AURKIBIDEA ( 6.5. GAIA)

“...SAIATZE HORRETAN EZIN GELDITU...”

1. INGURUAN DUGUN GUZTIA MATERIA AL DA?

1.1. MATERIA

2. MATERIAREN PROPIETATEAK

2.1. PROPIETATEAK

2.2. PROPIETATE OROKORRAK

3. MATERIAREN ASPEKTUA

3.1. MATERIAREN EGOERAK

3.2. EGOERA ALDAKETAK

3.3. SUBSTANTZIA PURUAK ETA NAHASTEAK

4. MATERIAREN ALDAKETAK (FISIKOAK eta KIMIKOAK)

4.1. NAHASTEEN BEREIZTE METODOAK

4.2. DISOLUZIOAK

4.3. MATERIAREN ALDAKETA FISIKOA

4.4. MATERIAREN ALDAKETA KIMIKOA

5. MATERIAREN PROPIETATE BEREZIAK: MATERIA ETA ENERGIA

5.1. PROPIETATE BEREZIAK

5.2. ELEKTROMAGNETISMOA

5.3. ELEKTROMAGNETISMOAREN ERABILERAK

5.4. MATERIA ETA ENERGIA

1. INGURUAN DUGUN GUZTIA MATERIA

AL DA?

1.1 MATERIA

Gure inguruan dagoen guztia ( mendiak, ura, airea, gure

planeta, Eguzkia...) materiaz osatuta dago.

Materiak leku bat okupatzen du, eta materia bat dagoen

tokian, eta une berean, ezin daiteke egon beste bat. Materiak masa

du, hau da, pisua du.

Beraz, masa duen eta espazioan lekua okupatzen

duen edozer materia da; biziduna eta bizigabea.

2. MATERIAREN PROPIETATEAK.

2.1 MATERIAREN PROPIETATEAK

Zientzian, tamaina definitua duen edozein materia zatiari

gorputz deitzen zaio.

Gorputz guztiek dituzte hainbat propietate komun

(orokorra)

eta baita gorputz bakoitzaren araberako beste propietate batzuk,

propietate bereziak, hain zuzen ere.

2.2 MATERIAREN PROPIETATE OROKORRAK

Materiak baditu berezko hainbat propietate orokor. Edozein

gorputz berotzen dugunean, dilatatu egiten da, hau da, luzatu.

Propietate horri dilatazioa deitzen zaio.

Gorputz bat leku batean dagoenean, une eta leku berean ezin

daiteke beste bat han egon, Materiaren propietate horri

sartezintasuna deitzen zaio.

Propietate orokorren artean, masa eta bolumena, neurgarriak

dira.

Masak adierazten digu gorputzak duen materia

kantitatea, balantza erabiltzen da neurketak egiteko.

Bolumenak adierazten digu gorputzak zenbat leku

okupatzen duen espazioan.

3. MATERIAREN ASPEKTUA

3.1. MATERIAREN EGOERAK

Materiak hiru aspektu izan ohi ditu: solidoa, likidoa edo

gasa.

Egoera solidoan masa izaten dute, forma egonkorra eta

aldatzen ez den bolumena.

Egoera likidoan masa dute, forma aldakorra eta ez zaie

bolumena aldatzen.

Gas egoeran masa dute, forma aldakorra eta bolumena

aldatzen zaie.

Materiaren egoerak

Masa Forma egonkorra

Bolumen egonkorra

Solidoak Bai Bai Bai

Likidoak Bai Ez Bai

Gasak Bai Ez Ez

Materia beste egoera batzuetan ere aurki daiteke. Horietako

ezagunena plasma egoera da.

3.2. EGOERA ALDAKETAK

Egoera aldaketak:

Solidotik likidora pasatzeari urtzea edo fusioa deitzen diogu

Likidotik solidora aldatzeari solidotzea

Likidotik gasera pasatzeari lurruntzea

Gasetik likidora aldatzeari kondentsatzea

Solidotik gasera edo gasetik solidora aldatzeari sublimazioa

deitzen diogu

3.3 SUBSTANTZIA PURUAK ETA NAHASTEAK

Edozein gauza osatzen duen materiari substantzia deitzen

diogu.

Kasu batzuetan, materia substantzia bakar batez osatua dago.

Substantzia horiei substantzia puruak deitzen zaie.

