստ Էր սււետարանչութեան եւ եկեղեցական պաշտամունքի գործածութեաե հա

մար֊ Այս աոնչութեամբ Կորիւն կը նկարազրէ «սրտւսւիր աըախութիւն»ն ու «ակնավայել տեսիլ»'ը Ի Հայաստան աշխարհ, ոտ Ս. Գրոց թստզմանութեան շնորհիվ' սքանչելի վիճակ

ստեդծուեցաւ, եւ երբ օրէնսասոյց Մովսէս միւս մաըզար1:ներու հետ. յառսւջադէմե Պօղոս

միւս աոաքեալներու խումբով եւ սւշխւսրհափրկիյ Աւետարաեը «հայաբարբաո եւ հսւյերէ-

եսւխօս» դարձան: Նա կը զրէ.«Ցայնմ ժամանակի երանելի եւ ցանկալի աշխարհս Հայոց անպայման սքանչելի յիեէր.

յորում յաեկստծ ուրեմն օրէեսուսոյց Մովսէս' մարզարէւսկւսն ղւսսուն. եւ յւսոաջադէմն

Պաւղոս՛ բովանդակ ւսոաքնլական զնդովն, հանդերձ աշ|ւարհւսկեցոյց Աւետարանսսն

Քրիստոսի, միանգամայն եկեւսլ հւսսեալ ի ձեոե երկուց հւսւասարելոցե հայաբարբւսռք եա-

յերէնախօսք զտսւն»4,է:Ս. Գիրքը հայոց մօտ ամեեէ շատ գրուսւծ կամ ընդօըիեւսկեալ մատեաեն է, որ խթւսն եւ

աղբխր հւսնդիսացւա հայ զրւսկանութեաե եւ մանրւսեկարյութեաե յսաաջւսցման եւ գստ-

զւսցման: Շուրջ 30.000 վերապրած ձեռւսզրերա մի կարեւոր մասը Աստոսսծաշունփ սւմ-

րողջւսկան կամ մասնակի զիրքեր են: Ե. դարուն ւսրդէն Ս. Գրոց 6 տեսակներ Оуре) կւսզ-

մաւորուեցան:Աոաջին տեսակր Ս. Գիրքն էր՝ ամբողջական կամ երկմասեեւսյ ֊Հին եւ Ն որ Կտսւկա-

րւսնք, կամ աոանձին զիրքեր քստոզյութեան, ընթերցաեութեան. ուսուցման կամ ուսումնա-

սիրութեան համար: Ս՜խս հինզ տեսակները եկեղեցական ծէսի եւ պաշտամունքի նպատա

կին կր ծառայեն, այսպէս.

Ա. Աոաջին տիպարը Աւետարանն է (կամ Չորս Աւետարաեք), աստվածաշնչական

ամեեէ շատ ըեղօրիեակուած եւ տարածոււսծ գիրքը, յաճսւխ զւսրդարեսւ| սքանչելի մանրա

նկարներով եւ գարղազրերով: Նշւսնաւոր են երկու մազսւղաթեայ ձեուսզրեր Թ . դարից:

ա. Մ|քէ թագուհւոյ Աւետարւսնը 862 թոսսկանէն - Ձեռագիր Й-. 1144/86 Վեևետիկի

Մխիթւսրեան Մատենադարանի:

բ. Լազւսրեան Աւետարաեը 887 թոսսկանէն - Ձեռագիր Թ . 6200 Երեւանի Մաշտոցի

ւսնուան Մատենադարանի:

ժ . դարից մեգ հասած են հետեւեալ 8-10 Աւետարանները.

1. Կարմիր Աւետարաեը 909 թուակաեէն - Ձեռագիր Թ. 6202 Երեւանի Մատենադարանի:

4,1 Կորիւն. եոյե աԱո. 1.9 56:

ж ՜

2. Թստգմաեչաց Աւետարսւնր 966 թու ականից - Ձեոագիր №. 537 ի ВаШ тоге, МУаНеге

АПСаНегу:

3. Ծդրութի Աւետւսրանր 974 թուակսւնեն - Վրաստւսնի Ջաւսւխք գսոաոից:

4. Սանասստեսւն Աւետարսւնր 986 թուականէն - Ձեռագիր №. 7735 Երեւանի Մատենա

դարանի:

5. էջմիածնի Աւետւսրանր 989 թուականէն - Ձեռագիր Թ . 2374 Երեւանի Մատենադա

րանի

6. Երուսաղեմի Աւետարսւնր 10-րդ դարից - Ձեռագիր №. 2555 Երուսադ1.մի հայոց

Պատրիարքարանի:

7. Վիեննւսյի Միփթարեան Հա րց Մատենադարանի Աւետարանի հսւտակոտորք 10-րդ

դարից - Ձեռագիր Թ . 697:

8. & . դարու Աւետարան - Թ . 789 Ձեոագիր Նիւ Եորքի РкгроШ Могцап Գրադարանի:

9. Վեհափառի Աւետարսւնր 10-րդ դարից - Ձեռագիր №. 10780 Երեւանի Մատենադա

րանի:

10. ժ . դարու Աւետստան - Ձեռագիր Թ. 5547 Երեւանի Մատենադարանի:

11. ժ . դարու Աւետարանի երկու թերթք - էջմիածնի Աւետարանի կրկնագիր կամ նմւս-

նսւգիր - Ձեռագիր Թ . 9430 Երեւանի Մատենադարանի:

Բ. Ս. Գրոց երկրորդ տիպարր ճաշոց Գիրքն 1:. որ եկեղեցական պաշտամունքի ամբողջ

տստուան սւմենօրեայ րնթերցոսսծքներր կր բովանդակ!՜.: Վստահօրէն աոաջին հւսմառօտ

ճաշոց Գիրքր յունարէն [եգուսս կազմած 1;ր Ս . Գրիգոր Լոասսորիչ, որ Ե. դարուն հայերեն

Այբուբենի ստեդծումէն ետք հայերենի թարգմսւնուեցաւ Մաշտ ոց Վարդապետի, Սւսհակ

Կաթողիկոսի եւ իրենց աշւսկերտներա կողմսւնԼ: Միաժամանակ շուրջ 417-419 թուակսւ-

նին հսւյ հոգեւորսւկաններ Երուսւււղէմի մեջ յանական ճաշոց Գիրքը թարգմանած են հւսյե-

րե՚նի, յարմարեցնելով Հա յ Եկեդեցւոյ աւանդութեսւն:

Բնսւկանօրէն ճաշոց Գիրքր յրնթացս ժամանակի գստգացւսւ եւ ճոխւսցաւ եւ ԺԱ ./ԺԲ .

դստաե ստացաւ իր վերջնական կերպարանքը: Շնորհիւ հսւյ մտաւորականներու |ւսյն հե-

տւսքրքրութնան եւ արթնամտութեսւն պաշտօնակսւն ճաշոց Գրքի կողքին ստեղծուած են

սւյլ տիպարներ, որոնք, սակայն, պահպանսւծ եև Գրքի հիմնական կւսռոյցր: Օրինակի ադւս-

գաւ Ս . Ծննդեւսն տօնի առաջին ութ օրևրու գլխաւոր ընթերցուածները կր համսւպատաս-

խւսնեն Երուսաղեմի հին ճաշոց Գրքի կանոնին: Երուսաղիմական ճաշոց Գրոց թանկագին

մի ձեոագիր կր պահոփ Երուսաղեմի հսւյոց Պատրիարքարանի մեջ - Ձեռագիր թ. 1214<;:

Գ . Երրորդ տեսակը ճաշոց Գրքի կր պարունակ!; միայն Աւետարանի րնթերցոսսծները,

գորս Պատարագի սկիգբը եղանակաւոր կր կարղայ սարկաւագը (եւ յասսրտ Պատարագի

ծիսակատար հոգետրսւկաեը վստր' սսրեւսնի ւէ!;ջ կ՚րեթեռեու միյսսրուած Տովհաենու Աւե-

ւրսւրանեն): Այսպիսի Աւետարաննհր միջին դստերուն յւսճախ շքեղ մանրանկարներով

Д 2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ Ծ Ա ՌԱՑՈԻԹԵՆԷ ... Ե 1 1 3

| х С(к1с\ аппеш еп с1с յօատ;ւ1օու 121. раг А Ц ш паж Кепоих, РО 35/1/Мо 163. Т и т Ь о Ш 1969; Ь : Ь с с 1шпа1гс

с1с յօուտո1օա сп А п л е т е : Ьс СаЗоС. 1п1пх1ис1юп е1 Ատ1ս Աօտ М апи .ч сгт . раг С ЬаН сз (А1Ьапа*с> Кепоих, Р О 44/4/Ыо

2(Ю. Тит1ю и1 1969.

114 ԾԴՐ. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊՍ. Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ 2 0 0 5

ւսուսած կը լինէին. վասնզի պատկեընէրը հասստացելոց համար սրբապատկերի

(իկոն) դեր ԿԸ Կատարեին (ժողովուրդը բարեպաշտական զգացմունքներով' յասսրտ արւս-

րողութեաե կը համբոտէր ցուցաղրեւպ նկարը):Դ Չորրորդ տեսակը ճաշոց Գրքի կը բովւսնղւսկէ միայն Ցարութեան վերաբերեալ չորս

ըեթերցասւծներ Չորս Աւետստաններէն ստ ի զործածութիւն տօնակւսն Պւստւսրազի օրե-

րան եւ Կը կոչոփ «Իւղաբերից Աւետւսրան» կամ «Աւետւսրւսն Իւդստհր Կանանց», որոնբ

Յարութեան առսոօտուն եկած էին Գերեզման' Յիսուսի մարմինը իւդով օծելու: 1սնղրոյ

աոարկւսյ չորս ընթերցուածննրն են.

սւ. Մսւտթ. 28:բ. Մարկ. 15.42-47 եւ 16, 1-8 (հետաքրքրակւսեօրէն 9-20 համարները ներսաեալ չեն):

զ. Ղուկ. 23.50-56 եւ 24. 1-12:

գ Յովհ. 19. 38-42 եւ 20. 1-18:.

Այսպիսի ճաշոց Գիրքեր կամ Աւետարւսնննր ընդհանրապէս կը լինէին (եւ կը փնեն) մե

ծադիր եւ արծսւթեայ կամ ոսկեայ կողքերու թանկագին կազմով:

Ե. Հինգերորդ տեսակը Սաղմոսագիրքն է կամ Սաղմոսարանը' երկու տարբերակներով,

մին ընթերցանութեան եւ մխսը պաշտամունքի գործածութեան հւսմստ: Մինչ ետոսլական

լեզուներ առհասարակ կը գործածեն լատիներէն рБаИегшт (յու նստեն րտ31էօոօո=լարսւյին

գործիք, քնար) տերմինը, հայեր խառն բառ մը ստեղծած են - Սաղմոսարան, օգտագործե

լով յունւսրեն սաղմոս (բտ81աօտ) եւ հւսյերէն - արան յետադւսս մասնիկով («պստունա-

կող»/«պահարան»): Այս Սաղմոսարանը կամ Գիրք Սւսղմոսաց Դաւթի ըստ երեւոյթին Դ.

դարու բերանացի թարգմանութիւն մըն է, որ Ե. դարուն գրի առնուած է Մեսրոպեաե Դպ րո

ցի կողմանէ եւ տարբերութիւններ ունի պաշտօնական Սաղմոսագիրքէն: Հին Սաղմոսա

րանը անկասկած կը ներկայացնէ Հա յ Եկեղեցւոյ հնւսգոյն Ադօթագիրբ-ժւսմւսգիրյյը, բա-

ժւսնուած ութ կանոններու, որոնց վերջաւորութեան կցուած են ընթերցուածներ, քարոզներ,

մաղթանքներ եւ աղօթքներ: Իբր Աղօթագիրք' Հին Կտակարանի ամեեէ շատ ընդօրինակ

ե լ գիրքն է Սաղմոսարանը, որ մեզ հասած է հարիտաւոր ընդօրինակաթիւնննրով եւ երբեմն փառաւոր զարդարանքներով50:

Ս. Գրոց հայերէն թարգմանութիւնը գերմանական բանասիրութեւսն կոդմէ իրսոամր

զեսւհատաած է որպէս «Թագուհի Թարգմանութեանց»: Երկու պատճառներ կամ սկըգ-

բունքներ նպաստած են թստգմանութեան վսսյըոն յաջողաթեան. Աոաջին՛ առւաելսւգոյն

հաւատարմութխն յունարէն բնագրին, եւ երկրորդ՛ ճշմարիտ արտայայտութխն բնագրի Բո-

վանդակութեան: Այս երկու սկգբունքներու վերայ կարելի էր սոելսւցնել երրորդ ազդակ մը,

որ է գրական ընտիր հայերէն լեզոփ գործածութիւնը: Բնականօրէն աստ եւ անդ փոքրիկ

թիտիմացութիւններ կամ սխալ ընթերցումներ պատահած են, բայց որոնք աննշանակ եե եւ

չեն կարող ընդհանուր թարզմանութեան բարձր արժէքը ոեւէ չափով եուազեցնել:

50 Իմ սւԱձեակաե 4ՈԱԱ1արաեի մ1.9 ո,1փմ այսպիսի մի ՍաօմոսարաՍ֊.^ Սսպմոսաց Դա,Բի» փիտոոսա- рЬррпд. փպԱաւ յԵրուսաո1.մ 1870 թոփն:

2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈԻԹ ԵՆԷ .. Ե 115

4. Ս. 4փրթր որպԼս աղրիւր թրիստոնԼակսւն արանստեերու

ԻնչպԷս այւ երկրների մէջ, նւսեւ հայ (1որ|ոկբււի պարագային, Ս . Գիրթը. մասնսսորաբար

Ն որ Կւրակստանր. ներշնչման ւսդբիւր հանդիսացած է գրակսւնութեան եւ արուեստներա:

Բնակսւնօրէն Աստուածւսշունչ Գիրթը մեծ ագդեցութխն գործած էյատկւսպէս հայ մսսրե-

նւսգրութեան ւ|րա: Աստուածաբանութխն, փիլիսոփայութխն, ճառեր եւ թարոգներ, ինչպէս

եւ մեկնութխններ' եխթեր եւ պսւտմութիւններ, պատկերներ, խթան եւ գաղա՛փարներ թսւ-

դւսծ են Ս. Գիրքէն եւ հարստացուցած հայ գրակւսնութիւնր: Ցիրսսի, ոչ միայն այս մւսսնւս-

գիտական մարգերու, այլհւ պատմւսգրութեան մ1;ջ Աստուածաշուեչ Գիրթը կարեւոր п^П

խաղացած Է: Կորխն Սքանչելին իր ուսուցչի Վարթի մէջ երկար յատոսսծ մը յատկսւցա-

ցած Է Մաշտոցի' ՄովսԷս մարգարէի հետ նմանաթեսւն եւ համեմատութեան: Մովսէս Խո-

րենացի հայ ժողովրդի ծագումը առնչած է Ցաբեթի սերունդէն («Թորգոմի») հետ: Իրեն հե-

տեւած եե մի շստք ււրստմագիրներ: Անկասկած մսւսնաւորապէս կրօնակւսն-աստուածա֊

բանական գրակսւնութեան մէջ մեծ եղած է Ս . Գրոց ազղեցութխնը: Նշանաւոր հեղինակ

ներ եւ հեղինակաար գործեր լսւյնօրէն օգտագործած են Հին եւ Ն որ Կտակարանները եւ

սւնոնց վկայութիւններով ճոխւսցացած իրենց գրութիւնները: Յիշատակութեան արժանի են.

Մաշտոց Վարդապետ («Ցսւճախապատամ» եւ շարականներ). Սահակ Պարթեւ (շարսւ-

կանք եւ կանոնք), Ցովհան Մսւնդակունի Հայրապետ (478-490), Յովհսւն վարդապետ

Մայրագոմեցի (ճառեր, է. դար). Յովհսւն Օձեեցի Կաթողիկոս (717-728), Գրիգոր վարդա

պետ Նարեկացի (951-1003/1005). Ներսէս Շնորհալի Կաթողիկոս (1166-1173), Գրիգոր

վարդապետ Տսւթեսսցի (1346-1409) եւ այլք: Նարեկացի հեղինակած է տաղեր, Մեկնու-

թիւն «Երգ Երգոց» մատեանի եւ մասնաւորաբար Նարեկ համբաւաւոր աղօթսւգիրթը, որ |ի

է հարիւրաւոր սուրրգրական պիտառութիւններով:

Անշուշտ հայ գրակսւնութեան մի կստեւոր մասը կը կազմեն շարականներ, երգեր, տա

ղեր եւ մեղեդիներ, որոնթ նմանապես րսյն առնչութխն ունին Ս. Գրոց հետ: Հնագոյն կը

նկատոփն Սպսւշխարութեան շարականները, որոնթ կը վերագրոփն Մեսրոպ Մաշտոցի:

Նաեւ Սահսւկ Պարթեւ Հսւյրապետ. որ ղեկավարած է Ս . Գրոց թստգմանութիւնը եւ մաս

նակցած աշխատանքին, յօրինած է շարականներ եւ մշւսկւսծ կանոններ: Բացառիկ յւսջող

գործ մըն է Ս. Հոիփսիմեանց նոփրեալ «Անձինք նոփրեալք» շարականը, գոր յօրիեւսծ է Կո-

միտաս Աղցնցի Կաթողիկոս (615-628), 36 տուներով' ըստ հայկական Այբուբենի: Թ է 'բո -

վանդակութեամբ եւ թէ' եղանակով մեծապէս փայլուն երեւոյթ մըն է, որ հայկական Շա

րակնոցի մէջ իւր յատուկ տեղը ունի: Սակայն անկասկած հայ հոգեւոր երգի եւ շւսրակսւն-

ներու վարպետն է եւ կը մնսւյ Ներսէս Շնորհալի Հայրապետ, որ բւսգմաթիւ երգեր, շարա

կաններ, տւսղեր եւ մեղեդիներ գրութեամբ եւ եղանակներով յօրինած է եւ մեծապէս ճոխսւ-

ցուցած I: Հսւյ Եկեդեցւոյ ժամերգու թինը: Հայոց ժամագիրքը շսւտ պիտի աղթատանայ,

եթե երանից հեռացնենք Շնորհւպւոյ ստեղծագործութիւնները: Աստ արժան է յիշատակե)

նաեւ Ստեփանոս արքեպս. Սիւնեցին (688-735). որ ոչ միւսն Չորից Աւետարւսնչաց լսսւս-

116 ԵԴ Ր . ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊՍ- Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ

գոյն— .р И р 4րած է. այլհւ «կւսնոն»-ի կաոոյցը ներմուծած Հա յ Եկեդեցտյ Շստակնո-

9ի ^ , եւ ժ ը դար հայկական ւսրուեստի բոլոր ճխղերը իրենց ծնունդն ա սնունդը սաած

են օոիսւրոնէական կրօնքէն, որու հիմքը կը կագմէ Ս . Գիրքը. յատկապէս Ն որ Կտակարա-

- Ո միաւն մանրւսնկարչութխնը. այլեւ ճարտարապետութիւեը. քանդակագործութիւնր.

սորապատկհրնհրու նկարչութխնը. որմնանկարչութխնը. ինչպես ե. խւպքարերա, խորանի

արոերա Պատարագի զգեստներու եւ վարւսգոյրներու պւստրաստութեաե արուհստները

եո երեն Քրիստոնէոտեան կնիքը: Հա յ ժողովուրդը կարոդ է իրաւամբ հպարտ զգալ մաս-

նսւարաբար մանրանկարչութեսւն. ճարտարւսսլետութեաե հւ երսւժշտութեան ստուեստնե-

ոով բանգի այս մարգերու ստեղծագործութխնները թէ'քաեակութեսւմբ եւ թէ' որակի բարձ-

րաթեամբ հւ ինքնսւտիպաթեւսմբ կարող են մրցիլ բխգւսեդական եւ հւրոպակւսե լսււագոյն

նմանակներուն հետ:Ինչպէս այլուր. նաեւ Հայաստանի մէջ նոր քրիստոնէական կրօնի աղօթւստուները հիմ-

նըոււսծ եե հեթանոսական բազիլիկա-տաճւսրներու վրայ: Ե. դարից սկսեւսլ հայ ճարտարա

պետներ մտածած են աղօթսւվայրերու աոաստաղները բարձրացնելու եւ գմբեթով ու կա

մարներով դէսլի երկինի ուղդելու: Իրանի. Միջսպետքի. Սիտիոյ եւ Հայաստանի ճարտա

րապետները որոշ վտրձառութխն ունեն կամարներու կառուցման կամ գործածաթեսւն մէջ:

Ուստի Արեւե|քում Անտիոբ, Ալեքսաեդրիւս եւ Հայաստան, որոնք շինարարական ստուես-

տի հին սոանդոյթներ ունէին, ճարտարապետական կենտրոններ հանդիսացան: Բնակւս-

նօրէն Արեւ մուտքի մէջ՛ Հռովմ. որ անտիկ ժամւսնակներու կենտրոն մըն էր. ասսնդոյթները

շարունակեց նաեւ քրիստոնէական ւսրուեստի մէջ: Հայաստան անշուշտ նպաստաւորունլով

ուրարտական ճարտարապետական ժաոսւնգաթենէն. Ե.-Զ- դարերուն ւսրդէն գմբեթսււոր

եւ կամարակապ եկեդեցիներ սկսւսն կսւռացանել: Ս. Գրիգոր Լուսսոորչի տեսիլքր եւ այդ

շրջւսնէն մնացեալ տաճարները կարեւոր վկայութխննհր են: Եթէ Եոզէֆ Ստրւ)իգովսկի իր

Հա յոց շինարարական ա րուեստ ը եւ Եւրոպ ա 52 գրքին մէջ հայկական ճարտւսրսւպե-

տութեան դերն ու ագդեցութիւնը կը չւսփագաեցէ, անվիճելի է, թէ հայերն էին. որ աոաջին

անգամ թմբուկը երկարեցրին կամ բարձրւսցացին՝ համեմատաբար բխգւսնդականին, եւ թէ

ոոմսւնական եւ վաղգոթակւսն ճարտարապետական ձեւերը Հայաստանի մէջ. մւսսնւսւո-

րւսբար Անիում, աւելի կանուխ շրջւսնէն գտւսնելի են, քան Արեւմուտքի մէջ: Աո այս արուես-

տի պսւտմութեսւն մասնսւգէւր Դւսւիթ Տսւլյւոտ Ռա յս կը հաստատէ.

«Կը թոփ թէ վաղագոյն հայկական եկեղեցիները կսւմարաւոր բա-

գիլիկսւներ եդսւծ են: Սակայն, ըստ երեւոյթին, հայ ճարտարապետներն

էին, որ կամարակապ քառակուսի յատակսւգծի մշակմւսմբ ւսւելի կա

նուխ հետսւքրքրուած եե, քան այլուր, եւ է. դւսրէն սկսեալ մի շարք

տարբերակներ այս յատւսկագծով' կարելի է գտանհլ»53:

51 1Ո.որոս| ւ|րղ. 4, Գրիցորնսւն, Ստևփւսեոս Սխեեցի, Պեյրաթ, 1958:յ °” ք Տէոօ-8օ»տ1ճ, Ше Войкоոտէ <1сг Аппсшег սոճ Нигора, 2 вапс!с. Кип51уеНае Ашоп Տւ:հա11 ип(1 Со.

«Ясп 1918.

ՏՅ М Л Та1Ьо1 Шсс. Ап օք |Ьс Вугамше Ега. ТЬатс* սոժ Нискюп. Լօո(1օո 1963. 139. 145.

2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ՋԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾՍ-Ո-ՍՑՈԻԹԵՆԷ .. Ե 117

5. Վաղսպոյն հայկական մանրանկարները

Ե. դարից զժբախտաբար մանրանկարներ մեզ չեն հասած: Հա յ Մանրանկարչութեան

պսւտմութխնր կր սկսի а . զարու չորս մեծադիր նկարներով՜ մազաղաթեւսյ երկու թերթերու

վրայ, որոնք «էջմիածնի Աւետւսրսւե»ի (Մատենադարան թ. 2374-989 թուականից) վերջա-

տրութեան իրր պահպանակ դրուսւծ են.

1. Աւետումն Զաքարիայի (թղ. 228ա)

2. Աւետումն Մսւրիամա (թղ. 228բ)

3. Երկրպւսզաթիւն երեք մոզերու (թդ. 229ւս)

4. Մկրտութիւն Ցիսուսի (թզ. 229ր):

Այս պատկերները հրաշագեղ զոյներով եւ արուեստով նկարուած են եւ որոշ չափով կը

յիշեցնեն եգիպտական մումիաներու զիմանկւսրներր եւ կամ Սինայի՜ի Վանուց վազ բխ-

զանդակւսն իկոնաներր, բայց անշուշտ հիմք ունեցած պիտի ւինեկ ոտարտական-հւսյկա-

կան նկարչական ւսւաեդոտխևը: Բնսւկանօրէն ուրարտական որմնսւնկարչաթիւնը, որմէ

նմուշներ մնացած են էրեբունի՜ի տաճարին եւ պալատին մէջ, մասամբ զոնէ ազղեցութխն

գործած է Հայաստանի նոր քրիստոնեական արուեստին վրայ: Ուրարտական պատկերնե-

րու եւ Ц. զարու չորս մանրանկարներու իրր գուզահեոական կարե]ի է նշել Լմբատսւյ եւ

Արաճի փոքր եկեզեցիներր. կաոուցեալ է. զարուն: Մաերանկարչաթեւսն այս կերպարուես-

տր կամ աւեւի ճիշզ' արուեստակերպը կը գտնենք նսւեւ Մ լքէ թագուհւոյ Աւևտարսւեին

(862) մ!.ջ, որ կր պսւհուի Վեեետկոյ Մխիթարեան Վանուց Գրազարանին մէջ (Ձեոագիր թ.

1144/86):

Մինչ չորս հայկական հնագոյն մանրանկարներ աւե|ի եգիպտսւկան-բիւգանզական ւսզ-

դեցութիւն կր ցուցազրեն. էջմիածնի Աւետարանի (989 р. - հմր. 2374 Ձեոագիր Երեւանի

Մատենադարանի) պատկերները որոշ նմւսնութխն կր ցուցաբերեն Ռսւբբուլայի Աւետսւ-

րանի (586 р.) հետ. որ սիւրիական կամ ասորական աւանզութեաե կը պատկանի: Հա յկա

կան ձեոսւգիրր կր պարունակէ՜ մի շարք հրաշագեղ գունագարզ մանրանկարներ, որոնց մէջ

տիրապետող է կարմիրը, բայց այւ գոյներ կամ ներկեր եւս գործւսծուած են: Յիշատակու-

թեան արժանի են՝ Եւսերիոսի նամակը. Համաբարբառի յոթ կանոնւստաիորակները. Ք ր ի ս

տոս գահի վրայ' Պետրոս եւ Պօղոս ստսւքեալներով շրջապատոսսծ, չորս Աւեւրստանիչնև-

րր, Մարիամ Աստոսսծսւծին գահի վրայ՛ Ցիսուս Մանուկ գրկին, Իսսւհակի զոհաբերութխ-

նր, իևչպէս եւ բազմաթիւ լուսանցագարղեր՝ թռչնոց, կենաց ծառի, ծսւղիկներու ու բոյսերու

պատկերներով: Մինչ չորս վաղւսգոյն մանրանկարները իրենց ձեւերով եւ գոյներով աւելի

մոնումենտալ կերպարանք ունին եւ խոր տպատրութխն կը գործեն, էջմիածնի Աւետարանի

պատկերները մասնաարապէս յստւսկ են եւ վայելուչ, եւ պայծառ կամ ուրախ գոյներով

մշւսկուած, բայց նաեւ այնպիսի արուեստի ոճով, որ ւսւելի անտիկ ժամանակաշրջանը կը

յիշեցնէ54: Բոլոր մանրանկարները հետաքրքրական են եւ փառահեղ, բայց մսւսեաւորա-

բւսր այն պատկերը, որ Աստաածսւծին Մւսրիւսմը կը ներկայացեէ Յիսուս Մւսնուկի հետ '

<’4 էջմխսծԱի ԱւևտսւրաԱի նոր ևմաևսպփսլ (ГаскппНс) հրատարակութխև մր հրապարակն}] Աւստրիոյ ԳրաԱ

բաւ)»ւբի Акас1ст!5сЬс Пгиск- սոՕ Усг1авшл5ИШ, 2(К)1 թոփն. հւրր. Ա. բնացիր, հտր. Р. մեկնարանաթխն՛ ուսամ-

նաւփրութնամր ՀպյղԼ ևւ Հ1ւ|մուտ Բուջհաացրև ամասիևնևրու:

դր. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊՍ. Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ 2 0 0 5

է էաոտած է Ցիսոա Մանուկը, որ նմանապես աջը դէպի վեր երկարած է եւ ձախ ձեո-

'հ ն մՏ խա» մԸ անի; ԴէմտԻ արտայայտութիւսը Ы նստելու կերպը նկատի առած' Յիսոա

հ եհւա. մը չէ ш д հասուն մի երիտասարդ (հմմտ. կ ա մ ա ր ի Ս. Խաչ եկեդեցւոյ ստտստին

աա ոիե վրայ' քանդակուած պատկերին հետ - Աստաածածին զահա վրայ՜ Յիսոա Մա հա

կի հետ)֊ Արդարեւ եւ իրաւամբ կարելի է եզրակացնել, թէ էջմիածնի Աւետարանր բացառիկ

կսւրեւոր դեր կատարած է հայ մաերանկարյութեւսն զարգացման եւ պատմաթեաե մէջ: Զ-

ոարու չորս մանրանկարները իտայաւրակ աղղութխն մը ստեղծած են. եւ էջմիածնի Աւե-

տարանի պատկերները՜ մի տարբեր ուղդութխն, բայց երկուքը եւս որպէս օրինակ կամ կա

ղապար ծսաւսյած են բազմաթի՛ արուեստազէտներա համար: Եւ այսպէս. Հայաստանի

տարբեր նահանզներու կամ շրջաններու մէջ մանրանկարչական դպրոցներ յառաջացած

եե՜ ոճի. արտայայտութհսւե եւ զոյեերու տարբեր յատկութիւններով, ինչպէս օրինակ' Վւսե-

Վ ա սպ ոտ ա կա ն ի , Մուշի եւ Բսւղէշի, Կարնոյ եւ Երզնկայի, Մեծոփի. Հաղբատ-Սանսւհի1փ.

Տւսթեւի եւ Գրսձորի. Անիի մէջ եւ այլար: Նաեւ Արտասահմանում տարբեր մանրանկարչական եւ գրչագրական դպրոցներ ստեղծուած եե, ինչպէս Կիլիկիսւ. Կ. Պոլիս, Ղրիմ, Հսւլէպ,

Երասաղէմ. Նոր Ջուղայ եւ այլոտ, որոնք Հայոց Մանրանկւսրչութեան կարեւոր եւ ստժէ-

քսսոր նպաստ բերած եե:

6. Համանուագ քարի եւ մագաղաթի վրայ

Աստ նկատի պիտի առնեմ Թ-.-Ժ. դարերու շիեարւսրութեան եւ մանրւսնկարչութեաե եր

կու հրաշափառ ստեղծազործութխններ Վւսսպոտական նահանզի մէջ. Հին Հայաստանի

մի երկրամաս, որ կենտրոն մըն էր ուրարտական ւսրուեստի եւ մշսւկոյթի: Վան-Տուշպւս-

Տոսպ մայրաքաղաքն էր Ուրարտական Հւսրստութեան, որ սկիզբ աոսո Ժ./Թ . դարան (֊Զ.

ա.) եւ փուլ եկաւ Զ. ղ (-Ք. ա.), երբ Հայեր կամ Արմէեներ հանդէս եկան պւստմաթեան բեմի

վրայ: Նկստչութեան կամ մանրանկւսրչութեան ւսռնչաթեամբ նկատի ունիմ Մլքէ թագուհ-

ւոյն Աւետարաեը, որ շ. 850-51 թոփն, յւսմենւսյն դէպս 862-էն առաջ իրւսզործուած է եւ որ

ամբողջական էջի վրայ մեծադիր հրաշագեղ պատկերներ կը պարու1ւսւկէ' հիասքանչ ներ-

դաշնակութեամբ: Սոյն Աւետարաեը կը պահոփ Վենետիկի Մխիթստեան Հարց Գրադա

րանին մէջ (Ձեռ. թ. 1144/86) եւ ունի 11 մանրանկարներ մագաղաթի վրայ. ութ պատկերներ

կորսուած են: Նկարները կը ներկայացնեն Եւսեբիոսի նամակը, տասը համաբարբառ կւսնո-

նւստւսխտակներ, չորս Աւետարանիչեերու պատկերներ եւ Քրիստ ոսի Համբարձումը: Մւսս-

ե ւա որա բար Համբարձման նկարը արժանացած է եւ ւսրժաեի բարձր ուշաղրաթեան եւ

զնահատաթեսւն եւ կը պատկանի աւելի էջմիածնի Աւետարանի Զ. դարու չորս մսւնրա-

նկարեերու աւանդութեան, այսինքն ուրարտական եւ եգիպտական-բխզանդակաե ուղդա-

թեան: Նմանութխնը կամ ազդեցութիւնը կու գայ հաւանաբար հնագոյն Սինայի իկոեանե-

րից, ինչպէս Սինայի Վանուց 1՜որ^օհօո-ի միջին տախտակը, որ կը եկաբագրէ Համբւսրձ-

• 2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱ ՌԱ6ՈԻԹ ԵՆԷ ... Ե 119______________________________________ ___________________________ .

" ման տեսսւրանր' №. ո ւ ժ . դարից: Ուշ շրջանի մի իկոնայ5Տ (ԺԵ . դ.), որ Լոնտոնի «Վիկտ ո

րիա եւ Ալբերտ №անգսւրսւն>փն մէջ կր պսւհոփ, որոշ նմսւնութխն մը կը ցուցսւդրէ, բայց

հւսմնմատսւրար Մ|քէ թագուհւոյ Աւետարանին' նաեւ մի քանի տարբերաթխեներ: Հւսմեմա-

• տութիւերՏք) Ռարրու|այի հանրւսծւսնօթ Աւետարանին հետ ցոյց կու տայ կւսրեւոր տստբե-

րութխեներ երկու մանրանկարներու միջեւ.-

1. Ո-արբու|այիՏ7 Աւետարանին մէջ հինգ հրեշտակներ բռնած են \48ոժօւ՜18-ն, որուն մէջ

Քրիստ ոս նկստուած է կանգուն, խրաքանչխր կոդմր կանգնած են երկու հրեշտակներ (մին

վերը, միւսը վարր) եւ հինգերորդ հրեշտակ մր չորս թեւերով' ներքեփց կը պաշտպսւեէ:

Մ|(յէ թագուհւոյ Աւետարանի Համբարձման մանրանկարին մէջ' երկու հրեշտակներ գին-

տրի նման պահակ կեցւսծ են \13ոժ<>ւ-|3-ին երկու կոդմերր եւ երկու այլ հրեշտակներ թռչելու

դիրքով' պատկերր ներքեփց բոնսւծ:

2. Մ|քէ թւսգուհիի Աւետարանի պատկերի մէջ Յիսուս նստած է գահի վրայ՝ աջը կրծքի

վրայ եւ ձախ ձեռքին ունի Ս. Գիրքր կամ Աւետւսրանը: Ո-աբբուլայի Աւետարանի «մւսնդոր-

լայ»ի մէջ Քրիստ ոս կանգնած է եւ աջ ձեռքը րարձրացուցւսծ:

3. Ռսւբբուլայի Աւետարանի մանրանկարին մէջ երկու հրեշտակներ հեռու կը պահեն

Աոաքեւպները Մարիամ Աստուածածնէն եւ ցոյց կա տան դէպի վեր՛ ինչպէս Ցիսուս երկինք

կը բստձրաեայ: Մ լքէ թագուհւոյ Աւետարանի պատկերին մէջ հրեշտակները կը պակսին:

4. Ռսւբբուլայի Համբարձման նկարին մէջ Աստուածածինը ճիշդ մէջտհդը կանգնած է.

ուդիդ կը նայի՜ ձեռները բաց, սակայն ցած. մինչդեռ հայկական մանրանկարին մէջ Մա րի

ամ դէպի ձախ կր նայի' ձեոներր բարձրացուցած:

5. Մ լքէ թագուհւոյ Աւետարանին մէջ Առսւքեալները վեց-վեց Աստուածածեայ երկու

կողմերը շարուսւծ են եւ կը նային ու մտիկ կ՛ընեն, մինչդեռ Ռսւբբուլայի նկարին մէջ' Առսւք-

եւսլներր երկու խումբ կւսգմած. գարմսւեալով կը նային Քրիստոսի, ինչպէս աջին' հրեշտա

կը դէպի վեր ցոյց կու տայ:

Մ|քէ թագուհւոյ Աւետարանի մանրանկարներու մասին Հ . Մեսրոպ ճւսնաշեան իրւսսսմբ

կը հաստատէ, թէ իրենց նկարագրով կը պատկանին մի այնպիսի ժամանակաշրջանի (№.

դար), երբ կարծէք Ե.-Զ- ղւսրերու ւսրուեստի վերածնունդ մը կը յսանէր58:

«Հսւմանուսւգ»ի երկրորդ մասը ստեդծւսգործութխե մըն է քարի վրայ, այսինքն Վսւնայ

ծովու Ադթամար կղգիի Սուրբ Խաչ եկեղեցին, որ եոյնպէս կը գտնոփ Վասպուրսւկանի նա

հանգին մէջ, եւ ոտ Մլքէ թւսգուհիի Աւետարաեը եւս պատրաստուսւծ I: եւ եկարագարդուսւծ:

Այս նահանգի մէջ էր. որ 908 թոփն իշխան Գսւգիկ-Խաչիկ Արծրունի. որդի Գրիգոր-Դերե-

նիկի. ինքգինք թւսգաւոր հռչակեց, թէպէտ այդ ժամանակաշրջանին (895/96-1045)

^ В угапМ ш п-Т гсш ш га օք В у/апИ пс А л ап с] СиМиги. с(Ша1 Ьу О ауЫ В и скю п . Вгш.чЬ Мичсигп Բուտտ 1994. 221-

23, гсрпх1ис11оп N 0 235.

56 Ат1сп1сп-Кип.ч1 ипс! Ое.чсЫсЖе ւա I. յսհոօստօու! (սո1նտտ1ււհ Ы псг А гтсш сп -А и чм сИ и пр ), հո>ջ. уоп Е г» т

М . КиргссЬгчЬегеег. Ա ո /. 1989, 47-49.

57 1Ь|с1. АЬЬ . N 1՜. 9 (Տ. 59); А п 1 о ш с К Ь о и г у Н а гЬ , ТЬе МагопНся, ЬПяогу Ш1<1 Օւոտաուտ, В с 1ги1 2001 (а! 1հօ еж]

օք |Нс Воок).

58 М ея гор Л о ш Ы п а п (ес!пог). А п ч сш а п М М о П и е Рашип§* օք 1Ье М о т и Н с Ы Ьгагу օք Տօո Ьаы аго . 1“ уо1.

