1

BIOTECNOLOXÍA

2

INDICE

1. Que é biotecnoloxía? --------------------------------------------------------------------------------- 3

2. Desenvolvemento dos avances en biotecnoloxía -------------------------------------------- 5

3. Técnicas, clasificación e aplicacións usadas en biotecnoloxía ----------------------------7

4. Bioseguridad ------------------------------------------------------------------------------------------ 13

5. Dereitos de propiedade intelectual (DPI) ------------------------------------------------------ 14

6. Aspectos éticos -------------------------------------------------------------------------------------- 14

7. Biodiversidade --------------------------------------------------------------------------------------- 15

8. Comercialización ------------------------------------------------------------------------------------ 15

9. Bibliografía -------------------------------------------------------------------------------------------- 16

3

1. Que é Biotecnoloxía?

A biotecnoloxía non é, en si mesma, unha ciencia; é un enfoque multidisciplinario que involucra varias disciplinas e ciencias (bioloxía, bioquímica, xenética, virología, agronomía, enxeñaría, química, medicamento e veterinaria entre outras).

Hai moitas definicións para describir a biotecnoloxía. En termos xerais biotecnoloxía é o uso de organismos vivos ou de compostos obtidos de organismos vivos para obter produtos de valor para o home. Como tal, a biotecnoloxía foi utilizada polo home desde os comezos da historia en actividades tales como a preparación do pan e de bebidas alcohólicas ou o mejoramiento de cultivos e de animais domésticos. Historicamente, biotecnoloxía implicaba o uso de organismos para realizar unha tarefa ou función. Se se acepta esta definición, a biotecnoloxía estivo presente por moito tempo. Procesos como a produción de cervexa, viño, queixo e yoghurt implican o uso de bacterias ou fermentos co fin de converter un produto natural como leite ou mollo de uvas, nun produto de fermentación máis apetecible como o yoghurt ou o viño. Tradicionalmente a biotecnoloxía ten moitas aplicacións. Un exemplo sinxelo é a compostaxe, o cal aumenta a fertilidade do chan permitindo que microorganismos do chan descompoñan residuos orgánicos. Outras aplicacións inclúen a produción e uso de vacinas para previr enfermidades humanas e animais. Na industria alimenticia, a produción de viño e de cervexa atópase entre os moitos usos prácticos da biotecnoloxía.

A biotecnoloxía moderna está composta por unha variedade de técnicas derivadas da investigación en bioloxía celular e molecular, as cales poden ser utilizadas en calquera industria que utilice microorganismos ou células vexetais e animais. Esta tecnoloxía permite a transformación da agricultura. Tamén ten importancia para outras industrias baseadas no carbono, como enerxía, produtos químicos e farmacéuticos e manexo de residuos ou refugallos. Ten un enorme impacto potencial, porque a investigación en ciencias biolóxicas está a efectuar avances vertixinosos e os resultados non soamente afectan unha amplitude de sectores senón que tamén facilitan ligazón entre eles. Por exemplo, resultados exitosos en fermentacións de refugallos agrícolas, poderían afectar tanto a economía do sector enerxético como a de agroindustria e adicionalmente exercer un efecto ambiental favorable.

4

Unha definición máis exacta e específica da biotecnoloxía "moderna" é "a aplicación comercial de organismos vivos ou os seus produtos, a cal involucra a manipulación deliberada das súas moléculas de ADN". Esta definición implica unha serie de desenvolvementos en técnicas de laboratorio que, durante as últimas décadas, foron responsables do tremendo interese científico e comercial en biotecnoloxía, a creación de novas empresas e a reorientación de investigacións e de investimentos en compañías xa establecidas e en Universidades.

A biotecnoloxía consiste nun gradiente de tecnoloxías que van desde as técnicas da biotecnoloxía "tradicional", longamente establecidas e amplamente coñecidas e utilizadas (exemplo: fermentación de alimentos, control biolóxico), até a biotecnoloxía moderna, baseada na utilización das novas técnicas do ADN recombinante (chamadas de enxeñaría xenética), os anticorpos monoclonales e os novos métodos de cultivo de células e tecidos.

