Aguyjeme’ẽ

Ko tembiapo osẽ oĩ rupi hetaite tapicha omba’apóva pytu’u’ỹre ñe’ẽ guaraníre ha avei ikatuhagg̃uáicha oñemogg̃uahẽ guarani oñe’ẽvape tembipuru porãite iñe’ẽtépe. Hi’ãnte chéve toipytyvõmi ko kuatia oikeséva mba’eguasúpe ñambohérava Ñandutiguasu ha avei oipuruséva tembipuru neporãjepéva ha’evahína Mozilla Aguaratata.

Ombojereva’ekuépe gg̃uarã Mozilla Firefox Guaraníme

Dirección:Alcides Javier Torres Gutt

Validador General:David Galeano Olivera

Validadores:Zulma Beatriz Trinidad Zarza

Abelardo Ayala Rodríguez

Traductores:Selva Concepción Acosta Gallardo

Juana Ramona Ayala ColmánNelson Rubén Zarza Estigarribia

Sabina de la Cruz Núñez de GaleanoEgidia Matilde Galeano

María Makarena Aguiar GaleanoPedro Ernesto Escurra Franco

Ramona Ayala ColmánDarío López Alfonso

Cibar Esquivel OrregoRosana Arias

Roque Marcelo SilvaMatías Medina

Limpia Concepción FerreiraJulio Adrián Caballero

Carolina Mendieta

Ha avei opaite tapicha Mozillapegua oipytyvõvape gg̃uarã oiko hagg̃ua Mozilla Firefox guaraníme.

Mohendaha

Mba'épa computadora?

Ñe'ẽ computadora ou latín ñe'ẽgui computare he'iséva jepapa. Péicha ñambohéra opaichagua máquina oipyhykuaáva mba'ekuaarã ha omba'apóva hese ikatuhaguáicha ojepuru oñeikotevẽháicha.

Guaraníme ja'ekuaa chupe mohendaha, omohendáva rupi ipype opaichagua mba'ekuaarã.

Mohendaha vorekuéra

Mohendaha ipehẽ mokõi: hardware ha software. Ñambojojáramo chupe peteĩ avápe, hardwarehína hete ha softwarehína hi'ánga. Hardwareniko opa mba'e ikatúva japoko hese ha software katu ndaikatumo'ãi japoko hese, ja'ekuaa hese ha'eha pe vore oisãmbyhýva ojapóva mohendaha.

software

ánga

hardware hete

Mba'épa aipo CPU?

Hardware karaku oĩ hína peteĩ tendápe hérava “CPU” Ha'éva hína pe iñapytu'ũ. CPU-ramo oñemombyky ñe’ẽjoaju “Central Process Unit” he’iséva “Mba’eapo Renda Apytere”. Péicha avei upe mohendaha “ryru” ñambohéra avei péicha.

CPU

CPU

Mohendaha

Mohendaha ijereregua:

Mohendaha rupive jajapokuaa opaichagua mba'e: jajapokuaa Kuatiatee (documento), jahekakuaa mba'e jaikuaaséva, ñahendukuaa purahéi ha hetave. Ikatuhaguáicha jaipuru mohendaha, ñaikotevẽ tembipurúre oĩva ijerére ha oipytyvõva chupe ojapo hagg̃ua jaipotáva ojapo. Opa umi tembipuru ijereregua ñambojoapýva hese ñambohéra “mba'e'oka”.

Mba'eoka ñambojoajúva mohendaháre

Mba'erechaha

Tairenda

Mouse

Mbokuatiaha

Pu’atãveha

Ñe’ẽatãha

Ko mba'e'oka rupi ñambo-hasa kuatiápe jaguerekóva mohendahápe.

Ko mba'e'oka rupi jahechakuaaojapóva mohendaha. Avei jahechakuaa ta'ãnga ha video jaguerekóva ñongatupýpe.

Ko mba'e'oka rupi ñambohasa mohendahápe oĩva guive ñane akãme jahai rupi.

Ko mba'e'oka anguja'i joguaha rupi jaiporavokuaa jahecháva mba'erechahápe ikatuhaguáicha ja'e mohendahápe ojapova'erã.