У с т с с 1966. т 1П1а!игс.ч N 05 12-33; с о т т е ш а г у 16-23 (22-23).

Դ Ր . ՄԵՍՐՈՊ Ս.ՐՔԵՊՍ- Գ- ԳՐԻԳՈՐԵՍ.Ն 2 0 0 5

հ ՜հն՜ ' Մտ է թագուհին էր. որ շուրջ 908 թուին Աւետարաեը ստացա, կամ գնեց ե, նուիրեց

Ա ա ո ա գ ա ւ ' վանքին: Աղթամարի եկեղեցին իսկապէս ճարտարապետական գոհար մըե է.

' մէջ ոչ միայն հայ շինարարական արուստի աւանդական ձեւերե ու տարրերը, այլեւ աոսւբական-իրանական-իսլամական ագդեցութխեներ ներդաշնակօրէն միասալուած են:

Ա,ս ւսռնչութեամբ արուեստի պատմութեան մասնագէտ Կաթարինա Օթոյ-Դոոն յատկա-

Ա էս Աղթամարի գսւրդաքանդակներու մասին կը գրէ. «Զարդաքսւնդակր ոչ միայն Արեւ-

մոյլրքի քանղակագործութեան նախակարապետն է, այլեւ Արեւելեան Անատոլուի մէջ

քրիստոնեական եւ իսւամական աշխարհեերու հանդիպման խօսուն վկան»**

Քա րի եւ մագաղաթի վրայ համանուագի երկու բաղկացուցիչ տարրերը կամ մասերը.

Մ լք է թագահւոյ Աւետարաեը եւ Աղթամարի Ս. 1սաչ եկեղեցին անկասկած Վսւսպոտակա-

նի մէջ արուեստի գեղեցկսպոյն ստեղծագործութխններն են:

Աւստրիոյ մէջ Շէօնգրաբընի (5сЬбп§гаЬеп) եկեղեցւոյ քանդակները, արտաքին պատի

վրայ, հետաքրքրականօրէն կը յիշեցնեե Աղթամարի Մ. Խսւչ եկեղեցւոյ զարդարանքները:

7. Մ ա շտ ոց Վ ա րդա պ ետ հոգեւոր ծւսոայաթեան մէջ

Կորիւն Սքանչելիի հւսմոզմամբ' Մաշտոց Վարղւսպետ հայկական Այբուբեեքր ստեղ

ծեց հիմնականօրէն քրիստոնէակւսն քարոզչութեաե նպատակի համւսր: Մովսէս Խորենա-

ցի իտ Պատմութեան մէջ կը նշէ նւսեւ քաղաքական պատճաոաբանութխնը: ճշմստտաթխ-

եը հաւանօրէն կը գտնոփ երկու ւսգղակեերու մէջ հաւասարապէս:

Կորխնի վկայութեամբ' Մեսրոպ Մաշտոց Այբուբենքի յօրինումէե առաջ եւ ետք գբսւղե-

ցսս աւետարաեչութեամբ կամ քրիստոնէակաե կրօնի քարոզչութեամբ: Ս . Գրոց ւսոաջիե

թստգմանաթիւնը ամենաուշը աւարտած պիտի ըլլայ 410/415 թոփն, երկրորդ թստգմանու-

թիւնը կամ հիմնական վերատեսութիւնը ըստ յունական ստոյգ եւ անթերի օրինակեերուև՜

կատարուած պիտի լինի 432-435 տարիներուե: Հետեւաբստ, 410-430 եւ 435-439 Ս. Մ ա շ

տոց շուրջ 25 տարի ժամանակ ունեցաւ զբաղելու գրական եւ մանսսսւեդ աւետարանւսկան

գործերով: Կորիւն կը յիշէր Գողթան գաւաոը, «կողմանք Մարաց», Սխնեսւց աշխարհը եւ

Բիպանդական Հայաստանը, բայց վստահօրէն Վարդապետը շրջեցաւ երկրիե բոլոր

գլխաւոր կենտրոնները եւ քարոզեց Աւետարաեը60: Աո այս վարքագիրը մի քանի անգամ

կը նկստագրէ եւ բարձրօէն կը գնահատէ Մաշտոցի քարոգչակւսն գործունէութխնը61:

Օրինակի աղագւսւ.-

«Ապա դարձեալ ելանէր, շրջէր գտեղեօք կարգելովք եւ գգաւաոօքե

աշակերտելովք աշխարհին Հայոց, զուարթացուցանել, նորոգել եւ հաս

տատել: Եւ յորժամ այնպէս ընդ ամենայն տեղիս լի առնէր գՍոտբ Աւե-

54 К а П ш п п а О И о-О огп , 1<սոտ1 ժօտ ե!աո. ВаЬсп-Вайсп 1964/1979. 75.

60 Կ որիւն , Ч ш р р Մ ւսյտ ոցի, եոյե աեւ) |.յ> 40. 54. 58. 60, 62. 64. 72, 78, 82:

61 Ն ուս սւՍո, 1.Р 54, 58, 78. 82:

2 0 0 5 ՄԵՍՐՈՊ ՄԱՇՏՈՑ ԶԻՆՈԻՈՐԱԿԱՆ ԾԱՌԱՅՈԻԹ ԵՆէ ... Ե 121

տարտե Տեսան եւ ւսմեեեցուե զգուշւսցացեալ գկենսւց ճանապարհն վսւրե-

|ոյ. խորհուրդ ւսռնէր այնուհևտևւ վասե կ!;ս ազգին հայոց, որ էր րնդ իշ-

խւսնութեամր թազաւորին Հոռոմոց»62:

էւ ահա այսպէս Մեսրոպ Մաշտոց, որ Հայոց Արշակունեաց Թ-ագւաորութեան գինու ո-

րակսւե ծաոայութեւսն մէջ կր գտնուէր' Խոսրով եւ Վոամշապուհ արքայից ժամանակա

շրջանին. բացառիկ եւ ճակատագրական դեր կատարեց հոզեստ առւսքելութեաե եւ ծառա

յութեան մէջ, «ի ձեռն սաեսւ| ... ւսստուսւծագղրծ մշակութեամբ զսււետարանակաե արուեստե'

ի թարգմանել, ի զրե| եւ յոաուցանել» հւն63: Ն րա բազմստղխն զործունէաթեան շնորհիւ

հայւսցաւ ոյ միայն Ս. Գիրքր, այլեւ առհասարակ •Քրիստոնէաթխնր ի Հայաստան աշխար

հի: Նոր Այբաբեեքր եւ Քրիստոնէութեան հայացումը մեծապէս նպասգւեցիե թէ'հայ ժողո-

վրրղի հոգետր-մտաւորակսւե կեանքի բարձրացման եւ թէ'հայկական ինբնաթեան պաշտ-

պանութեսւե եւ պահպանութեւսն՛ ըեղղէմ րագմւստեսակ օտար մշակութային ագղեցու-

թխեներու եւ ձուլման ջանբերու եւ ճնշումներու:

Վերջա բա ն

Յրնթացս ղստերու հայ ժողովուրդը, հակառակ բազում դժոսսրութեանց. ճնշումներա եւ

կոտորածեերու. հաւատստիմ մնաց Սուրբ Ս՜եսրոպին եւ անոր սգւեղծած Այբուբենին, եւ Այ

րոտներ պահապան հրեշտակր հղաւ ժողովուրդին: Հա յ մսւյրերր միեյԵւ իսկ 1915-1918 թթ.

Աևղասպանութեւսն եւ Աբսորի (1ամանսւկ, Դեյր Զօրի անապատին մէջ՝ աւազի վրայ երե-

խաներուն գրեցին եւ սու!որեցուցիե Մաշտոցի գրերը:

Յւսւարտ մեր ուսամնասիրութեւսն' կր ցանկանայի պատասխանել ւսյե հարցին, թէ ով

կարող է նկատուե| Հայոց պատմութեւսն մեծւսգոյն ղէմբր: Հայաստանի մէջ Քրիստոնէու-

թեան պեւրակւսն կրօն հռյակմսւն 17(ճ)-ամեակի առթիւ Մա յր Աթոռ Ս. էջմիածինը պատ

րաստած էր մի գորգ՜ իբր յիշատւսկ, որի վրայ կ՚երևււսն Սահակ Կաթողիկոս. Ս՜եսրոպ

Մաշտոց եւ Վոամշապուհ թագաւոր: Բնսւկանօրէն տևսարւսեը կը վերաբերի հայոց Այբու

բենի ստեղծման, սակայն ես ւինտրում եմ մի րնղհանուր տւծում: Գերմաներէն մի ւսսսւց-

ւածբ իրաւսւմբ կր հաստատէ. «Բոլոր լաւ բաները երեբ կր |ինեն»: Ս . Մեսրոսլի կողբիե՜

Սահակ Պստթեւ Հայրապետ կր ներկւսյացնէր Հայոց Եկեղեցին կամ հոգեւոր աշխարհը,

իսկ Վոամշապուհ' պետական կամ քաղաքական կեանքը: Հստց կը ծագի արդստեւ. թէ

արղեօք հոգեւոր ոլորտի մէջ կա յ մի այլ անձնաւորաթիւե, որ անկասկած եւ անվիճելի կեր

պով կրեւսյ համարուիլ հայոց հոգեւոր-եկեղեցւսկան պատմութեւսն մեծւսգոյն ղէմքր: Ես կր

խորհիմ, թէ Ս. Գրիգոր Լուսւաորիյ, որ Տրղսսր թագաւորի ւսջւսկցութեամբ Հայաստան աշ

խարհը պաշտօնւսկան-պետակւսնօրէն շաղկապեց Քրիստոնէութեան հետ, րեագղւսբար

հայ (1ողովուրղի կողմէ ընղունոսսծ է որպէս հայութեսւն կրօնւսկան-եկեղեցական մեծւսգոյն

ղէմբր: Կր մնայ որոշե| հայ քաղաքական կեսւնքի մեծւսգոյն անձնաւորութիւնը: Այս հար

ցում եւս ժողովրդի եւ գիտնականների մօտ որոշ համաձւսյնութիւն կամ համոզում կայ, որ

62 Նոյե աեո. I? 64:

63 Նռյէւ шип-1.? 54:

դր. ՄԵՍՐՈՊ ԱՐՔԵՊՍ. Գ- ԳՐԻԳՈՐԵԱՆ122 Ե ________,7^7տհօոան արքան /95-55 Р1Э. -Ք-шУ Հայոց քաղաքական պաւրմաթհան մեծւսգոյն դէմքն

, ո հաժկո. Հոովմի ПЫ պայքարեցա. եւ մինչհւ իսկ յաջողեցաւ որոշ ժամանակ իշխհլ Հա ֊

Լ ա ա ն է ն դարս' ՄերՅւսւոր Արեւելքի երկրների վրա: Եգրակացաթխե.1 Ս .'Գրիգոր Լոաւսւորիյ Հայրապետ հայ հոգեւոր-եկեդեցակւսե կեւսնքի մեծւսգոյն

դէմքը.? Ս. Մեսրոպ Մւսշւրոց Վարդապետ հայ գրի հւ դպրութեւսն մեծւսգոյն անձնաւորա-

թիւնը.3. Տիգրան Մեծ հայ ժողովրդի քաղաքական պատմութեւսն մեծւսգոյն դէմքը:

Այս երրորդութիւնը կարեփ է իրսւււսմբ նկատել եւ փւսուսբանել որպէս Հայոց սլատմու-

թեսւն մեծագոյն երեք անձինք, որոնք որոշած են հայ ժողովոտդի ճակատագիրը:

Սիամանթոյի խօսքով կ՚ւաստտեմ Ս. Մեսրոպի նոփրեսւլ իմ համեստ ուսումնասիրա-

թխեը.Մ եսբոպ , հա յ դ ւսբհբու դիմա ց կեցող '

Դ ո ւև ւսդա մա ևդհա յ ւսպ ւսոա ժ:

Ա Ր Մ Ե Ն Ա Յ Վ Ա Զ Ց Ա Ն Քա ղա քա կա ն գիտ ութ յունների դոկտ որ

ՀԻ՜Ն ՀԱՑԱՍՏԱ՜եԸ ՈՐՊԵՍ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈՒԹ-ՑՈՒ՜ե»

Արևմտյան հասարակագիտության մեջ հաճախակիորեն կիրառվող «սպգ-պետու- թյուն» կամ «ազգային պեստւթյոեն» (папоп-БСаге) հասկացության ընդունված բացատրությունն սւյսպիսին է. «Ազգային պետությունն այն ազգն է, որ կառավարվում է այնպիսի պետության կողմից, որի իշխանությունը համընկնում է այղ ազգի սահմանների հետ»1: Ընդ որում' ազգն էլ հասկացվում է «իբրև մի հասարակություն, որը զբաղեցնում է որոշակի տարածք ե ունի ընղհանուր ինքնության, պատմության ու ճակատագրի զգացում-ըմբռնում»2:

Սակայն արևմտյան հասայւակագետների մեծամասնությունն այն կարծիքին է, թե ազգային պետություններն, ինչպես ե ազգայնականությունը, առաջացել նն Եվրոպա- յում 16-18-րդ դարերում (սկզբում Անզփայում, ձոլանղիսւյում և Ֆրանսիայում) ու 19- 20-րղ դարերում, նրր միայն սփու|ել աշխարհով մեկ-':

Մեր երկու նախորդ ուսումնասիրություններում նոր բացահայտումներով հիմնավորել էինք, որ ձին Հայաստանում առկա էին եվրոպական ազգայնականությանը բնորոշ կարևոր տարրերից շատերը, այդ թվում' ազգային հստակ ինքնագիտակցությունը, մայրենի լեզվի պաշտամունքը, հայրենիքի ե ազգի գաղափարները4: Մասնավորապես, 4-5-րղ դարերում գրավոր արձանագրված հայ զինվորականության սւրժե- համակարզը, իր դրույթներով 1ւ աոաջնահերթությամբ հանդերձ, խիստ արտասովոր երևույթ են հին ու միջին դարերի համար: հիշեցնենք, որ հայ զինվորականն իր ստանձնած 1 ֊ին հանձնառությամբ երդվում էր անձնուրաց ծառայել Հայաստան երկ- րին ե թագավորությանը (պետությանը), իսկ 4-րդով' Հայաստանի ամբողջ ժողովրդին, բոլոր բնակիչներին անխտիր' անկախ նրանց սոցիալական ծագումից ու դիրքից5:

1 "Ыапоп-этасе ւտ а пайоп §оуетес] Ьу а տէՅէռ у/Ьоче ՅԱէհօոդ՛ сотсМ» »ււհ сЬе ЬоипйаНез օք (Ье пайоп ; АН ап С. խհոտօո. ТИе В1асЫе11 РЫопагу оЛУос/о/че/(СатЬпс е. Мз*.: В1аск\уе11 РиЫ.. 1995), р. 188.

2 "Л папоп 1Տ а 50С1е1у էհու оссир1е5 а ратсЫаг ктюгу апй шсЫйев а ьеп*е օք соштоп Мепису. Ыяогу, յոԺ Йекту;" 1Ыс!..

1Ыс).: Տէւաո У/օօՄ. ЫаиопаИт Խ Еигоре, 1815 էօ г/м? Рг&ем: А Кенкг (Լօոճօո: Котове, 1996). р. 2; Турове* оГ Соуегпшет. №йопз! РоШса! Տуտէетտ.• ЕпсуйорахИа Втаптсэ, СО уегяоп. 1999; Քաղաքագիտության ն քաղաքականության Օքսֆորղի բացատրական բառարան: Խմբագիր՝ Ա)են Ս՜ակ լին (Երևան. «Գիտսւնբ» հրատ.. 2003). Էջ 356-357. լրացուցիչ գրականության համար աե ս նաե մեր Մայրենի լեզուն և ազգայնականության սկզբնավորումը (հայկական և եվրոպական սկզբնաղբյուրների համեմատական քննություն). Երևան. «Արտագերս». 2001, Էջ 12-15:

4 Արմեն Այվազյաե. Մայրենի լեզուն և ազգայնականության սկզբնավորումը, նշփ աշխ. ն Հայ զինվորականության պատվո վարքականոնը (4-5-րղ դարեր) (Երևան. .Արտագերս. հրատ.), 2000:

5 Ա. Այվագյան. Հայ զինվորականության պատվո վարքականոնը, նշվ. հրատ., էջ 7-20:

՜ ՜ ; ՂՈԱթեերի հետագա մանրաստույգ հետազոտությունն ու պարզաբանումը հնսւ- ոսո!ոոութ]ա.ե է ընձեռում հանգելու նոր. կարևոր եզրակացությունեերի:

Այո կապակցությամբ, նախ, քննենք Փավստոս Բուզաևդի երկու հաղորդումը: Աոաջինը Հայաստանում Մաեուել սպարապետի մահվանը (384 թ.) հետևած համաժողովրդական սուգի մասին է.

«ճայոց երկրի բոլոր մարդիկ, ագեվակաեեերը թե շիևականները. մեծ դաոնութ- յամբ լացում ու կոծում էին երան... ողբում՜, էիե բարենշան և աշխարհաշեն Մսւ- եուեփն: Բոլորը բերանաբաց հառաչում էին. կարոտագին մղկտում էին իրենց քաջ զորավարի համար..

[...ամենայն մարդ երկբիե Հա յոց կոծ եդեա լ, մեծա ւ աշխ ա րանօք լա յին գնա

աո հա սա րա կ ագատք եւ շինակսւնք... ի կա րի սւոնէին... բա րէնշա հ գա շխ ւսրհա ֊

շէև անձն Մ ա նուկի: Ամենեքեան բերա նա բա ց հստ ա չէին զկնի նորսւ, կղկղաթ

կաթոցի լինէին զիւրեա նցքա ջ գօրա վա րէև...]('

Մեկ այլ նմանատիպ հաղորդում էլ կա Ներսես Մեծ կաթողիկոսի մահվան ստի- թով.

.Ե վ Հա յոց երկրի սա հմա նների ն երսո ւմ ' մի ծա յրից մ յուս ծա յրը, սգ ո ւմ էին

նրան բո լոր ազնվականներն ո ւ շինա կա նները ' Թ որգոմի տան բնա կիչ բո լո ր սւգ-

նըվականներև ո ւ շինա կա ններն անխտիր, հա յ լեզուն առհասարակ»:

[Ե ւ սգային ամենայն ագատք եւ շինա կա նք ծա գ էի ծա գ ամենայն սսմւմանաց

երկբիե Հայոց, ագատք եւ շինա կա նք ա մենա յնբնա կիչք տանն Թ որգոմսւյ, հա յ լե

զուն առհա սարա կ.]7

Բաղդատելով այս հաղորդումները հայ զինվորականության տրժեհամակարզի վերը հիշատակված 1-ին և 4-րղ դրույթեերի հետ (անձնուրաց ծառայություն հայրենիքին և ժողովրդին)' պետք է ընդունենք, որ Ք. հ. առաջին դարերում, գուցե և ավելի վաղ, գոյություն է ունեցել հայկական ինքնություն և ազգայնականություն գրեթե մերօրյա եվրոպական հասկացողությամբ, այսինքն' երբ «[ըստ դասերի] շերտավորված ազգային բնակչությունն ընկալվում է իբրև հիմևակաևում միատարր, իսկ [սոցիալական] կարգավիճակների և դասակարգերի միջև եղած սահմանագծերը' իբրև ոչ խորը. այս օրենքն ընկած է բոլոր տեսակի ազգայնականություեևերի հիմքում»8: Ի դեպ,

, „ , , • ԱՐՄԵՆ ԱՅՎԱՋ8Ա Ն 2 0 0 5______ __= ---------

6 Փաւստոս Բուզաեդ, Պատմութիւն Հայոց, Ե. գլ. ԽԴ, էջ 394 (ԵՊՃ հրատ.. Երևան, 1987): Սույն հողվածում Փավստոս Բուղսւնղի երկի գրաբար բնագրից կատարված փոխադրումներն արդի հայերենի մերն են Ա.Ա., բացառությամբ նշված դեպքերի:

7 Փաւստոս Բոպանղ. Պատմութիւն Հայոց, Ե, ղլ. Լ: Այս հաղորդման մանրամասն քննությունը տե՜ս Ա. Այվազյան, Մայրենի լեզուն և ազգայնականության սկզբնավորումը, էջ 20-22:

л '...а я г а п й и ! папопа1 р о р и к и о п ւտ р е гс е м х ! յ տ е й еп иаП у Ь о т о 8епеои5, յո Ճ гЬе Н п ю օքտէՅէստ апд с !а и տտ

5ирегЯсга1. էհւտ рп п ар1е Иев ас гЬе ետտւտ օք а11 ոՅԱօո31եատ՚; 1ЛаЬ С геепГеМ . Ы а а о п а Ш т. Я у в ՔօյԺտ го

2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ -ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՑՈԻՆ» Ե 1 25

պ ա րզա բանելով վերջին հա ղորդման մեջ «հայ լեզուն առհասարակ» արտա հայտ ութ

յունը, նկա տ ել էինք, որ «Փսւվստոսը «հայոց լեզուն» գիտակցաբար ա նձնա վորել է '

հսպ որդելով շնչավոր, կենդանի սւռարկա-գործոնի նշանակություն, նույնացնելով

Հա յաստ ան-հա յեր-հա յոց «լեզու» հասկացությունները»9: Սակայն, սրա ն պետք է

ավելացնել, որ հնում «լեզու» բսւոե ունեցել է նան «ազզ», «ժողովուրդ» հա սկա ցութ

յունների նշա նա կություն,0: Այսինքն Փ ա վստ ոսի այս հա ղորդմա ն «հայ լեզուն առհւս-

սարակ» արտա հայտությունը պետք է ուղդա կի թարզմանել որպ ես «հայոց ազզն ա ռհասարակ»:

Պա տ կերա ցնելու հա մա ր, թե հին հայկական հասարա կության մեջ ինչպ իսի կա

րևոր դեր էր վերա պ ա հվա ծ սոցիա լա կա ն ցածր դիրք զբաղեցնող դասերին, կա րևոր է

հի շե լ պ ա րբերա բա ր կա մ հա տ ուկ իրա դա րձությունների պ ա հա նջով գումա րվող հա

մահայկա կան ա շխ ա րհա ժողովները, որոնց մասնա կցում էին բոլոր խավերի ներկա

յացուցիչները, ներա ռյա լ շինականները: Առնվազն մինչև 6-7-րդ դա րերը հայկական

պետության ո ւ հասւսրակությւսն հա մար վճռորոշ որոշումների ընդունման ժա մա

նակ շինականների ձա յնն ո ւ հա մաձայնությունը բավական կա րևոր նշւսնակություն

են՜ունեցել՛ ՛: Ա հա թե ինչպ իսի հետ աքրքրական մանրամասնություններ է հա ղոր

դում Փսւվստ ոս Բուզա նդը 350 թ. Հա յաստ անում գումարված ա շխ ա րհա ժողովի մա

սին, որը պ ետ ք է ե(ք զաներ այն ծանր կացությունից, որն ա ռա ջա ցել էր պ ա րսիկների

հա յոց Տիրան թագավորին նենգաբար գերելուց հետո.

«Այնուհետև Հա յաստ ան ա շխ ա րհի մա րդիկ ա ռա վել միաբանվեցին և հա վա ք

վեցին ժողովի. - մեծա մեծ նախարարները, ավագները, կուսա կա լները, ա շխ ա ր

հա կալները, ագատները, զորագլուխները, դատավորները, պետերը, իշխանները,

իսկ հրա մա նա տ ա րներից նաև շինականներն ո ւ ռա միկ մա րդիկ անգամ: Ա պ ա

սկսեցին քննա րկել միմյանց հետ և ա սում էին. «Այս ի նչ ենք նստ ել սուգ անում,

թշնւսմինեյւն սրա նից կօգտվեն և շո ւտ ով դա րձյա լ մեր դեմ կարշավեն: Փոխ արե-

նը ՝ եկեք ինքներս մեգ մխիթարենք, մարդկանց ո ւ տերությունը պա հպա նենք և

մեր բնիկ տ իրոջ հա մա ր վրեժխնդիր լինենք»: Ա յնուհետ և [Հայաստան] ա շխ ա րհի

բոլոր մա րդիկ անխտիր միաբանվեցին-համաձայնվեցին միևնույն որոշմա ն

շուրջ, այն է ' գտ նելու իրենց օգնություն և թիկունք»:

[ Ապ ա ա ոա ւել ժողովեցա ն ի մի ժողով միա բա նութեա նե մա րդիկ ա շխ ա րհին

Հա յա ստ ա ն երկրին. նախ ա րարք մեծամեծք, սռա ցբ, կուսա կա /ք. ա շխ ա րհա կա լ,

\Ы егт'гу{С атЪ г\й% е , Мак.: Нап/аг<1 ишуеп^у Рге**. 1992), р. 7.

9 Ա . Այվազյաե. Մ ա յրենի լեզո ւն և ազգա յնա կա նությա ն սկզբնա վորումը, էջ 21:

10 Օրինակ. 4 . Դա|ը .լեզու, բսւոի հին իմաստների մեջ ներաոում է նաե այսպիսի բացատրու թյուն,

«ժողովուրդ, երկիր, իր միացեղ բնակչությամբ ու միասնական |եզվով. (Народ, земля, с одноплеменным

населением своим, с одинаковою речью). В. Даль, ТолковыП слопарь ж ивого великорусского языка (Том IV.

Москва, 1955), с. 164.11 Տե՜ս ճակոբ Մանանդյան. Երկեր: Ֆեոտ սփ ղմը Հին Հա յա ստ ա նում, հտ. Դ. Երևան. Գ Ա հրատ., 1981,

էջ 249-252. հմմտ. Հա յ ժողովրդի պ ա տ մություն, հտ. Р. Երևան. Գ Ա հրատ., 1984, էջ 142:

126 ԵԱՐՄԵՆ Ս.ՑՎԱԶՅԱՆ 2 0 0 5

--------- զ օ ր ա զ լո ւխ ք , դ ա տ ա ւո ր ք . պ ե տ ք , ի շ խ ա ե բ , բ ա յց ի զ օ ր ա վ ա ր ա ց ն . ա յ լ ե ւ ի

ձ ա կ ա և ա ց ա ն գ ա մ ռ ա մ ի կ մ ա ր ղ կ ա ն ն : Ա պ ա խ օ ս ե լ ս կ ս ա ն ա յր ը ն դ ը ն գ ե ր ի . ե ւ

ա ս ե ն . ՛Զ ի ն չ է ա յս , ո ր ի ս ո ւղ մ ա ե ա լ ե մ ք . թ շ ն ա մ ի ք ա յս ո ւ ց ա մ ա ց ի ա լի ն ի ն , ա յլ

ք ա ն ս ա կ ա ւ ժ ա մ ա ն ա կ ք ե ն , ա յս ր է ն ա ր շ ա ւե ս ց ե ն թ շ ն ա մ ի ն ք : Ա յլ ե կ ա յք . զ ա ն ձ ի ն ս

ա ն ձ ա մ բ ք մ խ ի թ ա ր ե ս ց ո ւք , ա ն ձ ա ն ց ե ւ ա շ խ ա ր հ ի պ ա հ կ ա լց ո ւք , ե ւ զ տ ե ա ռ ն բ ն ա

կ ի վ ր ե ժ խ ն դ ր ե ս ց ռ ւք * : Ա պ ա ա ռ հ ա ս ա ր ա կ ա մ ե ն ա յն մ ա ր դ ի կ ա շ խ ա ր հ ի ն ի մ ի

մ ի ա բ ա ն ո ւթ խ ն ե ւ ի մ ի խ ո ր հ ո ւ ր դ ս ժ ո դ ո վ ե ց ա ն վ ա ս ն օ ց ն ա կ ա ն ո ւթ ե ա ն ե ւ ի թ ի ֊

կ ո ւն ս ի ւ ր ե ա ն ց գ տ ա ն ե լպ .] '2

Փավստոսի այս հաղորդումից հետ ևում է, որ ա շխ ա րհա ժողովներում շինական

ներին ո ւ ռամիկներին սովորաբար ներկա յացրել են 2այոց բա նա կում ծառայողները,

այն էլ՛ հրամանատարները (զորավարները): Ընղ որում, շինականներն ո ւ ռամիկնե

րը համալրում էին ոչ միայն հետևակը, այլև հեծելազորը, աղբյուրներում հիշվում են

«ռամիկ այրուձին» և «ռամիկ հեծեսւլ»-ներըս : Ա մեն դեպ քում ' հայ շինականների և

ռամիկների մասնակցությունը աշխ ա րհա ժողովներին և, այդ ճա նա պ ա րհով, երկրի

կառավարման քաղաքական գործընթացներին անժխտելի է հետևաբար, շինական

ների և ռամիկների վերաբերյա լ սկզբնաղբյուրներում մի քանի ա յլ կա րգի տ եղեկութ

յուններ քննելիս, Լ. Մանսւնդյանը միանգամայն ճիշտ էր նկատում, որ ' «շինա կա ն»-

12 Փաւստոս Բոպ ա եդ Պա տ մուբիւև Հա յոց, Գ . զլ. ԻԱ: Փոխադրումը արդխհսւյերենի մերն է. քանզի

վերոբերյալ հատվածի Մալխասյանցի ընթերցումը, ընդհանուր աոմամբ, թերի է.

Այնուհետև ավելի մեծ միաբանությամբ ժողովվեցին Հայոց աշխարհի՜ մարդիկ. - մեծամեծ նա

խարարները, ավագները, կուսակալները, աշխարհակալները, ազնվականները, զորագլուխները,

դատավորները, պետերը, իշխաևները, - բացի զորավարներից, նույնիսկ ոսւմիկ շինական մարդիկ:

Սկսեցին իրար հետ խոսել և ասում էին. «Այս ի՞նչ է մեր արածը, նստել սուգ ենք անում, թշնամինե

րը սրանից կօզտվին. շատ չանցած՜ էլի մեր երկիրը կարշավեն: Եկե՜ք, մենք մեզ մխիթսւրենք, մեր

գլուխներն ու աշխարհը պահպանենք և մեր բնիկ տիրոջ համար վրեժխնդիր լինինք»: Այսպես աշ

խարհի բոլոր մարդիկ ժողովվելով խորհուրդ արին, միաբանեցան. որ իրենց համար օգնություն ու

թիկուևք գտնեն:

Այս հատվածի՛ մեր և Մալխապաեցի ընթերցումների միջև եղած տարբերությունները շատ են. ուս

տի համեմատելու հնարավորությունը թողնում ենք ընթերցողին: Ուշադրություն հրավիրենք. սակայն, ա)

աոաջին և վերջին նախադասությունների տարբեր ընթերցմանը, բ) Մալխասյանցի հետևյալ ոչ ճիշտ ըն

թերցման վրա «բացի զորավարներից, նույնիսկ ոսւմիկ շինական մարդիկ» փոխանակ «իսկ հրամանա

տարներից՜ նաև շինականներն ու ոամիկ մարդիկ անգամ-, և գ) Փավստոսի գրչին գուսանական-վիպւս-

սանական խորթ ոճ հաղորդելոլ վրա՜ «կօգտվեն» փոխանակ «կօգտվեն», «մեր գլուխները, փոխանակ

•մարդկանց., «վրեժխնդիր լիևինք. փոխանակ .վրեժխնդիր լինենք, և այլն: Փավստոսագիտության

ավանդաբար սխալ մոտեցումների մասին մանրամասն տ ես Արմեն Այվազյան. Հա յա ստ ա նի պ ա տ մութ

յա ն լուսա բա նումը ա մերիկյա ն պատ մագրության մեջ (քննա կա ն տ եսութ յա ն). Երևան. «Արտսաերս. 1998. էջ 169-185:

1 սւկոբ Մանանդյան, Դիտ ողություններ Հին Հա յա ստ ա նի շինա կա նների դրութ յա ն մա սին մա րզպ ա

նության շր ջա ն ո ւմ Երկեր: հ. Դ. Երևան, г и и г Գ Ա հրատ., 1981, էջ 35-36: Հա յ ժողովրդի պատմություն, հտ. Բ. 1984, էջ 128: Ո

2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՑՈԻՆ» Ե 1 27

ևերն ուշա դրության են ա ռնվել երբեմն ֆեոդալական Հայաստանի քաղաքական կենցաղում»14:

Հռոմեա ցի հռչակավոր հեղինակ, պատմագիտության հա յր հա մա րվող Գա յոս

Կոոնելիոս Տա կիտ ոսի (56-125 թթ.) ստորն մեջբերվող հա ղորղումներր լրացուցիչ

լույս են սփռում հայկական աշխ ա րհա ժողովի վրա ո ւ նան վկայում են, որ արդեն 1-ին

դա րում հռոմեա ցիները հրա շա լի գիտա կցում էին հա յերի ազգային յուրօրինա կ կենսա ձևն ո ւ աշխ ա րհընկա լումը.

«4ոնոնին հեռացնելուց հետ ո հա յերը մի պ ա հ թագավոր չունեին,'սակայն ժո-

ղովրդի տրամա դրությունը հա կվում էր դեպ ի Պոնտ ոսի թագավոր Պ ոլեմոսի որ

դին Ջենոնը, որովհետ և, վաղ մանկությունից ի վեր յուրա ցնելով հա յերի սովո

րույթներն ո ւ կենսա ձևը, որսագևացությանը, խնջույքներին և բա րբարոսների

մոտ ընդունված ա յլ զբաղմունքներին իր մասնակցությամբ՝ նա շա հ ե լ էր և՛

ազնվականների, և՜ հա սա րա կ ժողովրդի համակրանքը»15:՛

14 Հակոբ Մաեանւյյաե, Ֆեոդա /իզմը Հին Հա յա ստ ա նում: երկեր: հ. Դ . Երևան. ՀՍ Ս Հ Գ Ա հրատ., 1981.

էջ 333: Ա. Ա. Ստեվւանյաևը. անդրադառնալով հայ հին իրավունքի, մասնավորապես աշխարհաժողով

ների որոշ հարցերին, նույնիսկ պնդում է. որ հե նց ձայասաանի ցածր խավերի հետ համաձայնությունը

խախտելու և արդյունքում վերջիններիս տրամադրած զինուժից գրկվելու պատճառով է Ք.ա. 55 р. կոր

ծանվել Սրտավազդ Р հայոց թագավորը. - А . А . Степанян. “О государственно!! политике Артавазда II". -

Պա տ մա -բա նա սիրա կա ն հա նդես, 1989, N0 . 2 (125), էջ 40-54:

15 Լատիներեն բնագրից հայերեն թարգմանությունը կատարել ենք պատմ. գիտ. թեկնածու Գոհար

Մուրադյանի պատրաստակամ օժանդակությամբ, որի համար շնորհակալ ենք (հմմտ. Հա յ ժողովրդի

պ ա տ մությա ն քրեստ ոմա տ իա , հտ. 1. Բնագույն ժամանակներից մինչև IX դարի կեսերը (Երևան. ԵՊՀ

հրատ.. 1981), էջ 317-318: Համեմատել ենք նաև ստորև բերված աևգլերեն. ֆրանսերեն և ռուսերեն թարգ

մանությունների հետ.

լա տ ի ն ե ր են բնա գիր . 'К с^ сш Н1а 1етре51.ие п о п Ь а Ь е Ь а т , а т о ю Уопопе : տ 1 Гэуог ոՅէւօուտ

т сМ п а Ы к ш Х е п о п е т , Р о 1 е т о п к ге(>1я Р о п п а П Н и т , գսօժ ւտ р п т а аЬ т Г а п п а ւոտուսէՅ օէ си к и т А г т е п ю г и т

асти1аШ 5, уеп аш , ерНдо циае аНа ЬагЬап се1еЬ гат , ргосегс-տ р !е Ь е тц и е ш хса с1еутхсга1՜;

անգլերեն թարգմանություն. "Ас сЬе т о т е т ^еу 1аске4 а кт(>, եսէ паиопа! ь е п и те т 1еап«1 со

?,епо. а տօո օք сЬе Ропис мп'еге^п Ро1ешо: Гог էհօ рппсе, ап 1т к а ю г Ռօա еагИея тГапсу оГ А г т е т а п

ւոտէԱսէւօոտ ап<1 (кеяя, Ьас! спйеагЫ հւատօՄ ечиаНу էօ էհԸ հւջհօր апс1 сЬе 1ошег ог<1ег5 Ьу հւտ аПеаюп Гог էհօ

сЬаяе, էհօ Ьапцисч. а т сЬе огЬег Гауоигке раэптез օք ЬагЬапа^.' տե и Таасш , Аппв1е5. \УкЬ ап Քոտևտհ

сгапгкиоп Ьу СНПогй Н. Мооге (СатЬпй§е, Мам.-Ьопйоп: Нагуагй и туе га гу Рге«, 1969). II, 56. рр. 472-475:

ֆրանսերեն թւսրգմանություև. ՜ռօթսւտ Гегйёуептет йс Уопоп, մտ п'ауа1ет թօւու йе гог. та!5 1е

усей с!е 1а пасюп 5е с1ёс1агак еп йуеиг с1е 2епоп. Се рппсе, քւ!տ <1е Ро1ёшоп, го! йе Р о т , еп 1т к а т Ժ6տ տօո

епГапсе 1е5 ияа ез сч 1а т а т ё ге с1е у|уге Йе5 Лгтёшеп5.1еиге օ1տտտէ>տ, 1еиг$ քօտէւոտ, е1 ւօստ 1е5 ջօսէտ <1օտ ЬпгЬзгс,,

տ'6էՅւէ ёеа!етепс сопсШё 1е$ е1 1е реир1е...'. - տե՛ս Таске. (Еиггез С о тр /ё ш . Т га(кгкк еп Րռո^ւտ ауес

ипе тсп хкю ю п ес ւ]շտ ոօէ0Տ раг յ. Լ. նսոօսք (Рага: Ы Ьгате НасЬене. 1878), р. 79-80;

ռուսերեն թարգմանություն. “Царя в то время, по устранении Вонона. они не имели; впрочем

благоволение народа склонялось к сыну понтийского царя Полемона Зенону, так как, усвоив с раннего

детства обычаи и образ жизни армян, он своими охотами, пиршествами и всем, что в особой чести у

варваров, пленил в равной мере и придворных, и простолюдинов" (Корнелий Тацит. Сочинения а двух

томах. Анналы. Книга вторая (Ленинград: "Наука", 1969), 56 с. 69).