2. Desenvolvemento dos avances en biotecnoloxía

A biotecnoloxía non é nova: as súas orixes remóntanse aos albores da historia da humanidade. Os nosos devanceiros primitivos iniciaron fai ao redor de 10.000 anos, durante a Idade de Pedra, a práctica de utilizar organismos vivos e os seus produtos cando comezaron a manter animais domésticos e a crecer plantas para a súa alimentación, no canto de depender unicamente no que puidesen cazar ou colleitar. A posibilidade que ofrece a "biotecnoloxía moderna" é que presenta sistemas radicalmente novos para alterar ou modificar as propiedades xenéticas dos organismos nunha forma totalmente dirixida. Por conseguinte, é un termo novo que se deu á evolución e recentes avances da ciencia da xenética.

Aínda que a maior parte da información que fixo posible o desenvolvemento da tecnoloxía do ADN recombinante, e por conseguinte os avances na biotecnoloxía moderna, foi lograda nas últimas 4-5 décadas, a historia realmente iníciase hai máis de 130 anos atrás, coas investigacións independentes de Charles Darwin e Gregor Mendel. As contribucións de Darwin (considerado por algúns como o pai da bioloxía moderna), recibiron recoñecemento inmediato, aínda que este recoñecemento non sempre era favorable. Darwin nos seus estudos concluíu que as

especies non son fixas e inalterables, senón que son capaces de evolucionar durante o tempo, para producir novas especies. As investigacións de Mendel revelaron as regras básicas que controlan a herdanza. El orixinou o concepto do ‘xene’, aínda que este termo non se utilizou senón até comezos do século XX. A pesar de que Mendel

5

describiu o comportamento esencial dos xenes, os seus experimentos non revelaron a natureza química das unidades da herdanza. Isto ocorreu cara á metade do século XX e involucrou moitos traballos de diferentes científicos de todo o mundo, durante varias décadas.

A identificación do material xenético como ADN e a descrición e comprensión da súa estrutura e funcións requiriron unha enorme cantidade de traballo. Durante a década de 1970, os científicos desenvolveron novos métodos para combinar segmentos de ADN e para transferir porcións de ADN dun organismo a outro. Este conxunto de técnicas é coñecido como a tecnoloxía do ADN recombinante ou a enxeñaría xenética.

O sector de alimentos foi o primeiro en acoller as innovacións biotecnológicas a mediados de 1970.

A biotecnoloxía animal viu desenvolvéndose durante as últimas décadas. As aplicacións iniciais dirixíronse principalmente a sistemas diagnósticos, novas vacinas e drogas, fertilización de embrións in vitro, uso de hormonas de crecemento (administradas ou vía transgénesis) co fin de incrementar o crecemento e a produción de leite, os alimentos animais e os aditivos de alimentos. Os animais transxénicos como o ‘rato oncoxénico’ foron moi útiles en traballos de laboratorio para estudos de enfermidades humanas.

No caso do desenvolvemento da biotecnoloxía vexetal, hai dous compoñentes importantes e independentes: cultivo de tecidos e bioloxía molecular. Mentres que os inicios do cultivo de tecidos vexetais poden atoparse durante as primeiras décadas do século XX, os estudos moleculares completos e rigorosos soamente iniciáronse cara a 1970.

A biotecnoloxía ambiental tampouco é un campo novo: a elaboración de compost (compostaxe) e as tecnoloxías de augas residuais son exemplos coñecidos da ‘antiga’ biotecnoloxía ambiental. O uso de microorganismos en procesos ambientais atópase desde o século XIX, aínda que esas aplicacións poden ser consideradas mais como destreza que como ciencia.

Moitas outras aplicacións benéficas da biotecnoloxía atópanse en desenvolvemento activo. A produción de plásticos biodegradables en plantas transxénicas podería conducir a unha redución substancial no uso de plásticos baseados no petróleo; están

6

a obterse bos resultados co uso de plantas transxénicas para a produción de proteínas terapéuticas e de fármacos e inclusive estanse desenvolvendo vacinas comestibles; e plantas modificadas xeneticamente demostraron ser útiles en fitorremediación para a descontaminación de chans que conteñen metais pesados e outras sustancias tóxicas.

3. Técnicas, clasificación e aplicacións usadas en biotecnoloxía.

As técnicas biotecnológicas utilizadas son comúns nos diferentes campos de aplicación da biotecnoloxía, estas pódense agrupar en dous grandes grupos de técnicas:

Cultivo de tecidos e Tecnoloxía do ADN.

A primeira traballa a un nivel superior á célula (cos seus compoñentes: membranas, cloroplastos, mitocondria, etc.) e inclúe células, tecidos e órganos que se desenvolven en condicións controladas. A segunda, involucra a manipulación de xenes que determinan as características celulares (de plantas, animais e microorganismos), o que significa o traballar a nivel do ADN: Illamento de xenes, o seu recombinación e expresión en novas formas e a súa transferencia a células apropiadas.

