289

BLOQUE V: RECURSOS E USOS

Recursos da biosferaNesta imaxe amósansenos uns cultivos abandonados como consecuencia da expansión do

deserto de Kalahari en Namibia. No centro da imaxe, dentro do leito fluvial, podemos verun solitario punto vermello que corresponde a un único cultivo circular (regado con pivote). Asúa cor vermella, captada con infravermellos, denota o vigor da vexetación. O resto de cultivosestán en vías de ser cubertos por dunas de area.

O título desta fotografía, «The optimist», fai alusión ó carácter optimista dese único granxeiro queaínda resiste ante a adversidade. (Imaxe tomada polo satélite Landsat 7 [cortesía de USGS-NASA]).

Unidade

10

A biosfera, ademais da súa gran diversidade, ofrécenos outra serie de recursos,como alimentos, madeira e leña. O solo é a base deles, xa que todos, salvo apesca, dependen del. Por este motivo é de suma importancia o estudio do seuestado de conservación, para o que se fai necesario unha precoz detección dosseus síntomas de deterioro, delimitando as zonas susceptibles ou afectadas, a finde poder adopta-las medidas necesarias para a súa protección. A erosión, o pro-blema ambiental de maior gravidade, que afecta a moitos países, entre eles onoso; é un proceso natural, pero tamén é certo que a humanidade a está favore-cendo mediante a deforestación, as prácticas de cultivo inadecuadas, a contami-nación e a sobreexplotación de acuíferos.

As civilizacións clásicas desapareceron a causa do esgotamento dos seussolos; é de esperar que nós reaccionemos a tempo para non corre-la mesmasorte.

O solo pódese definir de forma xeolóxica como a capa superficial, disgregada ede espesor variable que recobre a codia terrestre procedente da meteorizaciónmecánica ou química da rocha preexistente. Pero tamén poderiamos consideralocomo unha visión ecolóxica, como unha interfase entre tódolos sistemas estudia-dos con anterioridade, pois está constituído por compoñentes de todos eles. Poresta razón pódese dicir que é un ecosistema necesario para que se pechen osciclos materiais do resto dos ecosistemas terrestres.

■ Usos e fraxilidade do solo

A humanidade destina o solo para diferentes usos: como soporte das plantas,para a edificación ou para as construccións lineais (estradas, autoestradas e víasde ferrocarril), ubicación de fosas sépticas, fonte de recursos minerais (como oaluminio ou de materiais de construcción ou de olería). Por outra banda, é posui-dor de recursos xeolóxicos, xeomorfolóxicos ou paleontolóxicos e testemuño daevolución do planeta.

Pero ademais, é receptor de impactos, como a erosión, a contaminación, asobreexplotación e o empobrecemento da súa fertilidade, a degradación biolóxi-ca, a compactación e a perda irreversible do mesmo por recubrimentos artificiais(por exemplo, o asfaltado).

10.2 Definicióne importancia do solo

10.1 Introdución

290

Tal como vimos na Unidade 4, as cadeas tróficas existentes no solo son dunhagran lonxitude e complexidade, polo que a importancia deste radica no feito deque serve de asento á vexetación, da que depende a agricultura, que é a base dasubsistencia humana e da existencia da vida na Terra, xa que fai posible a reci-claxe de materia nos demais ecosistemas terrestres.

Volví a mi tierra verdey ya no estaba,ya no estaba la tierra,se había ido.Con el aguahacia el marse había marchado.

Pablo Neruda

Non existe solo:

• Nos climas extremados, as carac-terísticas dos cales non permiten asúa formación.

• En pendentes rochosas, nas que nonse pode soster por escorregamento.

No solo coexisten os tres estados da materia, distribuídosen dous tipos de compoñentes (Fig. 10.1):

• Inorgánicos, que comprenden aire (osíxeno e CO2), augae compoñentes minerais procedentes da meteorizaciónda rocha nai, que adoitan ser fragmentos de rochas (sei-xos, gravas, areas, limos e arxilas) e sales minerais (sul-fatos, carbonatos, nitratos fosfatos e óxidos de distintotipo).