Substantzia bat baino gehiagoko materia motei nahaste deitzen

diegu.

Nahasteetako osagaien artean ez da erreakzio kimikorik gertazen

eta, beraz, osagaiak baliabide fisikoz bereiz daitezke.

Osagaiak bereiz daitezkeen nahasteei nahaste heterogeneoak

deitzen zaie, adibidez, olioa eta ura.

Osagaiak begiz bereizterik ez dagoen nahasteak nahaste

homogeneoak dira, adibidez, ura eta azukrea.

Nahaste homogeneoen artean badira azpimagarri batzuk:

disoluzioak. Disoluzioetan likido bat izaten da osagai nagusia eta

likido horretan beste likido edo solido bat nahasten da.

Substantzia puruak

Substantziak

Nahaste homogeneoak Disoluzioak

Nahasteak

Nahaste heterogeneoak

4. MATERIAREN ALDAKETAK (FISIKOAK eta KIMIKOAK)

4.1. NAHASTEEN BEREIZTE METODOAK

Nahasteak bereiztea garrantzia handia du. Adibidez: edateko ura prestatzea,

zaborretik materia erabilgarriak bereiztea, gatzagetatik gatza lortzea....

Materiaren nahasteak bereizteko hainbat metodo daude:

- Dekantazioa: (adibidez edaten dugun ura). Urari osagai solidoak kendu behar

zaizkio, horretarako nahastea (ur arrea) biltegi baten uzten da denbora batez eta

osagai solidoak ondora joaten dira. Azkenik urari kloro pittin bat botatzen zaio.

- Magnetismoa: ( adibidez birziklatzea). Birziklatzean nahastea oso heterogenoak

sortzen ditugu, hortik burdinazko materialak eskuratzeko, elektroimana

(elektrizitate bidez dabilen imana) erabiltzen da.

- Urtzea: (adibidez plastikoak berriro erabiltzea). Materiala urtuz berrezkuratzea.

- Lurruntzea: (adibidez gatza lortzea). Naturatik sortzen den ur gaziko iturri

batetik gatza lortzea, hau da, ura eta gatza eremu zabaletan isurtzen da, eta lurrunduz

doan neurrian gatza sortzen da.

Birziklapen lantegia Ur dekantazioaElektroimana Gatza

4.2. DISOLUZIOAK

Nahaste homogeneoak disoluzioak dira. Adibidez, gatza eta

uraren nahastea disoluzio bat da; itxura hutsagatik, ezin da jakin

non dauden bi osagai.

Solutua: solidoa likidoan disolbatzen denean, disolbatzen den

solidoari deritzo.

Disolbatzailea: disolbatzen duen likidoari deritzo.

Adibidez: ur gazian ura disolbatzailea izango da eta gatza

solutua.

Disoluzioa

4.3. MATERIAREN ALDAKETA FISIKOA

Materiaren aldaketa eta nahaste guztiak, aldaketa fisikoak izan dira.

Materiak berak ez du oinarrizko aldaketarik izan, eta substantziak

lehenengoan jarraitu du; adibidez, nahastean gatza bazegoen, esaterako,

gatza izaten jarraitzen du disolbatzen dugunean.

4.4. MATERIAREN ALDAKETA KIMIKOA

Materien substantziak itxura aldatu egiten dute (ura eta lurrina substantzia bera

dira, baina itxura diferenteak dituzte). Substantziak itxura bakarrik aldatzen dutenean,

aldaketa fisikoak dira.

Hasierako substantzia bat, beste batean bilakatzen denean (edozein prozesuaren

ondorioz) eta lehengo egoerara ezin denean bueltatu, aldaketa kimikoa gertatu dela

esaten dugu.

Aldaketa kimikoen eraginez substantziaren izaera aldatu egiten da; aldaketa

fisikoetan nahasteetako osagaiak berreskuratu genitzakeen, aldaketa kimikoetan hori

ezinezkoa da.

Elementuen taula.

5. MATERIAREN PROPIETATE BEREZIAK: MATERIA ETA ENERGIA

5.1. PROPIETATE BEREZIAK

Materia mota bakoitzak beste propietate batzuk izaten dituzte, (orokorrak

aparte) bereziak direnak. Garrantzitsuenei begirada bat emango diegu:

Gogortasuna:

- Gogortasuna, gorputz batek beste bati arrastoa (marra, urratua...) egiteko

duen gaitasunari deitzen zaio. Materia bat beste batekin alderatuz neurtzen da

gogortasuna, eta eta aurkako propietateari biguntasuna deitzen zaio.