De acordo ao campo de aplicación a biotecnoloxía pode ser distribuída ou clasificada en catro amplas áreas que interactúan, a saber:

Biotecnoloxía en saúde humana e animal

As biotecnoloxías proporcionan un amplo rango de usos potenciais en animais e humanos. Utilizando as técnicas de PLFRs (Polimorfismo en lonxitude de fragmentos de restrición) pódense obter ADN 'fingerprints' (identidade molecular). Calquera organismo pode ser identificado por composición molecular, en consecuencia este 'fingerprint' pode ser usado para determinar as relacións familiares en litixios

de paternidade, para confrontar doantes de órganos con receptores en programas de

7

transplante, unir sospeitosos coa evidencia de ADN na escena do crime (biotecnoloxía forense), ou servir como indicativo de pedigrí para mejoramiento en sementes e gañado. Ao utilizar as técnicas de secuenciación de ADN e de PCR (reacción de polimerasa en cadea) os científicos poden diagnosticar infeccións víricas, bacterianas ou fúngicas, distinguir entre individuos cercanamente emparentados, ou mapear a localización específica dos xenes ao longo da molécula de ADN nas células. A tuberculose, a SIDA, os papilomavirus e moitas outras enfermidades infecciosas, adicionalmente aos desordenes herdados como a fibrosis quística ou a anemia falciforme son diagnosticadas en poucas horas. Para as enfermidades animais, a biotecnoloxía prové de numerosas oportunidades para combatelas e están a ser desenvolvidas vacinas contra moitas enfermidades bovinas e porcinas. As novas vacúas recombinantes teñen maior protección, son máis estables e máis fáciles de producir. A enxeñaría xenética ha feito posible producir hormonas de crecemento para bovinos, porcinos e aves. A modificación dos organismos iniciais proporciona oportunidades para o mejoramiento das propiedades organolépticas e o tempo de permanencia en estante de produtos cárnicos e lácticos, así como mellores taxas de fermentación que facilitan a mecanización dos procesos.

Biotecnoloxía industrial

As tecnoloxías de ADN ofrecen moitas posibilidades no uso industrial dos microorganismos con aplicacións que van desde produción (a través de procesos industriais e agro procesos) de vacinas recombinantes e medicamentos tales como insulina, hormonas de crecemento, encimas e produción de proteínas especiais. As vacúas recombinantes ten gran aplicación non só poden ser producidas en forma a menor custo senón que ofrecen vantaxes de seguridade e especificidade e permiten facilmente distinguir entre animais vacinados e naturalmente infectados. A manipulación xenética de vías metabólicas dos microorganismos fai posible converter eficientemente forraxes pobres en produtos de gran valor como aminoácidos, proteínas e químicos especiais.

Biotecnoloxía vexetal

A biotecnoloxía vexetal é unha extensión da tradición de modificar as plantas, cunha diferenza moi importante: a biotecnoloxía vexetal permite a transferencia dunha maior variedade de información xenética dunha maneira máis precisa e controlada. Ao contrario da maneira tradicional de modificar as plantas

8

que incluía o cruzamento incontrolado de centos ou miles de xenes, a biotecnoloxía vexetal permite a transferencia selectiva dun xene ou uns poucos xenes desexables. Coa súa maior precisión, esta técnica permite que os mejoradores poidan desenvolver variedades con caracteres específicos desexables e sen incorporar aqueles que non o son. Moitos destes caracteres desenvolvidos nas novas variedades defenden ás plantas de insectos, enfermidades e malas herbas que poden devastar o cultivo. Outros incorporan melloras de calidade, tales como froitas e legumes máis saborosos; vantaxes para o seu procesado (por exemplo tomates cun contido maior de sólidos); e aumento do valor nutritivo (sementes oleaginosas que producen aceites cun contido menor de graxas saturadas). Estas melloras nos cultivos poden contribuír a producir unha abundante e saudable oferta de alimentos e protexer o noso medio ambiente para as futuras xeracións. Na base das novas biotecnoloxías desenvolvidas están as técnicas de illamento de células, tecidos e órganos de plantas e o crecemento destas baixo condicións controladas (in vitro). Existe un rango considerable de técnicas dispoñibles que varían amplamente en sofisticación e no tempo necesario para producir resultados útiles. O desenvolvemento máis crucial para a biotecnoloxía foi o descubrimento de que unha secuencia de ADN (xene) inserido nunha bacteria induce a produción da proteína adecuada. Isto ampliou as posibilidades da recombinación e a transferencia de xenes, con implicacións a longo prazo para a agricultura a través da manipulación xenética de microorganismos, plantas e animais.