• Orgánicos, constituídos por materia orgánica que nonsufriu procesos de transformación (restos de follas,ramas, excrementos e cadáveres de calquera tipo de ani-mal) e microorganismos diversos (bacterias e fungos) queforman o humus a partir dunha serie de transformaciónsparciais da materia orgánica, a estructura orixinal da caldeixa de ser recoñecible. A humidificación é, polo tanto,un proceso previo á mineralización e a presencia dehumus confírelle ó solo un carácter ácido.

■ Perfil do solo

Chámaselle perfil do solo á estructura en corte transversal do mesmo. Nelobsérvanse unha serie de capas que reciben o nome de horizontes ou niveis(Fig. 10.2), o número dos cales está directamente relacionado co grao demadurez do solo; magnitude que depende en gran medida das caracterísitcasclimáticas da zona. Xeralmente, os solos máis maduros atópanse en lugaresonde a temperatura e a humidade non son extremas. Estudiaremos a conti-nuación os niveis dun solo ideal, aínda que en realidade non ten por qué con-telos todos:

• Horizonte A de lixiviado. Denominado así porque contén poucos sales minerais,pois estes son arrastrados polas augas ó se infiltrar. Nesta zona encóntranse asraíces da maioría das plantas e divídese, á súa vez, en varios estratos: nivel A0,constituído por follas caídas (follaxe) e restos de animais non descompostos; nivelA1, de cor escura, xa que está constituído por humus que forma agregados coamateria mineral, conferíndolle ó solo a súa estructura e a súa capacidade parareter auga e ións nutritivos de carga positiva (Ca2+, K+, NH4

+), impedindo a súaperda por lavado vertical, e nivel A2, onde a materia mineral domina e o lavado émáis intenso.

• Horizonte B de precipitación (denominado tamén subsolo). Ás veces ten corclara pola súa pobreza en humus, presentando fecuentemente tonalidadespeculiares, debido á acumulación de sales de calcio, aluminio ou ferro proce-dentes dos niveis superiores.

• Nivel C. Formado por fragmentos procedentes da meteorización mecánicae/ou química da rocha nai subxacente, ou ben por materiais que foron deposi-tados pola auga ou polo vento en épocas pasadas.

• Rocha nai. Material orixinal sobre o que se desenvolve o solo. A rocha naipode ser unha rocha dura, compacta e impermeable; unha rocha branda oumateriais soltos.

10.3 Composicióne estructura do solo

291

Fig. 10.1. Compoñentes do solo.

Fig. 10.2. Perfil do solo: horizontes.

Sólidos

GravaArea SalesLimo minerais

Humus

Arxila

Determinan Determinan Determinan aa TEXTURA a RIQUEZA PRODUCTIVIDADEdo solo do solo do solo

Aire25%

A0

A1

A2

B

C

Rochanai

Auga25%

Sólidos50%

O proceso de formación dun solo maduro autóctono (in situ) sobre as rochasda codia terrestre realízase en sucesivas etapas que transcorren paralela-mente ó mecanismo de sucesión ecolóxica da comunidade que sustenta,madurando á par que esta tende a acada-lo seu clímax (Fig. 5.23).

■ Factores que condicionan a evolución dun solo

Os factores que interveñen na evolución do solo en fatores edafoxenéticos son osseguintes:

• O clima. É o factor máis importante, xa que, ademais de condiciona-lo tipode meteorización da rocha nai, exerce unha vital importancia na súa evolu-ción. Entre os compoñentes climáticos máis influentes destacarémo-losseguintes:

– O balance hídrico ou equilibrio existente entre as entradas (precipitación = P)e as saídas (evaporación = E), pois se predomina a precipitación incremén-tase o lixiviado de ións e o seu arrastre cara ós horizontes inferiores do solo.Pola contra, se predomina a evaporación aumenta o ascenso capilar desales cara a horizontes superiores, podendo estes chegar a agromar e for-mar coscos superficiais denominados caliches.

– O aumento de temperatura incrementa a velocidade das reaccións químicase biolóxicas.

• A topografía. A pendente (Fig. 10.3) favorece a erosión que dificulta a for-mación do solo e, ademais, condiciona a orientación respecto ó sol, o queinflúe en que se manteña máis ou menos humidade.