Ko mba'e'oka rupive ñahendukuaa purahéi, ýrõ opaichagua tyapu jahecha jave video.

Kóva rupi ñañongatu-kuaa ñane ñe’ẽ ha ñañomongetakuaa ambuéva ndive mohendaha rupive.

Mohendaha rembiasakue:

Heta tapicha oipytyvõ osẽ hagg̃ua mohendaha jaguerekóva ko'ágg̃a. Mbeguekatúpe iñambue ohóvo tembipuru ojapóva tapichakuéra oipapa hagg̃ua ha avei omba'apo hagg̃ua mba'ekuaarãre.

1700 a.C. Chinayguakuéra ha Sumeriagua

oipuruva'ekue peteĩchagua

tembipuru papaha, hérava

“ábaco”.

1623 d.C. Wilhelm Schickard ojapo ypy peteĩ

tembipuru oipapakuaáva ijehegui.

1642 d.C. Blaise Pascal ojapo peteĩ

tembipuru osumakuaáva, ipype

oĩva mba'ejere ha mba'ejerehãiva.

1671 d.C. Gottfried Wilhelm Leibniz ojapo

peteĩ tembipuru omultiplicáva ha

avei omboja'okuaáva.

1938 Konrad Zuse ojapo mohendaha

ypykuéva heravahína Zuse 1.

Heta tapicha apytégui ñanemandu’ami ko’ãvare:

Mba'épa aipo internet?

Internet niko ou mokõi ñe'ẽgui interconnected ha networks.

He'isevahína oĩha heta mohendaha oñombojoajúva ojuehe ikatuhaguáicha omondo hikuái ojupe marandu, ýrõ mba'ekuaarã.

Oĩ rupi hetaiterei mohendaha joajuhápe ojoguaite peteĩ ñandutípe, upévare inglés-pe oñembohéra avei chupe web , he'iséva hína ñanduti.

Ñandutiveve

Mba'écha rupi oiko Ñandutiveve?

Ary 1962 rupi oĩva'ekue peteĩ karai hérava J.C.R. Licklider, Estados Unidos-ygua omba'apóva Instituto Tecnológico de Massachusetts-pe oguerekóva iñakãme peteĩ kerayvoty tuicháva, ha'evahína peteĩ ñandutiguasu ombojoajúva opaite mohendaha ñande yvy pukukue javeve oĩva, ikatuhagg̃uáicha opavave tapicha oĩháme guive omondo ha oipyhy pya'eve mba'ekuaarã oikotevẽva.

Hembiapo rupi ojejapo peteĩ ñanduti guasu oipurúva Departamento de Defensa de los EEUU oñomomarandu hagg̃ua mbo'ehaorusu ha mba'aporenda tetãmba’éva ndive. Upe ñanduti oñembohéra ARPANET.

Ñepyrũháme umi iñaranduvévante ha omba'apóva mbo'ehaorusúpente oipuru ARPANET omondo hagg̃ua marandu. Mbeguekatúpe okakuaa pe ñanduti oiko hagg̃ua chugui ñande ñambohérava ko'ágg̃a INTERNET.

Mba'éichapa oiko ñandutiguasu?

Puruhára oike internet-pe oipurúvo kundahára.Ohai ñandutirenda reratee ohechaséva.

Módem rupive oñemogg̃uahẽ mohendaharusúpe ojeruréva puruhára.

Mohendaharusu oheka ñanduti-vevépe ambue mohendaharusu oguerekóva ipype ñandutirenda ohechaséva puruhára.

Oguerekóva ñandutirenda ipype ombohasa oguerekóva mohe-ndaharusu ojerureva’ekuépe ha módem rupive ogg̃uahẽ puruhárape ohechaséva.

Mba'épa peteĩ ñandutirogue?

Peteĩ ñandutirogue ningo kuatiatee hekorendýva oguerekóva ipype mba’e jehai, jehecharã ýrõ ñehendurã oñeñongatúva peteĩ mohendaharusúpe ha opapave ohechakuaáva oike rupive internet-pe.