Biotecnoloxía agroalimentaria

No campo da agricultura as aplicacións da biotecnoloxía son innumerables. Algunhas das máis importantes son:

• Resistencia a herbicidas: A resistencia a herbicidas baséase na transferencia de xenes de resistencia a partir de bacterias e algunhas especies vexetais, como a petunia. Así se conseguiu que, plantas como a soia, sexan resistentes ao glifosato, a glufosinato na colza e bromoxinil en algodón. Así coas variedades de soia, millo, algodón ou canola que as incorporan, o control de malas herbas simplifícase para o agricultor e melloran a compatibilidade ambiental da súa actividade, substituíndo materias activas residuais. Outro aspecto moi importante destas variedades é que supoñen un incentivo para que os agricultores adopten técnicas de agricultura de conservación, onde se substitúen parcial ou totalmente os labores de preparación do chan. Esta substitución permite deixar sobre o chan os restrollos do cultivo anterior, evitando a erosión, conservando mellor a humidade do chan e diminuíndo as emisións de CO2 á atmosfera. A longo prazo conséguese mellorar a estrutura do chan e aumentar a fertilidade do mesmo. O exemplo máis destacado observouse en EEUU e Arxentina, onde as autorizacións de variedades de soia, tolerantes a un herbicida non selectivo

9

e de baixo perigo, tiveron unha rápida aceptación (14 millóns de has en 1999) que ha ir acompañada dun rápido crecemento de seméntaa directa e non laboreo neste cultivo.

• Resistencia a pragas e enfermidades: grazas á biotecnoloxía foi posible obter cultivos que se autoprotegen sobre a base da síntese de proteínas ou

outras sustancias que teñen carácter insecticida. Este tipo de protección achega unha serie de vantaxes moi importantes para o agricultor, consumidores e medio ambiente:

1. Redución do consumo de insecticidas para o control de pragas.

2. Protección duradeira e efectiva nas fases críticas do cultivo.

3. Aforro de enerxía nos procesos de fabricación de insecticidas, así como diminución do emprego de envases dificilmente degradables. En consecuencia, hai estimacións de que en EEUU grazas a esta tecnoloxía hai un aforro anual de 1 millón de litros de insecticidas (National Center for Food and Agricultural Policy), que ademais requirirían un importante consumo de recursos naturais para a súa fabricación, distribución e aplicación

4. Auméntanse as poboacións de insectos beneficiosos.

5. Respéctanse as poboacións de fauna terrestre.

Este tipo de resistencia baséase na transferencia a plantas de xenes codificadores das proteínas Bt da bacteria Bacillus thuringiensis, presente en case todos os chans do mundo, que confiren resistencia a insectos, en particular contra lepidópteros, coleópteros e dípteros. Hai que sinalar que as proteínas Bt non son tóxicas para os outros organismos. A actividade insecticida desta bacteria coñécese desde fai máis de trinta anos. A Bt é unha exotoxina que produce a destrución do tracto dixestivo de case todos os insectos ensaiados. Este xene formador dunha toxina bacteriana cunha intensa actividade contra insectos incorporouse a multitude de cultivos. Destacan

10

variedades de algodón resistentes ao verme da cápsula, variedades de pataca resistentes ao escaravello e de millo resistentes ao trade. Os xenes Bt son sen dúbida os máis importantes pero descubríronse outros noutras especies, ás veces con efectos moi limitados (en xudías silvestres a un gurgullo) e outras cun espectro máis amplo de acción como os atopados no caupí ou na xudía contra o gurgullo común da xudía. Os casos máis avanzados de plantas resistentes a enfermidades son os de resistencias a virus en tabaco, pataca, tomate, pemento, calabacín, soia, papaya, alfalfa e albaricoquero. Existen ensaios avanzados en campo para o control do virus do enrolado da folla da pataca, mosaicos da soia, etc.