• A natureza da rocha nai. Deste factor dependerán fundamentalmente os compo-ñentes minerais que conteña o solo.

• A actividade biolóxi-ca. A abundancia deorganismos descompo-ñedores contribúe áformación do solo portransformación da ma-teria orgánica contidanel.

• O tempo. Este factorten grande importan-cia, pois debido a elactualmente pódeseconsideralo solo co-mo un recurso nonrenovable, porque serexenera a un ritmomoito máis lento (nasnosas latitudes xéra-se 1 cm de solo cada500 anos aproxima-damente) có da súadestrucción.

10.4 Proceso de formacióndun solo

292

Fig. 10.3.

Responde

Le a Carta do Solo e elixe ó menosdous artigos que se refiran ós impac-tos orixinados sobre o solo nas se-guintes situacións:

– Unha zona mineira e industrial(como a conca mineira asturiana).

– Unha zona turística litoral (como aCosta do Sol malagueña).

– Unha zona rural agrícola (como asrexións de Murcia ou Almería).

– O contorno dunha gran cidade(como Madrid).

Fonte: Proba de acceso áUniversidade 1998-1999.

Balance hídrico =

Precipitación – Evaporación

Existen na Terra máis dunha decena de solos distintos que varían de cor, compo-sición, pH, número de horizontes e espesor dos mesmos. Na nosa materia nonpretendemos facer unha análise exhaustiva de todos, senón que nos limitaremosa estudiar a grandes trazos os máis representativos.

Algúns destes solos, os que presentan unha maior dependencia climática, reci-ben o nome de zonais, mentres que existen outros cunha maior independenciarespecto do clima denominados azonais.

Coincidindo coas zonas climáticas terrestres, encontramos distintos tiposde solo, que corresponden ás diferencias existentes en canto ó balancehídrico. Nos lugares extremos, como as áreas próximas ós polos ou ósdesertos, non se forman horizontes, polo que estudiaremos soamente ossolos máis característicos das zonas húmidas e frías, tépedas, áridas e tro-picais.

■ Solos das zonas húmidas e frías

Os solos de zonas húmidas e frías máis comúns son os chamados podsois(Fig. 10.4) (podsol: cinza en ruso). Preséntanse nos climas fríos e nos tépedosfrescos onde existan fortes precipitacións (P>>E).

Este tipo de solo é bastante ácido, porque contén moito humus de descomposi-ción moi lenta (a baixa temperatura non favorece a proliferación dos descompo-ñedores), acidez incrementada polo forte lixiviado que provoca a migración decatións cara ó horizonte B, que é de cor escura, mentres que o horizonte A2 é cla-ro e pobre en nutrientes.

O podsol é típico dos bosques de coníferas (a taiga) (Fig. 10.4), e en Españaexiste asociado ós piñeirais situados sobre substratos ácidos (graníticos) daszonas húmidas, incrementados pola repoboación forestal, especialmente depiñeiros, levada a cabo no noso país.

■ Solos das zonas tépedas

Son o resultado da alternancia estacional e da existencia de bosque caducifo-lio ou esclerófito, nos que se acumula unha gran cantidade de necromasa ehumus que se descompón con bastante lentitude debido ás limitacións climá-ticas.

Durante a estación húmida predomina o lixiviado de ións (P>E), e durante aseca o seu ascenso capilar (P<E); o resultado final é a formación dos solospardos (Fig. 10.5) de pH intermedio, que varían en función da súa riqueza enhumus, factor condicionado polo tipo de vexetación.

Nos lugares de clima continental, a escasa precipitación impide a perda deións por lixiviado (P<E), e a estación seca propicia a súa elevación e depósi-to, de forma que presentan un horizonte A escuro e rico en bases e enhumus, orixinando solos aptos para o cultivo, e un horizonte B de coloraciónclara con exceso de CaCO3 (Fig. 10.6a).

10.5 Clasificación dos solos

293

A Solos zonais

Fig. 10.4. Podsois.

Fig. 10.5. Solos pardos.