128 ԾԱ Ր Մ Ե Ն Ա Ց վ Ա Զ Ց Ա Ն 2005

Տ^էհսա սէ^ա ղորդումը վկայում է. որ Հա յա ստ ա նով իշխ ելու հա մա ր կա րևոր են

ե ե, ո> միայն երկրի իշխող 4 “ սԻ’ ա1նե հա սա րա կ ժողովրդի կարծիքն ո ւ հա մա պ ա տասխան հակվածությունը: Ըստ այղմ էլ՛ 18 թ. Հա յաստանի Ա րտ ա շա տ մայրաքա-

, աքում գումարվում է հա տուկ աշխարհաժողով, որտ եղ Հոոմեա կա ն կայսրության

ներկայացուցիչ Գերմաևիկոս զորա վա րը' «մեծամեծների հավանությամբ և հա սա

րակ ժողովրդի մեծ բազմության ներկայությամբ»»’ Ջենոնի գլխին է դնում արքայա

կան թազը: Հետաքրքիր է հա տ կա պ ես այն, որ թագադրման պա հին հայերն անմիջա

պես անվանափոխում ե ողջունում են Զենոնին իրենց սիրվա ծ Արտ ա շեսյա ն հա րըս-

տության թագավորների ա նունով ' Ա րտ ա շես17: Ա յսինքն ' աշխ ա րհա ժողովր պ ա ր

տ ագրել է վարք ո ւ բարքով, ա նշուշտ նան լեզվով արդեն իսկ հայացած Զենոնին ' թա

գադրման պահին հայոց սիրված թագավորի անուն ընդունել: Պա րզ է, որ Ջենոնը,

համաձայնություն տ ալով այդ պահանջին, վերջնականապես հա ստ ա տ ում էր իր

լիակատար հա յացումը' պարտավորվելով ամեն ինչում պ ա շտ պ ա նել հայկական

օրենքներն ո ւ շահերը: Այսքանից հետ ո հա սկա նա լի է դաոնում, թե ինչու Ջենոն-Ար-

տաշեսը այն միակ ոչ-հայ թագավորը եղավ (18-35 թթ.), որին հա յերը հոժա րա կա մ

ընդունեցին ե հանդուրժեցին Ք . հ. 11 թ. մինչև 54 թ., այսինքն՜ Արտ աշեսյա ն հւսրըս-

տության վերջնական կործանումից մինչև պարթև Ա րշա կունիների ' Հա յաստանում

թագավորելն ո ւ նմանապես արագ հայացվելը:

Նույն Տակիտոսը անում է ստ ա վել հստ ա կ մի հա ղորդում ' իր և, ինչպես ինքը հա

տուկ շեշտ ում է, իրենից շատ ա վելի վա ղ ընկած ժա մանակներում հա յերի ազգային

ինքնագիտակցության, համախմբման ո ւ բնավորության մասին, ահավասիկ.

«Այս ժողովուրդը հնուց ի վեր վստ ա հելի չէ թե իր բնա՛վորության և թե՜ իր

երկրի աշխարհագրական դիրքի պ ա տ ճա ռով, որովհետ և մեր պրովինցիաներին

լայնորեն սահմանակից լինելով, տարսւծւլում է ընդհուպ մինչև Մարաստւսն: Եվ

նրանք, ընկած լինելով մեծագույն կա յսրությունների միջև, հա ճա խ գժտ վում եե

նրանց հետ, ա տ ելով հռոմեացիներին, և նախանձախնդրություն ցուցաբերելով

պարթևների հանդեպ»:

( [Аппеша] А т Ы § и а § е м еа 8ոոգաէստ հօւաոսա т § е п ш ег տւէս Сеггагит,

զսօու8ա ոօտէոտ р п т п с п з 1а1е ргаесепса р е ти ю ас! Меժоտ р о т § 1Шг; ա3»աւտգս0

йпрегпБ т ге п е сй ес ваершв ճւտշօւ՜^տ տսոէ, а^уекиБ К о т а т и осИо ес т Р а п Ь и т

т\ас 11а.,н)

'Շ Ն ______________________________ . _

16 Այս նախադասության անգլերեն թարգմանությունն առավել ճշգրիտ Է՜ «гЬе շօոտօոէտյ; п о Ы к ап(1 а вгеас сопсоигзе օք сЬе реор1е»:

17 Նույն տեգում: Պատմաբանները նկատել են, որ Տակիտոսը սխալմամբ կարծում Է, թե հայերը Զենո

նին անվանափոխել են Արտաշատ քաղաքի անունով (տե՜ս Հա յ ժողովրդի պ ա տ մությա ն քրեստ ոմա տ իա .

հտ. I, Էջ 319, ծնթ. 28-ում. Таапи. Аппа/քտ, ор. а է., р. 474, поге 4).

18 Լատիներեն բնագրից հայերեն թարգմանությունը կատարել ենք սրստմ. գիտ. թեկնածու Գոհար

Մուրադյանի պատրաստակամ օժանդակությամբ, որի համար շնորհակալ ենք. տե՜ս Таапи, Аппа/еь ор. Ժէ., рр. 472, 474.

2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱ 8Ա ՍՏԱ Ն Ը ՈՐՊԵՍ -Ա ԶԳԱ 8ԻՆ ՊԵՏՈԻԹՕՈԻՆ» Ե 129

Տակիսասի այս տ ա րողունա կ տեսակետը մեկնաբանելուց աոաջ, ա վելորդ չենք

համարում մեջբերել նաե դրա թարգմանությունները հայերենի (Պ. Սոտնիկյան, 1941 թ.).

անգլերենի, ֆրա նսերենի և ոուսերենի.

«Այս ժողովուրդը հնուց ի վեր տ ատանվող է թե՜ մարդկանց բնավորության ե

թե երկրների տեղադրության պատճառով: Այդ երկիրը լայնորեն սա հմա նա կից

է մեր պրովինցիա ներին ե տարա ծվում է հեռու' մինչև Մ եղերի աշխարհը: Մ ե

ծագույն պետությունների միջև է տեղավորված ձայաստանը և շա տ հա ճա խ հա

յերը երկպ ա ռա կ են, որովհետ և նրանք թե՛ ա տ ում են հռոմեա ցիներին և թե' նա

խ անձում են պա րթևներին»19:

Անգլերեն.թայսլմ.

«Аплета ... 1тот & е еахЦдо репой, Ւատ о\Упес1 а папопа1 сЬагааег апс! а

§ео§гарЫса1 տաաւօո օք ециа1 атЬщ ий у , зшсе м о Л а улйе ехгеШ օք {гопйег

с о т е гт ш о и в у/кЬ оиг о \у п ргоушсез, к տ ն ՚ճ^ տ ւո1սւճ ոջհէ ир էօ МесНа; տօ էհ8է сЬе

А гтеш апв Не 1тегроьес1 Ьегшееп с\у о уавг е тр ке з , «гкЬ «гЫсЬ, ав Л е у էԽէօտէ К о т е

апс! епуу Л е РапЫ ап, Л е у аге էօօ &еф1ем1у 8է уапапсе».20

Ֆրա նսերեն թա րգմ.

«...еп А г т ё т е . Ое էօսէ сегпрБ 1а քօւ <1е се го уаите քսէ йошеиБе, а саш е ժս

сагасгёге с!еэ Ь аЬкапа ег с!е 1а տւէաւսօո ժս рауэ, գա ЬопЗе ипе §гапс!е ёсепйие с!е ոօտ

рго\апсе5, 6է йе Гаигге согё з'епГопсе խտգս’ 8ա( МёёеБ. Р1асёз епиге сЗеих §гапйз

е тр й тс , Խտ А г т ё т е п я տօոէ рге»]ие էօպօատ еп 9иеге11е, ауес Խտ К о таш Б раг Ь а те ,

раг )а1ои51е ауес 1ев РатЬе?».21

Ռ ուսերեն թա րցմ.

«Эт о т народ и с п о к о н века был ненадежен и вследствие своего душевного

склада, и вследствие занимаемого им положения, так как земли его гранича на

большом протяжении с наш ими провинциями, глубоко вклиниваются во владения

мидян; находясь между могущественнейшими державами, армяне по этой

причине часто вступают с ними в раздоры, ненавидя римлян и завидуя

парфянам».22

19 Տե՛ս Ч. Տակիտուս. Օտ ա ր ա ղբյուրները հա յերի մա սին 3 (Լատինական աղբյուրներ), Երևան, 1941.

Էջ 15:

20 Таскш . Аппа/еа. ор. ас., II. 56. рр. 472.474.

21 Таске. Сй/кге* С о тр Ш е տ. ор.сп.. р. 79.

22 Корнелий Тацит. Сочинения а д в ух томах. Анналы . Книга вторая. 56. с. 69.

՜՜Ս ա թարգմանությունների կապակցությամբ նշենք երկու կա րևոր հանգամանք:

Թարգմանիչների մեծ մա սը ընտ րել է «նախանձում են պարթևներին» և ո չ թե «ետ- I

խաեձախնդիր են պարթևների նկատմամբ» ձևը: Սա կա յն «նախանձը» (шукИа) հու- ;

Աա-հոոմեական, ինչպես նաև հայկական մատենագրության մեջ ունեցել է նաև «նա- I

խանձախնդրության» իմաստ, որն է լ հենց միա կ տրամաբանականն է Տակիտ ոսի այս

հ ա ղ ո ր դ մ ա ն մեջ: Հետևաբար, ա մեևաճշգրիտը ֆրանսերեն թարգմսւնությունև է. քա- ;

նի որ այն գործածում է «]յ1 օատ16 . բսաը, որ ունի և՜ ևախանձի, և ' նախանձախնդրութ

յան իմաստները: Օւրեմն, հա յերը ոչ թե նա խ ա նձում էին պարթևևերին. ա յլ նախան

ձախնդիր էին, այսինքն՝ ձգտում էին հավասա րազոր լինե լ ո ւ որևէ հա րցում չզիջել

նրանց, մրցսւկցում էին նրանց հետ: «Նախանձախնդրության» իմա ստ ով «նախանձն»

օգտագործում է նաև Փավստ ոսը հետ ևյա լ դրվագում. «Այլ քաջն զօրավարն սպ ա րա - Ц

պետն Հայոց լի էր քինիւ մեծաւ եւ բազում նսւխանձու գամենայն ա ա ւրս կենաց ի լ- |

րոց»23: Հասկանալի է, որ Մ ուշեղ սպ արա պետ ին գովերգող այս հա տվա ծում Փա վս

տ ոսը նկատի ունի նախանձախնդրությունը, ա յլ ոչ նախանձը:

Ամենազարմանալին, սակայն, այև է, որ այս թաևկարժեք հսսլորդմա ե իմա ստ ը

հիմնավորապես աղավաղվել է միայն Պ . Սոտ ևիկյա ևի կա տ ա րա ծ հայերեն թարզմա- ՜

նության մեջ, որտ եղ հայերի պատերազմներն ո ւ ընդհա րումները պարթևների և հռո

մեացիների հետ ներկայացվում են որպ ես միջհա յկակա ն գժտություններ՝ «հաճախ

հայերը երկպառակ են»: Ա յս կոպ տ որեն սխ ա լ թարգմանությունը, ցավոք, անցել և վե- 1

րարտ սպրվել է Հայաստանում լույս տ եսա ծ ա յլ ակադեմիա կան և հա մա լսա րա նա

կան հրատարակությունների մեջ24: Ակներև է, որ Սոտ ևիկյա նը զոհ է գնացել հայ հա - *

սարակական մտայնության մեջ տարածված, օտար ուժերի կողմից հա ճա խ խ րա

խուսվող այն թյուր տեսակետին, ըստ ո ր ի հայերն իբր միշտ անմիաբան են եղել և

«իրար կոկորդ կրծել» (այսպիսի գնահատականներ հա ճա խ են տ րվում թուրքական և

արևմտյան պատմագյտւթյան մեջ)25:

Ա յժմ անդրադառնանք մոտ ա վորա պ ես 500 տ ա րի ա նց մեկ ա յլ դրսեցու՛ հա յերի

ազգային բնավորությանը տված նմանատ իպ ո ւ նմա նա պ ես կողմնա կա լ մի գնա հա

տականին: Ա յս անգամ, սա կա յն, գնահատ ակա ն տ վողը ո չ թե Տա կիտ ոսի պ ես կա յս-

րապետության շա հերի ազդեցիկ մի ա րտ ա հա յտ իչ է սոսկ, ա յլ ա րդեն ինքը՛ Բ յուզա ն

դիա յի կա յսրը: 7-րդ դա րի հայ հեղինա կ Ս եբեոսի հա մա ձա յն, Բյուզա նդիա յի Մ որիկ

կա յսրը (582-602 թթ.) Պա րսից 1սոսրով Բ թա գա վորին է դիմում ՝ «ամբողջ Հա յա ստ ա

նի իշխ ա նների և նրանց զորքերի մասին» հա տ ուկ ուղերձով , որը հա յ պ ա տ միչը ա ր-

դարա ցիորեն որա կում է իբրև մեղա դրա կա ն վա րկա բեկիչ գրութ յուն ' «գիր ա մբա ս-

տանութեսւն»: Մ որիկի հիմնա կա ն ա սա ծն ա յս էր.

, , ո հ - ԱՐՄԵՆ ԱՑՎԱՋՑԱՆ______________________ 2 0 0 5 §

23 Փաւսսաս Բոլզսւնղ, Պա տ մութիւն Հա յոց, Ե. դլ. Ի:

24 Տե ս Հա յ ժողովրդի պատմություն, Գ Ա հրատ., հտ. Ա (1971), էջ 708: Հա յ ժողովրդի պատմության քրեստ ոմա տ իա , հտ. 1, էջ 317:

25 Այս խնդրի մասին մի այլ աոիթով արդեն խոսել ենք (տե՜ս а Այվազյան, Հա յա ստ ա նի պատ մութ

յա ն լուսա բա նումը ա մերիկյա ն պ ա տ մա զրոլթա ն մեջ, էջ 205-208):

; 2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՅՈԻՆ» Ծ 13 1

«Ազգ մի ինքնակամ ե անհնազանդ կա մեր մեջտ եղում ե անընղհատ ըմբոս

տ ա նում է: Ո ւստ ի ե կ,- ա սում է,- ես [ճսյա ստ ա նի] իմ մա սում եղածներին (իմա '

հայ զինվորականությանը - Ա .Ա .) ժողովեմ ե Թրսւկիայում հավաքեմ, իսկ ղու քո

մա սում եղածներին ժողովիր ե հրամայիր Արևելք տանել: Ո րովհետ և եթե զոհ

վեն, ապ ա մեր թշնամիները կմեռնեն, ո ւ եթե սպանեն, ապ ա մեր թշնամիներին

կսպանեն, իսկ մենք ' կապրենք խաղաղության մեջ: Որովհետ և եթե ղրանք

իրենց երկրռւմ լինեն, մենք հանգիստ չենք ունենա»:

Ե վ այս երկուսը համաձայնության եկան»:

[Յա յնմ ժա մա նա կի թ ա գա լորն Յունա ց Մա լրիկ հրա մա յէ ցրել աո թւսդա ւորն

Պ ա րսից գիր ա մբա ստ ա նութեա ն վասն իշխ ա նա ցն ամենայն Հա յա ստ ա նեւսյց եւ

զա ւրա ց իւրեա նց. *Ագգ մի խ ոտ որ եւ անհնազանդ են, ասե, կան ի միջի մերում

եւ պ դտ որեն: Բա յց ե ՛կ, ասէ, ես գիմս ժողովեմ եւ ի Թ րա կէ գումա ր ե մ եւ դու

գքոյդ ժողով է եւ հրա մա յէ յԱ ր ե ւե լս տանել: Ձ ի եթէ մեոա նիկ ' թ շնա միք մեոանին,

եւ եթ է սպ ա նա նեն զթշնա միս սպանանեն. եւ մեք կեցցուր խ ւսդա ղութեա մբ: Զի

• եթ է դոքա յերկ րիի ւր ես ւն ց ւին իցին ' մեգ հա նգչել ոչ լինի»:

Միա բա նեցա ն երկոքին.]-<>

Այս գրության կամ առնվազն նրա նում նկարագրված մտ ադրությունների իրա կան

լինելը հա ստ ա տ վում է նրանով, որ հենց այդ ժամանակ էր, որ Բյուզանդիան և Պ ա րս

կաստանը, նպ ա տ ա կ ունենա լով Հա յաստ անը վերջնականապես ծնկի բ ե ր ե լն հպ ա

տակեցնել, սկսեցին հա յկակա ն զինված ուժերը Հայաստանից դուրս հա նելու ծրա-

գըրված քաղաքականություն վարել27: Եթե նույնիսկ ընդունենք, որ Մ որիկի այս հա

մա ռոտ ա բա ր վերա րտ ա դրվա ծ գրությունը Ս եբեոսը ձեռքի տ ա կ չի ունեցել, ապա,

միևնույն է, նա ճշգրիտ ա րձա նա գրել է այդ դա րա շրջա նի բյուգանդական քա ղաքա

կանության բուն էությունը, որ գաղտնիք չէր ժամանակակիցների համար:

26 Պւստ մութիւն Սեբէոսի. Աշխատասիրությամբ Գ . 4 . Աբգսւրյանի: Երևան, Գ Ա հրատ.. 1979, էջ 86:

Հմմտ. այս հատվածի ռուսերեն և անգլերեն թարգմանությունների և արղի հայերենի փոխագրություննե

րի հետ. - И стория императора И ракла. Сочинение епископа Себеоса. писателя VII века. Перевод с

армянского К. Пэтканяна. СПБ. 1862. с. 52. И стория епископа Себеоса. Перепел с четвертого исправленного

армянского издания Ст. Малхасянц. Издание армфаиа. Ереван. 1939. с. 45. Н . Адонц, А рм ения в эп оху

Ю стиниана: П олитическое состояние на основе нахарарского строя. СПБ. 1908. с. 206-207: М с Ь о Ы Айопи .

А гт е п /а ա г/ге Репое/ о/՛/ ияниап: ТЬе РоНиса/ Շօոժւոօոտ Ьаտеժ он гЛе Ы А Х А К А Я Տ/տէօո. Тгап51а!е<1 »ւէհ

рагш! геушопз, а ЫЫюртрЫса) по1е апс1 аррепШсеБ Ьу 1Чта С . Сагаиап. (Ատեօո: Շ31օստէօ СиШ епЫп

Роип<1апоп). р. 161. Նիկողայոս Ադոնց. Հա յա ստ ա նը Հուստ ինիա ևոսի դա րա շրջա նում: Քա ղա քա կա ն կա

ցութ յունը ըստ նա խ ա րա րա կա ն կա րցերի երևան, «Հայաստան». 1987. Էջ 235 (այստեղ մի վրիպակ կա.

այն Է՛ «ապրում են մեր մեջտեղում»ը թարգմանված Է «ապրում են մեր մեջ»): Հա յ ժողովրդի պ ա տ մությա ն

քրեստ ոմա տ իա , հտ. 1, Էջ 678:

Հետաքրքիր Է, որ հայերի ըմբոստ ագգային խառնվածքի մասին խոսել են նաև արաբ հեղինակները,

որոնք «սպիտակ ստրուկների մեջ վատագույնը» համարում Էին հայ գերիներին. - տե ս А. Мец. М усульм анский ренессанс. Москва. "Наука". 1966. с. 138, 140-141.

27 Տե ս Պա տ մութիւն ՍեբԼոսքյ (1979 р. հրատ.), հատկ. գլ. ԺԵ. ԺԸ:

132 ԵԱՐՄԵՆ ԱՅՎԱԶ9ԱՆ 2 0 0 5

՜ ՝ եռի ' նոր տերմինով ասած, «անկախական, արմատացած տրամադրվածութ-

և ե է փաստում նան սպարապետ Վա սա կ Մա միկոնյա նը (?-368 թթ.). որն ուխտա-

յՈնժո էն գերվելով ն հարցաքննության ենթարկվելով պ ա րսից Շա պ ուհ թագավորի

կողմից, հա մա րձա կ ա սում է. թե քանի դեռ ինքն ազատության մեջ էր '

«ես հսկա էի. մի ոտքս մի լեոան վրա էր, մյուս ոտ քս ' մի ա յլ լեոան վրա: Երբ

աջ ոտքիս վրա էի հենվում, աջ լեռն էի գետին կոխում, երբ ձա խ ոտ քիս վրա էի

հենվում, ձախ ֊լեոն էի զետին կոխում... Ա յդ երկու լեոներից մեկը դու էիր, մյու

սը ՛ Հունսւց թագավորը»:[ես սկա] էի. մի ո տ ե ս ի մ ի ] լերիե կայր, եւ միւս ուռես ի մ ի միոյ լերիե կայր:

Ց որժա մյա ջ ոտ նս յեեուի, ցա ջ լեստ ե ընդ ցետ ինտ ա նէի, ո ր ժ ա մ ի ձա խ ոտ ևն

յեեուի, զձաիւ լեա ոե ը!պ գետին տանէի... Լերինքն երկա ր, մի ւյու էիր, եւ Սի' թա ֊

ցա ւորե Յուեաց.]2*

Տակիտոսի ո ւ Մ որիկի ' հա յերի ազգային բնավորությանը տված գնահատականնե

րը գրանցվել են այն ժամանակներում, երբ Հռոմեակա ն (ավելի ո ւ շ ' Բյուգանդական)

և Իրանական կայսրությունները վա րում էին Հայաստանը հպ ա տ ա կեցնելու կամ

միմյանց միջն բաժանելու հա մատեղ քաղաքականություն: Ո ւստ ի ե ' միանգամայն

հասկանալի են ղստնում հա յերի հակաբյուզանդական ո ւ հա կա իրա նա կա ն զանգվա

ծային տրամադրությունները: Ա վե լին ' Տակիտ ոսի և Մ որիկի ա յս գնահատականնե

րը, ցուցադրելով հա նդերձ հին ժամանակներում հա յերի ձեռքբերած ագզային-մշա-

կութային կուռ համախմբվածությունը, միա ժա մանակ հրա շա լիորեն ապացուցում են

սոցիալական հոգեբանության մեջ հայտնի, ա յսպես կոչված, ֆրուստրացիա-ագրեսիա-

տեղավտխում տեսության այն կա րևոր միջմշակութսւյին բա նա ձևը, ըստ ո ր ի ' «որ

քան մեծ է խմբի ներքին կոորդինացիան ո ւ կարգապահությունը, ճի շտ նույնքանով

աճում է դրսեցիների թշնամությունը» [այդ խմբի և նրա անդամների նկատմամբ] (’ гЛе

т о ге տ ջ ւօ ս ր соо гётайоп տոժ (Ш арНпе, сЬе т о ге оис§гоир հօտ ժեէ}'')2'*:

2Տ Փսււսսաս Բուզաեւյ. Պա տ մութիւն Հա յոց, Դ. ԾԴ: Մալխսւսյաևցի թսւրգմ. (1968 р. հրատ.), էջ 215:

Հայերի անկախական այսպիսի տրամադրությունների աոթիվ կարելի է հիշել նաև Անանուևի ասածը

Գսւգիկ բազավորի մասին.

«Նա բաբելացի, մարաց, պարսից, բյուզսւնդացի ու բարբարոս բռնավորների սրտերում կրակ

դարձած և հարաշարժ բևեո էր...

...և նրա հզոր զորության ահը շրջապատելէր ամբոդջ Հայաստանը, և ինչպես պդնձե պարիսպը,

անմերձենալի էր պահում թշնամիեերի երկյուղից ու գաղտնաձիգ նետերից»:

[...Նա ի սիրտս բոևաւորաց Բաբելսւցւոց, Մարաց եւ Պարսից, Ցունաց ել բարբարոսաց'

հրացեալեւ յարաշարժ բեւեո...

...ել աո հգօր գօրութեան նորա շրջապատեալզբոլոր Հայաստանեօքս' իբրեւ գպարիսպ պղնձի'

անմերձենալի պահէր յերկիւղէ եւ ի գաղտաձիգ նետից թշնամեաց»:]

Թովմա Արծյաւնի և Անաևուե, Պա տ մություն Ա րծրունյա ց Տան (Երևան, 1985), էջ 472-473:

Տե ս КоЬеп А . ЬеУше ап<1 ОопаМ Т. СатрЬе11, Е & п о с е м т т : П ео п ех оГС опШ я, Е с Ь т с Հո հ ս ժ & .

տոժ Сгоир ВеЬаую г(\}.$А.-Сапайа-. յօհո \УПеу 8է Տօոտ, 1пс., 1972), рр. 124-125.

2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ «ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՅՈԻՆ» Ե 133

Եվ իսկա պ ես, հա յերի էթնիկական համսւխմբվածությունն ո ւ աոանձնահաակութ-

յունն ա ռաջացնում էին օտ ար կայսրապաշտական ուժերի թշնամանքն ո ւ ա տ ելութ

յունը: Բյուզսւնդազետ Ա. Կաժղանի կարծիքով, հենց հա յերի էթնիկական, ներա ռյա լ

կենցաղային ե ղավանական առանձնահատկություններն էին պ ա տ ճա ռը, որ բյու

գանդական բնակչությունը հա կա կրա նքով էր վերաբերվում նրանց: Ա յսպես, «12-րդ

դարի ամենակուլտուրական բյուզանդացիներից մեկը ' Սոլունի միտրոպ ոլիտ Եվստսւ-

ԴԸ, խ ոսում էր նրանց (իմա ՚ հա յերի) մասին ատելությամբ, իսկ նրա ժա մանակակի

ցը, տ աղանդավոր գրող Նիկոլա յ Մ եսա րիտ ը, բնորոշում էր նրանց «գաղտնապահ»,

■շողոքորթ», «նենգ» մա կդիրներով30:

* * *

«Սկսսւն... գ ո ւմ ա րե լի կոդմա նս ի գաւաոս, ի տ ե

ղիս տեղիս Հա յա ստ ա ն ազգին, դա սս դա սս զսւշա-

կերտ եա լսև ճշմարտութեանն»31:

Կորյուն

Հայոց հին գրականության մեջ ա րձա նա գրվել են ազգի, հա յրենիքի ե հա յրենա սի

րության գա ղա փարներին վերա բերող լեզվա-բառային եզակի տվյալներ, որոնք օգ

նում են ա ռա վել հստ ա կեցնել քննվող երևույթները:

Փա վստ ոս Բուզւսնդը հայոց միա ցյա լ բանակը կոչում է ե՛ «Հայոց գունդ», և , երկիցս,

«Հայաստան գունդ» անվամբ «Ապա զաոաջեօք անգանէր Վա սա կ ի ւրով Հա յա ստ ա ն

գնղաւն» (Դ դպրութիւն, 39), «զարմացեալ եմ ես ընդ մտերմութիւն միսւմտութեանն

Հա յա ստ ա ն գեղին ընդ տ իրասիրութեանն» (Ե դպրութիւն, 5): Ե րկու դեպ քում է լ «Հա

յոց գունդն» ո ւ «Հայաստան գունդը» հստ ա կ վերա բերում են հա յոց միա ցյա լ բանակի

ամբողջությանը32:

1սորենացու մոտ ևս պ ա հպ ա նվել է հա յոց միա ցյա լ բանակի «Հայաստան» ա նվա

նումը, ա հա ՝ «Իսկ թազաւորն Տրդատ ամենայն Հայաստանօք իջեա լ ի դա շտ ն Գա ր-

գա րւսցտ ց' պատսւհէ հիւսիսա կա նա ցն ճա կա տ ու պատերազմի» {Պւստ մութիւն Հա

յոց , գիրք Բ. գլ. ՁԵ): Նոր բա ռգիրք Հա յկսպ հա ն լեզուի֊հի հեղինա կները փ որ ձե լ են

«Հայաստանօք»-ը բա ցա տ րել որպ ես «հայաստանեօքն կա մ Հայաստան ազգօք» (հտ.

Բ, էջ 50): «Հայաստանօք»-ը նույնպես է հա սկա ցել նաև Ռ . Թ ոմսոնը և անգլերեն

թա րգմա նել «բոլոր հա յերի հետ» իմա ստ ով "К ш § Т кЬ и \ռէհ а11 Л е А п п етап Б

ժ0ՏՇ0 ոճ 6ժ ւոէօ Л е р ! а т օք Саг§аг апй т е ! Л е п о п Ь е т [реоркз] т Ьак1е" { И т о г у օք сИе

30 Տե՛ս А . П . Каждая. А рм яне в составе господствую щ его класса Византийской им перии в 11-12 вв.

(Ереван: Изд. А Н АССР. 1975). с. 140-141.

31 4որյոԱւ. Ч ш рр Մ ա շտ ոցի. Աշխ- Մ. Աբեդյսւնի, Երևան. 1941, Էջ 58:

3՜ ձսմտ. Փավսւռոս Բուզւսնդ, Գ դպրութիւն. 7. 8. Դ դպրութիւն, 3, 4. Ե դպրութիւն. 2. 4. 5: Տե ս նաև Ա.

Այվազյան. Հա յա ստ ա նի պ ա տ մությա ն լուսա բա նումը ա մերիկյա ն պ ա տ մա գրությա ն մեջ. Էջ 202-203:

ԱՐՄԵՆ ԱՑՎԱԶՑԱՆ 2 0 0 5

օոտ р 236): Սակայն, ւփպաշարից պարզ է. որ Խորենացին խոսում է ոչ թե հ տհ հետ եղած բոլոր հայերի մասին (ամեն ինչից զատ, օտար բանակի ղեմ կովե-ո?եաատակով ամբողջ հայ ժողովուրդը չպիաի և չէր էլ կարող իր թազավորի հետ միասին ռազմական արազ տեղաշարժեր կատարել), այլ ընդամենն ամբողջ հայկական զորքի մասին- Սա ճիշտ եե ընկալել հայերենի ն ռուսերենի թարգմանիչները, սակայն չեն նկատել հայոց միացյալ բանակի ունեցած «Հայաստան, հատուկ անվան գ ա ո ւ թ տ ւ ֊ ն ը . Ս. Մալխասյանցը թարգմանել է' «Իսկ Տրդատ թագավորը Հայաստանի բոլոր (զորքերով) գարզարացոց դաշտն իջնելով.' հանդիպում է հյուսիսականներին ե ճակատամարտ է տափս», իսկ Գ- Սարգսյանը' “Царь Трдат, спустившись со всем армянским (воинством) на равнину гаргарейцев-, встречается в сражении с

134 Ե ___

”33.северянамиԱյսպիսով, կարեփ է եզրակացնել, որ Արշակունյաց ժամանակաշրջանում, գուցե

նան ավելի վսպ ն ուշ շրջաններում, հայոց միացյալ բանակն ունեցել է երկու հոմանիշային անվանում՜ «Հայոց գունդ» ն «Հայաստան գունդ» կամ. համառոտաբար, «Հայաստան»: Աոաջին անունն ընդգծում էր բոլոր հայերի միասնականությունն ու ազգային համերաշխությունը, երկրորդը՜ շեշտում նրանց ամրագույն կապվածությունը Հայաստան աշխարհին, երկրին ն թագավորությանը:

Եվս մեկ խոսուն փաստ. Կորյունը երկիցս օգտագործում է Հայաստան ազգ եզրը-44: Հայաստան ազգ հանդիպում է նան ճառընտիրներում, Ներսես Լսւմբրոնացու Պատարագի մեկնության մեջ35: Այս կապակցությամբ Ա. Մարտիրոսյանը մի սեղմ, բայց դիպուկ դիտողություն է արել. «Հայաստան ազգ Երկիրը ազգ ծ 36: Ավելացնենք' Հայաստանի վերաբերյալ Կորյունի գործածած՛ Հայաստան ազգ բստեզրը ոչ այլ ինչ է, քան Եվրոպսւյում վերջին հարյուրամյակում լայն գործածում ստացած «ազգային պետություն» (папоп-5Га1е) տերմին-հասկացության հոմանիշ, որ գափս Է վերջնականապես հաստատելու Հին Հայաստանի՝ ազգային պետություն լինելը:

Ավելին՝ Հայաստան ազգ տերմինի արձանագրումը 5-րդ դարում (տերմինն ինքը կարող Էր առաջացած լինել ավեփ վաղ) մեկ անգամ ես վկայում Է, որ առնվազն այդ ժամանակներում հայերի ազգային ինքնագիտակցության ե մշակութային զարգացածության բարձր մակարդակը առաջացրել Էր ինքնաճանաչման սուր պահանջ ու նան, բարեբախտաբար, այդ պահանջին պատշաճ' ազգային հասարակակաև֊քսւդաքա- կան մտքի խորագնա պրպտումներ:

վենետիկյան պրոֆեսոր Լ. Ջեքիյանը, քննելով Մովսես 1սորենացու երկի գաղափարաբանական ծալքերը, հայոց Պատմահորն անվանում Է' «հիմնադիրներեն մեկը "ազգ” գաղափարին աշխարհայնական (Ыдие) հղացումին, ըմբռնված' իբր պատմա-

Мовсес Хорсияцп, Истории Армении. Перевод с лрсвнеармянского языка, введение н примечания Гагика Саркисяна. Ереван, Изд. "АПастан", 1990. с. 130.

'Ц 4որիւե, Վարք Մաշտոցի, Աշխ. Մանուկ Աբեղյանի, Երևան, 1941, Էջ 42,58:35 Նոր բառգիրք Հայկազեաև լեզուի, հտ. Р. Էջ 30: Ա. Մարսփրոսյան. «Ազգ» և ազգային որոշիչ, Աշ

տանակ (հայագիտական պարբերագիրք), Բ, Երևան, 1998, Էջ 11:36 Նո՛յն տեղում:

ի!*կան..., լեզվական ո ւ մշակութային հիմքային միութենե մը բխող հասարակություն

մը»37: Արդա րն՜ Մ ովսես Խորենացու Մ եծ Հա յա ստ ա նի Պատմությունը^* գերհագե-

(3 ցած է հայրենասիրության ն նույնիսկ ազգայնականության գրեթե մերօրյա իմա ստ ով

п ո ւ գաղափարներով: Սակայն, Լ. Ջեքիյանի հարցադրման ուղղությունը, մեր կսւրծի-

ւ քով, փոքր-ինչ ա յլ է, քանի որ այն պոկում, առանձնացնում է Խորենացուն ժամանսւ-

■1 կի հա յկակա ն միջավայրից: Խորենացին միայնակ, միջա վա յրից կտ րվա ծ չի եղել, երբ

«հղացել է» հայ ազգի՛ որպ ես պա տ մակա նորեն առաջացած եզակի քսպաքակրթութ-

[ յան, գաղափարը: ճի շտ հա կա ռա կը ' այդ ժամանակների ընդհանուր միջավայրն էր

ծնել հայ ազգի գաղափարը: Պա տ մա հա յրը պ ա րզա պ ես ա րձա նա գրե լ է Հա յա ստ ա նի

ժա մա նա կա կից էթնիկա կա ն-հա սա րա կա կա ն իրա կա նութ յունը ' ըմբռնելով ո ւ գոր

ծա ծելով ազդ հա սկա ցութ յունը հա մա ձա յն 5 -րդ դա րի հա յ սոցիա լ-քա ղա քա կա ն

՚ մտ քում գերիշխ ող գա ղափարների:

Մա սնա վորա բա ր, իր "Մ ե ծ Հա յա ստ ա նի Պա տ մությունը» ստ եղծելիս, Մ ովսես 1սո-

րենա ցու գերագույն նպատակն է եղել հա յկակա ն ինքնության' հա յրենասիրակսւն-

ազվայնական տ ա րրերի հետագա զարգացումն ո ւ հղկումը: Ինչպես ասված է 1սորե-

նացու հա յտնի խ ոսքում '

«Որովհետ և թեպետև փ ոքր ա ծու ենք և ՜ թվով խ իստ սա հմանափա կ, ե ' զո

րությամբ տկար, և ' շա տ անգամ ա յլ թագավորությունների կողմից նվաճված,

սակայն ւ!եր ա շխ ա րհում ևս կա տ ա րվել են քաջության բազում գործեր, որոնք

ա րժա նի են գրա վոր հիշատակի»:

[Զի թէպ էտ եւ եմք ա ծու փ ոքր, եւ թ ո ւո վ յո յժ ը ն ղ փ ոքու սա հմա նեա լ, եւ զօրու-

թեսւմբ տկար, եւ ընդ ա յլո վ յո լո վ ա նգա մ նուա ճեա լ թ ա գա ւորութ եա մբ ' սա կա յն

բա զ ում զորեք ա րութեա ն ցտ ա նին զործեա լ եւ ի մ եր ո ւմ ա շխ ա րհիս, եւ ա րժանի

ցրոյ յիշա տ ա կի.]™

- • 2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ -ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՅՈԻՆ» Ե 135- * ■ ... —

37 Տե՛ս Լևոև Զեքիյսւն. Նորից Մովսես Խորենւսցու «Պատմության» մասին. - Պա տ մա -բա նա սիրա կա ն

հա նդես, 1993. 1-2 (137-138), էջ 27-34 (էջ 33-ում): Ջերիյանն անդրադարձել է այս հարցերին նան իտալե

րենով և ֆրանսերենով լույս տեսած իր ուսումնասիրությունների մեջ. տե ս - Ьеуоп 2ек1ап, 'ЕМетятю,

еЬга15шо е сЬпМ 1апе$1т о ւո Моье Ժ1 Согепе (Моубй Хогепас ւ): Е1етепп рег ипа 1ео1ов1а йеШепиа [հելլենիզ

մը. հուդայականությունը և քրիստոնեությունը Մովսես էսորենացու մոտ. Տվյալներ ազդի աստվածաբա

նության համար].՛ Аицш Ы Ы апит, XXVIII (1988). XV I 1псотга сН Տէսժւօտւ с!е11 АппсЫса СЬгШапа,

Стиапе51то с (И и & ш то : Еге<1|С‘а е сопГгопй. 7-9 та д о о 1987, рр. 381-390: 'ЕгесНи Ыаздса е сотропепи

еЬгакЬе ւ՜ո М<*Л Ժ Согепе (Моум* Хогепас'1): Ьа տւոէօտւ агтепа 1п сегса <К пиоуе допоете с!е11а 'С1у1|са’ е

сИГепйа [Կլասիկ ժառանգությունը ե հրեական բաղադրիչները Մովսես էսորենացու մոտ. Քաղաքա

կրթության ե ազգի նոր սահմանների վերաբերյալ հայկական սինթեզը],' т А ш о п С/յտտ/՚Ժ տ И пцие է/е/

Л/ес/ю е У /с т о О п е т е (К о те . 1993): ‘ 1.'"Мео1о§1е' папопа1е с!е Моувев Хогепас ւ е1 аа сопсериоп <1е I հւտէօՄՕ.’

| Մովսես էսորենացու սւգգային .դադսւվւարախոսությունը. ն պատմության կոնցեպցիան). - Հա նւյէս Ա մ֊

սօրեա յ 1987. N0 . 101. Էջ 470-485:

38 էսորենացու երկի խորադիրը ճշտված ե հետևյալ հոդվածում. - Ա. Ս. Մաթևոսյան. Մովսես Խորե-

նացու պատմագրքի խորադիրը և ավարտմաև թվակաևը. - •էջմիա ծին-, 1991. Թ -ժ, Էջ 85-93:

39 ՄովսԷս Խորենսւցի. Պա տ մութ իւն Հա յոց: Քննական բնագիր (1991 թ.) Գիրք Ա, գլուխ Գ . էջ 10: Այս

խիստ իմաստալից պարբերության Խորեն վարդապետ Ստեփանեի ու նրան այս հատվածում հիմնակա-

136 ԵԱ Ր Մ Ե Ն Ա Յ Վ Ա Զ Յ Ա Ն

Т եոի ազոա]իե սուր ինքնագիտակցությունը բացսւհայտող բազմաթիվ ա յլ ա ր- (

աահաոոությունների ո ւ բնորոշումների մեջ առանձնանում է Մ ովսես 1սորենացու հե- :

ь»ч»д Տ1“ 4 " “ ս մաԱ1'ս ՛

«Նա տղամարդկանց գլուխ կաեզևեց ե ցույց տ ա լով քա ջություն ' մեր ազզը

բարձրացրեց, ն մեզ. որ լծի տ ակ էինք, դա րձրեց շատ երին լուծ դնողներ և հա ր

կապահանջներ»40:[Սրանց կացեալ գլուխ եւ արութիւն ցուցեսզ' զազցս մեր բարձրացոյց. եւ

զընդ լծով կացեալս' լծաղիրս եւ հարկապահանջս կացոյցբազմաց...]*'

Սակայն, ինչպես վերն ասվեց, 1սՈրենացին հա յ հին ազգայնականության միակ

արտահայտիչը չէր: Ամենևին' նրան նախորդած, նրան ժամանակակից և երա ե հա

ջորդած խոշորագույն հայ հեղինակները մտ ա ծել և ստ եղծա գործել են առաջնորդվե

լով ընդհանուր նույն հայրենասիրական գաղափարաբանությամբ: Ո ւշա գրա վ է. որ

հայ մատենագրության մեջ ազգ տ երմինը կիրառված է բոլոր հա յերի նկատմամբ այն

պես, ինչպես հա սկա նում էր 1սորենսւցին' իբրև մարդկանց մի ինքնագո անփոփոխ -

խումբ: Ամենից հա ճա խ գործածվում էր, թերևս, «ազգս հայոց» բանաձևը, կա մ հա յկա

կան ծագումնաբանական ավանդույթի հա մա ձա յն ' «սեռս Հայկսւյ», «ազգս Հայկազ

յան» կամ «Թորգոմյան» կամ «Հաբեթյան» կա մ ևույևիսկ «Աբրահամյաև»42 և ա յլ նմւս- .