Peteĩ ñandutirogue naha’eñói oñemohenda rupi ambue ñandutirogue ndive peteĩ kuatiarogue atýpe ñambohérava Ñandutirenda. Jaikekuaa peteĩ ñandutirendápe jaipurúvo heratee.

Ñandutirenda rehegua

Peteĩ ñandutirenda niko peteĩ ñandutirogue aty oñemyapesãva oñondive. Jahai rire heratee ojehechauka ñandéve ikuatiarogue ñepyrũha.Upe kuatiarogue ñepyrũha ryepýpe jahechakuaa jepi ã mba’e:

Akãha haPoravorã YpyTa’ãngarusu

Hete

Pyha

Yvatetépe opytahína vore hérava akãha. Upépe oĩ jepi peteĩ ta’ãnga tuicháva ýrõ empresa ra’ãngatee. Sapy’ánte jajuhu avei pépe poravorã rysýi ñanemondóva ambue toguépe oĩva ñandutirendápe. Akãha osẽta ñandéve opaite toguépe jahechava oĩva peteĩ ñandutirendápe.

Poravorã Ypy ha’ehína pe tenda jajuhuhápe votõ ñanemondóva ambue ñandutirogue oĩva ñandutirenda ryepýpe. Sapy’ánte jajuhu kóva akãha guýpe térã ñandutirogue rete ykére.

Ñandutirogue rete ha’éva jajuhuhápe opaichagua mba’e: ta’ãnga, jehai, video ha mba’erendurã.

Ipahaitépe jajuhu vore hérava pyha. Pépe he’ijepi araka’épa oñembopyahuramove ñandutirenda, mávapa ojapova’ekue, moõitépa opyta empresa hamba’e.

Ñandutiroguekuéra oiko oĩ rupi mba’e hérava “jehairusu”

Peteĩ ñandutirendápe jaikutukuaa peteĩ ñe’ẽme ýrõ ta’ãngápe jaha hagg̃ua ambue kuatiaroguépe. Upe mba’e ñandereraháva ambue rendápe ñambohéra “joajuha” ojoaju rupi mokõi térã hetave kuatiatee ha kuatiapehẽ.

Mba’éichapa ñamohenda ha ñambojoaju ojoehe opaite kuatia ha mba’erecharã oĩva peteĩ ñandutirendápe ñambohéra Jehairusu térã

hypertext.

Ñaikũmbyve hagg̃ua kóva jahechami raẽ va’erã mba’eichaitépa ñamohendakuaa kuatia jaguerekóva peteĩ arandukápe. Ñama’ẽramo peteĩ arandukáre jahechakuaáta pe oñemombe’úva ha ojehechaukáva ipype oñembo’ysýi ojoapykuéri. Jajuhu hagg̃ua peteĩ mba’e jahechaséva térã ñamoñe’ẽséva jahechapaite va’erã oĩva aranduka ryepýpe jajuhu peve jaipotáva. Péicha avei oikóta ñandutiroguekuéra ndaipóriramo upe ñambohérava Jehairusu.

Mba'épa aipo www?

Ñandutiguasu Yvypeguáva

Jaikuaaháicha hetaite ñandutirogue oñepyrũ tai www, omombykýva ñe'ẽjoaju "World Wide Web" he'iséva "Ñandutiguasu ñande Yvy ape Pukukuegua". Ha'éva peteĩ mbojojaha aty omyakãva mba'éichapa oñemboheteva'erã marandu oñemondóva ñandutiguasu rupive.

Ko ñandutiguasu mbojojaháre oñemba'apo ary 1989 ñepyrũ guive 1990 paha peve. Ijapohare Inglaterraygua Tim Berners-Lee ha Belgicaygua Robert Cailliau omba'apojoa ikatuhagg̃uáicha osẽ ko mbojojaha aty.

Ha’ekuéra omba’apo aja Centre Européen de Recherche Nucléaire (CERN)-pe oheka mba’éichapa mba’erekahára ikatu ombohasa ojupe marandu oikotevẽva. Upeva’erã oiko hagg̃ua oĩva’erã mbojojaha he’íva mba’éichapa oñembohete opaite kuatiatee ikatuhaguáicha opa mohendaha oikũmby ha ohechauka porã pe oñemondóva.