Fresco e con abundantes precipitacións

A0

A1Humus

agregados

Descensolixiviado

Ascensocapilar

Arxila

A2

B

C

Coloideshúmicos

Lixiviado de ións

Nivel freático

Ións ós

ríos

Mg2+Ca2+

Ca2+

Ca2+

N+

Na+

K+

Residuos orgánicos ricos en humus

Zona de lixiviado

Zona de precipitación

A1

A2

B

C

■ Solos de climas áridos

Nos lugares onde a precipitación é moi escasa (P<<E), o ascenso capilar é cons-tante, dando lugar á formación de coscos superficiais de xeso ou sales (calichese rosas do deserto). Os niveis superiores son pedregosos, debido a que a areafoi arrastrada polo vento; de cor avermellada e con moi pouco humus. No nivel Bprodúcense acumulacións de arxila e carbonato cálcico, formando os típicossolos vermellos (Fig. 10.6b).

■ Solos das zonas tropicais

A elevada temperatura (25 ºC) e a inyensa precipitación (P>>E) favorecen de talmodo a actividade bacteriana que a descomposición da materia orgánica excedeen todo momento a acumulación de humus, razón pola que os solos presentanun nivel A moi delgado e desprovisto desta materia orgánica.

Nos climas tépedos e con certa cantidade de humus, os solos teñen un carác-ter ácido, polo que o proceso de meteorización do granito só afecta ó feldespa-to e á mica, converténdoos en arxilas, mentres que o cuarzo permanece inalte-rado, constituíndo a area. Sen embargo, nos climas tropicais a ausencia dehumus propicia un solo básico (pH = 8) e a meteorización é máis drástica, poisprovoca a solubilidade do cuarzo e a descomposición dos minerais arxilosos dealuminio en bauxita (AI2O3 · nH2O) e de ferro en limonita (Fe2O3 · nH2O), queprecipitan xunto coa arxila sobre o horizonte B, formando uns coscos duros,denominados lateritas (Fig. 10.7). Se se erosiona o horizonte A, as lateritasagroman, impedindo o asentamento da vexetación; sen embargo, a súa acumu-lación nestas zonas constitúe a principal fonte de aluminio, como veremos naUnidade 11.

294

Fig. 10.6a. Solos de clima continental(Chernozen).

Fig. 10.6b. Solos de climas áridos.

Fig. 10.7. Solos tropicais.

Responde

¿Cal é a causa de que en Galicia (zonade rochas graníticas) e Asturias (zona derochas calcarias) os solos maduros se-xan moi parecidos? ¿E a de que os terre-os calcarios asturianos e manchegos ori-xinen distintos tipos de solo?

A

Gramíneas

Rico en humusBases abundantes Na+

Ascenso capilar en tempo seco

Zona con excesode CaCO3

CaCO3

Fresco a caloroso,escasa precipitación

Cálido, forte precipitación

Pouco ou ningún residuo orgánico

Laterización

Descenso de lixiviado

Acumulación de lateritas

Fe2O3·nH2OAl2O3·nH2O

B

A0

Arxila

A1

B

C

Ca2+

Ca2+

Mg2+

Ca2+

Mg2+

Na2+

SiO2

Na+

K+

K+

Aos rios

A

B

C

Pódense considerar así os solos que se encontran nos estadios xuvenís doseu proceso de madurez ecolóxica. Se a rocha subxacente é silícea deno-mínase ranker; se é calcaria, rendsinas (Fig. 10.8). Tamén se consideranazonais os solos de glei (Fig. 10.9), que se forman en lugares de baixas tem-peraturas e elevadas precipitacións. Ó encontrarse permanentemente en-charcados créanse condicións axeitadas para unha lenta descomposiciónanaerobia, que dá lugar a unha acumulación de humus moi ácido, o resulta-do da cal será a formación de turba e depósitos de arxilas impermeables decor gris-azulada (glei), debido ó seu contido en ferro en estado reducido (óxi-do de ferroso).