նատիպ բանաձևումներ:

նում կրկնած Մալխասյանցի աշխարհաբար ընթերցումը թերի է և՜ ոճսւպես, ն՜ ճշգրտության առումով,

ահավասիկ՛ «Որովհետև թեպետ մենք փոքր ածու ենք և շատ սահմանափակ թվով և շատ անգամ օտար

թագավորության տակ նվաճված, բայց և այևպես մեր աշխարհումն է լ քաջության շատ գործեր կան գործ

ված, գրելու և հիշատակելու արժանի» (տե՜ս Մովսես Խորեեսւցի. Հա յկա կա ն պ ա տ մութիւն: Աշխարհա

բար թարգմաևեց և լուսաբանեց Խորեն ծայրագոյն վարդապետ Ստեփանէ: ՍՊԲ, 1889. էջ 7-8, ՍՊԲ. 1897.

էջ 5-6: Մովսես Խորենսւցի. Պա տ մություն հա յոց: Թարգմանություն, ներածություն և ծանոթսւգրություև-

ներ դոկտ. Ստ. Մալխասյանցի: Երևան, «Հայպետհրսւտ», 1940, էջ 6): Խորենացու ըետիր գրաբարով ու

փութաջան ոճավորմամբ հյուսված այս խոսքը անհարկիորեն հասարակացվել է. ձեռք բերել խոսւսկցա֊

կան-գեդջկակաև երանգներ, կարծես Խորենացիև ոչ թե մեծ գիտևակաև էր, այլ մի հասարակ գեդջուկ:

Այսպես՛ 1սորեեացոլ «յոյժ»-ը, «յոլով անգամ»-ը և «բագում»-ը բոլորև էլ թարգմաևվել են միևևույն «շատ»

բառով, «ի մերում աշխարհիս»-ը վերածվել է «մեր աշխարհումն էլ» ոչ գրական, բարբաոայիև ձևի: Իևչ

վերաբերում է ճշգրտությանը, ապա վրիպմամբ բաց է թողնված «եւ գօրութեամբ տկար» արտահայտութ

յունը: Մալխասյանցի թարգմանության ետմահու հրատարակությունևերից երկուսում այս վերջիև վրիպումը

շտկված է («Հայպետհրսւտ», 1961, էջ 82-83 և «Հայաստան» հրատ., 1968, էջ 70), սակայն ևոլյև սխալը վե-

րըստիև կրկևված է ԵՊՀ 1981 հրատարակությաև մեջ (էջ 96) և հոբելյանական 1990 թ. հրատարակության

մեջ (էջ 8):

40 Տե ս Մովսես 1սորենացի. Պա տ մություն հա յոց Թսւրգմ. Ստ. Մալխասյանցի, նշվ.աշխ., էջ 111:

41 Մովսէս Խորենացի. Պա տ մութիւն Հա յոց Ա, ԻԴ: Այս դրվագի վերլուծությունը տե՛ս Գսւգիկ Սար-

գըսյան, ■Իևքևորոշում և կողմնորոշում. Մեծ Հայքի վերելքի շրջան». - Ինքնություն. Ա, Երևան, «Կամար».

1995, էջ 90-91. հմմտ. Ա. Այվագյան, Հա յա ստ ա նի պ ա տ մությա ն լուսա բա նումը ա մերիկյա ն պ ա տ մա գրությա ն մեջ, էջ 143-146:

42 Տե ս. օրինակ, Ղագար վրղ. Ջսւհկեցի, Դրախտ ցա նկա լի. Կ. Պոլիս. 1733. էջ 670-678 (677-իև). Սւոե-

փանևոս Օրբելեան. Հա կա ճա ոոլթիւնընդդէմերկա բնա կա ց. Կ. Պոլիս, 1756 (գրվել է 1302 թ.), էջ 4-5:

2 0 0 5 ՀԻՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆԸ ՈՐՊԵՍ -ԱԶԳԱՅԻՆ ՊԵՏՈԻԹՅՈԻՆ» Ե 1 37

Ա հա վա սիկ ընդամենը երկու քաղվածք Փավստոս Բուզանղի Հա յոց պ ա տ մությու

նից.

1) Պ ա րսից Շա պ ուհ արքայի դրդա պ ա տ ճա ռների մասին.

«...կամեցավ թշնամություն կա տ ա րել հայոց ազգի, ա շխ ա րհի ե

թագավորության ղեմ...»

[կա մեցա ւ թա գւսւորն Պա րսից Շա պ ուհ թ շնա մա նս առնել ազգին ա շխ ա րհին

Հա յոց եւ թա զա ւորութեա նն]^

2) Այն ժա մա նա կա հա տ վա ծի մասին, երբ հա յերը կա թողիկոս չունեին.

«...ե այղ կա մա կոր ագգն աոանց Ա ստ ծու [աննպատակ] թրև էր գա փ ս Հայոց

իր տանն ո ւ երկրռւմ...»

[...& ա ոա նց Ա ստ ուծոյ շրջէին յա շխ ւսրհի կա մա կոր ազգ տանն Հա յոց

երկրին.]44

Այսպ իսով, վերը կա տա րված քննությունը թույլ է տ ա փ ս եզրակացնել, որ ամենա-

ոէշը Ք.սւ. վերջին և Ք .հ. ա ռա ջին դա րերում արդեն իրա կա եություե Է եղ ե լ հա յկակա ն

ազգային պետությունը, ընդ որո ւմ ' այն իմա ստ ով, որը Եվրոպ ա յում ա ռա ջ եկա վ մի

այն 16-20-րդ դարերում: Ա յլ կերպ ա սա ծ ' Ք.ա. վերջին - Բ.հ. առաջին դա րերում ա ր

դեն կար, հին ժամանակներին հա տ ուկ որոշա կի առանձնահա տկություններով հա ն

դերձ, կա տ ա րելա պ ես ինքնագիտակից հայ ազգ, որը, 16-20-րդ դա րերում գոյություն

ունեցած եվրոպ ա կա ն մի շա րք ազգերի նման, «կառավարվում Էր ա յնպիսի մի պ ե

տության կողմից, որի իշխանությունը հա մընկնում Է ազգի սա հմանների հետ»: Փոքր-

ինչ բառսււիոխելով սոցիոլոգիա կա ն մերօրյա մի ա յլ համապա տ ասխ ա ն բանաձև, կա

րեփ Է ասել, որ հին հա յկակա ն պետության սա հմանները ճշգրիտ հա մընկել են նրա

«հոգեբանական սահմաններին», ա ս ե լ Է թե' պատմության ընթացքում Էթնիկ խմբի

կուտ ա կա ծ եզակի փ որձին և կոլեկտ իվ հիշողություններին՛15:

4-1 Փաւստոս Բուգա նդ Պւա ոմութիւև Հա յոց. Դ , ՕԵ: Մսղխասյանցը ե Գեորգյսւնը Փափւտոււի «ազգին

Հսւյոց.ը վերածել են «Արշակունյաց տոհմին*, որ այս ղեպբում հեղինակի ասածի բոլորովին անհիմն աղ

ճատում Է. հմմտ. Մալխասյանցի թսւրգմ. (1968). Էջ 220. Ф австос Бузанд. И стория А р и е т т . Ереван. 1953.

с. 134 (захотел надругаться над родом [Лршвкуни]. над армянской страной н царством): Գարսոյանի թարգ

մանությունն ավելի հաջող Է. թեև ոչ ճշգրիտ, .կամեցավ անպատվել Հայոց աշխարհի և թագավորության

սւգգը- (...|Кт8 Տհտրսհ) «ւտհօժ էօ ւոտս1է ւհր гасе օք էհօ геа1ш ап(1 Աւոջժօա օք Агтеша):" ТИе Е р /сН в ю л е ։. ор.

ո ւ , р. 176.44 Փաւստոս Բուգա նդ Պ ա տ մութիւե Հա յոց Գ . գլ. ԺԳ: Փավստոսի -շրջէին յաշխարհի.-նը պետբ Է

հասկանալ որպես .աննպւստակ ապրել.. *բարշ գալ», .թրն գալ»: Առավելճշգրիտ է թարգմանելԳնորգյսւ-

նը. .и блуждали без бога по стране. - этот упрямый народ армянской страны (Фавстос Бузанд. История

Армении, с. 28): Մսղխասյսւնցի թարգմանությունը հաջող չէ՝ «աշխարհում շրջում էին աոանց Աստծու

Հայոց աշխարհի այղ կամակոր ագգը. (1968). էջ 91: Գարսոյանի թարգմանությունը ուղղակի շփոթեցնող

է. .Հայոց երկրի տան կամակոր աղգը' աոանց Աստծու շրջում էր թագավորության մեջ. (..лЬе етиЬЬот

гасе оГ 1Ье Ьоиве օք 1 Ье А г т е т а п հոմ «апйегес! «սհօսւ Сое! Лгаи^Ь 1Ье геа!т,՛ - 7Ъе Ер ։с Н /х о п а , ор. с/г.,

р. 84):45 Հմմտ. Ьее Е. Оииег, "ЕгЬтс Ро1тса1 ВеЬауюг տ :Ье БоУ1е1 Սուօո,՜ /ои гпа! оГСопШ с։ Ո ռօԽ սօո . 1990.

34. по. 2 ()ипе). рр. 311-334.

138 ԵԱՐՄԵՆ Ա 0ՎԱ Զ9Ա Ն 2 0 0 5

բերված եյութը թույլ է տ ա փ ս կա տ ա րել ե ս մնկ ընդհանրացնող եզրակացու֊

ւե- Հա կա կա ն ինքնության աոաջին ե ա մենա կարծր շերտ երը կա նգնեցրել ե հե-

թ]^ւ ա յոսքէլ 9Ա1րոնեակաբար ա մրա ցրել են հա յոց լեզուն ե հա յկակա ն պետությունը,

հատկապես' վեՐ2ԻեԻս ԳԻեՎած ուժեՐ&: ^ա]Կա Կաև հստ ա կ ինքնությունն արդեն կա լվ ա ծ էր ստնվազն Հ . ա. 1-ին հազարամյակում: Ա վեփ ուշ հա յերի ձեոք բերած մշա

կութային երկու զերնվաճում, որոնք հա ճա խ են վկա յակոչվում որպ ես հայոց ինքնու

թյան հիմնաքարեր, այն է ' քրիստոնեության ընդունումը որպ ես պետա կան կրոն 301

թվականին ե հայկական այբուբենի ստ եղծումը 405 թվականին46՝ չափազանց ա ր դ ո ւ֊

հավետ միջոց էին խթանելու հա մա ր արդեն իսկ հիմնա վորա պ ես ազգայնական հա յ

կական քաղաքակրթության առաջխաղացումը:

46 Այսպես, «Ամերիկյան հսւնրագիտսւրան»-ը գրում է. թե'

«Քրիստոնեության ընդունումը օտարացրեց ե մեկուսացրեց Հայաստանը զրադաշտական Իրա

նից. աղանդավորական (իմա՛ ոչ-քւսդկեդոնական - Ա. Ա.) ուդու ընդունումը [451 թ.] միաժամանակ

օտարացրեց և մեկուսացրեց Հայաստանը Հոոմից և Բյուզանդիայից, հայկական այբուբենի հայտ

նադործումը կտրեց Հայաստանի աոանց այն էլ փխրուն մշակութային կապերը Արևմուտքի հետ

(անհիմն տեսակետ է - Ա Ա.). իսկ 4արդան Մամիկոնյանի նահատակությունը Հայաստանին տրա

մադրեց ազգային հերոս (կարծե՛ս, մինչ այդ հայերը ազգայիե հերոսներ չունեին - Ա.Ա.)՛ էլ ավելի

ուժեղացնելով հայերի մեկուսացվածության, իրենց վրա հույսեերը դնելու և էթնոցենտրիզմի զգա

ցումները; Այս բոլոր գործոնևերը միասին ևպաստեցիև ազգային ուժեղ ինքնագիտակցության զար

գացմանը՛ Արևմտյաև Եվրոպսւյում այդ երևույթի առաջացումից դարեր աոաջ» ( П е ЕпсусЬр& И а

Атеп 'свпа. 1тет-1 М ., N 6» Уогк: Атепсапа Согр., 1967, Уо1. 2, р. 332):

«Բրիտանական նոր հանրագիտարանդ նույնպես խոսում է հին և միջին դարերում «ուժգնապես

ինքնապաշտ հայ ժողովրդի... կատաղի անկախական ոգու, մասին՛ հանիրավի ավելացնելով, թե իբր

«հայկական ազգայնականությունը միջազգային դիվանագիտության հոգին հանում էր նոցնիսկ 19-րդ

դարում, ['а Вегсе1у те!ерепает տխոէ... [օք] Л е 5П֊оп81у ւոճւ^ժւա1ւտէւշ А г т е т а п реор!е;- "А гтетап

папопаН5ш п е к Ы тсегпаыопа! <Пр1отасу еуеп ւո 1Ье 19էհ сепшгу.՛ - ТИе глс^с/о/илЛа В гквп тса .

МзсгореЛа (ПйеетЬ е<1„ Уо1. 18, СЫса8о. 1984, рр. 1038, 1042): Այս վերջին գնահատականը իրականութ

յունը գլխիվայր շուո Է տվել: Իրականում, 19-րդ դարում ե հետագայում «միջազգային դիվանագիտութ

յունն. Էր անվերջ շահարկում հայերի ագգային-ագատագրական օրինական ձգտումները՛ բազմիցս խա

բելով և դավաճանելով հայ ժողովրդին: Մեծ տերությունների այդպիսի քադաքականություևը Հայոց Մեծ եղեոնի հիմնական պատճառներից Էր:

2 0 0 5 ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐԻ ՄԻՋՆԱԴԱՐՅԱՆ ՄԻ ... Ե 139

ԱՆԱՀԻՏ Մ Խ ԻՔ ԱՐՅԱՆ

ՀԱՐՍԱ՜եԵԿԱ՜Ն ՍՈՎՈՐՈՒՑԹ-ՆԵՐԻ ՄԻՋ՜ՆԱԴԱՐՑԱ՜Ն ՄԻՄԵԿ՜Ն ՌՒյԹ-ՑՄՆ ՇՈՒՐՋ

(1 4 -Ր Դ Դ Ա 1 'Ի Վ Ե Ր Ջ Ի - 15 -ՐԴ Դ Ա Ր Ի Ս Կ Զ Բ Ի Մ Ի Բ Ն Ա Գ Ր Ի Ն Ո Ր

Վ Ե Ր Ա Հ Ր Ա Տ Ա Ր Ա Կ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն )

Հարսանեկան ծեսի Ա ամուսնական սովորությունների մասին վկայություններ ենք

գտնում դեոևս V դարի հայ մատենագրության, ինչպես նաև ժողովրդական բանահյուսութ

յան մեջ. որտեղ պահպանվել են հեթանոսական շրջանում կատարվող արարողություննե

րի նկարագրության բանավոր նմուշներ:

Քրիստոնեության տարածումից հետո նախաքրիստոնեական ժամանակներից մեզ

հասած բոլոր տոներն ու ծեսերը դեոես ամուր հիմքեր ունեին, թեև ժամանակի ընթացքում

կրել են արտաքին որոշ փոփոխություններ: ժողովուրդը, սովորույթի ուժի համաձայն,

ավելի շատ ընդունում Ա կատարում էր նախնական այդ ծեսերը, քան պաշտոնական արա

րողությունները: Ա յս մասին Երվանդ Լալայանը գրում է. «Ծիսական կարգը նախնսւդար-

եան հասարակութեան մէջ օրէնքի ուժ է ունեցել... Հարսանեկան ծէսերին աւելի մեծ նշա-

նակութիւն են տալիս, քան պսակին, այնպէս որ երիտասարդներին աոանց հարսանեկան

ծէսերի չեն պսակում, ինչպէս այդ անում են ամուրիների ժամանակ, ե եթէ չհաս է լինում և

կամ հոգևոր իշխանութիւնը պսակի հրամանը տալիս մեծ գումար է պահանջում, կատա

րում են հարսանեկան ծէսերը և աոանց պսակի խորհուրդը կատարելու կենակցում»1:

Հայոց մեջ միջնադարում պսակը ավանդաբար կատարվում էր եկեղեցում: Ա յդ իսկ

պատճառով ամուսնական կարգերի, հեթանոսությունից անցած կրոնական ծեսերի ու սո

վորույթների մասին տեղեկություններ են պահպանվել Կանոնագրքերում ու Դատ աստ ա

նագրքերում (սկսած Սահակ Պարթևի սահմանած կանոններից մինչև Ներսես Շնորհալու.

Հովհաննես Օձնեցու, Մխիթար Դոշի, Սմբատ Սպարապետի, Դա վիթ Ա լա վկա որդու և

ուրիշների կանոնները):

Մ ի շարք կանոնական կարգերի հետ միասին Մաշտ ոց ծիսական ժողովածուներում

ներկայացվում է նաև պսակի կարգը, այսինքն' եկեղեցում կատարվող ամուսնական ծի

սական պաշտոնական արարողակարգը2:

վերջինս բաժանվում է մի քանի կանոնների,

ա. Կանոն նշան օրհնելու,

բ. Կանոն պսակի հանդերձ օրհնելոյ,

գ. Կանոն խաչփոխ աոնելոյ,

դ. Կանոն կուսի պսակ աոնելոյ,

1 Լա|ւսյեւսե Ե., Ծիսական կարցերր հայոց մ1.ջ, Ա. պրակ, Թփֆփս, 1913 р.. 1.յ> 5:2 Մեց հասած ամենավաղ ձեոագիր ւսորյոտներր 9-10-րո ո՚ւ՚ոերի Մաշտոցներն են' Մ Մ սեռ. р|ч| КИП ն

վենետիկի ծեո. թիվ 457:

140 ԵԱՆԱՀԻՏ ՄԻՓԹԱՐՅԱՆ 2 0 0 5

ե. Կա նոն օրհնութեսւն բա ժա կի հա րսա նեա ց.

զ Կանոն թ ա գ վերա ցուցա նելո յ.

Է. Կանոն երկրորդ պսակի. այսինքն' ամուսնութհան այրեաց֊:

14-րդ դար ի վերջից կամ 15-րդ դարի սկզբից մեզ Է հասել մի գրառում4, որը պահպան

վել Է Մ ա տ են ա դ ա րա ն ի թիվ 3937 ձեռագրում5: Ձեոագիրն ընդօրինակվել Է 1370 թվակա-

նին. սակայն ձեռագրի վերջին Էջերում (192բ-196բ) զետեղված այս նյութը մեկ այլ գրչի

կողմից ավելացվել Է հետագայում: Այն Ա' ազգագրական, ե' եկեղեցակրոնական ուշա

գրավ ու կարևոր մի՝ նյութ Է՝ հարսանեկան ծիսական սովորույթների ժողովրդական և

պսակի խորհրդի եկեղեցական նկարագրությունների ու մեկնաբանությունների մի ամբող

ջություն: Հեղինակը (գրի՞չը) ծեսը ներկայացրել Է այնպես, ինչպես այն կատարել Է ժողո

վուրդը. Ա մեկնաբանել Է եկեղեցական-քրիստոնեական տեսանկյունից:

Ձեռագրում զետեղված այս հետաքրքիր բնագրի որոշ հատվածներ աոաջին անգամ

1956 թ. հրատարակել Է Վարդ Բդոյսւնը6: Բդոյանից աոաջ, 1889 թվականին, այն, բնա

գրային չնչին տարբերություններով, Մխիթարյան հայրերից մեկի կողմից «Բազմավե

պում» հրատարակվել Էր «Նախկին ազգային սովորութիւնք հարսանեաց. վերնաւյրով7:

Բնագիրը թվագրվել Է հայկական Ո-ԾԹ (1610 թ.), իսկ ձեոագրային նյութի հեղինակը են

թադրաբար համարվել Է Գրիգոր Տաթևացին կամ նրա ժամանակակիցներից մեկը:

«ԲազմավԷպում» ոչ մի հիշատակություն չկա Վենետիկի մատենադարանում պահվող

այդ ձեռագրի թվի մասին, ուստի նյութի վերաբերյալ մեր որոնումները ոչինչ չտվեցին:

Մենք կարող ենք միայն ստույգ ասել, որ երկու հեղինակներն էլ, խոսելով նույն ձեռագրա

կան նյութի մասին, այն հրատարակել են հատվածաբար: Զարմանալիորեն երկուսն էլ

անտեսել և ոչ կարևոր են համարել ձեռագրում եղած հարսանեկան ծիսական սովորութ

յունների միջնադարյան հեղինակային մեկնությունները:

Ձեռագրական այս նյութը կարելի է համարել հարսանեկան ծիսական սովորույթների

միջնադարյան մեկնաբւսնություններից մեկը' կատարված ժողովրդական հենքի վրա, որն

արտացոլում է միջնադարում կատարվող հարսանեկան ծիսական սովորույթները:

Ստորև հրատարակում ենք բնագիրն ամբողջությամբ (Մ Մ ձեռ. թիվ 3937, թերթեր'

192բ-196բ)8: Բնագրում հանդիպող նշաններն են' /// - անընթեռնելի կամ ջնջված տառը

կամ բառը9, [ ] - վերականգնված տառը կամ բառը, // - նոր էջի սկիզբ:

3 Տես 1Гш;ц1пу, Վևևևցփկ, ՛ի վսւևս Սրրոյե Ղատսրու, Օ Մ Զ (1X31):4 ժամւսեակացրակաե այս ճ;*|րտոււՈւևրր կատւսրե| եե|) Մսւտեեաոարանի ցիտսւ?խատոոե1ւր Գ. Տեր-Վար-

Ոաեյաեի և Ա. Ղացւսրոսյաեի օգնությամբ, որի համար հայտնում Ս1տ մեր խորիե ?եորհակս]|ություեր:

5 ժողովածու: 1370 р.: Գքփ>' Ստեփաեեոս: Թերթ' 196: Նխթ՜Թուղթ: Մնծաթխե' 16x13: ԳքութխեԴրկսխե:

Գիր՜ ՐՈ|ոո4իր: Տող'21: Պահպանակ'մսւգաղւսթ 2. ուղղագիծ երկաթացիր, Աւետարւսե: «խատակսւրաե ցր5ու- թեաե<1ամւսեակի'34ա. 46սւ, Ա8սւ. 169ր:

6 Բղոյան Վ., Հւսրսւսեեկաե ծեսերի ա սովորույթեևրի նկարագիր'գրանցված 14-րղ դարում: Բաերեր Մա- տնևւաւարաեի. Երևան, թիվ 3, 1956 р.. |.յ> 53:

7 «ԲացմավԱց». հտ. հւէ, 18Н9 р.. Վևեետիկ, !.? 232:

* Զեասգիրր թերի |„ վերջից րեկւսծ եե թերթեր:

4 Ձեռագրի վերջիս թերթերի եցրերր մաշված ա պատռված եև, այղ իսկ պատճառով աերեթեոևև|ի եե:

2 0 0 5 ՀԱՐՍԱ ՆԵԿԱ Ն ՍՈվՈՐՈԻՕԹՆԵՐԻ Մ ԻԶՆԱ ԴԱ ՐՑԱ Ն ՄԻ ... է? 141

1ՎԱՍՆ ՊՍԱ Կ Ի |

Զի խորհուրւյջ ասին, որ վեր երևոյթ երեի կերպարանք ինչ. բայց ունի ծածուկ ինչ յին-

քեան, զորաւրինակ՜ ի գիշերի շսոշափեսցէ ոք զանսււթ ինչ, որ ունի թւսնձրութխն ինչ.

բայց զորաւրինակ նորին. աներեոյթ է ի նմանէ:

Ա յսպէս Ա խորհուրդք եկեղեցոյ խորհուրդ կոչին, զի ունին ինչ ի Յևոյ մարմնական,

բայց ունի ծածուկ բազում ինչ. զոր ասէ սաաքեւսլս:

Դարձեսղ. զի ստեղծումն, որ արարն յԱստուծոյ ունէր երիս խորհուրդս: Նախ ' զի բսւ-

նականաց սկսաւ, այսինքն' ի հրեշտակաց, Ա ի բանականն աւարւոեաց, այսինքն' ի մարդն,

զի ոչ էր կաւոարեալ գործն Աստուծոյ, եթէ ոչ էր եղեալ մարդն: Երկրորդ' զի խորհրդեամբ

ի մարդոյս բնութէնէ կամեցաւ զարժանաւորս Իւր ընտրել, զորօրինակ' եթէ ոք ծաո տնկէ,

ե այն վասն պտդոյ է, թէպէտ ոմն տերև է ե ճուխք Ա ծաղիկ, սակայն կերակրելին պտուղն

է: Սոյնպէս' թէԱ բազում անհատք ծնան յԱդամայ, այլ Աստուած զարժանաւորս Իւր ժողո-

վեաց յըշտեմարանս Իւր, ըստ' ժողովեաց զցորեանն յըշտեմարանն Ա զ(յ)արդն այրեսցես

(Հմմտ. Մատթ. Գ 12, Ղուկ. Գ 17): Երրորդ’ զի կամէր Աստուած ի յարարած բնութէնէս ի

յիւր էութիւնն միացուցանել յաւիտենականն, զոր յետ ժամանակաց եկն ե էա ո մարմին:

Զայս ասէ աոաքեալն խորհուրդն, որ ծածկեալ էր յազգաց ե. յամենայնից, յայտնեցսո և

եկեղեցի, զորոյ զնմանութիւնն ցուցանէ խորհուրդ պսակին ի փեսայն և ի հարսն:

Դա րձեա լ. Քրիստ ոս ունէր կերպ նմանութեան' նախքան զմարդանալն ե ի ժամանակ

մարդեղութեանն Ա ի խաչին և յետ յարութեանն. զորոյ զկերպատրութիւնն մարմնաւոր փե-

սայն ցուցանէ: Զ ի երևի արարւսծովքս իմացեւպ տեսաՕի (Հոոմ. Ա . 20), որպէս ասէ աոա-

քեալն, զորս տեսեալն ելի ի բնութենէ աոաքելոյս, որ ասէ խորհուրդն: Ա յսպ էս ե գերիս

զաոսւջին խորհուրդն ունին կատւսրեալ ինջեւսն մարդն, զի ի բա//նականաց սկսանի խոր

հուրդ պսակին և ի բանականն կատարի, որ է Որդին: վա սն որոյ. եթէ ոք ամուլ իցէ. ոչ

աոնէ կատարեալ զբանն Աստուծոյ, ոչ տայ հրաման ամուսնութեան, զի զցանկութիւն

ախտին միայն հանէ և ոչ կատարեալ աւրհնութիւնն Աստուծոյ. որ ասէ. ԱՏեցէ՚ք և բազ-

մա սցէ՚ք (Ծն. Ա . 22. 28): Նմանապէս և զարժանաւորսն Քրիստ ոսի յաուսջ բերէ սուրբ

ամուսնութիւնն, որպէս զՑովհաննէս ե զՍամուէլ և զայլն ամենայն: Իսկ պոոնիկն շուն կո

չի, զի չկատարէ զխորհուրդն Աստուծոյ, որ աո արժանաւորսն Իւր ունի: վա սն որոյ ե ար-

տաքոյ բարեացն Աստուծոյ տանջի ի դրունս դժոխաց: Նմին նման' յԱստուած միացուցա-

նէ խորհուրդ պսակին, յորժամ սուրբ անկողնով կացեալ ե բարէպէս զաւակ ծնեալ: Հա րս

նանան Քրիստ ոսի հոգով ե ի կատարածի միանայ ընդ փեսային հարսնացեալ եկեղեցի:

վա սն որոյ ասէ աոաքեալ խորհուրդն ըստ նմին աւրինակի. Եւ ունի փեսայն ել ե մուտ:

Ըստ շարադրութեանն. որ նախքան զմարդանալ բանին, զորս տեսցուք, թէպէտ ե ոմանց

անդէպ թուի, բայց ոչ աոաքելպն Պաւղոսի, որ ասէ. Խ որհուրդս այս մեծ է (Եփ ես. Ե. 32):

Ե 'ւ ի ժամ խաչին, ե'ւ յետ յարութեանն, զոր կարգատրաբար յայտնի արասցուք, զի յայտնի

լիցի բան աոաքելոյն, որ ասէ խորհուրդս այս. Ես եմ ի Քրիստ ոսն յեկեղեցխ

Արդ՝ նախ սովորութիւն է ազգաց' փեսային խնդրել հարսն և կրկին կերպիւ ընտրեն,

նախ' ի յիւրեանց հաւատոյն' թէ հայ քրիստոնեայ է ե թէ այլ քրիստոնեայք, ե ապա ի մէջ

142 ԾԱՆԱՀԻՏ ՄԽԻԹԱՐՑԱՆ 2 0 0 5

նոցա յընտիր և պատուակսւն ազգէ մեծատանց և յազատաց. զի գոն աղքատ Ա գոեհիկ

" ԱԱյսպէս Ա բանն Աստուած ընտրեաց զմարմինն Իւր. զի ի յամենայն ստհղծուածոցս ի

մարդուս էստ մարմին, որ էո ազգական նմա բանականութեամբն: Ե ւ ապա ի մէջ մարդպս

ի զաւակէն Աբրահամու բոտն հարկանէ: Ասէ աոաքեալն. Եւ ոչ յայչ զարմէ. վասԸ որոյ և

որք ընտրենՕ զխնսւմին իւր: Այնպես ընտրեսցհն. զի հղիցին ըստ նմանութեանն Աբրա

համու. զոր Աստուած ետես. ընտրհաց Ա հաւան եղԱ նմա: Զի երիս բարութիւնս գոյր կա֊

տարեալ ի յԱբրահամ: Նախ' զի հաւատոց յԱստուած կատարհլապէս մինչև համարեցաւ

նմա յարդւսրութիւն: Բ (2-բդ)' ողորմած Էր. յայտ Է, զի ա ո կաղնեաւՕ Մամբրէին ընդ խո

րանն. որ Էր ի վերայ չոր ///: Գ (3-րդ)' զի ոչ երբէք ւինի ը<1թեր//ցեալ. թէ խաոնակեցաւ եր

բեք Աբրւսհամ յաւտար անկողին, այլ միայն յամուսին իւր:

Այսպէս թէ ընտրեսցեն քրիստոնեայքն' զհաւատովն և զողորմածն Ա սրբեալ ամուսնու-

թեամբն ընտրեսցեն, զի եղիցին նման բարձրելոյն, որ աո Աբրահամ: Ե ւ տե'ս, զի ազգւս-

կանքն ընտրեն և ոչ փեսայն, որպէս Ա հայրն Աստուած ի Հին աւրէնսն ե ոչ բանին անձնա-

ւորութիւնն:Երկրորդ, սովորութիւն է՝ զի յետ ընտրութեանն երթեսղ խաւսին և տան թաս զինի ի

հայր Ա ի մայր հարսինն ե կամ ի համանմանս նոցին:

Տայս արար Աստուած, զի ընդ խաւսելն Աբրահամու և ընղ որղոց նորին հասսնու-

թեամբ աւրինացն ետ Աստուած զԲ (2) պնակ' ի տոն Մովսիսի և Ահարոնի, որք ծնողք էին

բանիւ ժողովրդեանն, զի որպէս գինի ուրախ աոնէ զմարմին ե Բանն Աստուծոյ զհոգին

մխիթարէս Ա ապա յետ նորա ի մարգարէսն. որք հոգացողք էին հարսին բնութենէս ի

բնակութիւն բանին Աստուծոյ: Որպէս ասէ աոաքեալ. Խսւաեցեւպ զձեզ, իբրև զ կոյս մի,

Սուրբ Փեսային Քրիստ ոսի: վասն որոյ և խօսեցողքն պարտին լինել քահանայք. որք են

յԱստուածակոյս կողմանէ և ասողքն հեզք, որպիսին' զՄովսէս: Զ ի ք>եզ է ծւսոայՈ Ի մ Մ ով

սէս (տե՛ս Թուոց Ժ Բ 3), ասէ:

Երրորդ սովորութիւն է' յամենայն տաւնի ե տարեկանաց գնալ ի տուն հարսինն' ընծա-

յիւք ե կերակրովք:

Զայս արար Աստուած ի յաւրէն յայնմանէ, որ հաճեցաւ յԱբրահամն Ա ի Մովսէս յամե

նայն ղարու Ա ի ժամանակի աոաքէր մարգարէս բանիւ և մարգարէութեամբ, նշանօք ե.

արուեստիւք: վա սն որոյ Ա եկեալքն ի տուն հարսինն, պարտին նմանիլ մարգարէիցն, զի

կարասցեն տ[ալ) ե. հաշտեցուցանել զաւտար ազգիսն ա ո փեսայն:

Չորրորդ սովորութիւն է' գնալ քահանայիցս ե տանել նշան' Ա այն մատանի կամ

ապարանջան կամ գինդ որ ետ պատրումն, և կնիք աո հարսն ե ի կամս նորա, մինչ զի այլ ոչ գոյ հնար' քակել նոցա ի միմեանց:

Զայս արար Աստուած, զի աոաքեց զԳա բրիէլ, որ եբեր նշան կուսին զաւետիսն Ա զՀո-

գին Սուրբ Ա զզօրութիւն բարձրելոյն, որպէս ասէ յԱւետւսրանի անտ: Զի աւետիսն էր

յունկն կուսին' // իբրև զգինդ և Հոգին Սուրբ' իբր զմատանի ի մատունսն, զի էր մարմնա-

ցուցանող Բանին Աստուծոյ ե որպէս մատամբ ներգործէր: վա սն որոյ և Տէրն մատանին

ասէր հոգոյն, իսկ զօրութիւն բարձրելոյն' իբրև զապարանջան' լայն և հաստատ' զգործ ե

զկնիկ կուսութեանն' պահեալ ի ծնունդն ե յետ նորին: վա սն որոյ կանոնեցաւ յեկեղեցի

2 0 0 5 ՀԱՐՍԱՆԵԿԱՆ ՍՈՎ.ՈՐՈԻՑԹՆԵՐԻ Մ ԻՋՆԱ ԴԱ ՐՅԱ Ն ՄԻ ... Ե 143

նշանեսղն, իբրև զպսակեսւլ լինել անքւսկելի, զի որպէս յետ միաւորութեան բանին ի մար

մինն յարգանդ կուսին, այլ ոչ քակեցսո: Այսպէս նոր նշւսնեսցին, ւսնքակելի մնասցեն:

Հինգերորդ' զի յետ նշանացն սովորութիւն է ' աոնել պատրաստութիւն հարսանեացն և

տալ զաւժիտսն հաց և միս (ե| գինի Ա այլ ոչինչ, զի աւելի ինչ խնդրելն յանաւրինացն է:

Զա յս արար Քրիստ ոս, զի ետ ժողովրդեանն հաց և ձուկն ե զայս կրկին անգամ յանա-

պատին, նա թէ' զսքանչելիսն ամենայն, որ ի յաչսն Ա ի յւսկանջսն Ա ի ձեոսն և ի բոլոր

մարմինն, նա թէ' զարիւն Իւր ըմբելի ե զմարմինն հաց ետ. որ կեանս տւպ աշխարհի:

Իսկ արդ' այսոքիկ լինին նախքան զհարսանիսն, որպէս և խորհուրդն կսւտարեցաւ ի

Քրիստ ոս նախքան զխաչելութիւն մարմնացեալ Բանին:

Իսկ վեցերորդն, կատարի սովորութիւն ի ժամանակ հարսանեացն, որպէս ե. Քրիստ ոս

ի ժամ խաչելութեանն: Ե ւ զի յերեկոյին ժամուն աոնեն հալուէս Դ (4) գունով' կարմիր ե դե

ղին, կանաչ Ա սպիտակ: Ե ւ զհանդերձն փեսային Ա հարսին, ի վերայ եդեալ, տանին նախ ի

տուն հարսինն: Բայց զհարսինն զամենայն ինչ մերկացուցանեն ի նմանէ Ա ապա զնորն

զգեցուցանեն, իսկ փեսային ոչ հանեն, այլ ի վերայ հնոյն զնորն զգեցուցանեն:

՚ Ա յսպէս արար Ա Բանն Աստուած, զի ի ժամ խաչին ետ զԱւետարանն' իբր զքաղցր

մեղր: Որպէս ա սէ մարգարէն. Քւսղցր են ի քիմս իմ բանք Ք ո , որպ էս զմեղբ բե/րա ն/

(Սաղմ. Ճ Ժ Ը . 103): Եւ զայն խաոնեալ հալուէ, յիւղոյ ե յալերէ, որ նշանակէ. իւղն' զվար-

դապետաց բանն Ա- ալէրն' զբան իմաստութիւն իմաստնոցն, զի երբ խաոնին սոքա, ապա

անուշանան իբրև զհալուէս ի կոկորդս հաւատացելոց: // Իսկ որակ հալուէիցն. կարմիրն

նշանակէ զՄա[տ|թէոս, զի զմարդկութիւնսն պատմէ, որ է կարմիր' ըստ Երգոյն, իսկ դե

ղինն' զՄարկոս, զի աոիւծակերպ [աոա]ջի յասել Աւետարանին Իւրոյ, իսկ կանաչ' Ղու-

կաս. որ ունի զհերկս եզանց. ի կանաչէ յւսոաջ եկեալ, իսկ սպիտակն' զՕովհաննէս, զի

զանեղ բնութիւնն և պարտէզն քարոզէ, զաստուածութիւնն, որ է սպիտակ:

Իսկ ի մարդկանէ ընկալաւ զ Դ (4) աոաքինութիւնն' խոհեմութիւնն և զողշախոհութիւնն,

զարիութիւնն Ա զարդարութիւնն: Զի սպիտակութիւնն նշանակէ զխոհեմութիւնն, որ է

իմաստութիւնն, իսկ կանաչութիւնն' զողջախոհութիւնն, զի ծննդկան է, իսկ դեղինն' զարի

ութիւնն, զի աստուածասէր է ցամաք մարմինն' ըստ Փիլոնի: Իսկ կարմրութիւնն' զւսրդա-

րութիւնն նշանակէ, զի կշոէ փոխանակ արեանն Քրիստոսի, զիւր արեանն հեղումն: Զայս

արդարութէնէ ասէր աոաքեալն. ԼՕում զպակասութիւն չա րչարանացն Քրիստ ոսի ի

մարմնի իմում(Կոդ. Ա . 24):

Իսկ զի զհարսին զհանդերձսն ամենայն հանեն, զի ոչինչ գոյր ի բնութիւն մարդկային

պատւութեան, ընդ որում՞ Հայրն երկնաւոր զանաոակ որդին ասէ. Վաղվաղակի հա նէ՚ք

զպատմուճանն աոաջին, Ոագուցէ՜ք դմա, որ Է անմեղութիւնն աոաշին, որ ի դրախտին և

մատանի ծծոս ՚զգործս աոաքինութեան ե կաւշիկ յոտ ս (Ղուկ. 15. 22)' զմեոելոտի ի գոր-

ծոցն զարդարանս: Եւ զի ի յոտսն, որ Է վերշին մասն, այսինքն' ի դուոն մահու անյայտ ա ռ

նել զմեղսն, որպէս ե. կօշիկ զոտսն: Իսկ զփեսային ոչ հանեն, նշանակէ' զի յԱստուած

ոչինչ ապականութիւն ոչ զոյր, ա յլ ամենայն ինչ Նորա սուրբ է, այլ զի մարդկային բնու

թիւն սգեցաւ: Որպէս ասէ մարգարէն. Տէր թագաւորեաց զվայէղչութխն զգեցաւ (Սաղմ.