• Mellora das propiedades nutritivas e organolépticas: o coñecemento do metabolismo das plantas permite mellorar e introducir algunhas características diferentes. En tomate, por exemplo, logrouse mellorar a textura e a consistencia

impedindo o proceso de maduración, ao incorporar un xene que inhibe a formación de pectinasa, encima que se activa no curso do envellecemento do froito e que produce unha degradación da parede celular e a perda da consistencia do froito. En millo trabállase en aumentar o contido en ácido oleico e en incrementar a

produción de almidones específicos. En tabaco e soia, conseguiuse aumentar o contido en metionina, aminoácido esencial, mellorando así a calidade nutritiva das especies. O xene transferido procede dunha planta silvestre que é abundante no Amazonas (Bertollatia excelsia) e que posúe un alto contido neste e outros aminoácidos.

• Resistencia a tensión abiótica: as bacterias Pseudomonas syringae e Erwinia herbicola, cuxos hábitats naturais son as plantas, son en gran parte, responsables dos danos das xeadas e o frío en moitos vexetais, ao facilitar a produción de cristais de xeo cunha proteína que actúa como núcleo de cristalización. A separación do xene implicado permite obter colonias destas bacterias que, unha vez inoculadas en grandes cantidades na planta, confírenlle unha maior resistencia ás baixas temperaturas. En calquera caso, a resistencia a condicións adversas como frío, xeadas, salinidade, etc., é moi difícil de conseguir vía biotecnológica, xa que a xenética da resistencia adoita ser poligenética, intervindo múltiples factores.

OUTRAS APLICACIÓNS

• No campo da horticultura obtivéronse variedades coloreadas imposibles de obter por cruzamiento ou hibridación, como o caso da rosa de cor azul a partir dun

11

xene de petunia e que é o responsable da síntese de delfinidinas (pigmento responsable da cor azul). En caravel tamén se conseguiu inserir xenes que colorean esta planta de cor violeta.

• Tamén se conseguiu mellorar a fixación de nitróxeno por parte das bacterias fijadoras que viven en simbioses coas leguminosas. Outra liña de traballo é a transferencia a cereais dos xenes de nitrificación das devanditas bacterias, aínda que é enormemente complexa ao estar implicados moitísimos xenes.

• En colza e tabaco, logrouse obter plantas androestériles grazas á introdución dun xene quimérico composto por dous partes: unha que só se expresa no tecido da antera que rodea os grans de pole e outra que codifica a síntese dunha encima que destrúe o ARN nas células do devandito tecido. Este procedemento permitirá a obtención de híbridos comerciais con maior facilidade.

• Na industria auxiliar á agricultura destaca a produción de plásticos biodegradables procedentes de plantas nas que se lles introduciu xenes codificadores do poli-b-hidroxibutirato, un sal derivado do butírico. Cando

estes xenes exprésanse en plantas sábese que de cada 100 grs. De planta pódese obter 1 gr. de plástico biodegradable.

• Produción de plantas transxénicas produtoras de vacinas, como tétanos, malaria en plantas de banana, leituga, mango, etc.

4. Bioseguridade

A novidade destes avances e as posibilidades que abren fixeron que as administracións de todo o mundo articulen as súas lexislacións baixo o criterio de precaución, que significa que cada unha destas melloras debe ser avaliada ?caso por caso?, e coma se tratásese dun novo medicamento autorícese ou rexeite ante a máis mínima dúbida sobre a súa seguridade. Así, as variedades actualmente autorizadas fixérono de acordo coas pautas recomendadas por comités

12

de expertos como os da FAO, Organización Mundial da Saúde e outras institucións de recoñecido prestixio.

No período de aprobación, avalíanse tanto as características que corresponden á mellora introducida (xene, proteína á que dá lugar, etc.) como o cultivo mellorado en si (comportamento agronómico, impacto sobre especies non-obxectivo, etc.) e tanto desde o punto de vista ambiental, como no que respecta á súa seguridade de uso para alimentación humana ou para fabricación de pensos. Ningunha destas avaliacións é requirida para variedades que se melloraron por outras técnicas, incluíndo aquelas en as que as técnicas son moito máis agresivas co xenoma da planta e impredicibles nos resultados.

Podemos estar por tanto seguros de que hai unha lexislación estrita que vea para que ningunha destas aplicacións chegue á fase comercial con posibles danos ambientais ou sanitarios que non compensen a súa utilidade, e a proba fehaciente de que isto é así, é que tras catro anos de comercialización, e cando se suman millóns de has sementadas con estas variedades, non houbo nin un só incidente sanitario.