A erosión é un proceso xeolóxico natural que pode verse intensificado por acti-vidades humanas e orixinar graves consecuencias, tanto ecolóxicas comasociais: o aterramento ou colmatación dos encoros por acumulación de sedi-mentos, o que reduce o seu tempo de aproveitamento; o agravamento dasinundacións, xa que o incremento de materiais sólidos aumenta a forza agre-siva das mesmas; o deterioro de ecosistemas naturais, fluviais e costeiros,por excesiva achega de sedimentos (por exemplo, a elevada sedimentaciónmariña debida á deforestación dos bosques tropicais ou dos mangleirais podechegar a acabar cos arrecifes de coral por obstrucción dos mesmos ou apanta-llamento da luz solar); a formación e acumulación de areais e graveiras nasveigas fértiles, e a perda de solo cultivable e da súa fertilidade, contribuíndo,polo tanto, ó proceso de desertización.

A erosión vese afectada por factores de tipo climático, polo relevo, polo tipo desolo e de vexetación, e polos usos humanos (así, a talla ou os incendios aumen-tan o factor vulnerabilidade do solo). Todos estes factores poden agruparse endous: erosividade e erosionabilidade.

O estudio da erosividade e erosionabilidade será de grande importancia paraa realización de mapas de risco de erosión, coa finalidade de demarca-laszonas susceptibles e establece-las medidas pertinentes.

■ Erosividade

A erosividade expresa a capacidade erosiva do axente xeolóxico predominante(chuvia, xeo, vento) que depende do clima. É un factor de suma importancia paraa elaboración de mapas de erosividade a escala nacional; pódese avaliar devarias maneiras, entre as que destacámo-las seguintes:

10.6 A erosión do soloe a desertización

295

B Solos azonais

A Factores que inflúen no risco de erosión

Fig. 10.8. Rendsina (litosolo).

Fig. 10.9. Solos de glei.

A0

A1

C

H+

Nivel freáticoTurba

Acumulaciónorgánica

Gleicificación

Arxila gris azulada (glei)

H+

H+

H+

FeOFeO

• O índice de aridez (I). O seu valor calcúlase mediante a fórmula I = (Mar-tonne) a partir dos datos obtidos dos climogramas (sendo t a temperaturamedia anual e P a cantidade total anual de auga caída en litros). Segundo esteíndice, clasificarase cada lugar xeográfico atendendo ó seu grao de aridez(Táboa 10.1).

• O índice de agresividade climática (Ia). Elaborado por Fournier (1960), enún-ciase como la = (sendo p a precipitación do mes máis chuvioso e P aprecipitación total anual en litros). Con este parámetro pódese observa-larepartición das chuvias ó longo do ano, demostrando que o risco de erosiónnon depende da cantidade de auga caída, senón da súa distribución tempo-ral, resultando máis daniña canto máis esporádica pero torrencial sexa (porexemplo, se toda a auga do ano cae nun mesmo mes, entón p = P, co cal Ia =P, e a agresividade climática será máxima, contabilizándose como o 100%ou a unidade).

• O índice de erosión pluvial (R). Defínese como o índice medio anual da ero-sividade da chuvia (ou índice El dividido por cen): R = E . I30 / 100 (xulios · m2 ·cm/h) (onde E é a enerxía cinética da chuvieira e I30 a súa intensidade máximaen milímetros, ou litros por metro cadrado caídos durante trinta minutos). Aenerxía cinética (m . v2/2) liberada por unha gota de auga ó chocar contra osolo só depende da súa masa, pois a súa velocidade é invariable, xa que a par-tir de certa altura tódalas gotas caen a igual velocidade, debido ó efecto defreado orixinado polo seu rozamento co aire (ve-lo diagrama causal á marxe).Por ese motivo, o factor R acostúmase calcular de maneira máis fácil a partir daI30, dato rexistrado nas estacións meteorolóxicas.

■ Erosionabilidade

A erosionabilidade expresa a susceptibilidade do substrato para ser mobilizado.Este factor depende do tipo de solo (da súa estructura e a can-tidade de materia orgánica que posúa, xa que a presencia deagregados impide a erosión), da pendente e da cobertura vexe-tal, e resulta útil para elaborar mapas de erosionabilidade aescala local. Os valores máis utilizados para medilo son:

• A inclinación das pendentes (S). Toda pendente superior ó15% comporta risco de erosión. Para calculala faise a rela-ción, en porcentaxe, da diferencia de altura (A) existenteentre as curvas de nivel e a distancia en metros tomada nomapa topográfico (D): S = A · 100/D.