Ղ Բ . 1): վա սն այնորիկ ոչ հանեն ի փեսայէն ինչ: Իսկ երեկոյն նշանակէ զվերշին դարն, յո-

րում եկն Բանն Աստուած աոնուլ մարմին և տալ զաւրէնս Իւր ի մեզ: Իսկ զի ի ձեոն քահա-

ԱՆԱՀԻՏ ՄԽԻԹԱՐՅԱՆ 2 0 0 5

ն ւհնէւ աա. զի միջնորդութեւսմբ մարգարէիցն և աուսքհլոցն տուան օրէնքն. զորպ

նշսւնակութիւնն ունի մին քահանան հարսինն և մին' փեսային:իսկ եւթներորդ. զի Ի հարսանեացն հրսւփրակ աոաքին ի տուն հարսին տալ աւե-

ահս գալոյ հաոսանեացն. զոր գեղջուկքն աղուէս կոչեն վասն թաքնաբար գւպոյն:

Զորու նշ՚անակութիւնն Յ ո վ հ ա ն ն էս Ակրտիչն է. ըստ որում ա ս է ր ինքն, որ ունի հա րսն

նաև փեսայ. իսկ // բարեկամ փեսային նմա ուրախութեամբն ուրախ լինի վ ա ս ն ձայնի փե

սայի. զի ետ աւետիս յաշխարհի գայ զաւրագոյն. քան զիս. որում չեմ արժանի զիւրացն

կօշկաց լուծ: Իսկ ի դժոխս ետ աւետիս ոդոցն զգւպն Աիածնին ե զազատիլ նոցին. որոյ

պարգևք ընկալեալ զմարգարէսն զինք. նախ գուշակեցին վա սն բանին, և ապտակս ա ծա ւ

Ա դա մւսյ ի սատանայէ. զի ոչ եղև գիտակ տնաւրէնութեէսն բանին' ըստ աոաըելոյ: Զի թէ

էր ծանուցեալ ոչ արդեք. զի Տէբն փաոաց ի խաչ հա նէի: .

Ութերորդ, զի սովորութիւն է ' զի մին չև ի ժ ա մ ա ն ա կ պ սա կին գա լ և ա ոնուլ և ո ւտ ե լ է

մերձա ւորա ց փ եսա յին ի տ ա ն հա րսին , ի սկ յետ պ սա կ ին ' ա յլ ոչ:

Զայս արար Տէր մեր. զի մինչչև էր խաչեալ ի յաշխարհի ընդ մարդկան շրջէր, ընդ նո-

սին ուտէր և ննջէր. խաւսէր և վարդապետէր և զսքանչելիսն կատարէր, իսկ յորժամ յար-

եան ի մեռելոց, այլ ոչ եիևեցաւ ժոդովրդեանն և ոչ եկէր ընդ նոսա, զի կատարացն տնւսւ-

րէնութիւնք մարդեղութեսւն Նորին և ծանաւթացան հաւատով Նորա . մանաւանդ թեզ փո

խանորդ Իւր թոդեսւլ, ըստ որում ասէր. Մեծամեծ ևս քա ն զնոյն զործիցէք, զի Ես աո Հա յր

երթամ (Ցովհ. Ժ Դ 12):Իսկ իններորդ, սովորութիւն է ' տանել ի դուոն եկեդեցոյն բազում երգաւք և նուագարա-

նաւք, ծնծդայիւք և քնարիւք և երիվարաւք:

Զայսպիսի նշանակութիւն ի ծննդեանն Քրիստոսի հրեշտակք գովեցին' «Փաոք ի բար-

ձունս» երգելով և ի գալն յԵրուսադէմ յովանկաւ: Բազում ժոդովուրդք տարածանէին զհան-

դարձս և ճօճանակէին մանկունքն և գովէին մինչև եմուտ ի տաճարն, եթէ քարինքն աղա

ղակեցին (Դ,»ոկ- Ժ Թ 41):

Իսկ իններորդ10, սովորութիւն է ' ի դրան եկեղեցոյն զինահարել նախ մայրն ի փեսայն

և ապա քահանայն զհարսն ի փեսայն և ապա անդրադարձեալ և երկոքեանն յանձն աո-

նուն: Զայսոսիկ նշանակեաց Պետրոս յասելն. Տէ'ր, անաւասիկ մեք թողաք զամենայն և

եկաք զկնի Ք ո (Մւսրկ. ժ . 28): Արդ' զինչ լինելոց է մեզ, զոր յանձն էաո, որն դուք որ թո

ղիք և եկիք զկնի իմ, հարիւրապատիկ տամ աստ և հանդերձելումն: Իսկ յանձն աոնուլ

մարդոյս նշանակէ որդոցն որոտման ասելն: Կարող եմք զբաժակն ըմբել և զմկրտութիւնն

մկրտել: Իսկ զի մայրն և // յանձնէ զհարսն, այս ասելն է. Մա ոա ն զինի ոչ ունեմք վասն

հարսանեացն (Ցովհ. Բ 3), որում պատասխանէր. Չի կայ ի մ և ք ո ՝ կին քո, չև է հասեաւ ժա

մանակ /)</(Յովհ. Բ4):

Իսկ տասներորդ, սովորութիւն է ' զի նարաւտ ոլորեալ' կարմիր ընդ բանբակի խաո-

նեալ և երեկ կղի շարամանեալ. մի կուղն կարմիրովն խաոն և երկուսն' անխառն, միայն

բանբակ, զոր մանեն փեսեղբայրն և քահանայն, հարսին քոյրն և քահանան և նովաւ կապեն զխաչն ի պարանոցն փեսային:

10 Ձեռագրում ցրխր խախտե| I. համարակա|մւսե հե|ւթակաեուբյաեր'կրկՍԱ|ու| ինեերորղր: Մեեր ե1ւրկւսյւսց- 1ւում ևե|յ այեսլևս. իե(ս|ևս րեսպրում I.:

• 2005 Հ Ա Ր Ս Ա Ն Ե Կ Ա Ն Ս Ո վ Ո Ր Ո Ի Ց Թ Ն Ե Ր Ի Մ Ի Ջ Ն Ա Դ Ա Ր Յ Ա Ն Մ Ի ... Ե 145՜4 _______________

Այս զդւսւանութիւն Սուրբ Երրորդութեսւնն նշանակէ, յորոց մի անձն միսսորել ընդ

մարմին, զոր նշանակէ կարմիրն, իսկ երկուսն, աոանց կւսրմրոյ' զՀայր և զՀոգին: Ե ւ այն

միատրեալ մի բնութիւն' երրորդական անձնսոորութիւն' անխառն ե անբաժան, զոր ի ձեոն

խաչին կախուիմք հսսաստվ ի պարանոցն Աստուծոյ, այսինքն' աոաքելոցն աւրինօքն ե ի

վերայ լանջաց նորա կամք հանսւպազ[աւր) ի վերայ ժողովրդեան Նորա , իսկ /// նեն, այ

սինքն' ուսուցանեն զայս /// նոր օրինացն և փեսեղբայրն' դասք հեթանոսսւցն /// ե. ժողո

վուրդ' հին աւրինացն ///:

Յովհաննէս Մկրտիչն նշանակէր, որ վկայէր. Սա է, վասն որոյ ես նա ///'էի առջի իմ

եդև Քրիստ ոս (Ցովհ. Ա . 30): Այսոքիկ նշանակեն զփեսայութիւնն Քրիստոսի, որ ի ժամ խաչելութեանն:

Իսկ մետասաներորդ. սովորութիւն է' զի արտաքոյ եկեղեցոյն յանձնեն ե ի մէջ եկեղեց

ուն պսւսկեն ե արտաքոյ եկեղեցոյն աոնեն զզործ ամուսնութեան:

Եւ այսոքիկ նշանակեն, զի արտաքոյ դրախտին ստեղծաւ մարդն կնաւն ե ի դրախտին

պսակեցսո: Ասա ց. Եղ ի ցին երկոքեանն ի մարմին մի (Մատթ. Ժ Թ . 5): Եւ ի դրախտէն ել-

եալ, ապա ամուսնացան: վա սն որոյ ե թէպէտ յեկեղեցին պսակին, այլ ոչ ամուսնանան,

զի Հսյս անարգւսնւսց գործ է, որ ոչ վայե] է դրախտին նոցա, զի մարդ ի պատուի էր և ոչ

իմացաւ Ա այն:

Իսկ երկոտասաներորդ. սովորութիւն է' պատարագաւ պսակել. ժամամտաւ Ա ամե

նայն. որ ինչ պատարագին կարգն, զի Քրիստ ոս աւրինակել է: Ըստ աոաքելոյս, վասն

որոյ ինչ ճշմարտութիւնն է, զայն աւրինակին յայտնի աոնիք:

Իսկ երեքտասաներորդ. սովորութիւն է' պսակ անուանել և պսակ դնել ի գլուխ փեսա

յին ե հարսինն:

Ա յս այն է, որ ի յերգսն պատմի: Տեսէ՞ք զՍողոմոն արքայն, որ պսակեց մայր իւր յաւուր

փեսայութեան, որ է խաչին // փուշ պսակն, որ եղին ազգականք մատ նորա ի ժամ չարչա-

րանացն: Ե ւ զի թագաւոր էր Քրիստ ոս, զոր արժանապէս պսակեցին, իբր նախատինս

դնելով և զայս. որ նմա ի նախատինս եդաւ: Մ եք ճշմարտապէս ստուգեմք ի ձեոն աւրինա-

կիս' զնա թագաւոր ե տէր կարդալով:

Իսկ չորեքտասաներորդ. սովորութիւն է' սպիտակ հանդերձ փեսային սգեցուցանել և

խաչ գաւտի կապել կարմիր' յետոյ և աոաջի, մանաւանդ, զի յետ ընթերցմանն աւրհնել և

զայն ըմբել տալ. զկէսն հարսինն և զկէսն փեսային:

Սպիտակ հանդերձն զկուսութիւն փեսային ցուցանէ, որ կացեալ է ի ժամ փեսայութեանն,

իսկ խաչկապն' իբր թէ խաչելոյն զօրութեամբն պահեցաւ, զի աոանց իմ ոչինչ կարէք ա ռ

նել: Իսկ բաժակն հաւասարապէս ըմբելն' զչարչարանսն օրինացն Քրիստոսի միապէս

յանձին անել, զի է Քրիստ ոս Ցիսուս ե ո 'չ արու Ա ո'չ էք: Զ ի ամենեքեան դուք մի էք՝ ի

Քրիստ ոս Ցիսուս (տե՞ս Դա ղ. Գ 26), ասէ առաքեալ:

Իսկ հնգետասաներորդ. զի սուր է քարշեալ յաջմէ և յահեկէ ի հանելն յեկեղեցոյն: Զի

հրամայեաց Աստուած բոցեղէն սրոյ շուրջանակի պահել զճանապարհս ծաոոյն կենաց՝ ի

հանելն զԱդամ (հմմտ. Ծննդ. Գ 24):

Իսկ վեշտասաներորդ' զի նստին յաստիճան եկեղեցոյն ե ամենեքեան պար աոեալ

երկրպագեն' թագաւոր զնա կարդալով: Զորոյ գերազանցութիւնն զՔրիստոսի պատմէ

146 ԵԱՆԱՀԻՏ Մ|սԻԹԱՐ8ԱՆ 2 0 0 5

մարգարէն. որպէս փեսա], զի ելանէ յաոագաստէ և ցնծան, զորօրինակն' տեսաք էղես[ցի]

աոագաստէ եկեղեցու և ի կարօտութենէ նորին երկրպագեմք օրինակի նորին, այլև ելնելն

նորա յեկեղեցոյն. օրինակ է գալստեան [յեր]կնից: Ցորժամ միանա] ընդ փեսային, որում

ամենայն լ[հ]զու խոստովան լիցի, թէ Տէր է Ցիսուս ի փաոս Ասաուծոյ Հօր:

իսկ եւթնևտասաներորդ. սովորութիւն է' այլ ոչ դաոնալ ի տուն հարսին, այլ երթան ի

տ[ուն] հօրն փեսային:Զի Քրիստոս [մին]չԱ ի ժամ խսւչելութեանն յաշխարհի, իսկ յորժամ///ի խւսչին. աոեալ

զբ /// մարդոյն, համբարձաւ ի սեպհւս[կ]ան տուն Հօրն' յերկինս. ապա անիմաստ է այլ

դաոնալ ի տուն հարսին:Ութևտւսսաներորդ. սովորութիւն է' ի տեղի բարձր նստ[ել] ///. որ ակներև /// տեսանի ///

//ըմ[պ]ել մինչև յերեկոյ, իսկ երեկոյն աոսւշի իւրոցն ուտել սակաւ ինչ: վա սն զի Քրիստոս

ի ժամ խաչին պարզեալ էր ձեոօք և ոչ ջուր անգամ ետուն նմա. զի ասէր' Ծարաւ ծւ/(տե'ս

Յովհ. Ժ Թ . 28.): Ա յլև յետ յարութեանն ի տուընշեան անխ/// աբար կայր, իսկ երեկոյն

որսքն փակելովք ասէր. Մ ի ՞թէ ուԸիք ինչ ուսւէղոյ /// նմա ճկա ն խոր ով ել ոյ մասն (Յովհ.

ԻԱ. 5.): Ապա ուրեմն՝ անմտութիւն է փե[սայ]ին աոաջի ժողովրդեանն ուսվել ինչ]:

Իննևտասաներորդ. զի եւթն /// հարսանեանց որչափ նստի փեսայն յաոագաստն' ման

կունք նախատի նս տան հարսնքուերն:

Որ նշանակէր' զ նախատինք հրէ[այ] ժողովրդեանն. որ քոյր էր հ[ե|թանոսաց հարսին,

զի նա [էր] հարսն Քրիստոսի և արտաքսեցաւ /// յԱստուծոյ աչացն ելին, ասէ աոաքեալ.

///մարդկան ատելի եղեն:

Քսաներորդ, զի յետ եւթն աւուր /// պսակն և ապա հրսվմւսն տար' յԸ . (8) աւուրն! /// կա-

տարելութիւն ընտրեալքն ի բնութենէս, իբրև զմի հարսն արժանաւորեալք մտանեն յաոա-

գաստն, ըստ այնմ' եկն փեսայն և պատրաստութիւնքն մտին ի հարսսւնիսն, և փակեցաւ

դուոն:

Իսկ զի ճանապարհին կամ յայլ գեղոյ կամ ի միատունն հալածեն, և կալնուն զկիրճս

ճանապարհաց և խնդրեն ինչս և ոչ թողուն, մինչև աոնուն:

Եւ այս թերևս զերեց որդոյն ունի զհակաոակութիւն, որ լուեալ զձայն պարուցն ուրա-

խութեան անառակին, հարցանէ. Ո ՞վ Է սա թացատր փառաց (Սաղմ. Ի Դ 9) և թ է ող մի եր֊

բէք ոչ եւոու զիս{Ղուկ- Ժ Ե . 29.): Այսոքիկ և այլ բազում, որ օրինակ է Քրիստոսի և եկեղե-

ցոյ աո մարմնաւոր փեսայս, վասն որոյ խորհուրդս այսմ է: Դա րձեա լ մեծ լսես, մի' այսպէս

իմասցիս, թէ պսակ մարդոյս մեծ է, քան զՔրիստոս, իբր թէ հազիւ աւրինակի Քրիստ ոս ի

սոսա, այլ մեծանալով զայն, ասէ, թէ ոչ անասնական իմն է այս գործ պսակիս, այլ մեծ

իմն է, զի ի Քրիստոս աւրինակի և յեկեղեցիս, իսկ զաւրինակ սիրոյ ասես....:

Լ 2 0 0 5 ԵԿԵԴ.ԵՏՈԻ ԴԵՐԸ ՀԱ6ԿԱԿԱՆ ԴԵԿՈՐԱՏԻՎ ԿԻՐԱ Ռ Ա ԿԱ Ն - Ե 147

Մ 1 'Ս Ա Կ Ս. Ս Ա Ր Գ Մ Ձ Ա Ն

ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԳԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴԵԿՈՐԱՏԻՎ ԿԻՐԱՌԱԿԱ՜Ն ԱՐՎԵՍՏ՜ՆԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ ԵՎ

ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՄԱ՜Ն ԳՈՐԾՈՒՄ

Իր ակունքներով ժողովրդական ստեղծագործությունն այն ոլորտն է, որից դարերի ըն

թացքում աստիճանաբար առանձնացել են Ա ձևավորվել արվեստի և նույնիսկ գիտության

տարբեր ճյուղեր: Կարելի է ասել, որ ժողովրդական ստեղծագործությունն ազգային մշա

կույթի հիմքն է: Որպես ֆոն այն ուղեկցում է պրոֆեսիոնալ արվեստի ամբողջ պատմութ

յանը' որոշակիորեն հարաբերակցելով ու փոխներգործության մեջ մտնելով նրա հետ:

Այս համատեքստում Հայաստանի ժողովրդական դեկորատիվ-կիրաոական արվեստի

բնորոշ հատկանիշը անհամասեոությունն է, նրա բազմաշերտայնությունը: Ն շե լով դա,

նկատի ունենք նրա մեջ գոյակցող տարաբնույթ երևույթները' թե' հին, որոնց արմատները

կորչում են նախապատմական անցյալում, թե' նոր, որոնց սկիզբը նշմարվում է պատմութ

յան որոշակի հատվածում, թե' ժամանակակից, որն ի հայտ է եկել ուղղակի մեր աչքի

առաջ: Անշուշտ, այս ճյուղերից յուրաքանչյուրը պահանջում է աոանձին վերլուծություն,

գնահատման չափանիշների հատուկ սանդղակ, ուրույն մոտեցում, քանի որ դրանցից

ամեն մեկը կենդանի մարդու անհատական մոտեցման ու երևակայության արդյունք է:

Ընդհանուր այս դրույթների շրջանակներում փորձելու ենք ակնարկային ձևով անդրա

դառնալ X I X դ. 2-րդ կեսի և X X դ. սկզբի հայկական դեկորատիվ-կիրառական արվեստ

ների զարգացման և ուսումնասիրման մի քանի դրվագների՝ կապված Եկեղեցու հովանա

վորող դերի հետ:

Ազգային պետականություն չունեցող երկրում ժողովրդական արվեստները զարգա

նում են կա՛մ հեղինակավոր անհատականությունների ու Եկեղեցու հովանավորությամբ և

կա'մ, մասնակիորեն, ստեղծագործող հմուտ վարպետների նախաձեռնությամբ: Գրեթե

նման կացություն է եղել Եվրոպայում և Ռուսաստանում, միայն թե ւլրանցում խոշոր ան

հատականություններն ու պետական ամուր կառուցվածքը ավելի որոշակի դեր են կատա

րել, քան Եկեղեցին: Մ եզ մոտ՝ հակառակը:

X I X դ. կեսերից սկսած թե' Եվրոպայում և թե' Ռուսաստանում մեծացավ հետաքրքրու

թյունը ժողովրդական դեկորատիվ-կիրաոական արվեստների նկատմամբ: Դա ոչ թե որ

պես սպառման ոլորտի ապահովման համար, այլ՝ ավելի շատ ժողովրդական արվեստնե

րի ւսվադույթների պահպանման միտումով: Առաջադիմող առևտրա-շուկայական հարա

բերությունները, քաղաքային գեղարվեստական (ֆաբրիկային) արտադրությունը («շիր-

պատրեբ») խիստ բացասաբար է անդրադառնում ժողովրդական դեկորատիվ-կիրառա

կան արվեստների զարգացման վրա' սահմանափակելով դրանց կիրառության ոլորտը:

վիճա կը շտկելու համար արվեստասեր մտավորականությունը գործնական քայլեր է կա

տարում ի նպաստ ժողովրդական արվեստների ծավալման, որպեսզի այն կարողանա դի-

148 ԵՄ Ի Ս Ա Կ Ս .Ս Ա Ր Գ Ս 9 Ա Ն

ման այ ել արդյունաբերական արտադրանքին: Ա յդ ուղղությամբ նկատելի աշխատանքներ Ս ա տ ա ր վ ե ց ի ն Ռուսաստանում, որի մշակութային ոլորտում էր գտնվում նաև Հայաստա-

ը • Ըստ էության, հիմք է դրվում արվեստասեր մտավորականության և նկարիչ-արվես-

աագետճերի Ա ժողովրդական վարպետների համագործակցությանը՛:

1 ՏՏՕ-ական թվականներին նկարչուհի Ե . Պոլենովան Մամոնաովների .Աբրամցովո.

կալվածքում կազմակերպում ու ղեկավարում է տեղական հյուսն վարպետների աշխա

տանքը: Շուտով զգացվում են այդ նախաձեռնության արդյունքները: Մոսկվայում հատուկ

խանութ է բացվում «Աբրամցովոյի» իրերը վաճաոելու համար: Փաստորեն ստեղծվե1 էր

դպրոցի նման մի բան. ուր գյուղացի երեխաները սովորում էին շուրջ երեք տարի' հմտա

նալով փայտի գեղարվեստական փորագրման արվեստում:

Միջնադարյան արվեստի խոշոր գիտակ Ն - Պոկրովսկին, ոգևորված այդ ձեռնարկումով,

1902 թ. մի գրքույկ է հրատարակում վոլգւսյի ափին գտնվող Կոստրոմայի նահանգի Կրաս-

նոյե գյուղի ոսկերչական արհեստանոցի մասին2: Ն ա հույս է հայտնում, որ գիտնական-

արվեստագետների հոգածությամբ ժողովրդական արհեստագործությունը կարող է մեծ

հաջողությունների հասնել: Նմանօրինակ աշխատանքներ կատարվեցին նաև Պալեխում-ն

Տեսական ու գործնւեկան աշխատանքների այդօրինակ մթնոլորտում էր ընթանում ժո

ղովրդական արվեստով զբաղվողների գործունեությունը Ռուսաստանում4:

Այժմ տեսնենք, թե այդ և հետագա ժամանակաշրջանում դեկորատիվ-կիրաոական

արվեստների զարգացման ուղղությամբ ինչ է կատարվել Հայաստանում:

Մեզանում ազգանպաստ այդ գործի գլուխը կանգնեցին Հա յ Եկեղեցին և մի քանի

նշանավոր հոգևորականներ: Վերջիններիցս աոաջին հերթին պետք է հիշատւսկել հայ

հոգևոր և մշակութային խոշոր գործիչ, մանկավարժ, հայագետ. Մայր Աթոոի միաբան,

ապա և Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոս Գարեգին Ա Հովսեփյանին: Դեոևս 1897 թ. էջմի

ածնի Գևորգյան ճեմարանի դասախոս 30-ամյա Գարեգին Հովսեփյանը վեհափաո Հայ-

րապետի խորհրդով ուսանողների հետ շրջագայում է Սևանի և Նոր Բայւսզետի շրջան

ներում՛ փնտրելով ու ցուցակագրելով եկեղեցիներում և մասնավոր տներում պահպանվող

դեկորատիվ-կիրաոական արվեստի նմուշները: Նորադուզ գյուղում նրանք ձեոք են բերում

X V II դ. մի գոբելեն, որն իբրև «անպետք և հնացած վարագույր ձգվել էր եկեղեցու կողքի

զգեստանոցը և այն փոխարինվել չթե վարագույրով»5: Բացի ժողովրդական դեկորատիվ-

կիրաոական արվեստների նմուշների հավաքումից (կորստից փրկելուց), Գարեգին Հով

սեփյանն աոաջին հայ գիտնականն էր, որը խորապես ուսումնասիրեց ժողովրդական ար

վեստի այդ ընտիր նմուշները6:

1 С . И . Масленниип, Пплож ш слы ш й ош гг работы художника - профессионала с мастерами народных

промыслов. М .. 1982. с . 82.

՜ Н . П окровский , Кусгары - ювелиры Костромской |уберпнн. С П Б . 1902:

А . В . Бакупш пский, И с к у с а н о Палеха, М . - Л .. 1934: Ц . А. Некрасова, И скусство Палеха, М .. 1966:

Այղ խնդրի ?ուր? |տևե(| մտբևրն եե ա րտահայտե| ե?աեւսվոր ա րվեստա րա ններ Վ . Ստ սւսովր, Ե . Պ ո[ոկ-

ցեսւե. Վ . Վորոևոփ սե ե սւյ|ր:

5 «Հւսսկ», 1945. Ժ Ա -Ժ Բ :

’ «Пррш Ь նյութեր կաե. կսւհ-կարասիբի, անոթների, ասեղնագործության, զորցւպորքւաթյան, կտա վեղենի և

մևփարսսերի « ա կ ո ւո ա հ մասին ... Ա 4 4 ի ցոյա թյա ն հիմրր երա ա եցյա փ զիտ ա կցա թյա նն I.. երա մ? ակույԲՈ ».-

2 0 0 5 ԵԿԵՈ.ԵՑՈԻ ԴԵՐԸ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԴԵԿՈՐԱՏԻՎ ԿԻՐԱՌԱԿԱՆ... Ե 149

Առաջին փոքրիկ ուսումնասիրությունը' «Հնության նշխարներ» (1909 թ.). Դ . Հովսեփյա

նը նվիրել է մեսւաղի գեղարվեստական մշակման նմուշներին - ղամպարներ, ճրագներ ու

շահեր: Դրանցից մի քանիսը նա տեսել էր հնագիտական նյութեր հավաքելու ժամանակ Ա իր ձեռքով բերել էջմիա ծին7:

Պատմագիտական, ձեռագրագիտական ու հնագիտական ծավալուն աշխատանքնե

րին զուգընթաց Գ . Հովսեփյանը պարբերաբար հրատարակում է դեկորատիվ-կիրաոա-

կան արվեստներին նվիրված ընտիր էջեր. «Հայկական եկեղեցական ասեղնագործության

նմուշներ. («Հովիտ», 1912), «Սևանի Առաքելոց վանքի հարավային դուռը» («Անահիտ»,

1913), «էջմիածնի Մեծ խորանի ասեղնագործ վարագույրը» («Անահիտ», 1935), «Տարոնի

Առաքելոց վանքի դուռը» («Զվարթնոց», 1937), «Մի էջ հայ արվեստի և մշակույթի պատ

մությունից» («Տաթև«, 1930), «Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույ

թի պատմության» (1935-1951) և այլն:

Հայկական ժողովրդական արվեստի վիճակը և նրա ուսուցման խնդիրները մեծապես

մտահոգել է Գալուստ Տեր-Մկրտչյանին (Միաբան), որը տարբեր առիթներով անդրա

դարձել է այդ թեմային: Նկատենք, որ Հայաստանում աոաջին հերթին եկեղեցական մե

կենասների ջանքերի ու ճաշակի շնորհիվ ոչ միայն արձանագրվում են եկեղեցական կի

րառական արվեստի գործերը’ խաչեր, բուրվառներ, մասանց տուփեր, սրբերի զանազան

մասունքները, այլև.դրանց լավագույն նմուշները բերվում Մայր Աթոռ, որոնց փոխարինե

լու համար նորերն էին պատվիրում ժողովրդական վարպետներին:

Եկեղեցական գույքի (դեկորատիվ-կիրաոական արվեստների) հաշվառման և ցուցա

կագրման առումով հսկայական գործ է կատարել ազգագրագետ Երվանդ Լալայանը:

Աոաջին հերթին Գարեգին Հովսեփյանի խորհրդով նա մանրամասն նկարագում է Հա

յաստանի տարբեր գավառների եկեղեցիներում պահվող սրբությունները, որոնց մի մասը

այսօր արդեն անհետ կորել է: Գոնե մխիթարական է, որ կան Ե. Լալայանի տվյալները, թե

դրանք որքան են եղել իր շրջագայության օրերին: Այսպես, օրինակ, Սևանի Առաքելոց

եկեղեցում Ե . Լալայանը ցուցակագրել է բոլոր սրբությունները, աոաջին հերթին' «Սուրբ

Նշան» անվանվող խաչը: Համաձայն ավանդության, այդ խաչում եղել է մի մասունք այն

կոնքի կտորից, որի մեջ Աստվածածինը լողացրել է մանուկ Հիսուսին: Թադեոս առաքյալը

այդ կոնքից «առանց գործիքի» երեք խաչ է պատրաստել, որոնցից մեկը հենց դա է4:

Բացի նշված «Սուրբ նշանը», Ե. Լալայանն այստեղ նշել է արծաթե, ոսկեզօծ մի խաչ'

կենաց փայտի մի կտորով: Մ ի այլ արծաթե մեծ խաչ, որը դրվել է բեմի վրա, պատրաստել

են Ձիթախյանց արհեստավոր եղբայրները 1656 թվականին: Բացի դրանից, եկեղեցում

ցրում I. Գ. Հովսեփյաեր (Դարեգին Հովսեվւյւսն, Նյութեր Ս ուսումնասիրություններ հայ արվեստի պատմութ

յան. Ա. Երևան. 1988.1 ? 20):

7 «Հնագիտական ամեն մի ճանապարհորդությունից հետո,- ցրում I. Գ. Հովսեփյաեր,- ցւիփս մնյյ թաւիով

ցւսրթեամ I. այն տանգոդ մխրրր, թև մեր նախնյաց ստեղծագործական հանճարի կենդանի հու;արսաննևրր՜վան-

րեր. խաթարեր, լյաևւ)սւկնևր ու արսանացրությյուններ, որ երկար ո արերի րեթսւցրում դիմացև| եև ((ամանակի

ավերի} տարիների դեմ ե աերարրաո վկաներ հանդիսացև| մեր ա1ւ<լյա|ի փաո|փ... այ<1մ խորւրակվում. փոշիա

նում ևն մարդկային րարրարոս ձեորնրից» («Հովիտ». 1912. N 43):

8 Ս. Թսաայսւն, Հայ ժողովրդի արհեստացորքւաթյանր. «Ացցացրական հանդես». Գ , 1998.1.? 17:

■ Ա ԻՍ Ա Կ Ս. Ս Ա Ր Գ Ս 0 Ա Ն 20051 э и с __________ _________ ______ ■— .

են մի քանի տասնյակ փոքրիկ խաչեր: Դրանցից երկուսը փայտից' նուրբ քանդակնե

րով ե եզերքն արծաթով պատած:Բացի վերոհիշյալ խաչերից. այս եկեղեցում պահվել են չորս արծաթե մեոոնատուփ.

ս զույգ արծաթե քշոց, մեկ արծաթե խաչվաո. եկեղեցական զգեստներ, թագ. եմիփորոն,

ս ա ղ ա վ ա ր տ ն ե ր և այլն9: Ս . Թաոայտնը երկար տարիներ հետևողականորեն ուսումնասի

րելով Հայաստանում արհեստավորների աշխատանքային պայմաններն ու սոցիալական

վիճակը, գրում է. որ աշխատավոր հայ ընտանիքներում մեծ մասամբ ընտանիքի մի ան

դամը զբաղվել է արհեստագործությամբ:Ըստ Թաոայանի. Հայաստանում կային արհեստավորների հետևյալ խմբերը,

ա. Տեղից տեղ գնացող արհեստավորներ, նրանք շրջում էին տնից տուն և յուրաքանչ

յուրի համար կարճ ժամանակամիջոցում կատարում պահանջված գործը:

բ. Արհեստավորներ, ովքեր պատրաստում էին դժվար տեղափոխվող առարկաներ և

աշխատանքը ավարտելուց հետո միացյալ ուժերով տանում իր տեղը: .

գ. Աոանձին խումբ էին կազմում դեկորատիվ-կիրաոական արվեստի մանր առարկա

ներ պատրաստողները, ովքեր իրենց գործերը վաճառում էին քաղաքային շուկաներում:

Այս խմբից մետաղի և' փայտի գեղարվեստական փորագրության առավել հմուտ վար

պետները կատարում էին եկեղեցական պաշտամունքային բնույթի առարկաների պատ

րաստումը:Եկեղեցու դերը, որպես ժողովրդական-դեկորսւտիվ արվեստների ոլորտի կազմակերպչի

և հովանավորի, առավել զգալի է եղել Արևմտյան Հայաստանի քաղաքներում ու շրջան

ներում, որոնք գտնվում էին օսմանյան Թուրքիայի տիրապետության տակ, և, բնականա

բար, հայ ժողովրդի սոցիալական վիճակի, մշակույթի և արհեստագործության գլխավոր

հովանավորողը հանդիսացել է Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարքությունը:

Պատրիարքության եռանդուն գործունեության շնորհիվ ժողովրդական արհեստներով

զբաղվող երիտասարդ կադրեր են պատրաստվում վանում, Կարինում, Ջմյուոնիայում,

Երզնկայում... Կ. Պոլսի մամուլը 1860-70-ական թվականներին հիացմունքով է խոսում ար

քունի ատաղձագործ Որդիկ Քեմհաճյանի աշխատանքների մասին: Կայսերական պալա

տի համար նա մեկ տարվա ընթացքում պատրաստում է երկու զարդասեղան. «Դրանց

(փայտի) վրա քանդակված են վայրի կենդանիներ, թռչուններ, լեռներ ու դաշտեր, ամեն

ինչ այնքան բնական ու կենդանի, որ եթե որևէ պակասություն կար, դա այն էր, որ վար

պետ հեղինակը իր ստեղծած կենդանիներին ու բնության պատկերներին չէր կարողացել իսկական շունչ տալ»10:

X I X դ. 70-ական թվականներին թեմակալ առաջնորդները համայնքների ղեկավարու

թյան հետ լայն գործունեություն են ծավալում՝ բարձր հիմքերի վրա դնելու հայկական ար

հեստագործությունն ու ժողովրդական դեկորատիվ արվեստների կազմակերպումը: Այս-

4 Սեղրսւկ Թաոտյւսնր «Հայ ժողովողի արհեստագործություն» հողվածում նշում I, որ XIX ղ. երկրորդ կեսին Հայաստանում կային շրջիկ արծաթագործ ոսկերխներ. որոնք գեում Լին քաղաքից քաղաք, գյուղից գյուղ, գտնում պատվիրատուներ ն նրանց ճաշակով ու նախասիրությամր պատրաստում համապատասխան իրեր («Ազգագրական հանգես», Գ, 1898):

10 «Արարատ», 18975.1.Р 437:

Լ 2005 Ե Կ Ե Ղ Ե Յ Ո Ի Դ Ե Ր Ը Հ Ա Յ Կ Ա Կ Ա Ն Դ Ե Կ Ո Ր Ա Տ Ի Վ Կ Ի Ր Ա Ռ Ա Կ Ա Ն ... Ե 1 51

պես, Կ. Պոլսի հայոց Պատրարքարսւնի հատուկ շրջաբերականով 1896-1900-ական թթ.

հայկական դպրոցներին ու որբանոցներին կից ստեղծվում են «գեղարվեստական արհես

տանոցներ»: Ըստ այդմ, օրինակ, Սեբաստիայի հայ մանկանց որբանոցի երեխաները, ի

թիվս հանրակրթական առարկաների, հմտանում են փայտի զարդափորսւգրման արվես

տում: Դեկորատիվ բնույթի տարբեր առարկաներից զատ նրանք իրենց շնորհքը գործադ

րում են պատրաստվող կիրառական առարկաների վրա' հատուկ թիկնաթոռներն ու սե

ղանիկները պատելով նրբակերտ ու վայելչաձև քանդակներով, որոնք մասամբ կրում են արևելյան ճաշակի պերճությունը11:

Կ. Պոլսի հայոց Պատրիարքարանի մեկ այլ շրջաբերականով Երզնկայի որբանոցի

երեխաները հմտանում են գորգագործության և ձեռագործի մեջ, իսկ Վանի և Մալաթիայի

որբանոցներում, որպես հիմնական մասնագիտություն, սովորեցնում են արծաթագործութ

յունը: Ուսումնական այդ արհեստանոցներում, մասնագիտական բարձր որակ ապահո

վելու համար, որպես ուսուցիչ հրավիրում են մասնագիտական համապատասխան կրթու

թյուն ստացած արվեստագետներ: Ուսման տևողությունը ամենաքիչը երեք տարի էր: Ա ր

հեստ սովորող երեխաներին խրախուսելու համար 1898 թվականին Կ. Պոլսի Պատրիար

քարանում կազմակերպվում է հայկական դպրոցների ու որբանոցների երեխաների պատ

րաստած գեղարվեստական աշխատանքների ցուցահանդես:

Մ ի հետաքրքիր • փաստ ևս: Տարիներ անց, երբ հայկական որբանոցների գործելու

ժամկետները լրանում են (Արևմտյան Հայաստանում դարավերջին գործում էին 34 որբա

նոցներ), հոգևոր Առաջնորդարանները և համայնքների ղեկավարները հրահանգում են,

որպեսզի գավառական գլխավոր կենտրոններում ժամկետը լրացած որբանոցների փո

խարեն բացվեն ժողովրդական դեկորատիվ արվեստի արհեստանոցներ, « ...որպեսզի ցիր

ու ցան չվտարել ու իրենց բախտին չլքանել այս մատաղատի մանկտին ... Որբ և կարոտ

մանուկներին իսպառ անխնամ չթողնելու համար»12: Ա յդ նպատակով մշակվում է հատուկ

կանոնադրություն, ուր մասնավորապես նշվում է.