Kundahára: tembipuru jaike hagg̃ua Ñandutiguasúpe

Jaike hagg̃ua ñandutiguasúpe ñaikotevẽ peteĩchagua prográmare hérava kundahára. Ha'e oipyhy mba'ekuaarã oñe-mondóva chupe ha ohechauka ñandéve peteĩ ñandutiroguéramo.

Jaike vove Firefox App-pe jahecháta katuete pe mba’erechaha ñepyrũgua hérava Firefox Róga.Firefox Rógape ejuhukuaa eikotevẽva.

Yvatetépe rejuhukuaa kundaharape renda. Ápe epoko rire ehaikuaa ñandutirenda rehechaséva réra. Techapyrãrõ: www.iguarani.com.

Iguýpe rejuhúta peteĩ tenda po’i pukúva hérava Poravorã Ñepyrũgua. Poravorã Ñepyrũguápe ehechakuaa mbohapy mba’e:1. PY’ỸIGUA : Epokóvo kóvare ojehechaukáta ndéve Ñandutirenda reikevévape ra’ãnga michĩ.

Kundaharape renda

Poravorã Ñepyrũgua

Tendayke Chaukaha

Poravorã Rupa

2. TECHAUKAHAKUÉRA : Epokóvo kóvare rehecháta opa umi ñandutirenda réra reñongatuva’ekue ehecha haḡua tenondeve.

3. TEMBIASAKUE : Ápekatu repokórõ oñembo’ysýita ndéve opa umi ñandutirenda réra reikeva’ekuépe.

Kundaharape renda ykére oĩ mokõi votõ. Peteĩva ningo Tendayke Chaukaha, ambuéva katu Porãvorã Rupa.

Tendayke Chaukaháre epokóramo ojehechaukáta ndéve tendayke rupa,oñembo’ysýihápe tendaykekuéra ra’ãnga michĩ. Umi ta’ãnga michĩ ningo ñandutirendareikevahína ko’aḡaite. Mayma ta’ãnga michĩ ykére rehecháta héra mbyky ha avei peteĩ kurusueipurukuaáva embotývo tendayke.

Yvatetépe rehechajeýta opaichagua votõ:

Hu’y omañáva asu gotyo: Eipuru esẽ haḡua Tendayke Rupágui.

Tendayke: Eipuru ehecha haḡua tendaykekuéra.

Tovara’anga: Eipuru eikundaha ñemi haḡua. Kóva he’ise ndojekuaámo’ãi mba’e

ñandutirendápepa reikehína ha mba’épa rehecha térã remoñe’ẽ pype. Ñandutirenda réra

ndoikemo’ãi Tembiasakue rysýipe.

Mbohetave: Eipuru eike haḡua peteĩ tendayke pyahúpe.

Porãvorã Kytasosóva: Oñembo’ysýita ndéve mokõi mba’e ikatúva rejapo:

- Eikekuaa Tendayke Pyahúpe; ýrõ

- Embotykuaa tendayke ko’aḡaguáva.

Ehai rire ñandutirenda réra reikesévape, epokova’erã votõ Ir (Jeho) -re. Techapyrãrõ jaikéta ñandutirenda hérava www.iguarani.com

Epokóramo votõ kytasosóvare hérava Poravorã Rupa, ehechakuaáta ã mba’e:Yvatetépe rehecháta Porãvorã Akãha: Ápe rehecháta irundy ta’ãngachu’i:

Hu’y Mboyvegua: Ehecha haḡua ñandutirogue reikeva’ekue.

Hu’y Upeigua: Ehechajey haḡua ñandutirogue rehechava’ekue rejopy mboyve “Hu’y

Mboyvegua”-re.

Mbyja’i Techaukaharã: Epokóramo ko mbyja’íre oñeñongatúta pe ñandutirenda

rehechavareína, oikéta rupi Techaukaha rysýipe.

Hu’y Myenyhẽjey: Oñemyenyhẽjeýta ñandutirogue rehecháva.