Elastikotasuna eta plastikotasuna:

- Elastikotasuna, materiak hasieran zuen forma berriro eskuratzeko duen

gaitasunari edo propietateari deritzo (ileko goma, edozein malguki…).

- Plastikotasuna, elastikotasunaren aurkako propietatea da, gorputz plastikoak

erraz aldatzen dute forma baina ez dute lehengo forma berriro eskuratzen (plastilina,

buztina…).

Biskositatea edo likatasuna:

- Hodietatik eta ontzietatik azkar isurtzeko gaitasunari jariokortasuna edo

fluidotasuna deitzen zaio eta aurkako propietateari biskositatea edo likatasuna

(olioa eta eztia likido likatsuak dira).

Hauskortasuna:

- Gorputz bat zatietan apurtzeko duen propietateari deitzen zaio

hauskortasuna ( beira oso gogorra da baina baita hauskorra ere). Aurkako

propietateari zailtasuna edo tenazitatea deitzen zaio ( mailua, giltzak…).

Disolbagarritasuna:

- Materiak disolbatzeko duen gaitasunari disolbagarritasuna deitzen zaio.

Materiaren beste hainbat propietate berezi:

- Erregaitasuna: Substantzia erregaiak (egurra, ikatza, petroleoa…) erre

egiten direnak propietate hau dute.

- Erregaitzak: Aurreko propietatea ez dutenak, ez direnak erretzen.

- Harikortasuna: Hari luze eta mehetan bihurtzeko propietatea (kobrezko

hariak…).

- Xaflagarritasuna: Xafla meheak egiteko gaitasuna da.

- Eroankortasuna: Beroa edo elektrizitatea oso erraz garraiatzen duten

materialak (eroaleak metalak, isolatzaileak plastikoa edo egurra).

- Propietate elektrikoak eta magnetikoak (aurrerago ikusiko ditugu).

5.2. ELEKTROMAGNETISMOA

Materiaren fenomeno magnetikoen eta elektrikoen multzoari deitzen zaio

elektromagnetismoa.

Materia zenbaitek elektroi partikula txikiak jaso, askatu edo garraia ditzake.

Elektroiak jaso edo askatzen dituenean, kargatu egiten da, karga elektrikoa hartzen

du. Elektroi horiek material batean zehar leku batetik

bestera garraiatzen direnean, elektrizitatea daukagu.

Elektrizitatea leku batetik bestera joaten denean,

korronte elektrikoa sortu dela esaten da. Hori sortzeko

sorgailu bat eduki behar da, eta elektrizitatea

garraiatuko duen material eroalea.

Elektrizitatearekin lotura zuzena duen materiaren beste

propietate bat magnetismoa da.

Hainbat materialek (imanek) beste batzuk erakartzeko duten ahalmenari deitzen zaio

magnetismoa. Imanaren bi poloei polo positiboa eta polo negatiboa deitzen zaie.

Lurra bera iman bat da.

5.3. ELEKTROMAGNETISMOAREN ERABILERAK

5.4. MATERIA ETA ENERGIA

Energia da materia bati aldaketak sortzeko gai den edozein eragile.Materiak

beti darama lotuta energia.

Argia ere beste energia modu bat da. Izan ere, energia mota asko daude.

Energia-motak

Energia mekanikoa

Bero-energia edoEnergia termikoa

Energia kimikoa

Argi energia

Energia elektrikoa

Energia nukearra

Energia magnetikoa

Energia-iturriak

Gizakiak era askotara lortzen du behar duen energia.

Energia batzuen iturria berriztatu egiten da, ez da gastatzen: berriztagarriak dira.

Beste energia iturri batzuk, ordea, ez dira berriztagarriak, amaitu egingo dira.

Berriztagarriak: agortzen ez direnak

Ez berriztagarriak: agortzen direnak

Energia-iturriakEnergia -iturriak

Ez berriztagarriak

Berriztagarriak

Energia nukearra

Hidraulikoa

Eolikoa

Eguzki energia

Biomasa

Erregai fosilak

Petrolioa

Ikatza

Gasa

Energia geotermikoa