հոդվ. 1 - Գավա ռա կան առժամանակյա անց որբանոցներու տևողության պայմանա-

ժամն լրանալով' տակավին անչափահաս գտնվող որբ և կարոտ մանուկներս իսպառ ան

խնամ չթողլու համար ազգային Պատրիարքարանի կողմե առաջնորդական գլխավոր

կենտրոններու մեջ' ուր որ հարմար դատվի, երկու սեռի տղոց համար' ուրույն արհեստա

նոցներ պիտի հաստատվին:

հոդվ. 5 - Ա յս արհեստանոցներու կազմության նպատակն է մասնավորապես որբ և

անտերունչ մանուկները խնամարկել, և ընդհանրպես' թե' այս կարգի պատսպարյալներու

և թե' ուրիշ գավառացի տղայոց ըստ տեղվույն օգտակար արհեստներ և հողագործական

կարևոր գիտելիքներ սովորեցնել և միջոց ընձեռնել անոնց, որ անձնական աշխատութ

յամբ հոգան իրենց ապրուստն, և ըլլան բարի և օգտակար ազգին»13: Ինչպես տեսնում ենք,

Հա յ Եկեղեցին և հոգևոր դասը թե' Արևելյան և թե' Արևմտյան Հայաստանում հետևողա

կան ազգանպաստ մեծ գործ էին կատարում մատաղ սերնդի, հատկապես որբերի կյանքի

11 Նույն տեղում, 1902. N 2 .1.? 137:

12 «Արարատ». 1875, N II. I.? 137:

13 «Արարատ». 1902.1.? 138:

1Րհ111նն II. 1]Ս,ՐԳՍ8ԱՆ 2 0 0 5 1

պ ա տ ա ն ի ն ե ր ի ն հոգևոր և ազգային խորհրդի որոշմամբ ուղարկում էին Եվրոպա'

մ ա ս ն ա գ ի տ ա կ ա ն բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում սովորելու’ ֊*: վերը '

ն վաձ դպրոցներից մեկի շրջանավարտ Հակոբ Դամադյանը մեկնելով Եվրոպա' Լոզա- յ

նոյի Ս. Ֆրանչիսկի հրապարակի վրա ձեռք է բերում մեծ ու գեղեցիկ խանութ, ուր վաճա

ռում է՛իր պատրաստած դեկորատիվ-կիրաոական արվեստի իրերը: Ինչպես վկայում են

ժամանակակիցները, շնորհաշատ վարպետն այդ առարկաների վրա պատկերում կամ

փորագրում էր բնանկարի առանձին տեսարաններ:«Բազմավեպի» վկայությամբ, եվրոպական մամուլը .մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբե- 1

րել Հ. Դամադյանի պատրաստած իրերի հանդեպ' աոանձին հոդվածներ նվիրելով դրանց

(«Բազմավեպ», 1908. N 12, էշ 564-566): Ավելին, այս խորհուրդները մտահոգվում էին նաև

այն շրջանավարտներով, ովքեր չէին գործուղվում Եվրոպա: Նրանց ամեն կերպ նպաս-

տում էին, նույնիսկ ֆինանսական օգնություն ցույց տալիս' իրենց հայրենի բնակավայրե- :՛

րոլմ հիմնելու մասնավոր արհեստանոցներ. «Պետք է ապահովել այնպիսի վիճակ, որ այդ

տղաները չմնային անգործ և ցվերջ կարոտ օգնության, այլ կարողանային աշխատել և -

իրենց ձեռաց վաստակովն հոգալ զիրենք»՛3:

Լինում էր նաև հակառակը, երբ արհեստագործական հաստատություններում սովո- I

րած պատանիներին օգնում էին նաև կրթություն ստանալու: Ահա, նման հայաբնակ մի

քանի քաղաքներում պարտադիր էր համարվում տեղական ազգային դպրոցներ հաճա- ՜

խելը:Նախախորհրդային շրջանի հայ մամուլում հետաքրքական փաստեր կան արհեստա

վորական դպրոցների, առանձին խմբերի, նրանց սոցիալական վիճակի ու գործունեութ

յան մասին: Ի դեպ, X I X դ. 2-րդ կեսին Ագուլիսում գործել է արհեստավորների շուրջ հար

յուր կրպակ, դրանց մի մասը դավագործներ ու ասրագործներ էին16:

վանի’ X I X դ. վերջի և X X դ. սկզբների ոսկերիչ-արծաթագործների մասին հետաքրքրա

կան տեղեկություններ կան «Գեղարվեստի» 1911 թվականի N 4-ում: «Ոսկերչությունը գե

ղեցիկ արվեստ է» հոդվածում Հայկ Տևկանցը տեղեկություններ է հաղորդում, որ վանի

արհեստավորները համախմբված էին 90-100 խանութներում: Այստեղ յուրաքանչյուր

վարպետ ունեցել է 2-ից 3 աշակերտ: Հոդվածագիրը հաշվել է, որ վանի արհեստավորնե

րը տարեկան միջին հաշվով օգտագործել են 600 կգ արծաթ:

14Նույե տեղում. 1.$> 136:

15 Նույն տեղում. I.? 136-137:

16 Ղ- Ա|ի?աե, Սիսակւսե, վեեևտիկ, 1893.1.р 325:

г

ԱԶԱ Տ Բ Ո Զ Ո Յ Ա ՆՊաւբսակաԱ ցխբություևԱէւբխ դոկտ որ

ԿՈՐՅՈՒ՜ՆԻ ԵՎՍ ՄԵԿ Ъ П Г ՎԵՐէ՜ՆԹ-ԵՐՑՈՒՄԸ

• Ա . Ս. Մաթևոսեւսն, Կորիւնի Մեսրոպ Մաշտ ոցի պատմութեւսն ձեռագրի մի թղթի տե-

ղւսփոխութիւն, վենետիկ-Ս.Ղազար, 1990, 75 Էշ (Հայագիտական մատենաշար -Բազմա

վեպ» թխ 32):Կորյուն, վա րք Ս.Մաշտոցի / աշխատասիրությամբ Ս,. Ս . Մաթևոսյանի, Եր., 1994, Էշ

176(«Հայոց մատենագիրներ» մատենաշար):

Հայոց գրերի գյուտը և Մեսրոպ Մաշտ ոցի գործունեությունը արդեն 1600 տարի ոգևո

րում են հայ մարդուն, խորհրդածել տալիս այն հսկայական մատենագրական ժառանգութ

յան վերաբերյալ, որը ստեղծվել Է այդ աստեղային պահից ի վեր: Ա յդ իրադարձությունը

դարակազմիկ երևույթ Է նաև համաշխարհային մշակույթի պատմության մեշ: Ա յդ իսկ

պատճառով Հայոց գրերի գյուտի մասին պատմող սկզբնաղբյուրները ավելի քան երկու

հարյուր տարի գտնվում են աշխարհի գրեթե բոլոր ծագերում աշխատող հայագետների

ուշադրության կենտրոնում, դրանք ուսումնասիրվում են, սրբագրվում ու հրատարակվում:

Այղ սկզբնաղբյուրներից ամենակարևորը. Մեսրոպ Մաշտոցի աշակերտ և կենսագիր

Կորյունի ստեղծագործությունը անցած երկու հարյուր տարիների ընթացքում ունեցել Է

գրեթե տասը հրատարակություն, երիցս թարգմանվել գերմաներեն (Բ. վելտ եի, Ս. Ղ երե

րի Ս Ղ- Ինգլիզյանի կողմից), երեք անգամ' աշխարհաբար (Մ. Աբեղյանի, Ն . Բյուզանդա-

ցու և Ս. Բան յանի կողմից), մեկ անգամ՜ անգլերեն (Բ. Նորեհեդի կողմից), իսկ Մ . Էմինը

Մա շտ ոցի վարքի Տոնականներում պահպանված հնագույն տարբերակը թարգմանել Է

ֆրանսերեն: Փարիզի Ազգային Գրադարանի գրչագրերից մեկում էլ պահպանվում Է այս

երկի' Ոսկան վրդ. Երևանցու լատիներեն թարգմանությունը:

Հայագետներից շատերը, անդրադառնալով այս երկին, այն մեծ խնամքով համեմատել

են դրան առնչվող մյուս մատենագրական երկերի հետ, ցույց տվել մեծ թվով ոճական, բա

ռային և բնագրային նմանություններ Ագաթանգեղոսի և Փավստոս Բուզանդի երկերի

հետ և, դրանից ելնելով. Կորյունին են վերագրել Մակաբայեցվոց գրքի, Եվթաղ Աղեք-

154 ԾԱԶԱՏ ԲՈԶՈՅԱՆ 2 0 0 5

սաՕդրացու երկերի Ա վերևում հիշատակված երկու հեղինակների երկերի հայերեն թարգ

մանությունները կամ խմբագրված շարադ՜րանքը:Ա,ս ա եսության հիմնական պաշտպանը եղավ Նորայր Բյուզանդացին. որի տեսա-

կետները այս կամ այն չափով հետագայում պաշտպանեցին Գաոնիկ Ֆնտգլյանը. Նո-

րայր արքեպս- Պողարյանը և ուրիշներ: Նիկողայոս Ադոնցն ու Հակոբ Մանադյանն կ . ել

նելով «վարք Մաշտոցի» մի շարք իրենց նկատած «հակասություններից», կասկած հայտ-

' նեցին աւդ երկի հավաստիության մասին: Ա յս երկու իրարամերժ տեսակ ետ ներն իր ա շ

խատություններում փորձեց հաշտեցնել հայագիտության նվիրյալ, վիեննայի Մխիթար-

յան միաբան հ. Ներսես Ակինյանը, որն իր բոլոր բնագրական սրբագրումներն ու տեսա-

կԽոները արտացոլեց Կորյունի «վարք Մաշտոցի» եր՜կի քննական հրատարակության

բնագրում: Նման վերաբերմունքը արդարացիորեն հարոլցեց հայագետներից շատերի,

մանավանդ Հրաչյա Աճաոյանի բացասական վերաբերմունքը. «Կորյունին կեղծ, ծածկա

միտ կամ խարդախ համարեց Ադոնցը, իսկ Ակինյանը' չհամարձակվելով այսքան առաջ

գնալ, Կորյունի գիրքը համարեց եղծված, խանգարված, թերթերը ետ ու առաջ ընկած: Այս

մտածությամբ նա աոավ իր հատու մկրատը, աջից ու ձախից կտրեց, հանեց ու տեղափո-

խեց, ջնջեց, փոփոխեց ՜և մեր ձեոքը տվեց մի նոր Կորյուն» (Հ. Աճաոյան. Հայոց գրերը.

Երևան, 1984, էջ 32): Այնուհետև հարց տալով, թե հ. Ներսես Ակինյանը իրավունք ունե՞ր

արդյոք այդպես վարվելու, պատասխանում է. «Թերթերի տեղափոխություն' կազմի քայ

քայման պատճառով, նույնպես հասկանալի է. բայց այս դեպքում տեղափոխությունը պի

տի լինի ամբողջ էջով կամ երկու էջով և ոչ թե հատվածներով կամ մի քանի տողով, ինչ

պես անում է Ն . Ակինյանը Կորյունի մեջ» (Նույն տեղում, էջ 32-33):

Ահա մոտավոր գծերով այսպիսին էր հայագիտության մեջ Կորյունի երկի ուսումնասի

րության պատկերը, երբ «Բւսզմավէպի» հարգարժան խմբագրությունը նախ Ս. Ղազարի

գիտական պարբերականի էջերում, ապա' աոանձին գրքույկով հրատարակեց Երևանի

Մաշտոցի անվան Մատենադարանի գիտաշխատող, ձեռագրագետ և բնագրագետ, ձե

ոագիր գրքի պատմության հմուտ մասնագետ Արտ աշես Մաթևոսյանի ներկա աշխատու

թյունը: Ուսումնասիրությունը բաղկացած է երկու գլուխներից և, ինչպես այս մատենաշա

րի հատորներից շատերը, ֆրանսերեն ամփոփումից, անձնանունների և տեղանունների

ցանկերից:

Առաջին գլուխն անվանվում է «Կորիւնի ձեռագրի մի թղթի տեղափոխութիւն»: Այստեղ

հեղինակը թռուցիկ ներկայացնում է Կորյունի երկի ձեռագրերը և հրատարակությունները,

Գ . Ֆնտգլյանի, Մ. Աբեղյանի և հ. Ն . Ակինյանի կազմած բնագրերը ու հիշյալ ուսումնա

սիրողների որդեգրած սկզբունքները: Այնուհետեւ Ա . Մաթևոսյանը անդրադառնում է իր

առջև դրված բուն խնդրին և ցույց տալիս, որ հ. Ն . Ակինյանի նկատած բնագրական տե

ղափոխություններից մեկը հաստատվում է նաև ձեռագրագիտական և հնագրագիտական

քննությամբ: Ո՞րն է այդ հատվածը, ու որո՞նք են հայագետի փաստարկները. - ինքն իրեն հարց կտա յուրաքանչյուր ընթերցող:

Խոսքը վերաբերում է Մաշտոցի կողմից Հայոց Այբուբենի ստեղծման և Դանիէղյան

նշանագրերին վերաբերող կտորին: Ա յս խնդրին անդրադարձողները վաղուց ի վեր նկա

տել են, որ ժամանակագրական վկայությունների ստուգությանը այդքան մեծ տեղ հատ-

2 0 0 5 ԿՈՐՅՈԻՆԻ ԵվՍ ՄԵԿ ՆՈՐ ՎԵՐԸՆԹԵՐՑՈՒՄԸ Ե 155

կացնող Կորյունը հանկարծ ինքն իրեն հակասում է, երբ սկսում է պատմել Վոամշապուհ

արքայի իշխանության Ե տարում Դանիելյան նշանագրերի Հայաստան բերելու, այդ Ա յ

բուբենը երկու տարի ուսուցանելու, ապա նույն թագավորի հինգերորդ (այսպե՞ս) տարում

Մաշտոցի ե նրա աշակերտների' Ասորիք գնալու պատմությունը, որի ընթացքում վռա մ-

շապուհի Զ տարում ստեղծվում է Հայոց Այբուբենը (տե՞ս Մ . Աբեղյանի պատրաստած

բնագիրը, այսուհետև' Կորյուն, Զ-Թ): ժամանակագրական այս հակասությունը վերացնե

լու նպատակով հայագետներից շատերն են-աոաջսւրկել իրենց վարկածները: Նրանց ճն

շող մեծամասնությունը գրչագրական վրիպակներ են տեսել թվական այդ վկայություննե

րի մեջ և ւիորձել սրբագրել դրանք' հարմարեցնելով Կորյունի «վարք Մաշտոցի» երկի

տրամաբանական կառույցին: Հ . Ներսես Ակինյանը փորձեց այլ լուծում տալ այդ խճող

ված հարցին: Ն ա աոաջ քաշեց այն տեսակետը, ըստ որի' Դանիելյան գրերի անհամա

պատասխանությունը զգալու համար հարկ չկար այն երկու տարի ուսուցանել, որպեսզի

ավելի ուշ պարզվեր դրանց անլիարժեքությունը հայերենի համար: վիեննայի Մխիթւս-

րյան հայագետն այդ հատվածը («Ապա աոեալ...նշանագրաւք տանէր», տե՞ս Կորյուն, Ջ)

տեղադրում է Մա շտ ոցի ստեղծած գրերը վաղարշապատ բերելու պատմությունից անմի

ջապես հետո (Կորյուն, г>): Այսպիսով, տրամաբանական է դաոնում նաե այն, որ Մ ա շտ ո

ցը, գրերը հայտնագործելուց հետո, մայրաքաղաք վաղարշսւպատում երկու տարի զբաղ

վել է դրանց ուսուցմամբ: Մինչ այդ Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկում այս հատվածի

տեղը զբաղեցնում էր մի այլ հատված, ըստ որի' գալով վաղարշապատ Ա իր հետ բերելով

նշանագրերը, Մա շտ ոցը, ենթարկվելով թագավորի հրամանին, անմիջապես մեկնում է

Մա րա ց կողմերը' քարոզելու ավետարանական խոսքը, չնայած նրան, որ բնագրում այդ

հատվածից անմիջապես հետո խոսքը գնում է Աստվածաշնչի թարգմանության մասին,

որին ձեռնամուխ են եղել «երկուց հաւասարելոցն»' Ս . Մա շտ ոցը և Ս. Սահակը: Հ . Ներսես

Ակինյանը, նկատելով և այս հակասությունը, տեղափոխում է նաե Մարաց կողմերի քա

րոզությանը վերաբերող հատվածը և տեղադրում Աղվանքում Մաշտ ոցի քարոզության

հատվածում (տե՞ս նրա կազմած բնագիրը, Ժ Ա , 4): Ըստ հ. Ն . Ակինյանի' Կորյունը «Մարք»

տեղանուն-ցեղանվան տակ նկատի ունի Մովսես էսորենացու հիշատակած Դարգարացի-

ներին և նրանց աշխարհը (նույն տեղում, Խ Ե, ծան. 45): Հետևապես, Մխիթարյան հայագե

տը այս տեղափոխությունները բնագրի մեջ կատարում Էր' հետևելով Կորյունի երկի տրա

մաբանական, ժամանակագրական և աշխարհագրական կառույցին:

Ա . Մաթևոսյանը լիովին համաձայն Է արդյունաշատ հայագետի աոաջին հատվածի

(«Ապա աոեալ...») բնագրական տեղափոխության բանասիրական կռվաններին և իզուր Է

համարում մինչև այսօր կատարված բոլոր բնագրական սրբագրությունները, որոնց նպա

տակն Է եղել' տարբեր փոփոխություններով հարթել մեզ հասած բնագրում առկա ժամա

նակագրական հակասությունները: Ելնելով սեփական ձեռագրագիտական կռվաններից

նա ավելի նպատակահարմար Է նկատում վերոհիշյալ հատվածը տեղադրել «Ցայնժամ

վաղվաղակի...ծանօթս կացուցանէին» (Կորյուն, ժ ) հատվածի տեղում, որից առանձնաց

նում է հ. Ն . Ակինյանի կարծիքով այս հատվածին առնչվող «Եւ այնպէս միջամուխ եղեալ

ի յանգամանս աւրինապատում պատգամացն, մինչև բնաւ արտաքոյ իւրեանց հայրենի

բնակացն զերծանել» նախադասությունը, իսկ «Ցայնժամ վաղվաղակի...» կտորը տեղադ-

156 ԵԱԶԱՏ ԲՈՋՈՑԱՆ 2 0 0 5

ում է Գ ո ղ թ ն գա վա ռում Մ ա շտ ո ց ի ե ր կ ր ո ր դ ա յցե լա թ յա ն մա սին պ ա տ մ ող հա տ վա ծից

անմիջապես հետ ո, ի տ ա րբերութ յուն հ. Ն . Ա կին յա ն ի , որն . ի ն չպ ե ս ա սա ց ի ն ք . ա յն տ եղ ա

դրում է Ա ղ վա նք ում Մ ա շտ ո ց ի ք ա րոզութ յա ն հա տ վա ծում:

Այնուհետև Ա- Մաթևոսյանը դիմում է հնագրագիտության և ձեռագրագիտության

օժանդակությամբ նշված հատվածների տեղերի ճշգրտմանը Կորյունի բնագրում: Նա

ընդհանուր տեղեկություններ է տալիս միջնադարում գրքի ստեղծման հիմնական սկ-

զբունքների մասին' նպատակ ունենալով կազմել Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկի հեղի

նակային ձեոսւգիր-օրինակի նմանակը (մակետ): Հնագրագետն անդրադառնում է ձեռագ

րի ստեղծման գրեթե'բոլոր բաղկացուցիչ մասերի (տող, տողաքանակ, էջ, թերթ, թուղթ,

պրակ) բնութագրմանը, ընդգծելով հիմնականը' կայուն և փոփոխական միավորները,

որոնց վերջնական գումարից ստեղծվում է ձեռագիր գիրքը:

վերադառնալով Կորյունի երկին, հեղինակն ընդգծում է, որ այն մեզ է հասել հետագա'

1672 թ- ընդօրինակությամբ, որից էլ ծագում են մեզ հասած բոլոր ձեռագրերը: Հետևա

պես, Կորյունի երկի բոլոր մեզ հասած ընդօրինակություններում հեղինակին մտահոգող

հատվածները իրենց տեղում չեն գտնվում: Այնուհետև հաշվելով իր կողմից առանձնաց

ված երկու վերոհիշյալ Չատվածների տառաքանակը, Ա . Մաթևոսյանը հավաստում է, որ

դրանք ունեն «հավասարաչափ բնագիր, տողերի, տառերի հավասար քանակով» (տե՛ս Ա .

Մաթևոսյան, էջ 24), որոնցից յուրաքանչյուրը գրված են եղել տարբեր թերթերի վրա: Ա յ

նուհետև ենթադրում է, որ դրանք «եղել են իրար կից թերթեր, ասել է պրակի մի թուղթ' եր

կու թերթով» (էջ 25): Առաջ տանելով իր հիմնավորված ենթադրությունների շարքը, հեղի

նակը կարծում է, որ «Ապա առեալ...» հատվածը պիտի լիներ պրակ՜ներից մեկի առաջին

թերթը, իսկ «Ցայնժամ վաղվաղակի...»-ն' վերջին թերթը (էջ 25): Հիմնվելով այս մտահան

գումների վրա, Ա. Մաթեւոսյանը ձեռնամուխ է լինում վերականգնել Կորյունի «վարք

Մաշտոցի» երկի «աոաջին խախտված ձեռագրի նմանակը» (էջ 26): Ա յդ աշխատանքի հա

մար հեղինակը հիմք է ընդունում Գ . Ֆնտգլյանի (1930 թ.) և Մ . Աբեղյանի (1941 թ.) հրա

տարակությունները, որոնց մեջ բնագրի տողերը համարակալված են և մեզ հաեած ձեոա-

գիր-տարբերակից հեռացված չեն: Այնուհետև հեղինակն անցնում է բուն թվաբանական

հաշվարկներին1, որոնց միջոցով փորձում է հաշվել խեղված գրչագրի պրակների և թերթերի քանակը:

վերջապես, ձեռագրագետը իր կատարած հաշվարկներով վերականգնում է Կորյունի

«վարք Մաշտոցի» երկի ձեռագիր օրինակի նմանակը, ուր առաջին անգամ պիտի կա

տարված լիներ այս տեղափոխությունը: Ա. Մաթևոսյանը ենթադրելով, որ «Ապա առեալ...»

և «Ցայնժամ վաղվաղակի...» հատվածների միջև մեկ ձեռագրական մամուլ է, այն վերա

կանգնում է հետևյալ հերթականությամբ, նախ հաշվում է «Ապա առեալ...» և «Ցայնժամ

1 Տառերի р վարան ական հա?փսրկննրից մեծ ստուգություն հնարավոր }1.ր սպասեք, մանավանդ որ ե' Արե-

Ոյւսնի, ն' %նտգլյսւևի հրատստակած բնագրերի վրա կատարած հսւշվարկներր թվստանական որոշ տւսրրերա-

թյունների են հանգեցնում: Կարծում եմ. ավելորդ խառնաշփոթ }ստեոծեւու համար կստևլի 1.ր նան այղ հսւշվամ-

ներր կատարԱ, նշված հրատարակություններից մեկի վրա միայն: Հեւլինակր այս հաշիվների մե? պիտի խստո

րեն հետամուտ |իներ իր գործածած թվերի ճշգրտաթյանր: Յսւվոբ. այո հաշվարկների մե? են սպրդել որոշ ան- օրշտություններ, որոնբ հավ անարար վրիպե| են սրբագրության ժամանակ:

2005 ԿՈՐՅՈԻՆԻ ԵՎՍ ՄԵԿ ՆՈՐ ՎԵՐԸՆԹԵՐՑՈՒՄԸ Ե 157

վաղվաղակի...» հատվածների տառաքանակը աոանձին-աոանձին և, ունենալով մեկ թեր

թի պարունակած տառային միավորների մոտավոր ծավալը, գալիս է այն եզրակացու

թյան, որ մեզ հասած Կորյունի բնագրի այդ մամուլը պետք է ունենար 14 թերթ: Այնուհե

տև, նույն մեթոդով հաշվելով «Ցորժամ վաղվաղակի...» կտորից հետո մինչև այն տեղը,

ուր առաջարկում է դնել այդ հատվածը, նա հաշվում է 10 թերթ, որն էլ պիտի լիներ նա

խագաղափարի հաջորդ պրակը: Ապ ա հեղինակը հաշվում է Կորյունի բնագրի սկզբից

մինչև «Ապա առեալ...» հատվածը և առանձնացնում երեք մամուլ 12-ական թերթով, որին

հաջորդում են առանձնացված Դ պրակը 14 թերթով և Ե պրակը' 10 թերթով, ապա հե

տևում են Զ -ժ մամուլները 12-ական թերթով և վերջին' Ժ Ա մամուլը' 8 թերթով: Ըստ Ա.

Մաթևոսյանի ձեռագրագիտական ուսումնասիրության, ողջ գաղտնիքը Դ և Ե պրակների

տարբեր թերթաքանակ ունենալու մեջ է: Հեղինակը, ելնելով այս փաստարկից, եզրակաց

նում է, որ Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկի ընդօրինակման նախնական փուլերից մեկում

կազմողը շփոթել է Ե մամուլի առաջին թուղթը և այն սխալմամբ կարել Դ մամուլի հետ:

Այնուհետև ձեռագրագետը նման շփոթների օրինակներ է բերում Մատենադարանի թիվ

2679 և թիվ 6288 ձեռագրերից:

■Աշխատության երկրորդ գլուխն անվանված է «Խախտուած թղթի ստեղծած շփոթը

հայ մատենագրութեան մէջ», ուր հեղինակը փորձում է պարզել, թե բնագրի այս խախտու

մը ե՞րբ է տեղի ունեցել, և շեշտում է. «Մատենագրական այն բոլոր երկերը, որոնց մեջ

անդրադառնում են Դանիելյան գրերին, նրանց բնագիրը խախտված բնագիրն է» (էջ 37):

Ա յս հատվածում հեղինակը մասնավոր քննության է ենթարկում Մովսես Խորենացու

Պատմության համապատասխան. «Ցաղագս Դանիէլի նշանագրաց» հատվածը, որի հնա-

գույն ընդօրինակությունը պարունակող Մատենադարանի թիվ 1411 պատառիկի տարըն-

թերցումների հիման վրա դեռևս 1958 թ. մասնագետների ուշադրությունն էր հրավիրել Ս.

Քոլանջյանը (տե՞ս Բանբեր Մատենադարանի, թիվ 4, Երեւան, 1958, էջ 163-182): Ա յս պա

տառիկում, ի տարբերություն Պատմահոր երկի մյուս ձեռագրերի, կա էական մի տարընթեր-

ցում, ըստ որի' Դանիելյան նշանագրերը Հայաստանում չեն օգտագործվել, և «զամս սա-

կաւս» տարընթերցումը պետք է փոխարինել «տղայս զոմանս սակաւս» ընթերցումով: Ա.

Մաթևոսյանը, ելնելով այս փաստարկից, եզրակացնում է. «Յիրաւի, Մ ովսէս Խորենացին,

ո ւ իր պատմութիւնը շարադրել է Ղազար Փարպեցուց առաջ, 477 թուականին, ձեռքի

տակ նոյնպէս Կորիւնի մատեանի խանգարուած օրինակն է ունեցել: Բայց որովհետև ինքը

Մեսրոպի աշակերտներից մեկն էր, իր ուսուցչի և նրա գիւտի պատմութիւնը գիտեր աւելի

վաղ, քան Կորիւնի մատեանը, բնականաբար չէր կարող չնկատել Մատեանում տեղ

գտած սխալը» (էջ 38):Անհրաժեշտ է, սակայն, նշել հետևյալ հանգամանքը. Մի՞թե խորենացին, նկատելով

թերթերի նման տեղափոխությունը, չէր կարող դեպքերի հաջորդականությունը իբրև

դեպքերի կրտսեր ժամանակակից պատմել այնպես, ինչպես դրանք տեղի էին ունեցել

իրականում: Տեղին է նշել, որ լրացուցիչ փաստարկման կարիք ունի հեղինակի այն դրույ

թը, ըստ որի' թե' Մովսես Խորենացին և թե' Ղազար Փարպեցին իրենց ձեռքի տակ ունե

ցել են Կորյունի եղծված բնագիրը: Ա յս վարկածը շրջանառության մեջ դնելու Ա . Մա թևո

սյանի միակ կռվանն այն է, որ երկու պատմիչներն էլ Հայոց Այբուբենի ստեղծման գոր-

158 ԾԱԶԱՏ ԲՈՋՈՑԱՆ 2 0 0 5

ծում նշանակալի տեղ են հատկացնում ԴանիեԱան գրերին: Իմ կարծիքով. Կորյունի բնւս- *

ուս վերոհիշյալ հատվածների տեղափոխության փաստն ընդունելուց հետո էլ հնարա

վոր չէ մերժել այն կարևոր դերը, որ խաղացել են Դանիելյան գրերը Մաշտոցի կողմից

ձայոց ինքնուրույն Այբուբենի ստեղծումը խթանելու գործում:

Ա շ խ ա տ ո ւ թ յ ա ն մեշ քննության են առնվում նաև Հայոց գրերի ստեղծման մասին մեր

մատենագրության մեշ պահպանված մյուս վկայությունները ևս, և հեղինակը գալիս է այն

• ե զ ր ա կ ա ց ո ւ թ յ ա ն , որ .Կորյունի երկի մեջ խախտումը տեղի է ունեցել Մովսես Խորենացոլ

և Դավիթ Քերթողի երկերի ստեղծումից առաջ, այսինքն' 470-ական թվականներից առաջ

և 4 5 0 -ական թվականներից հետո» (էջ 50): Այնուհետև հեղինակն անդրադառնում է հայա

գիտական այն ուսումնասիրություններին, որոնց հեղինակները փորձել են այս կամ ւսյն

ճանապարհով վերացնել Կորյունի բնագրում առկա հակասությունը' կապված Դանիելյան

գրերի' մեր Այբուբենի ստեղծման ընթացքում կատարած դերին, եզրակացնելով. «...Վռամ-

շապուհ թագավորի հինգերորդ տարին, որ համապատասխանում է 404 թվականին. Դա -

նիէղյան գրերը Հայաստան հասցնելու, նրանց փորձարկման, ձախողման, Մեսրոպի Մի-

ջագետք գնալու և Հայոց գրերն ստեղծելու թվականն է» (էջ 45):

Հայագիտությունը հնագրագիտական և ձեռագրագիտական հետազոտությունների

մեծ ավանդույթ չունի, և Ա. Մաթևոսյանի աշխատանքը գալիս է հիշեցնելու, որ պետք է

շարունակել հ. Հակոբոս Տաշյանի և Գարեգին Կաթողիկոս Հովսեփյանի կիսատ թողած

գործը: Հայագիտության համար հույժ կարևոր է նշված և մի շարք այլ օժանդակ գիտու

թյունների (թղթագիտություն, թանաքագիտություն, կնիքագիտություն, վավերագիտու-

թյուն և այլն) համաքայլ զարգացումը պատմական և բանասիրական մյուս գիտաճյուղերի

հետ միասին: Եթե անգամ թռուցիկ հայացք ձգենք այդ օժանդակ գիտությունների հետա

զոտության ժամանակակից մակարդակին լատին, հույն և սլավոն մատենագրությունների

ուսումնասիրության բնագավառում, ապա պարզ կդաոնա, թե որքան մեծ է հայագիտու

թյան թերացումը այդ բնագավառում: Ա յս առումով չափազանց օգտակար է Ա. Մաթևո

սյանի անդրադարձը ձեռագրագիտության այբուբենին:

Աշխատությունը գրված է ձեռագրական նյութի լայն ընդգրկմամբ, իսկ աշխատանքն

ընթերցվում է չմարող լարումով: Այնուամենայնիվ, հուսանք, որ հետագա հետազոտու

թյունները նոր փաստարկներով կհաստատեն հեղինակի բավականին տրամաբանական, ձեռագրագիտական կռահումները:

Բարեհիշատակ գիտնականը գրախոսված հետազոտության հրապարակումից հետո

ձեռնամուխ եղավ Կորյունի «վարք Մաշտոցի» երկի մեզ հասած խմբագրությունների

նորովի հրապարակման և թարգմանության գործին, որն իրականացրեց 1994 թ. իբրև

«Հայաստան» հրատարակչության կողմից ծրագրված «Հայոց մատենագիրներ» շարքի առանձին հատոր:

Գիրքը սկսվում է հրատարակչության կողմից գրված, «Հայոց մատենագիրներ»

մատենաշարի ծանուցմամբ: Մատենաշարը նվիրվում է Հայաստանում քրիստոնեության

ընդունման 1700-ամյակին: Պիտի ցավով արձանագրել, որ այս ձեռնարկը չունեցավ իր

շարունակությունը, և մատենաշարը դրանից հետո դադարեց, ինչպես Ի դարի 90-ական

թթ. հայաստանյան հայագիտության մի շարք այլ ձեռնարկներ: Ա յս հատորի համար Ա.

2 0 0 5 ԿՈՐ8ՈԻՆԻ ԵՎՍ ՄԵԿ ՆՈՐ ՎԵՐԸՆԹԵՐՑՈՒՄԸ Ե 159

Մաթևոսյանի գրած «Նախագիր-ում հեղինակը, մատնանշելով Կորյունի երկի կարևորու

թյունը հայ մատենագրության սկզբնավորության հետազոտության համար, հրատարա

կությունը ձոնում է երկի ստեղծման 1550-ամյակին: Աշխատսւսիրողը ծանուցում է, որ հա

տորում տեղադրել է Մ . Աբեղյանի .Մեսրոպ Մաշտոցը և հայ գրի ու գրականության սկիզ

բը* ներածական հոդվածը, նրա' 1941 թ. հրատարակած Կորյունի «Վարք Մաշտոցի» երկի

գրաբար բնագիրը աոանց ձեռագրական տարընթերցումների, և Կորյունի բնագրի երկու

համաոոտ Հայսմավուրքային խմբագրությունները: Այստեղ բերել է նաև Կորյունի երկի

ընդարձակ խմբագրության Մ . Աբեղյանի թարգմանությունը, իսկ համառոտ՜ խմբագրութ

յուններից մեկը Ա . Ս. Զեյթունյանի աշխարհաբար թարգմանությամբ, մյուսը' Ա . Ս. Մ ա

թևոսյանի: Ընդարձակ խմբագրության թե' գրաբար բնագրում և թե' աշխարհաբար թարգ

մանության մեջ վերստին իրենց տեղն են բերված բնագրական այն տեղաշարժերը, որոնք

նկատել է Ա . Մաթևոսյանը վերևում գրախոսված իր հետազոտության մեջ: Աշխատասի-

րողը ներկայացնում է նաև Կորյունի երկի բոլոր խմբագրությունների հիմնական ձեռագ

րերը և բերում երկի հրատարակություների և թարգմանությունների մատենագիտությունը:

Բնագրերին հաջորդող Մ . Աբեղյանի ծանոթագրություններից հետո Ա . Մաթևոսյանը

իբրև հավելված (էջ 148-172) բերում է ««Վարքի» երկու հատվածների տեղափոխություն»

հոդվածը, որը համաոոտ տարբերակն է վերևում գրախոսված աշխատության:

Կորյունի երկի զանազան խմբագրությունների նոր հրատարակությունը աշխարհաբար

թարգմանությամբ հետազոտական նոր լիցք կարող է տալ Հայոց գրավոր մատենագրութ

յան և Ե դարի պատմությամբ զբաղվող հետազոտողներին:

Հ Ա Յ Ո Ց Ց Ե Ղ Ա Ս Պ Ա Ն Ո Ւ Թ Յ Ա Ն հ ո ւ շ ֊ե ր ե կ ո ե ր ո ւ ս ա ղ ե մ ի

հ ր ե ա կ ա ն հ ա մ ա լ ս ա ր ա ն ո ւ մ

հ Կուշաբթի. մայիսի 2-ին, Երուսաղեմի հրեական համալսարանում տեղի ունեցավ Հա-

ց ե ղ ա ս պ ա ն ո ւ թ յ ա ն ոգեկոչման հաշ-երեկո. որի աոաջին նիստը սկսվեց հայագիտական

ա մ իոնի տնօրեն պրոֆ. Մայքլ Սթոունի բացման խոսքով, որին հաջորդեցին եբրայերեն և

հՍերեե ընթերցումներ Եզեկիել մարգարեի 37-րդ գլխից: Ապա ներկաները մեկ րոպե լոա- .

ամբ հարգեցին նահատակների հիշատակը, որին հաջորդեց Երուսաղեմի հայոց Պատրի

արք Թորգոմ արքեպիսկոպոս Մանուկյանի ն համալսարանի հումանիտար առարկաների

ֆակողտհտի տնօրեն պրոֆ. Ստնան Կաստսեի ողջույնի խոսքերը:Այնուհետև երաժշտական կատարումներով հանդես եկան Գուսան վարդապետ Ալճան-

յանը. Աշոտ Աահակյանը, Նուբար Ասլանյւսնը' իր ընտանիքի հետ միասին:

Հուշ-երեկոյի երկրորդ նիստին նախ ելույթ ունեցան դոկտոր Մերժիո Լափոոտւսն և

պրոֆ. Յոավ Լոեֆը: Ելույթ ունեցավ նան ցեղւսսպանագետ ն մեծ հայասեր պրոֆ. Իսրա

յել Չստեին: Հստգելի բանախոսն իր ելույթում խոսեց Թուրքիայի ուրացման քսւղաքակա-

նաթյան մասին և իր միտքը շարունակելով նշեց. «... մենք արդեն իրական հաղթանակի

ճանապարհին ենք: Հակւսոակ Թուրքիայի բանեցրած ճնշումներին, այսօր Թոտքիւսյում

օրեցօր ավելանում է այն թարք գրականագետների և դիվանագետների թիվը, որոնք րեգու- ?

նում են Հայոց ցեղասպանության անհերքելի իրողությունը: Ընդ որում այն դեպքում, երբ

նման քայլն այսօր Թոտքիայում որակվում է իբրև դավաճանություն և հետապնդվում քրեո-

րեե:Հուշ-երեկոյին մասնակցում էին ավելի քան 100 հայ և օտար ակադեմիականներ, ուսա

նողներ և անհատներ: Հուշ-երեկոն դրական՜ արձագանք ունեցավ մասնակիցների շրջա

նում: Հուշ-երեկոյին անդրադարձել է նաև տեղական թերթերից «ТЬе .1егша1ет Րօտէ» պար

բերականը:

Ըստ «Սիոն» ա մսա գրի Դ -Զ , 2005 р ., Էջ 194-198

I

ԹԵՄԱԿԱՆ ԿՅԱՆՔ.