Iguypekuéra rehecháta:

Votõ Moherakuã: Kóvare epokova’erã ehechaukasérõ rehecháva ambue tapichápe,

emoḡuahẽkuaa chupe ñe’ẽveve rupive, ýrõ Whatsapp térã ambue tembipuru’i rupive.

Votõ Whatsapp: (rerekóramo) Kóva rupive emondokuaa rehecháva Whatsapp rupive.

Upéinema oñembo’ysýi mba’eporavorã ha’evahína:

Tendayke pyahu : Kóva eiporavo emoheñóivo peteĩ tendayke pyahu.

Tendayke pyahu ñemigua : Kóva katu eiporavo ndereipotáirõ oñeñongatu lélu-pe mba’e

mba’épa rehecha internet-pe.

Eikéramo “Kundaha ñemíme” ehecháta ko ta’ãnga:

Techaukahakuéra : Eiporavóramo kóva ojehechaukáta ndéve techaukahakuéra rysýi.

Tembiasakue : Eiporavóramo kóva oñembo’ysýita ndéve opaiteñandutirogue réra reikeva’ekue. Ápe reikekuaa jey peteĩ tendáperembotyramoitéva, ýrõ rejuhukuaa mba’e mba’épa rehechava’ekueymave.

Kuatiaroguépe jeheka : Kóva rupi ehekakuaa peteĩ ñe’ẽ ýrõ ñe’ẽ apesã remoñe’ẽva ryepýpe. Techapyrãrõ ojeheka kuri ápe ñe’ẽ “katu”.

Eheka jave ehecháta ã votõ:

Votõ Papaha: Ápe reikuaáta mboy jeýpa ojetopa ñe’ẽ rehekáva.

Votõ Mboyvegua: Kuatiaroguépe ohekavéta yvate gotyo.

Votõ Upeigua: Kuatiaroguépe ohekavéta yvy gotyo.

Votõ Ñemboty: Ojehejáta jehekágui.

Mba’erechaha renda jerurepyre: Ijykére rehecháta peteĩ roka’i ikatúva emongurusu. Kóva ejapo eipotárõ ojehechauka ndéve ñandutirendakuéra ojehechaukaháicha mohendahápe (nde compu-pe).

Kuatiarogue : Ápe osẽjeýta ndéve mba’eporavorã’i:

Eñemboheraguapy kuatiaroguépe : Kóva he’ise akóinte oḡuahẽta ndéve marandu oĩ vove

mba’e ipyahúva ñandutirendápe.

Eñongatu PDF-ramo : Eñongatuséramo rehecháva peteĩ PDF kuatiateéramo, ikatuhaḡuáicha

emoñe’ẽve aḡamie ýrõ embokuatia eipuru haḡua.

Ñembokuatia : Eñongatuséramo avei rehecháva ha rerekóramo peteĩ mbokuatiaha

embohasávo kuatiápe rehecháva.

Embojoapy hekaha mongu’eha : “Hekaha Mongu’eha” ningo peteĩchagua tembipuru

ñanepytyvõva jaheka haḡua oimeraẽva mba’e ñandutivevépe. Hekaha apytépe jajuhukuaa

Google, Yahoo ha ambueve akóinte jaipurúva jaikévo internet-pe ñamba’erekávo.

Embojoaju mba’erechaha ñepyrũme : Kóva rupive ñañongatu ñandutirenda Firefox Róga-pe.

Péva he’íse ojehechaukáta ñandéve jaike vove Aguaratatápe, tenda hérava PY’ỸIGUA pe.

Tembipuru : Ápe jajuhukuaa tembipuru neporãjepéva: jahechakuaa mba’e ñamboguejyva’ekue

internet-gui ha avei mba’e ñambojoapyva’ekue Aguaratatáre.

Ñemboguejy : Epokórõ kóvare oñembo’ysýita ndéve tembiguejypyre.

Moĩmbaha : Ápe oñembo’ysýita ndéve mba’e purupyrã oguerekóva Aguaratata.

Ipahápe Poravorã Rupápe jajuhu ã mokõi mba’e:

Ñemboheko : Ápe ñamohendakuaa mba’éichapa jaipota omba’apo Aguaratata.

Ñepytyvõ : Ápe jaikuaave Aguaratata rehegua.