5. Dereitos de propiedade intelectual (DPI)

Dereitos de propiedade intelectual é o campo da lei que se refire ás patentes, dereitos de propiedade literaria, segredos comerciais e industriais e protección de variedades vexetais. A maior parte dos procesos e moitos dos produtos da investigación biotecnológica son patentables. Como gran parte da investigación biotecnológica realizouse en países industrializados, moi a miúdo por compañías privadas, os países en desenvolvemento poden ter que pagar por utilizar un novo procedemento ou produto. Os DPI son fundamentais para o crecemento da industria da biotecnoloxía, e a falta de protección mediante patente nun país pode limitar o acceso aos resultados da biotecnoloxía obtidos noutra parte. Os problemas son complexos, con repercusións para o comercio, o investimento técnico e o acceso aos resultados da biotecnoloxía. Os países necesitan avaliar coidadosamente a súa posición e, se procede, introducir lexislación. En particular, haberán de avaliar a forma máis apropiada de protección que se ha de outorgar ás obtencións vexetais.

6. Aspectos éticos

A biotecnoloxía non é só unha cuestión científica, hai quen considera que a biotecnoloxía "interfere co traballo da natureza e a creación". Á hora de establecer

13

prioridades deben equilibrarse con claridade todas as preocupacións, respectando os aspectos éticos, pero pondo de manifesto as posibilidades do aumento da subministración de alimentos e o alivio da fame. Moitas das cuestións de orde ética están a discutirse actualmente no ámbito da lexislación sobre os DPI, pero outras seguen sen solución. Visto que tales cuestións están relacionadas en gran parte cos antecedentes culturais e o nivel de percepción e de sensibilización do público, as decisións sobre a utilización de tecnoloxías concretas deben respectar a realidade socioeconómica.

7. Biodiversidade

A biotecnoloxía pode contribuír á conservación, caracterización e utilización da biodiversidade, aumentando así a súa utilidade. Algunhas técnicas, como o cultivo in vitro, son moi útiles para o mantemento das coleccións de germoplasma ex vitro de especies vexetais de propagación asexual (banano, cebola, allo) e especies difíciles de manter en forma de sementes ou en bancos de germoplasma de campo. Tamén son importantes as técnicas correspondentes para a conservación da biodiversidade animal, por medio da crioconservación de seme e embrións, xunto co transplante de embrións e a inseminación artificial. Ao mesmo tempo, a biotecnoloxía pode reducir a diversidade xenética de maneira indirecta, desprazando variedades locais e a súa diversidade inherente ao adoptar os agricultores variedades uniformes desde o punto de vista xenético de plantas e outros organismos. Tamén aumenta a posibilidade de conservar e utilizar de maneira sustentable a diversidade. No caso das razas de animais en perigo, por exemplo, a crioconservación e a clonación somática poden fortalecer as estratexias de conservación tradicionais.

8. Comercialización

A biotecnoloxía está cada vez máis orientada ao mercado e a demanda, e a maior parte dos seus produtos proceden de investimentos en investigación do sector privado nos países desenvolvidos. Ten escasa utilidade perfeccionar unha nova tecnoloxía se non hai mercado para o produto. Isto é válido tamén para as novas variedades de plantas e as novas razas de animais, as novas vacúas e os estoxos de diagnóstico. Os estudos de mercado son fundamentais para definir as actividades que deben levar a cabo. Debido a que os aspectos comerciais non teñen por que reflectir necesariamente as preocupacións e as necesidades sociais, a investigación do sector público segue tendo unha función básica.

14

9.Bibliografía e enlaces

BIOPLANET.2000. Conceptos básicos en Biotecnología. http://www.bioplanet.net

MONSANTO ESPAÑA, S.A. 2000. Biotecnología.

http://www.monsanto.es

NOVARTIS INTERNATIONAL AG. 1998. A biotecnoloxía. http://www.novartis.com

Sitios en Internet de protocolos e información en biotecnoloxía:

http://www.nal.usda.gov/bic/Education_res/

http://www.biotech.iastate.edu/publications/ed_resources/Web_sites.html

http://www.biotech.iastate.edu/Educational_resources.html

http://www.bio.com/resedu/educate.html

http://www.nal.usda.gov/bic/Education_res/protocols/

http://chroma.mbt.washington.edu/outreach/outreach.html

http://jeeves.nichs.nih.gov/nta/LabManual/LabManual.html

http://www.biotech.iastate.edu/publications/ed_resources/Web_sites.html

http://www.ogbiotechnet.com

Raquel García González 1º BACH B