ԼՈՒՐԵՐ ԳԵՐՄԱ՜ՆԻԱՅԻ ՀԱ6ՈՑ «-ԵՄԻՑ

1 Մ ա յիս Պրստւնշվայկի մէջ ի ներկւսյաթեան Գերմւսնիոյ հայոց առաջնորդ Գեր?. Տ. Գա-

րեգիե սւրքեպս. Պեքճեսւնի եւ շրջանի հու|իւ Սհրու|բէ վրղ. Իսախանեւսնի տեղի ունեցաւ

Պրսւանշվւսյկի Հա յ Համայնքի աեդամակւսն ընղհանուր (էողովր: ժողովի րնթսւցքին րն-

տըրուեցաւ Համայնքային նոր վստյութիւն' բաղկացած 7 անղամներէ' Ցովհսւննէս Գստոստ-

եան. տոքթ. Գէորգ Քաւսւթաշ, (նետիս Արաքսեաե. Կարսւպետ ԿԷօքթսւշ, Հրաչ Լազար

ետն. Վիքթորիսւ Սիմօնեաև, Յսւկոբ սրկ. Շսւհինեան:

7 Մ ա յիս Շթաթկւսրթի Ս. ԼԷօնհարւր եկեղեցտյ մէջ տեղի անեցսււ յիշատակի երեկոյ'

նոփրոսսծ Հւսյերու եւ Ասորիներու ցեդասպանութեան: երեկոն կազմակերպած 1;ր Վխ ր-

թէնպէրկի Աւետարանսւկան Եկեղեցին: Միջոցառման ներկայ էին' Աւետստանական Եկե-

դեցտյ ներկայացուցիյ եւ քարտուղար Ֆսւթթէրր, ինյպէս նւսեւ Կխնսլէն: Գերմանահայոց

թեմէն ներկսւյ էին Հոգշ. Օշւսկան վրղ. Կխ|կխ|նան եւ Հոց?. Արիստւսկէս սւրղ. Այվւսգեւսն.

իէդպէս նսւեւ Բւսրշ. Գոո սրկ. Գեւորցեան. եւ տևղւոյե հայ համայնքի վստյութեան ւսնղամ-

ներր:

Երեկոյեւսն Հոցեշնորհ Հա յր Սուրբերր կատարեցին հոգնհաեգսւրեւսն արարողութխե

նւսհաւրակեևրու յի?ւստւսկին, ապա ղւսսախօսութխն կստղաց Պատըն-՝Լիտթ1.մպՒ.րկի

եկեղեցական համայնքի վստյութեան ատենապետ Բենիամին Այնւսլը «Ցեղասպանութխն

ցեղսապւսեութեեէն աոսւջ» թեմայով:

Միջոցառման վերջաւորաթեւսն տեղի ունեցաւ խաղաղոտեւսն համար սւղօթք: Ասորի

համայնքի օրիորղսւց երգչախումբը իր մւսսնակցութխնր բերւսւ երգեցողութեան: 6ի?ատւսկի

երեկոն վսսկաեցւսւ հսւյերէն, սաորերէե եւ գեբմաներէն |եցուեերով օրհնութեան սւդօթքով:

Գերմաե-Աւետարանական Եկեղեցին երկու տարին անգամ մր կր կւսգմակնրպէ

« К 1ГсЬсп[а§» կոյուող Եկեղեցական Համախմբում մր: 4-5 օրեր երկարող այս համւսխմրամին.

որ այս տարի տեղի ունեցսս 25-29 Մայիս Հսւնօվէր քաղաքին մէջ. իրենց մւսսնակցութխնր

կր րերեն հստխր հւսգարաւոր աւետստւսնսւկան քրիստոնեաներ: Տեղի կ՛ունենան եկեդե-

ցսւգիտական, կրօնական ու ւսսւրոսսծա?նյական այլւսգան ղսաախօսութխններ. քրիստո-

նէական երւս()շտութեսւե հւսմնրգներ: Գերմւսնիոյ գւսնագան քաղւսքներու համայնքներ եւ

քրիստոնէական կւսգմակերպոււոիւեներ առիթ կունենան ներկա յա ցնեի գիրենք նւ իրենց

գործանէութխնր: Դասսւխօսութխններոէ կր հրսսիրոփն նւսեւ քոյր Եկեղեցիներու ներկւս-

յւսցուցիյներ Գերմանիւսյէն եւ արտասահմանէն: Գերմւսնիոյ մէջ գործող քոյր Եկեղեցինե

րով եւս սաիթ կր տրոփ աոանձին տաղասսրներու մէջ ներկւսյւսցնե|ու իրենց համայնք

ներն ու գործունէութխնը: Եկեղեցական այս Համագումարին յանուն Առաջնորդարանի իր

մասնսւկցութխնր րերւսւ Հոգ?. Տ. Սերովրէ վրղ. Իսաիոսնևան:

Եկեղեցական համագումարի կագմւսկերպխներր յւստուկ այս սաիրի համար Հա յա ս

տանին հրսոիրած էին նսւեւ «Սաղմոս» իգական երգյւսխումրր. որր համագումարի շրջւս-

նակներու մէջ փայրսն կերպով ներկայացուց հայկական քրիսւրոնէական ևրւա)շտոտիւնը:

2 0 0 5

՜ ^ ^ ւ ^ ւ մ բ ը . որ շուրջ մէկ ամիս կը գտնուէր Գերմանիդ, մէջ. Առաջնորդարանի

հ ոեոաեան հւսմայնքներու հրաւէրով եւ կազմակերպաթեամբ համերգներ ունեցա. Գեր-

Լ Լ ե ա ւ տարբեր հւսմայնքներու մէջ. ի մասնատրի Պրէմըն. Պրաունշվայկ. Հա սէ. Համ-

աուոկ Ֆոանսֆարթ եղն. իսկ Քեօլնի եւ Պեռփնի մէջ կատարեց Ս. Պատարագի Դպրաց

բաժնի երգեցողւսթխնը սքանչելի եւ հոգեպարար պահեր պարգհւելով եերկաեերուն:

, 1 շ շ ե լ 2 7 Ս՜ալիս Գերման-Աւետստանական Եկեղեցւոյ Եկեղեցական Համախմբու

մ ն շրջանակներու մէջ. Հաննօվէր քաղաքի երեք երգչախումբերան միացումով կագմոսսծ

աւելի քան 100 հոգիանոց երկսեռ երգչախումբը տարբեր հկեղեցիներու մէջ տրուսւծ երեք

համերգներով ներկայացուց հրէական ծագում ունեցող գերմանացի նշանավոր երգահան

Ալֆրէտ Շնիթքէի «Համերգ երգչախումբի համար» ստեղծագործութխնը, որ գրոււսծ է Ս.

Գրիգոր Նարեկացիի «Մւստեան Ողբերգութեսւն» աղօթսւգրքի բսաերուն հիման վրայ:

Յայտնի երգահանը ծանօթանսղով «Մատեան Ողբերգութեսւն» գործին ոուսերէն թստգ-

մանութեաե. մեծապէս տպավորուած եւ ներչնչուսւծ է անկէ եւ ւսնոր քանի մը գլուխներու

հիման վրայ մշակած է իր վերոնշեալ ստեղծագործութիւնը: Երգչախումբը շուրջ մէկ տստ-

ւայ տքնաջան սւշխատանքէ եւ նախապատրաստութենէ ետք. կրցւսւ բաւակսւն յւսջող կեր

պով ներկայացնել այս ոչ դիտին ստեղծագործութիւնը:

28 Մ ա յիս թեմիս առաջնորդը Գերշ. Տ. Գարեգին արքեպս. Պեքճեան. ներկւսյ գտնուհ-

ցաւ Գերմանահայոց Կեդրոնական Խորհուրղի եւ Գերմանիոյ Հսւյ Բժիշկներու Միութեան

տարեկան ճսւշկերոյթին' ընկերակցութեամբ Հոգշ. Տ. Տիրսւն աբղյ. Պետրոսեւսնի եւ Արժ. Տ. Ար-

մէն քհնյ. Մելքոնեանի: Սոյն ճաշին ներկայ էին՛ նաեւ Հ Հ Վերահսկիչ Պալատի նախագահ

պրն Ոսկանեան, ինչպէս նաեւ Գերմանիոյ պետական տարբեր մրցԱւնւսկներու արժանա

ցած չորս հայեր՝ տոքթ. Միհրան Տապաղ, ւիրոֆ. Կա րօ Անդրւսնիկեան, ւրոքթ. Ռաֆֆի Պէ-

քէրէճեան եւ պրն Գաոնիկ Գրիգորեան, որոնք յիշեալ կսպմակերպութիւններու կոդմէ

պատուի արժանացան եւ ծանօթացուեցան հանրութեան:

ճաշկերոյթի ընթացքին երաժշտական բաժինը ստւսնձնած էին'Պոնն քւսդքի օվւԼրսւյէն

Վարդենի Դաւիթեան (երգչուհի), Արմինէ Ղոիլոյեան (դաշնակահարուհի) եւ Պէոլին քա-

ղաքէն «Շանթ» երաժշտական խումբը:

29 Մ ա յիս Հոգշ. Օշական վրդ. Կիւլկիւլեաե յանուն Առաջնորդարանի մւսսնակցեցաւ

Պէոլինի Պուլկար-Ռւղղւսփաո նոր եկեղեցւոյ բացման եւ օծման հանդիսութեան, ինչպէս

նաեւ այս աոթիւ պատրաստուած պաշտօնական ճաշկերոյթին: Հա յր Սուրբը Պալկստ

Միթրոփոլիթ Սիմէօնին, ինչպէս նաեւ այս առիթով յատուկ ժամանած Պուլկարիոյ նախա

գահ Փրվսւնօվին փոխանցեց առաջնորդ Սրբազանի բարեմադթութիւններն ու շնորհաւո-

րսւնքները: Մեծայարգ նախագահը փոխադարձաբար իր յարգալից վերաբերմունքն է ար

տահայտած Հա յ Եկեղեցւոյ, Մա յր Աթոռ Մ էջմիածնի եւ Պուլկարիոյ հայոց թեմի վերա-

բերեւպ' խնդրելով իր բարեմաղթանքները վտխանցել Նորին Սրբութիւն Գարեգին Բ Ամե

նայն Հայոց Կաթողիկոսին եւ Գերմանիոյ հայոց առաջնորդին:

Դ Ի ՒԱ Ն Ա Ռ Ա Ջ Ն Ո Ր Դ Ա Ր Ա Ն Ի

Մ Ի Տ ե Կ է ո տ ա ւ

ձ Ա

ԵԵԿ «ԵԿԵՂԵՑԻ ԵՎ ՀԱ1աՐԱԿՈՒ13-6ՈՒ՜Ն» ՀԱ՜ՆՁ՜ՆԱհյՄԲԻ ՀԵՐՕ-ԱԿԱ՜Ն ՀԱ՜ՆԴԻՊՈՒՄԸ

(Կ Ա Ր Տ Ի Ն Ց Ի , 28 Մ Ա Յ Ի Ս Ի - 3 Հ Ո Ւ Ն Ի Ս Ի 2005 Թ .)

Սույն թվականի մայիսի 28-ից հունիսի 3-ը Շվևյցարիայամ. ժննի մերձակայքում գտնր-

վոդ Կստտինյի ավանում, տեղի ունեցսս| Եվրոպայի Եկեղեցիների Կոնֆերանսի (ԵԵԿ)

«Եկեղեցիները երկխոսության մեջ» հանձնախմբի հերթական հանդիպումը:

Հսւնղիպմանր. որպես Հա յ Առաքե|սւկան Եկեղեցու պաշտոնական ներկայացուցիչ, մաս

նակցում էր Ս՜այր Աթոռ Ս . էջմիածնի Միջեկեղեցական հարաբերությունների պատասխա

նատու Գերաշնորհ Տ. Եղնիկ եպիսկոպոս Պետրոսյւսնը: Սրբււպան Հա յրը նան այղ հանձ

նախմբի հւսմանախագահն է:

Ե Ե Կ «Եկեղեցի ե հասարակություն» հւսնձնախումբր ուսումնասիրող հանձնախումբ չէ

րւսոիս նեղ իմաստով, սւյե ոչ միայն պատրաստում1 էկումենիկ փաստաթղթեր՛ ներկայւսց-

նե|ով դրանք Եկեղեցիների հաստատմանը, ւսյ|ն աջակցում և նախաձեռնում է մի շստք

երկկողմ ն րսպմակոդմ հանդիպումներ ն երկխոսություններ՛ հատուկ ուշադրություն հրւս-

ւ]իրե|ով Եկեղեցիների առջն ծառացած մի շարք մարտահրավերների աստվսւծարւսնական

տեսւսկետների վրա:

«Եկեղեցի ն հասարակություն» հանձնախումբն ունի հետևյալ խնդիրները.

- Եվրոպայի Եկեղեցիների միջե կսւցմակերպե| հանդիպումներ և երկխոսություններ.

- Հատուկ ուշադրություն դարձնել Ուղղափառ և Բարենորոգչական Եկեղեցիների մի

ջև երկխոսությանը.

- Ամբողջ Եվրոպսւյում բստե|սւվել համագործակցությունը առաքելության առումով.

- Ցանց ստեղծե) րո|որ ասւրվածաբսւնական .ֆակողտետների միջև.

- Տարգւսցեեւ էկումենիկ կառույցները բոտր Եկեղեցիներում.

- Միջկրոեակւսն երկխոսության հետ կապված հարցերում աշխատել ընդհանուր հիմ-

քի վրա:

Այս հանդիպման ընթացքում ցւեղի ունեցան ւսումներ ն քննարկումներ մի շարք հարցե

րի շուրջ, որոնցից մի քւսնիսր հաստատվեցին հանձնախմբի կողմից:

Ի մասնավորի հանդիպումը անդրադարձավ «Եկեղեցիները երկխոսության մեջ» հանձ- *

նւսքսմբի 2004 թվականի Աարհուսյաե հանդիպման արդյունքներին. Ե Ե Կ -ի Հետսպոտա- I

կան Կենտրոնի՜ «Եկեղեցիները Երկխոսության մեջ» հանձնախմբի վերստնրյսղ որոշումնե

րին Եվրոպական էկումենիկ 3-րդ Համահավաքին ւսոնյվող նյութերին. -Քարտա էկումենի-

կայ՛ի շոտջ առաջացած դժվարություններին. Ուղղափառ և Բարենորոգչական Եկեղեցինե

րի հարաբերություններին, մեծամասնություն և փոքրամասնություն հանդիսացող Եկեղեցի

ներին. ինչպես նան կրոնական համայնքների հետ հարաբերություններին:

ԳԱՑԱՆԵ ԱԼԵՔՍԱՆՅԱՆ Մ իջեկեղեցւսկսմւ հա րա բերութ յունների բա ժին ՚

1 6 4 հ ԷՋՄԻԱԾԻՆ__________________________ 2 0 0 5 ]

ԵԿԵՂԵՑԻ՜ՆԵՐԻ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ԽՈՐՀՐԴԻ Ժ-ՈՂՈՎՐ' ՜ՆՎԻՐՎԱԾ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ ԱՎԵՏԱՐԱ՜ՆԻ

■ՔԱՐՈԶՉՈՒւՅ-ՅԱ՜Ն՜Ն ՈՒ ԱՌԱ-ՔԵԼՈՒյԹ-ՅԱ՜ՆՐ

Սույն թվականի մայիսի 9-16-ը Աթենքում տեղի ունեցավ Եկեղեցիների Համաշխարհա

յին Խորհրդի (ԵՀԽ)՜ աշխարհում Ավետարանի քարոզչությանն ու առաքելությանը նվիրված

կոնֆերանսը՜ «Արի. Սուրբ Հոգի, բուժիր և հաշտեցրու» խորագրով: Առաջին անգամ էր. որ

այդ հանձնախումբն իր ժողովը գումարում էր Ուղղափառ երկրռւմ: Կոնֆերանսը տեղի

ունեցավ Ս. Անդրեասի կենտրոնում, որ գտնվում է Աթենքից 30 կմ հյուսիս-արնելք: Հա յ

Առաքելական Եկեղեցին այդ կոնֆերանսին ներկայացնում էր երեցկին Պոլա Դևեջյաեր.

իսկ Վահագն ուրարակիր Ագիզյանը մասնակցում էր որպես երիտասարդ սպասավոր:

Կոնֆերանսի նպատակն էր'համախմբել 500 մասնակիցների աշխարհի ավելի քան 100

քրիստոնեական Եկեղեցիներից՛ միասին ջանալու այսօրվա աշխարհը Քրիստոսով բուժե

լու և հաշտեցնելու համար: Կոնֆերանսը մասնակիցներին հնարավորություն ընձեռեց միա

սին հավաքվել, իրենց փորձառությանը փոխանակել և միասին մտածել առաքելության մեջ

աուսջնահերթություեների և քրիստոնեական հետագա վկայության մասին:

Կոնֆերանսին մասնակցում էին բազմաթիվ երիտասարդներ, կանայք, տղամարդիկ,

ւսստվածաբաններ, ուսանողներ, աշխարհականներ: Առաջին անգամ այդ կոնֆերանսին

մասնակցում էին նաև ներկայացուցիչներ Հռոմեակաթոլիկ Եկեղեցուց, ինչպես նաև Հոգն- ,

զալստակւսն և ժամանակակից ավետարանական հարանվանություններից:

Կոնֆերանսի բացման արարողությանը Երուսսւղեմի քրիստոնեական Եկեղեցիները .

փայտյա մի խսւչ ներկայացրեցիե և նվիրեցիե կոնֆերանսին: Ե ՀԽ գլխավոր քարտուղար

դոկ. Սսւմուել Կոբիան հանդես եկավ բացման խոսքով: Բացման նիստին հնչեց նաև Աթեն-

քի և Համայն Հունաստանի Արքեպիսկոպոս Նորին Ամենապատվություն Քրիստոդալոսի

ողջույնի խոսքը: Հունաստանի Արքեպիսկոպոսը շեշտեց էկումենիկ հանդիպումների և երկ

խոսության. ինչպես նաև քրիստոնեական ինքնության և առաքելության նոր արտւսհայ-

I

II ւ-

ո

I» տության կարևորությունը, որպեսզի հնարավոր լինի դիմագրավել ժամանակակից մար- ! ւ տւսհրավերներր:

Կոնֆերանսն ուղեկցվում էր ամենօրյա նիստերով, ծիսական արարողություններով,| խմբակային աշխատանքներով:

Փոքրիկ աշխատանքային խմբերր բաղկացած էին 10 մասնակիցներից, որոնք հանդի

պում Էին ամեն օր, առավոտյան՜ խոկալու սոտբգրսւյին ընթերցվածների շուրջ, և երեկո

յան կիսելու օրվա փորձառությունը և նախապատրաստվելու հաջորդ օրվան: Կոնֆերան

սի յուրաքանչյուր մասնակից նշանակված Էր աշխատե|ու մի աշխատանքային' խմբում, որ

տեղ նա հնարավորություն ուներ մյուս մասնակիցներին ծանոթացնելու իր Եկեղեցու հետ ե տեղեկանալու ւսյլ Եկեղեցիների մասին:

Ամենօրյա նիստերն ընդգրկում էին հարցազրույցներ, ներկայացումներ, երաժշտություն,

քննարկումներ կենտրոնանալով այնպիսի հարցերի վրա, որոնք համապատասխանում

էին կոնֆերանսի ընդհանուր թեմային: Ներկայացվեցին խնդիրներ աղքատության, աշ

խարհում տիրող սովի, ՁԻ Ա Հ-ի վերաբերյալ:

Ուղղափառների կողմից մի բանի թեմաներ ներկայացվեցին: Դրանցից մեկը վերաբե

րում էր 11|բանիայի Ուղղափառ Եկեղեցու վերականգնման գործընթացին, ինչպես եւսն

Ուղղափառ աստվածաբանեերի ու հոգեգւսլստականների միջե դավանաբանական երկ

խոսությանը:

Ամենօրյա առավոտյան ն երեկոյան ժամերգությունները կատարում էին տարբեր Եկե

ղեցիների ներկայացուցիչներ:

Կոնֆերանսի ընթացքում Արևելյան ե Հին Արևելյան Ուղղափառ Եկեղեցիների անդամ

ները հնարավորություն ունեցան կոնֆերանսի ընթացքը քննարկել ոչ պաշտոնական մի

հանդիպման ընթացքում, այնուհետև տեղի ունեցավ նան պաշտոնական մի հանդիպում՜

քննարկելու կոնֆերանսի ուղերձի եախագիրծը:

Վերջին օրվա աշխատանքի նպատակն Էր՝ ավարտուն տեսքի բերել կոնֆերանսի մաս

նակիցների'քրիստոնյա աշխարհին ուղղված ուղերձի տեքստը՛ կոչ անելով Եկեղեցիներին'

լինել բուժող և հաշտեցնող հույսի համայնքներ, որի դոները բաց եե բոլորի սաջև:

Նույն օրր ժողովականները նաև Աթենքում մասնակցեցին եկեղեցական արարողութ

յան, իսկ երեկոյան հավաքվեցին Արեոպագոսում. որտեղից Պողոս Առաքյալը քարոգե] Էր

Աթենացիներին:

12 0 0 5 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 165

Պ Ո Լ Ա Դ Ե Վ Ե Ջ Յ Ա Ն

.է

Ըյ,Գ֊ՈԻՆԵԼՈՒԹՅՈԻՆ.ՆԵՐ Ա113Ր ԱԹՈՏԷԹԻՄ

ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ԱՄԵՆԱՅ՜Ն ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ԸՆԴ֊ա-՜ՆԵՑ ԿԻՄԼՈՎՈԴՍԿԻ ՔԱՂԱ-ՔԱՊԵՏԻ՜Ն

Մայիսի 16-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Մա յր Աթոռ Սուրը

Էջմիածնում ընդուննց Ռ Դ Կիսլովոդսկի քաղաքապետ Աերգեյ Դեմիդենկոյին' քաղաքի

հայ համայնքի ղեկավար Վալերի Գալուստովի ուղեկցությամբ:

Հանղիպման ընթացքում կարևորվեցին նման վտխայցելությունները, երկու բարեկամ

ժողովուրդների միջև դարավոր կապերի զորացումն ու արդյունաշատ համագործակցութ

յունը: Անդրադարձ կատարվեց նաև հայ համայնքի կյանքին:

ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ԱՄԵ՜ՆԱՅ՜Ն ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ք՜ՆԴ-ՈՒ՜ՆԵՑ ՎՐԱՍՏԱ՜ՆԻ ԳԼԽԱՎՈՐ ԴԱՏԱԽԱԶԻ՜Ն

Մայիսի 17-ին Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Մ ա յր Աթոռ Սուրբ

Էջմիածնում ընդունեց Վրաստանի գլխավոր դատախազ Զոտաբ Ադեիշվխիին' Հ Հ գլխսւ-

վոր դատախազ Աղվան Հովսեփյանի ուղեկցությամբ:

Նորին Սրբությունը, ողջունելով բարձրաստիճան հյուրի անդրանիկ այցը Հայաստան ե

Սուրբ Էջմիածին, կարնորեց պետական մակարդակի նման հանդիպումները, երկու պետու

թյունների տարբեր կառույցննրի միջև ձնավորվող սերտ հարաբերությունները և համագոր

ծակցությունը:

Հանդիպման ընթացքում անդրադարձ եղավ Վրաստանում Հայաստանյայց Առսւքելա-

կան Սուրբ Եկեղեցու Վիրսւհայոց թեմի կարգավիճակի խնդրին: Ամենայն Հա յոց Հա յրա- (

պետը վստահություն հայտնեց, որ այս, ինչպես և Վրաստանում գտնվող մի շարք հայկա

կան եկեղեցիների շուրջ ստեղծված խնդիրները Վրաստանի իշխանությունների աջակցու- ՚ թյամբ բարվոք լուծում կստանան:


ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ԱՄԵ՜ՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ Ր՜ՆԴՈՒ՜ՆԵՑ ՖՐԱՆՍԻԱՅԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ

ԱՐՏԱՔԻՆ ԳՈՐԾԵՐԻ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻՆ

Մայիսի 19-իե Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը Մա յր Աթոռ Սուրբ

էջմիսւծնում ընղու նեց տեսչական առաքելությամբ Հայաստանում գտնվող Ֆրանսիայի

Հանրապետության Արտաքին գործերի նախարարության ներկայացուցիչներին' ՀՀ-ում

.Ֆրանսիայի արտակարգ և լիազոր դեսպան Սերի Կյունիի ուղեկցությամբ:

«Մեր հոգին միշտ ուրախությամբ է լցվում, երբ Սուրբ էջմիածին են այցելում ներկայա

ցուցիչներ .Ֆրանսիայից՜ ներկսւյացնե|ով Ֆրանսիայի բարեկամ (]ողովուրղը և պետությա

նը: Առանձնակի ջերմությամբ ու բարեկամությամբ են հատկանշված մեր երկու պետութ

յունների և Կողովուրդների հարաբերությունները, ինչը որոշակիորեն զգալի է թե' Ֆրանսի-

ւսյում և թե'Հայաստանում»,- նշեց Նորին Սրբությունը:

. Վեհափ առ Հայրապետը բարեկամական մթնոլորտի ձևավորման գործում կարևոր

նկատեց ինչպես երկու պետությունների ն ֆրանսաբնակ հայ համայնքի ներդրումը, այն

պես և Ֆրանսիայի դեսպանների առաքելությունը:

Ամենայն Հայոց Հսւյրապետն իր գնահատանքը, սերն ու օրհնությունը փոխանցեց Ֆրան

սիայի ժողովրդին և իշխանություններին՛ հիշատւսկելով նան, որ Ֆրանսիան միակ պետու

թյանն է, որ Հա յոց ցեղասպանությունը ճանաչել և դատապարտել է օրեևքի ուժով:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ՐՆԳՈՒՆԵՑ ԻՏԱԼԻԱՅԻ ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ

Մայիսի 19-ին Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսր Մ ա յր Աթոռ Սուրբ

էջմիսւծնում ընդունեց նաև Իտւպիայի Հանրապետության Տարածքային նախարար էնրի-

կո Լա Լոջջւսյի զւխւսվորած պատվիրակությանը՛ Հ Հ Տարածքային կառավարման նախա

րար Հովիկ Աբրահամյանի գլխավորությամբ:Ողջունելով հյուրի անդրանիկ այցը Սուրբ էջմիածին՝ Ամենայն Հայոց Հայրապետը

կաըեորեց երկու երկրների միջև զարգացող հարաբերությունները' հույս հւսյտեե|ով, որ

իրենց ջերմությամբ և արդյունավետությամբ դրանք կհասնեն այն մակարդակին, ինչպիսին

Հա յ և Կաթոլիկ Եկեղեցիեերի պարագային է: Հայոց Հայրապետը նաև հիշեց երջանկահի

շատակ Հովհաննես-Պողոս Բ Պա պի այցը Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածին, ինչը համագոր

ծակցության նոր էջ բացեց երկու եկեղեցիների պատմության մեջ: «Մեր Կողովուրդների

համանմանությունները արդյունքն եե մեր հավատի»,- նշեց Հա յոց Հայրապետը կարևոր

նկատելով իրեեց նկարագրով նույնական երկու Կողովուրդների միջև բարեկամական հա

րաբերությունների առավել ամրապնդումը:Իտալիայի Տարածքային նախարարը իր հերթին շնորհակալություն հայտնեց ըեդունե-

լության համար' նշելով, որ իր այցը չէր կարող ամբողջական փնել, եթե չայցելեր Սուրբ է ջ

միածին:

168 Ե ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2005

Հանդիպման ընթացքում Հ Հ Տարածքային կառավարման նախարար Հովիկ Աբրահամ

յանը ննրկայացրնց քննարկումների արդյունքները ե ռեգիոնալ համագործակցության ծրա

գրերը:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ յԸՆԴ-ՈՒՆԵՑ ՆԻԿՈԼԱՅ ՌԻԺԿՈՎԻՆ

Նույն օրը Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսը Մ ա յր Աթոռ Սոտր էջ

միածնում ընդունեց Ո-Դ Դաշնային ժողովի անդամ, հայ-ռուսական միջխորհրդարանսւկան

համագործակցության հանձնաժողովի համանւսխագսւհ Նիկոլա յ Ռիժկովին ն նրա գլխա

վորած պատվիրակությանը:«Պրն Ռիժկովին մեր ժողովուրդն առանձնահատուկ կերպով է սիրում ե հարգում: ...Իր

անձի միջոցով մեր ժողովուրդն իր սերն է արտահայտում նսւե ռուս ժողովրդի նկատմամբ,

որի հետ ունենք դարերի ջերմ բարեկամական, եղբայրական հարաբերություններ, որոնք ամրապնդվում են ն զորանում շնորհիվ ձեզ պես նախանձախնդիր անձանց ինչպես Ռու

սաստանի մեջ, սւյնպես-և Հայաստանում, որոնք որ ամեն ջանք ի գործ են դնում' պահպա

նելու մեր ժողովոտղների եղբայրական բարի կապերը»,- նշեց Նորին Սրբաթյունր իր խոս

քում:«Երբ մենք գալիս ենք Հայաստան, մենք մեր պարտքն ենք համարում այցելել այս սրբա

վայրը' Սուրբ էջմիածին, ն հանդիպնլ Ձերղ Սրբությանը: ...Մենք միշտ արժեվորել ենք մեր

հարաբերությունները, և մեր բարեկամությունը պատմական արմատներ ունի».- ասաց պրն

Ռիժկովը, շնորհակալություն հայտնելով ընդունելության համար և հիշելով դեռնս 1988 թ.

դեկտեմբերին Հայաստանի համար դժվարին օրերին երջանկահիշատակ Վազզեն Ա Ամե

նայն Հայոց Կաթողիկոսի հետ ունեցած իր հանդիպումը: Ն ա անդրադարձավ նսւն Հսւյաս-

տանյայց Առաքելական և Ռուս Ռւղղափստ Եկեղեցիների ջերմ բարեկամությանը' նշելով,

որ կարնորում է այն. որովհետն Եկեղեցիները շատ են օգնում բարոյական, ընկերային հարցերի տւծման մեջ:

Հանդիպմանը ներկա էր նան Հ Հ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի նախագահ Ֆադեյ Սարգսյաեը:

ԳԱՐԵԳԻՆ Բ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՆ ՐՆԳՈՒՆԵՑ ՌՂ- ՏԱՐԱԾՔԱՅԻՆ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆ

ՆԱԽԱՐԱՐԻՆ

Մայիսի 21-ին Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Գարեգին Բ Ամենայն Հա յոց Կաթողիկոսը Մա յր Աթոռ Աուրբ

էջմիածնում ընդունեց Ռուսաստանի Դաշնության Տարածքային զարգացման նախարար Վլադիմիր Յակովլևին և նրա գլխավորած պատվիրակությանը:

Ոդջուննլով հյուրերին. Վեհափառ Հայրապետը բարձր զնւսհատեց հայ համայնքի

նկատմամբ Վլ. Յսւկովլևի տածած հոգածությանն ու սերը: Նորին Սրբաթյանը մեկ անգամ

ևս վերհիշեց նրա կարևոր աջակցությունը Աաևկտ Պետերբուրգում Ս. Կատւսրինե հայոց


եկեղեցու ւ|երաբացմաե գործում: Ի գնահատություն այս ջերմ վերաբերմունքի'2(ХХ) թ. Հա

յոց Հայրապետի Սրբատառ Կոնդակով պրե Ցսւկովլևե արժանացել I. Հա յ Առաքելական Սուրբ Եկեղեցու «Ս. 4յերսես Շևորհւպի» պսւտվո բարձր շքանշանի:

«Անչափ ուրախ ենք. որ այսօր նոր հնարավորություններ են ընձեռված, որպեսգի մեր

(յողովրղի հետ ձեր կապերն ւսոավէդ սերտացնեք ա զորացնեք: Ձեր հոգու սերն ու զգացումներն են, որ մգում են Ձեզ մեր ժողովրդի հետ այդ կապերը հարատև պահպանե|ու»,-

նշեց Ամենայն Հա յոց Հայրապետը:

Ռ Դ Տարածքային գարգսւցման նախարարը, շնորհակւպության հայտնելով ջերմ խոս

քերի համար, կարևորեց հայ-ոուսական հարաբերությանննրի և դարավոր կապերի ամրսւ- պրնդումն ու գւսրգացումր:

■Քննարկվեցին ևաև երկու երկրևերի համագործակցության ոլորտևերիև և ապագա ծրա- գրերիև վերաբերվող հարցեր:

Հւսևղիպմաևը ներկա 1;ր Նոր Նւսխիջևաևի և Ռուսւսստաևի հայոց թեմի սւռաջևորղ Տ. Եգ- րւսս եպս. Ներսիսյաևը:

ԳԱՐԵԳԻ՜Ն Բ ԱՄԵ՜ՆԱՑ՜Ն ՀԱ6ՈՑ ԿԱԹ-ՈՂԻԿՈՍ՜Ն Ը՜ՆԴՈՒ՛ՆԵՑ Ո-Դ ՜ՆՈՐԱ՜ՆՇԱ՜Ն ԱԿ ԴԵՍՊԱ՜ՆԻ՜Ն

Մայիսի 3()-ին Մա յր Աթոռ Սուրբ Էջմիսւծնում Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Գւսրեգիև Բ Ամենայն Հայոց

Կաթողիկոսն րևդուևևց Հայաստւսևի Հաևրապետություևում Ռուսաստանի Դաշնության

նորաևշաևակ դեսպան Ն|ւկո|ւսյ Պավլովին:

Շեորհւսվորե|ով Ո-Դ դեսպանին նոր նշւսնակմաև առիթով՛ Վևհաւիաո Հսւյրսւպետր

գոհուևւսկությամբ աևդրադւսրձավ երկու երկրևերի միջև ձևավորված բարի հարւսբերութ-

յուևևերիև և (!ոդովուրղևերի եղբայրական կապերին: Նորիև Սրբություևր կարևոր նկատեց

այդ ավանդների հետսպսւ ամրապնդումն ու զարգացումը' մւստեանշե|ով Հայաստանյայց

Աոաքևւական և Ռուս Ոսլղսւփսա Եկևդեցիևերի ղերե ու առաքելությունն սւյդ բարեկամու

թյան զորացման գործում:

Դեսպանն իր հերթին հավաստիացրեց, որ իր ևախորդեերի հետևողությամբ պիտի շա

րունակի պսւհպաևել և սերտացնել Մա յր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի և Ռ Դ դեսպանատան մի

ջև ձևավորված համագործակցության բարի և ջերմ հստաբերաթյուևևերը:

Հանդիպման ավարտին Ամենայն Հա յոց Հայրապետն իր բարեմաղթանքներն ու օրհ-

ևություևները փոխաևցեց տիար Պավլովին՛ հաջողություններ ցանկաևալով դիվանւսզի-

տակսւև իր առաքելության մեջ:

ՄԱՅՐ Ա Ռ Ո Ռ ՍՈՒՐԲ ԷՋՄ ԻԱ ԾՆԻՏԵՂԵԿԱՏՎԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ

ԻՕՄհԱԾԻՆ 2005

ե կ ե ղ ե ց ա կ ա ՜ն բ ե մ . լ ո ւ ր ե ր

Մ ա մւսի 1-Իէւ՝ կիրա կի- ՜ Ջ ՛ №р "Ա . Ս Օ Ո Մայր Տաճարում. Ավագ Ս . Սեղանի վրա. Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Տաճատ

ոեոա Ծատոտյաեը: «Հայր մեր»փց աոաջ պատարագիչ Հա յր Սուրբը «Ես եկի զի զկեսւես անիցին. եւ յյռւսւել եւս անիցին» (Հովհ. ժ 10) բնաբանով քարոզ խոսեց (տեն էջ 68):

Մ ա յիսի 5-իե, հխ պ շա բբի - -Խ . օր Յինա նց: Հա մբստ &ոււէէւ Ք ր ի ս տ ո ս ի :

Այսօր Մա յր Տաճարում. Ավագ Ս. Սեղւսեի վրա. Ս . Պատարագ մատուցեց Տ. Նարեկ աբեղա Ավազյաեը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հա յր Սուրբը «Այսօր համբստձւսր փաոօք ի յերկիես եւ զկուսածին մարմինդ Ք ո հրսւշափառւսպէս լուսւսզստղեցեր» (ժամա

գիրք; բնաբանով քարոզ խոսեց (տես էջ 70):

Մ ա յխ Փ 8-ին, կիրա կի, ֊ է . կիր -: Ե ր կ ր ո ր ո Ծա ղկա զա րդ:Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս . Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Ռուբեե

աբեղա Զարգարյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հա յր Սուրբը հավուր պատշա

ճի քւսրոզ խոսեց (տեն էջ 73):

Մ ա յիսի 15-իս, կիրա կի. - ՀոգԱ գսղա ստ (Պ եե տ հ կոստ Է , յի ս հ ե ր ո ր դ օր ի Զ ա տ -

կէն):Այսօր Մայր Տաճարում. Ավագ Ս . Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ ՛մատուցեց Տ. Կյուրեդ

աբեղա Վարդանյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ ընթերցվեց Ներսես Լւսմբրոնացու Ս . Հոգու

Գալստյանը եվիրվւսծ ներբողյանը:

Մ ա յիսի 22-ին, կիրա կի. - Ա. կիր- զկնի Հոգեգա լստ ևա ն : Սկիզբն Յ սւրա յօհսւհ

կխ րա կէից: Յիշա տ սւկ Խ յխ սյի մա րգա րեին :Այսօր Մա յր Տաճարում, Ավազ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Գւսբրիել

աբեղա Սարգսյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հա յր Սուրբը «Հսոատք քո կեցու- ցին զքեզ» (Ղուկ. Ժ Ը 42) բնաբանով քարոզ խոսեց (տե'ս էջ 76):

Մ ա յիսի 28-ին, շա բա թ . - Ս ր յո յն Գ ր ի գ ո ր ի Լա սա ւորփ ն ։(երո յ Աչն ի ւԼիրա ս/Լն:

Այսօր Մայր Տաճարում, Իջման Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Խաչատուր աբեղա Կնյազյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Հա յր Սուրբը «ճշմարտու- թեաե ձւսյն Սրբոյն Գրիգորի, օրհնեսցուք զլոյս անսկիգրե, բարձր արարէք զնա յափտեան» (Շարակնոց) բնաբանով քարոզ խոսեց (տե՛ս էջ 78):

Մ ա յիսի 29-ին, կիրա կի. -Բ . կիր . զկնի ՀոզԱ գա լստ եա հ: Տօն Կ ա բ ո պ ի կ է Ս. է ջ միա ծնի:

Այսօր Մայր Տաճարում, Ավագ Ս. Սեղանի վրա, Ս. Պատարագ մատուցեց Տ. Ներսես

արքեպիսկոպոս Պոզապալյանը: «Հայր մեր»-ից առաջ պատարագիչ Սրբազան Հայրը «Եկայք շինեսցուք սուրբ զխորանն լուսոյ, քանզի ի սմա ծազեաց մեզ լոյս ի Հայաստան աշխարհի» (Շարակնոց) բնաբանով քարոզ խոսեց (տես էջ 81):


“ЭЧМИАДЗИН”ОФИЦИАЛЬНЫЙ ЖУРНАЛ

э ч м и а д з и н с к о г о к а т о л и к о с а т а( м а й 20 05 )

1. Кончина Его Святейшества Папы Иоанна-Павла II, 3 апреля 2005 г. (с. 3).