• O estado da cuberta vexetal. A partir del calcúlase oíndice de protección vexetal (lp), é frecuente ve-lo seuvalor asociado ó da pendente (Táboa 10.2), sendo 1 o fac-tor de protección máximo. Segundo isto, tamén podere-mos calcula-lo grao de erosionabilidade a partir da fórmu-la Gr = 1 – Ip.

• Susceptibi l idadedo terreo. Aínda queesta medida depen-de amén da penden-

te, adóitase valorar en función da textu-ra, da estrucutra e do contido en materiaorgánica. Para un cálculo aproximadopódenos servi-lo índice de resistencialitolóxica (Ir) (Táboa 10.3). Se quere-mos calcula-lo grao de erosionabilidade,farémolo de maneira similar á indicadano apartado anterior.

296

Táboa 10.1. Índice de aridez de Martonne.

Táboa 10.3. Índice de resistencia litolóxica.

Táboa 10.2. Índice de protección da cuberta vexetal (Ip) en relacióncoa pendente (segundo cálculos aproximados).

Pt +10

p2

P

Responde

Reenche nas Táboas 10.2 e 10.3 osvalores correspondentes ó grao de ero-sionabilidade (Gr).

Tamaño+

+

+

Rozamento

Peso

Velocidadede caída

> 40

30 - 40

20 - 30

10 - 20

5 - 10

0 - 5

Índice (I) Zona

Húmida

Subhúmida

Semiárida

Árida ou esteparia

Subdesértica

Desértica

-

Cuberta vexetal Pendente lp Gr(1-Ip)

Bosque denso (70%) ou zona arbustiva non degradada

Calquera 1,0

Bosque aclarado <8% 1,08-30% 0,8>30% 0,7

Zona arbustiva aclarada <8% 0,88-30% 0,6>30% 0,2

Pasteiro conservado <8% 1,08-30% 0,9>30% 0,6

Cultivo con prácticas <8% 1,0de conservación 8-30% 1,0

>30% 0,5

Cultivo sen prácticas de <8% 0,9conservación e terreos 8-30% 0,5nus >30% 0,0 lr Gr (1 – Ir)

Rochas duras básicas 0,9-0,8

Rochas duras ácidas 0,7

Pedras de gra e 0,6pedras calcarias

Sedimentos antigos 0,4

Arxilas, margas e sedimentos recentes 0,2Xesos <0,1

Para determina-la aridez dunha zona nonnos serve a tradicional definición de deser-to (lugar do planeta cunhas precipitaciónsanuais inferiores a 250 litros/m2/ano), xa queesta medida non depende soamente da preci-pitación total anual, senón da súa distribuciónó longo do ano. Segundo isto, a aridez póde-se relacionar coa duración do período deseca e a intensidade e distribución das preci-pitacións anuais. Baseándote nos datos dasFiguras 7.19 e 7.20, realiza as seguintes cues-tións:

a) Calcula o índice de aridez (I) das cincocidades españolas representadas nelas eclasifícaas segundo a Táboa 10.1.

b) Calcula tamén a agresividade climáti-ca (Ia) de cada unha destas cidades,deducindo os períodos nos que esta émaior.

c) A partir dos datos anteriores, escribeen orde o grao de erosividade de cadazona.

1

Observa a Figura 10.10 e contesta razoada-mente as preguntas que se expoñen a conti-nuación, consultando as Táboas 10.2 e 10.3:

a) Calcula, a partir do mapa topográfico, apendente existente a ámbolos lados dorío, nos seis lugares sinalados con frechavermella.

b) A partir dos datos do apartado anterior, eobservando o mapa de protección vexetal,calcula o grao de erosionabilidade de cadazona.

c) Consulta o mapa litolóxico e sinala o graode erosionabilidade de cada substrato.

d) Superpón mediante transparencias os tresmapas anteriores, elaborando un mapa deriscos de erosionabilidade e clasificándooen tres graos (alto, medio, baixo). ¿Que cri-terios estableciches para iso?

e) Sinala as medidas protectoras que consi-deres oportunas en cada caso.

f) Explica o que ocorrería se se tallase o aci-ñeiral para edificar unha urbanización.