2. Биография Его Святейшества Папы Иоанна-Павла II (с. 4-5).

3. Соболезнование Его Святейшества Гарегина П, Католикоса всех армян, по

случаю кончины Его Святейшества Папы Иоанна-Павла П, 3 апреля 2005 г. (с. 6).

4. Участие делегации Армянской Церкви в церемонии похорон Его

Святейшества Папы Иоанна-Павла П, 7 апреля 2005 г. (с. 7).

5. Избрание кардинала Йозефа Рацингера 265-ым Папой Римским Конклавом

кардиналов, 19 апреля 2005 г. в Риме (с. 8).

6. Поздравление Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян,

новоизбранному Папе Бенедикту X V I , 20 апреля 2005 г. (с. 9).

7. И Е Р О М О Н А Х О В А К И М М А Н У К Я Н , Г А Я Н Э А Л Е К С А Н Я Н - Биография

Его Святейшества Папы Бенедикта X V I (с. 10-11).

8. Письмо Его Святейшества Папы Бенедикта X V I Его Святейшеспву Гарегину II

(за поздравления по случаю избрания Папой), 23 апреля 2005 г. (с. 12).

9. В А Р Д А Н Д Е В Р И К Я Н - Патриаршее паломничество в Иерусалим, 12-14 мая

2005 г. (с. 13-30).

П А Т Р И А Р Ш И Е Э Н Ц И К Л И К И И Б Л А Г О С Л О В Е Н И Я

10. Энциклика Его Святейшества Гарегина И, Католикоса всех армян, г-ну Араму

Басеняиу по случаю его награждения орденом «Святой Григорий Просветитель».

30 мая 2005 г., № 301 (с. 3 1-32).11. Поздравления Его Святейшества Гарегина II, Католикоса всех армян, по

случаю 60-летия Победы в Великой Отечественной войне и Дня освобождения

Ш уш и, 9 мая 2005 г. (с. 33).12. Поздравления Его Святейшества Гарегина И, Католикоса всех армян, по

случаю Дня независимости. 28 мая 2005 г. (с. 34-35).

13. Поздравления Его Святейшества Гарегина II, Католикоса всех армян, по

случаю Дня выпускников школ. 24 мая 2005 г. (с. 36).

14. Заседание Верховного Духовного Совета в Первопрестольном Святом

Эчмиадзине. 10-11 мая 2005 г. (с. 37).

15 Доклад Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян, на заседании *

Верховного Духовного Совета о деятельности Первопрестольного Святого

Эчмиадзина в 2004 г.. 10-11 мая 2005 г. (с. 38-63).

16 Панихида в Первопрестольном Святом Эчмпадзпне (у могилы приснопамятного

Католикоса всех армян Геворка V I Чорекчяна). 9 мая 2005 г. (с. 64).

17. Награждение армянского публициста из Ливана г-на Жирайра Напри

Тосуняна орденом «Св. Саак - Св. Месроп». Св. Эчмиадзин. 17 мая 2005 г. (с.

65-66).18. При благословении Его Святейшества Гарегина П. Католикоса всех армян, в

г. Эчмиадзине состоялось открытие нового стоматологического благотворительного

Центра. 1 мая 2005 г. (с. 67).

П Р О П О В Е Д И

19. Проповедь иеромонаха Тачата Цатуряна в Кафедральном соборе

Первопрестольного Св. Эчмиадзина на Литургию, 1 мая 2005 г. (с. 68-69).

20. Проповедь иеромонаха Нарека Авакяна в Кафедральном соборе

Первопрестольного Св. Эчмпадзнна на Литургию, 5 мая 2005 г. (с. 70-72).

21. Проповедь иеромонаха Рубена Заргаряна в Кафедральном соборе

Первопрестольного Св. Эчмиадзииа на Литургию Второго Вербного

Воскресенья, 8 мая 2005 г. (с. 73-75).

22. Проповедь иеромонаха Габриэля՛ Саргсяна в Кафедральном соборе

Первопрестольного Св. Эчмиадзина на Литургию, 22 мая 2005 г. (с. 76-77).

23. Проповедь иеромонаха Хачатура Князяна в Кафедральном соборе

Первопрестольного Св. Эчмиадзина на праздник Вызволения Святого

Григория Просветителя из ямы Хор Вирапа, 28 мая 2005 г. (с. 78-80).

24. Проповедь Его Высокопреосвященства архиепископа Нерсеса Позапаляна в

Кафедральном соборе Первопрестольного Св. Эчмиадзииа на праздник

Святого Эчмиадзина, 29 мая 2005 г. (с. 81-83).

П А Т Р И О Т И Ч Е С К О Е И С С Л Е Д О В А Н И Е

25. А К О П К Е О С Е Я Н - Армянский перевод речей Теодороса Анкюраци (научное исследование) - (с. 84-89).

26. Т Е О Д О Р О С А Н К Ю Р А Ц И - Речь о Рождестве Спасителя нашего (текст) - (с. 90-102).

17շէ? . ԷՋ Մ ԻԱ Ծ Ի Ն ___________________________2 0 0 5 '*

I


П О С В Я Щ А Е Т С Я 1 6 0 0 - Л Е Т И Ю С О З Д А Н И Я А Р М Я Н С К И Х П И С Ь М Е Н

27. А Р Х И Е П И С К О П Д Р . М Е С Р О П Г . Г Р И Г О Р Я Н - Месроп Маш тоц - от

военной службы к духовной службе (научное исследование) - (с. 103-122).

И С Т О Р И К О - Ф И Л О Л О Г И Ч Е С К И Е И С С Л Е Д О В А Н И Я

28. А Р М Е Н А Й В А З Я Н - Древняя Армения как «национальное государство»

(историческое исследование) - (с. 123-138).

29. А Н А И Т М Х И Т А Р Я Н - Об одном средневековом толковании армянских

свадебных обычаи - (этнографическое исследование) - (с. 139 -146).

30. М И С А К С А Р Г С Я Н - Роль Церкви в развитии Ц изучении армянского

декоративно-прикладного искусства (искусствоведческое исследование) - (с. 147-152).

Р Е Ц Е Н З И Я

31. А З А Т Б О З О Я Н - Еще одно новое прочтение Корюна (о книге «Житие

Маштоца». опубликованном А. С. Матевосяна) - (с. 153-159).

32. Вечер памяти армянского геноцида в Еврейском Университете Иерусалима, 2

мая 2005 г. (с. 160).

Е П А Р Х И А Л Ь Н А Я Ж И З Н Ь

33. Новости из армянской епархии Германии (с. 161-162).

М Е Ж Ц Е Р К О В Н Ы Е С В Я З И

34. Г А Я Н Э А Л Е К С А Н Я Н - Очередная встреча комиссии «Церковь и общество»

Европейской Организации Церквей. Картиньи (Швейцария), 28 мая - 3 июня

2005 г. (с. 163-164).

35. П О Л А Д Е В Е Д Ж Я Н - Собрание Всемирного Совета Церквей, посвященное

пропаганде и миссии Евангелия в мире, Афины, 9-16 мая 2005 г. (с. 164-165).

А У Д И Е Н Ц И И В П Е Р В О П Р Е С Т О Л Ь Н О М С В Я Т О М Э Ч М И А Д З И Н Е

36. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян, мэра

Кисловодска г-на Сергея Демиденко, 16 мая 2005 г. (с. 166).

174 Ե ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2005

37 Аудиенция у Его Святейшества Гарегина П. Католикоса всех армян.

Генерального прокурора Грузии г-на Зураба Адеишвшш. 17 мая 2005 г. (с.

166).ՅՏ. А\'дненция у Его Святейшества Гарегина И. Католикоса всех армян,

представителей Министерства иностранных дел Французской Республики. 19

мая 2005 г. (с. 167).39. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян.

Территориального Министра Италии г-на Энрико Ля Ладжа. 19 мая 2005 г. (с.

167-168).40. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян, г-на

Николая Рыжкова. 19 мая 2005 г. (с. 168).

41. Аудиенцня у Его Святейшества Гарегина II. Католикоса всех армян, министра

Территориального развития Российской Федерации г-на Владимира Яковлева.

21 мая 2005 г. (с. 168-169).

42. Аудиенция у Его Святейшества Гарегина И, Католикоса всех армян,

новоназначенного Посла Российской Федерации в Республике Армения г-на Николая Павлова, 30 мая 2005 г. (с. 169).

43. Краткие церковные новости. Информация о Святых Литургиях, проповедях и

других церемониях в Кафедальном соборе и Первопрестольном Святом

Эчмиадзине в течение мая 2005 г. (с. 170).


“ЕТСНМ1АЭ2Ш ”ОРР1С1АЬ МСЖТНЬУ КЕУ1Е\У ОР

НОЬУ ЕТСНМ1АБ2Ш( М а у 20 05 )

1. Раяхше амгау оГ №տ ՒԽՈոօտտ էհօ Роре յօհո-Раи! И, Арп ! 3. 2005 (р. 3).

2. ВшегарИу օք №տ НоИпеш А с Роре յօհո-Раи! II (р. 4-5).

3. Ме.чха^е оГ Сопс!о1епсе.ч օք №տ ՒԽհոօտտ Кагекш II. Са11юПсоь օք а11 А гтетапя . օո էհօ

оссаяюп о1 Н|я НоГтся.ч էհօ Роре յօհո-Раи! II ра-տտւոջ а\уау, АргП 3, 2005 (р. 6).

4. РагИС1ра1юп оГ էհօ А гтеш ап СЬигеЬ (Ыедойоп т էհօ Гипсга! օք №տ ՒԽ1ւո;տտ էհօ Роре յօհո-Раи! II, АргП 7, 2005 (р. 7).

5. Е1есйоп օք СагсПпа! 1օտօք Кагт^ег օտ (Ьс 265ւհ Роре օք К о те Ьу էհօ Сопс!ауе օք

СагсНпак оп Арп ! 19. 2005. ш К о т е (р. 8).

6. Меяха^е օք Соп^гаиПаНопя օք №տ НоНпс&ч Кагекш И, СаАоНсоз օք а11 А гтетапя , ю

№տ НоПпе-տտ էհօ Роре ВепсШе! X V I օո էհօ оссая1оп օք հւտ е1ес11оп յտ Роре օք К о те . Арп ! 20. 2005 (р. 9).

7. К Е У Е К Е Г Г О Р К . Н О У А К Ш МАМ1Ж 1А1Ч, С А V А N Е А Լ Е X А N I А N - В|о8гарЬу

оГ №տ Н оПпсбб էհօ Роре Вепес1]с1ХУ1 (р. 10-11).

8. ЬсИсг оГ «гашише օք Ւ1ւտ НоПпеяч էհօ Роре ВепссКс! X V I ю №տ НоГтечя К а гек т II,

СаАоНсов оГ а!1 А гт с т а п я (апячусг էօ էհօ ւոօտտսջօ օք сол(>га1и1а(юп օո էհօ оесаншп оГ

հւտ е1ссПоп յտ Роре), Арп1 27. 2005 (р. 12).

9. У Л К Э А !՝! Э ЕУШ Ю АГ^ - РопйПса! РП{глтаде էօ 1егша1ст, Мау 12-14,2005 (р. 13-30).

Р О Г Ш И С Л Ь Е N С V С Լ I С А Լ Տ А]> Ш Ь Е Т Т Е К 8 О Р В Ь Е 8 8 Ш С

10. ЕпсуеПса! օք №տ 1Խ1ւոշտտ Кагекш II, СаПюПеоБ օք а11 Агтешап.ч, էօ Мг. А га т

Ва.ч.чешап օո էհօ оесаяюп օք հւտ с1ссога1юп ^հհ էհն Огс!ег оГ “ՏՅւոէ Сгсцогу էհն

Ш и ттаю г" , М ау 30. 2005. по. 301 (р. 31-32).

11. Мояяаде оГ Соп};га1и1а1юп оГ Ւ1ւտ НоПпе.чя О агс§т II. СаЛоПию оГ а!1 Аппетапя, оп

էհօ оссэбюп օք էհօ 60էհ Аптуегеагу օք էհօ УюЮгу ւո \Уог1с1 \Уаг II апс! էհօ Оау օք

иЬегаПоп օք ՏհօստհԼ М ау 9. 2005 (р. 33).

12. Мс85а§с о!՝ Соп^пиикшоп օք №տ НоПпевч Кагект II. Са11юНео.ч оГ а!1 А п л е т а м , оп

էհօ оссаяюп օք էհն Оау օք 1пс1ерспс1спсе. М ау 28.2005 (р. 34-35).

13. Мев-ча^е օք ՇօոջռւէսհԱւօո օք №տ НоНпеш К а гек т II. СаАоПсоя оГ а11 А гтетапБ , оп

էհօ оссавюп օք էհն Оау оГ {хгас]иа1тп Ггот տօհօօ1, М ау 24, 2005 (р. 36).

14. М ес1т§ оГ էհօ Տսրռյուօ Տբւրւէսս! СоипеП т էհօ М оЛ ег Бее оГ Но1у Е Ы н та с к т . Мау

10-11.2005 (р. 37).15. Короп օք №տ ՒԽհոնտտ К а гект II. СаПюИсоБ օք а11 Агтсш апя. օո էհն асПУШея օք էհօ

М о А с г 5ее с1иг|п 2004 а1 էհօ Месила օք էհօ Биргстс Б р тш а ! СоипеП, М ау 10-11,

2005 (р. 38-63).


՜ Кеашеш и т ’се ա (հօ М о 1Ьег Бее օք Но!у Е к й т М а п (пеаг ւհօ Ю тЬ օք Се\о гк V I

СЬогексЫап. Сайю Иа» оГ аИ Алпешапв. оГ Ե1օտտ«1 ш етогу). М ау 9. 2005 (р. 64).

1 7 Օոաէւո8 օք ւհօ 1ոտւՏաՅ оГ "Տաոէ БаЬак - Տաոէ М еяо р " էօ М г. Яйгауг № т Тоншмап. Агтеш ап ри Ы Ы й (го т ЬсЬапоп. Но1у ЕюЬпйас^т. М ау 17. 2005 (р. 65-66).

1 Տ В1е551П8 օք №տ НоИпе» Кагект П. СаЛоНсов оГ аИ А п л е т а м . а1 ւհօ орсшп^ сегетопу օք ւհօ сЬапмЫс ЬеМ а! С Н т с . ЕиЖ пйаскт. М ау 1. 2005 (р. 67).

Տ Е К М О N Տ

19. Бегтоп деНусгсс! Ьу К су . РаЛег ТасЬа! Тгашпап տ ւհօ Са1Не«1га1 օք Но1у ЕкЖ пна&ш

ճսոոջ էհօ сс1еЬгаиоп օք Ле 01Уте ЬНигёу. Мау 1. 2005 (р. 68-69).

?0. Տօաւօո с1еПусгес1 Ьу Ксу. РаАсг Nагек АуаЫап տ ւհօ. Са[Ьсс1га1 օք Но1у Е и Л т Ы х т

ժսոոջ 1Ье сс1еЬгаиоп օք էհօ Р |у т е иш г§у . Мау 5, 2005 (р. 70-72).

21 Տօաւօո <1е1|Уегес1 Ьу Кеу. Ра1Ьег КиЬеп 2аг§апап ւո ւհօ Са1Ьес1га1 оГ Но1уЕ*сЫтаас1гт Ասոոք

ւհօ сс1еЬгапоп օք ւհշ О т п с Ышг^у օո 1հօ Տօօօոմ Ра1т 5ипс1ау, М ау 8.2005 (р. 73-75).

2 2 . Տօաւօո йсПуегес! Ьу Кеу. РаЛег СаЬпе! Տյր§տ13ո ւո ւհօ Са1Ьсс1га1 օք Но1у ЕсЬппайгт

ժսոոջ 1Ье се!сЬгайоп օք Ию 01уте Ьиигеу, М ау 22. 2005 (р. 76-77).

23. Бегтоп с1еПуегсс1 Ьу Кеу. Ра 1Ьсг КЬаюЬаЮиг Кш вдоп ւո ւհօ Са11юс1га1 оГ Но1у

Е1сЬш1ас1ип с1ипп§ ւհօ ее1еЬгаиоп оГ էհօ Э ш п е Ькигву օո ւհօ Реав1 оГ Տև Сгедогу էհօ

Ш иттаЮ г’я ОеПуегапсе Ггот էհշ РИ, М ау 28, 2005 (р. 78-80).

24. Տօաւօո с1е!|усгес1 Ьу Е т т е п с е АгсЬЫхЬор ւ օւ՚տօտ РогараПап ւո էհօ Са(1юс1га1 оГ

Но1у ЕгсЬгшайг'т ժւաոջ էհօ се1сЬга1гап օք էհօ Ш у т е ЬИиг^у օո էհս Рсая1 օք Но1у

ЕкЬпцасЫпе, М ау 29. 2005 (р. 81-83).

Р А Т К К П С А Ь в Т Г О У

25. Н А С О Р К Е О Տ Е V А N - ТЬе А гтеш ап Тгап$Ы>оп օք ТЬсойогоя АпкуигакГв

Տրօօօհօտ (տօւօոէւՈօ геБсагсЬ) - (р. 84-89).

26. Т Н Е О О О К О Б А N К V Ս К А Т Տ I - БрессЬ օո էհօ N311 \ч1у օք Оиг Бауюг (1ох1) - (р. 90-102).

О Е Б 1 С А Т Е О Т О Т Н Е 1 6 0 0 ™ А Ш Г У Е К Б А К У О Г С К Е А Т I О N О Г

Т Н Е А К М Е Г С Ш Ч А Ь Р Н А В Е Т В У М А в Н Т О Т в

27. А К С Н В К Н О Р Э К . М Е Б К О Р С . С К 1С О К ЕА 1Ч — Мекгор Ма.ч1но1.ч, Ггот МПИагу

Б с т с е էօ КеП§1ои.ч в с т с е - (տօւօոէւՈշ гезеагсЬ) - (р. 103-122).

Н К Т О Ш С А Ь А Р Г О Р Ш Ш Ь О С Г С А Ь в Т Ш Ш Б

28. А К М Е Л А У У А 2 Ш Ч - А п а е т Агтеш а ая “Ыа1юпа1 Տէոէօ” (Ь&опса! геьсагс11) - (р. 123- 138).

29. А N А Н IТ М К Н IТ А К IА N - А МссИеуа! 1п(сгрге1а1юп օք էհօ А гтеш ап Магнате Շստէօատ (с!1то§гарЫс гсБсагсЬ) - (р. 139-146).


30. М В З А К 5 Л К ( ; . 8 ^ - ТЬс Ко1с օք էհն СЬигсЬ տ էհօ О су Ы о р тс т апс1 51ис1у օք

Аппсш ап Оссога1|ус АррПсс! А г 1я (аг1 геясагсЬ) - (р. 147-152).

Ы Т Е К А К У К Е У 1 Е Л У

31. А Х А Т В 0 2 0 У А Н - А Ыо\у КоасКп՞ օք Копип (аЬои! 1Ье Ьоок “ТЬс Լւքօ оГ МаяЬ1о 1я"

риЬПяЬсс! Ьу А -Տ. М а 1ЬсУ0 ЯЯ1ап (р. 153-159).

32. Е усш п !» օք С о т т с т о га й о п օք (հօ А г т е т а п Сепоаск ւո (հօ յօս/ւտհ ՜Սու\՚շքտւէ>’ օք

,]егияа1ст, М ау 2. 2005 (р. 160).

Ы Р Е

33. Ыс \уя Ггот էհօ Аппсш ап Оюссяс օք Ссппапу (р. 161-162).

Ш Т Е К - С Н Ш С Н К Е Ь А Т К Ж в

34. С А У А N Е А Լ Е X А N I А N - ОгсНпагу М сс 11п§ օք 1Ье “СЬигсЬ ап(1 5ос1с1у” С о тп й ш о п

оГ ւհօ Еигорсап СЬигсИся ОгдашгаПоп, Саги^пу (5\уЦ/.сг1апс1) М ау 28 ֊ 1ипс 3. 2005

(р. 163-164).

35. Р Л и Ь А В Е У Е Л А 1 Ч ֊ Мссйпи оГ \Уог1с1 СоипсН оГ СЬигсЬся, с!еуо1сс11о ւհօ ргорацапс!а

апс! ոււտտւօո օք էհօ Ооярс1 ւո ւհօ жог!с1, А(Ьспя, М ау 9-16,2005 (р. 164-165).

А Ш Ш М С Е Б Ш Т Н Е М О Т Н Е К Б Е Е

36. АиШ спсс ^гапЮс! Ьу №տ НоНпсяя К а гскт II. СаШоНсоя օք а!1 А гт с т а п я , ю Мг.

Ясг^су Оопис1спко, Мауог օք К|я!оУос1як, Мау 16. 2005 (р. 166).37. АисПспсс ёгатсс! Ьу ատ НоПпеяя К а гскт II. СаЛоПсоя օք а11 Агтеш апя, ю Мг. 2игаЬ

А(1е>яНу|Ц. РиЬПс РгояесиЮг օք Оеог^а, М ау 17, 2005 (р. 166).38. АисПспсс ջռւո№(1 Ьу №տ НоНпсяя К а гскт II, Са(ЬоНсоя о!՜ а11 Аппешапя, Ю էհօ

гергоястайуся оГ էհօ Мт1я1гу օք Рогс1§п АГГа1ГЯ օք ւհօ КсриЬПс օք Ргапсс, Мау 19,

2005 (р. 167).39. АисПспсс 2гап1сс1 Ьу Ւհտ НоНпсяя К а гскт II. Са 1ЬоНсоя оГа11 Агтсш апя, 1о Мг. Еппсо

Ьа Ьа§8 1а. Тсггкопа! М Ы яю г оГ Па!у, Мау 19.2005 (р. 167-168).40. АисПспсс §гап!ей Ьу №я НоНпсяя К а гс к т II, СаНюПсоя օք а11 А гте тап я , էօ Мг.

№ко1а1 КугЬкоу, М ау 19.2005 (р. 168).41. АисПопсс }ггап1сс1 Ьу №я НоПпеяя К а гс к т II, СаНюПсоя оГ а11 А гт с та п я , էօ Мг.

У Ы п ш г Уако\'1оу. МЫя1сг о ГТ стЮ п а ! Осус1ортсп1 օք էհօ Кияя'|ап Рсс1сга1тп. М ау

21. 2005 (р. 168-169).42. АисПспсс §гатес1 Ьу Н|я НоНпсяя К а гскт II. СаЛоПсоя օք а11 А гт стап я , էօ Мг.

М к о Ы Рау1оу, пс՝л'1у арротЮс! АтЬаяяасЬг оГ ւհօ Йияя!ап Рес1егайоп ю էհօ КериЫю

օք А гт сш а , М ау 30. 2005 (р. 169).

43. ВпеГСЬигсЬ №\уя. 1пГогтайоп аЬои! էհօ 0 | у т с Ьциг^ся. ясгтопя апс1 оИгсг я с т с ся Ьс1с1 ւո

1|ю М оЛ ег Бее апс! էհօ Са1Ьес1га1 оГНо1у ЕсЬгшаскт մսոոջ Мау 2005 (р. 170-171).


-------------- “Е Т С Н М М )2 Ш Е ”ОКСАНЕ ОБПСШ Ь ՐՍ вАШ Т-ЭШ СЕ

0 ’Е ТС Н М Ш )2Ш Е (М ш 20 05 )

I Օճշ&տ с!е Տտ ՏւմոէօէՀ 1е Раре 1еап-Раи1 II. 3 а\тП 2005 (р. 3).

2. Вю 8гзрЫе с!е Տյ Տաոէնէճ 1е Раре 1еап-Раи1 П.(р. 4-5).

3. МеБ5 38е с!е еояс1о 1ёзпсе5 йс Տ յ Տուոէնէճ Сагё{;шп II. СаАоНеов с!с ւօստ 1շտ Агтёшспв.

ձ Госсзбюп ժս йёсёв ճշ Տ յ 5 а1Ше1ё 1е Раре 1еап-Раи1 II. 3 а\тП 2005 (р. 6 ).

4. Рагис1раиоп с)е 1а ае1ё§аиоп агшёп!еппе аих օետձզսշտ с!е Տ յ Տուոէօէճ 1е Раре 1еап-Раи1

И. 7 зуп! 2005 (р. 7).

5. Е1еепоп ժս СааПпа! 1оБеГ К з г т 8ег с о т т е 265е Раре с1е К о т е раг 1е Сопс1а\с с!ек

Сагс1таих 1е 19 зугП 2005 ե Коше (р. 8 ).

6 . МеяБаее йе ГёПскзйопв с!с Տ յ 5 а1Ше1ё Сагё8и т II. СаПюПсов ժօ էօստ Խտ Агтёшепв, аи

Раре ВепоЛ X V I , поиуеНетет ё1и, 20 зуп1 2005 (р. 9).

7. К Е У Е К Е № ) Р Е К Е . Н О У А К Ш МА1ЧОиК1АГЧ, С А У А 1Ч Е А Լ Е X А N I А N - Вю 8гзрЫе с!с Ба Տաոէօէճ 1е Раре ВепоТ1 X V I (р. 10-11).

8 . Ьенге с1е гетегс 1етеп 1 с1е Տ յ 8 а1 п1е1ё 1е Раре ВспоТ1 X V I ձ Տ յ Տուոէօէժ Сзгё8и т И.

ՇՅ!հօ1ւշօտ с1е էօստ 1ея АгтёшепБ (1еиге с1е ге т е п л е те т еп гсропБе аих ք«51ւօւէՅէւօոտ

ге^иея ձ Госсаьюп йе տօո ё1еейоп с о т т е Раре с!е К о те ), 27 зугй 2005 (р. 12).

9. V А К ^ А N Э Е У Ш К Ь Ш - Р61егтз8е ропиПса1 ե .1ёги5а1е т , 12-14 ոաւ 2005 (р. 13-30)

ЕГЧСУСЫСШЕв РСШТШСАЬЕв ЕТ &№ՏՏՃՕԹՏ БЕ ВЕ^В1СТ1(Ж

10. ЕпеусНяие с1е Տ յ 5 з т 1е1ё Сзгё8шп И, ՇՅէհօ1ւշօտ մշ էօստ 1օտ Агтёшепя, ե М . А г з т

Взввешзп ե Госсаяюп с1е տյ ժւտէւոօէւօո с1е 1’0гс1ге « ՏՅւոէ Сгё8 0 1ге 1 ’ 11 1и т т а 1еиг », 30 та12005, по. 301 (р. 31-32).

11. Меввазе с1с քօՈօւէՅէւօոտ Йе Տ յ 8 зт (е 1ё Сзгё8и т II, 03էհօ1ւօօտ с!е էօստ 1օտ А гт ё т е ™ , ե

Госс-Յտւօո с!и 60с Апшуегезте с!е 1з У |С[0 1ге зи соиге с1е 1з Оеих.ёте Сиегге топс 11а1е

е1 ժս 1оиг с!е 1а 1лЬёгз[юп йе СЬоисЫ, 9 т ш 2005 (р. 33).

12. Мсбязйс ճշ Ո51ւօ]էՅէւօոտ Йе Տ յ 5 з 1п1е1ё Сагё8и т II. ՇՅէհօԱօօտ с1е էօստ Խտ Агтёшепв, ձ

Госсзбюп ժս 1 оиг с!е 1 ' 1 пс1ёрепйзпее. 28 т а ! 2005 (р. 3 4 -3 5 ).

13. Мезва^е ժօ ЬёпёЙ1сиоп ժօ Տ յ 8 шп1е1ё Сагё8и т II, Շահօ1ւշօտ ժ6 էօստ 1շտ А гтётепя , ձI 'օշօՅտւօո ժս 1 оиг ժօտ թւ՜օոտտ ժնտ ёсоЬв, 24 т а 1 2005 (р. 36).

14. Кёитоп ժս ՇօոտշՈ КеП8 1еих Зиргете зи ՏՅւոէ-Տւծջօ Й’Е й Ь п ^ а п е . 10-11 т ш 2005 (р. 37).

15. Ехро.чё с1с Տ յ 8 з т 1е1ё Сзгё8и т II, СаШоНсов ժօ էօստ ]е$ А гтётепБ , 5 1з Кёитоп ժս

СопзеП КсП8 1еих Зиргёте տա֊ 1е5 зс 11у.1ё5 ժս Տ3.ոէ-Տ168շ зи соигс дс Гзппёе 2004 10-I I тз1 2005 (р. 38-63).

16. ОГЛсе с!ея М о т аи Տ ա ո է - ^ ժ’Տէօհ.™ժ2 1ոօ (ргё5 ժս ЮтЬеаи Ճ* Сиёуогк V I


ТсЬогёкюЫап. Շսէհօհօօտ ւԽ էօստ 1շտ АгтёшспБ, с!с ЫепЬсигси.чс тёто !ге ), 9 та1 2005 (р. 64).

17. Кспйве с!с 1’Огс1ге « Б а т ! БаЬак - Տտւոէ Мс8Гор » а М . Лгауг ЫаТп ՈւօտտօսուՅՈ,

յօսոա1ւտ1օ а гт ё т сп с1и УЬал , аи ՏՅտէ-Տւօքօ сГЕ&ЬгшасЫпе, 17 т а 1 2005 (р. 65-66).

18. ВёпёсПсйоп (1с Տ յ Батимё Оагё§ит II, ՕօւհօԱօօտ с!с էօստ 1օտ А гтё тсп в . й Госсазюп

с!с Ппаи^игаиоп с!и поиуеаи СеШгс с1с տէօւաէօ1օ{սօ с!с ЫспГз1.чзпсе, Ею Ы тасЫ пе, I сг

т а ! 2005 (р. 67).

Տ Е К М О N Տ

19. Տօոոօո ргопопсё раг 1с Кё\'ёгспс1 Рсгс Тас11а1 ТгаСоипап а 1а Са1Ьсс1га1с с1с ՏՅւոէ-

Ею Ы тзсЫ пе ե 1а ՏՅւոէօ \1շտտօ, 1ег т а 1 2005 (р. 68-69).

20. Տօաւօո ргопопсё раг 1с Кс\'ёгспс] Рсгс 1Чзгск Ауак^ап а 1а Са1Ьё11га1с с)с Я а т 1-

ЕюЬпиасЫпе ծ 1а Տ յ 1ո1օ Мевяс, 5 т а 1 2005 (р. 70-72).

21. Я сгтоп ргопопсё раг 1с Кёуёгспс1 Р сгс КоиЬсп 2аг§алап а 1а Са1Ьёс1га1с с1с Տյ1ո1-

Е1сЬт1ас1/лпс հ 1а БатЮ Мсտտс с!и ГЭеихгёте ОшшпсЬе с1ся Ра1тс8. 8 т а ! 2005 (р. 73-75).

22. Я сгтоп ргопопсё раг 1е Кёуёгепи Рсгс ОаЬпс! Яаг^ эп а 1а Са1Ьсс1га!с с1е ՏՅւոէ-

Е 1сЬппздгтс-ծ 1а ՏՅւոէօ Мсббс, 22 т а 1 2005 (р. 76-77).

23. Տօոոօո ргопопсс раг 1с Кёуёгепс1 Рсгс ЮШсЬаЮиг К т а 2 1ап а 1а Са1И6с1га1с с1с ՏՅւոէ-

Ею Ьгш аёгтс а 1а Б а тю \<1օտտօ э е т е ե 1а Рё№ с1с 1а ОёПугалсе с1с Տէ. Сгё{10 1гс

ГШ иттаЮ иг с!с 1а քօտտշ с1с КЬог У|гар, 28 ոտւ 2005 (р. 78-80).

24. Տօոոօո ргопопсс раг Տօո Е т т е п се ГагсЬсуёцие Ыег.чс.ч Ро/араПзп ծ 1а Сз1Ьёс1га1е с1с

5ат1-Е1с1ш11ас1гтс ե ГоссаБюп с1с 1а Рою ճօ БатЬЕю Ип^ /Лпс, 29 т а ’| 2005 (р. 81-83).

Е Т Ш Е Р А Т М Б Т Щ и Е

25. Н А С О В К Е Ս Տ Տ Е V А N - Լ յ 1гас1ис1юп згтёшеппе ճօտ сКвсоиге ճօ ТИёос1ого5

Апкига1.ч1 (гссЬсгсЬс տօւօոէ՚ւ Пс|ис) - (р. 84-89).

26. Т Н Е О П О К О Б А М К и К А т а - Շւտասւ-տ чиг Լ յ ЫаиуПё ճօ Ыо1гс 5аиуеиг (ЮхЮ) - (р. 90-

102).

Ш В 1 Е л и 1 6 0 0 е А 1 Ч М У Е К 8 А 1 К Е Э Е Ь А С К Ё А Т К Ж

Ь ’ А Ь Р Н А В Е Т А К й г ё ^ И ^ Р А К М А С Н Т О Т 8

27. А К С Н Е У Е О и Е Э К М Е З К О Р С . С К Ю О К Е А 1 Ч - Мсягор МзсЫо15, ճս в е т с с

тП иаце аи ь е т с е Бр1Г11ис1 (гссЬсгсЬе տշւօոէւՈզսօ) - (р. 103-122).

Е Т и Б Е в Н К Т О К Щ и Е в Е Т Р Ш Ш Ш С Щ и Е Б

28 А К М Е ! ՝! А У У А И А ! ՝ ! - Ь ’ А гтё ш с зпасппе с о т т е « Е1а1 пайопа!» (гссЬсгсЬс

180 Ծ ԷՋՄԻԱԾԻՆ 2005

հւտէօոգսՕ - (р- 123-138).2 9 Д О А Н ГГ М Е К Н IТ А К IА N - Տսք ипе тйгрпЯайоп шё<Нёуа1е ժօտ օօսւսւոօտ ժս

тапа8е (гесЬегсЬе еИто^гарЫяие) - (р. 139-146).

30. М В в А К Б А К С К Ш * - Ье гб!е с1е ГЕ^Нве Ժ յ ո տ 1е с1ё\с1орретсш с 1 Г ё Ы е ւ1օտ а т

ժճշօռւււքտ арр1к|и& аппёмсге (օոէւզա Й’ап) - (р. 147-152).

С Ш Т Ю и 'Е Ы Т Т Е К А Г О Е

31. А 2 А Т В 0 2 0 У А N - Ш е лошгеИе 1есШге ժշ Копип (տա՜ 1е Нуге « Լ յ У ю Ժը

М асЫоК » риЬНё раг А . Տ . Мз!Ьёуо551эп) - (р. 153-159).

32. Бо.гёе с1е еоттё то гайоп ժս 8 ёпос^е а гтё теп ե ГиЫуегеИё 1 шуе ժօ 16ги$а1ет, 2

т ш 2005 (р. 160).

У 1 Е О Ю С Е в А Ш Е

33. ИоиуеПез ժս ռւօօձտշ а гтё теп й’ А11ста§пс (р. 161-162).

К Е Ь А Т К Ж в Ш Т Е К Е С С Ь Е 8 1 А 8 Т 1 0 и Е 8

34. С А У А Р Ж А Լ Е X А N IА N - Кёитоп опйпайе ժօ 1а օօաաւտտւօո « Е§Пчс е! 5 ос1ё1ё » ժօ

ГОг8аш5аПоп Еигорёсппс ժշտ Е§П ж , СаЛдоу (Տատտշ), 28 т ш - 3 յաո 2005 (р. 163-164).

35. Р А Ш А 0 А У А 0 1 Ш Ч - Кёитоп ժս СопчеП \4օոժւ՚31 ժշտ «икасгёс ձ 1а

ргора8 ш^е շէ ե 1а աւտտւօո ժշ 1’Еуап8Пе Ժյոտ 1е աօոժօ, Айёпез, 9-16 ուու 2005 (р. 164-165).

А Ш И В Д С В З А и в А Ш Т - в Ш О Е

36. Аиժ^епсе ассогйёе рзг Տ յ Տաոէօէճ Сагё8шп Ы, СаЛоПсов ժօ էօստ 1նտ Аппёшсп.ч, ձ М .

5сг8 ие1 ОётЫепко, т а к е ժօ Ю зк т х Ы с , 16 т а ! 2005 (р. 166).

37. АиЙ 10псе ассогёёе рзг Տ յ 8 ш те 1ё Сагё8и т П, СаПюПсов ժօ էօստ 1շտ А гтётепв , ե М .

2оигзЬ Ас1ё1сЬУ1П, Ргосигсиг 8 ёпёгз1 ժշ 1а Сёог8 1е, 17 т ш 2005 (р. 166).

38. Аиժ^сոсе зссогёёе раг Տ յ 5 ат(е 1ё Оагё8и т П. СаИюПсов ժշ էօստ 1օտ А гтё тсп в , аих

гсргёКстап15 ժս М Ы хЙ ге Йе5 А1Тшге5 ё1гап8 6 ге5 ժօ 1з КёриЫ1Пис Ргапсш е 19 т а ! 2005 (р. 167).

39. Аиժ^еոсс асео^ёс раг Տ յ 8 ш те 1ё Сагё8и т И, СаЛоИсоз ժօ էօստ 1е* Агтётоп.ч ե М .

Еппсо Լ յ Ьа8813. М1П151ге Юггйопа1 ժն РПаПе, 19 т а . 2005 (р. 167-168).

40. Аиժ^спсе асоо^ёе раг Տ յ 8ат1е1ё Сагё8и т И, Са(Ьо11со5 ժօ էօստ 1ез А гтётеп* , ձ М №ко1ш՛ Ку)коу, 19 таг 2005 (р. 168).

41. Аиժ^сոсе асоо^ёо раг Տ յ Տաոծէճ Сзгё8и т II. ՇահօՈօօտ ժօ էօստ 1ея А гтё то п з , ե М .

У Ы т п г Узкоу1еу, М Ы з& е ժս ժёVеIорретепէ 1етЮпа1 ժշ 1а РёйёпШоп ժօ Ких51е 21 т ш 2005 (р. 168-169).

2 0 0 5 ԷՋՄԻԱԾԻՆ Ե 181

42. АиШ спсс ассогс!<5с раг Տս Տսւոէօէօ Саго^ит II. Са1ЬоПсо.ч с!с էօստ 1շտ А гтё теп э . ե М .

Ы!ко1а| Ра\'1оу, АтЬаччас1сиг поиусПстсп! п о т т с с!с 1а Р<5с16га110п ւԽ Տստտւշ еп Л гтёш с. 20 т а | 2005 (р. 169).

43. Вгбуев поиусНе.ч есс16х1а8Пс|исх. 1пГогтапоп .чиг 1օտ БатЮ.ч Мся.чеч, 1с.ч տշոոօոտ е 1 1сч

ашгсч .ч с гу ю с .ч ассотрПч аи Տաու-ՏԱ^: е! ե 1а Са1Ибс1га1с с1е ОДМ-ЕиЛпмшЫпе аи Ո101Տ с!с ша> 2005 (р. 170-171).

է// V-tert.nla.am/archive/HGG AMSAGIR/echmiadzin-vagharshapat... · 2014-07-18 · լով...

Documents

Transcript of է// V-tert.nla.am/archive/HGG AMSAGIR/echmiadzin-vagharshapat... · 2014-07-18 · լով...