2

570

580

590

600

560

57058

0

590

1

2

3

4

5

6

7

8

9

a

b

c

ee

fd

b

Fig. 10.10.

297

Actividades

MAPA TOPOGRÁFICO MAPA DE VEXETACIÓN MAPA LITOLÓXICO

Escala 1:10 000 1. Aciñeiral denso

2. Matogueira aclarada

3. Zona queimada

4. Cultivos sen prácticas

de conservación

5. Cultivos segundo

as curvas de nivel

6. Urbanizado

7. Hortas

8. Pasteiro conservado

9. Chopeira

a. Pedras de gra

b. Areas consolidadas

c. Margas xesíferas

d. Limos arxilosos

e. Aluvións antigos

f. Aluvións modernos

Para predicir e previ-la erosión faise necesaria a elaboración de mapas de riscoa partir dos factores expostos con anterioridade ou de complicados cálculos,como a ecuación universal das perdas de solo; pero nas ocasións nas que non seprecisen datos cuantitativos exactos, pódese detectar directamente mediante aobservación de indicadores físicos ou biolóxicos.

■ Métodos directos

Os métodos directos son aplicables nunha zona concreta e permiten coñecer conbastante exactitude a velocidade e magnitude da erosión. Pódense levar a cabomediante cravos ou variñas colocadas verticalmente, mediante comparación deperfís topográficos en intervalos de tempo ou avaliando as marcas e incisións noterreo. Existen indicadores físicos e biolóxicos:

• Indicadores físicos. Avalían o grao de erosión en función de marcas ou inci-sións e manchas observables sobre o terreo. Analizadas estas incisións,pódense establecer tres graos de erosión:

– Grao 1: erosión laminar. Prodúcese unha remoción máis ou menos uni-forme do horizonte superficial do solo. Non resulta fácil a súa detección,aínda que se observa en zonas desprovistas de vexetación, solos con pou-ca cohesión e escasa materia orgánica (Fig. 10.11a) e acumulacións dearea.

– Grao 2: erosión en sucos. A auga de escorrentía concéntrase e ábrense inci-sións centimétricas ou decimétricas que poden sobrepasar en profundidade acapa arable no caso de terreos cultivados. É facilmente observable nos noirosdas estradas en forma de regatos (Fig. 10.11b).

– Grao 3: erosión en cárcavas. Fórmase cando as augas de escorrentíaabren sucos de tamaño métrico ou decamétrico que progresan en profundia-dade e anchura, orixinando os chamados bad-lands (Fig. 10.11c).

Ademais das incisións, existen outros indicadores físicos, como os fenómenos dereptación e a solifluxión (Unidade 6), a formación de conductos ou túneles noterreo (piping), que preceden ó acarcavamento (Fig. 10.11d), a presencia de cos-cos superficiais por deterioro da materia orgánica e as manchas abrancaza-das sobre o terreo debidas á acumulación de sales orixinada polo ascenso capi-lar ou polo desgaste dos horizontes superiores.

298

B Métodos de avaliación da erosión

Fig. 10.11. Graos de erosión: a) Grao 1, laminar; b) Grao 2, en sucos; c) Grao 3, en cárcavas (bad-lands); d) Formación de túneles.

d)

a)

b) c)

• Indicadores biolóxicos. A vexeta-ción pode, á súa vez, servir de bio-indicador do estado do solo, esta-blecéndose neste caso os graosseguintes:

– Grao nulo: vexetación densa e senraíces descubertas.

– Grao baixo: vexetación aclarada,lixeira exposición das raíces epedestais de erosión (acumula-cións de solo e pedras) xunto aelas de altura inferior a 1 cm.

– Grao medio: vexetación aclarada,raíces expostas e pedestais de ero-sión de 1 a 5 cm (Fig. 10.12a).

– Grao alto: raíces moi expostas (Fig. 10.12b), grandes pedestais de ero-sión de 5 a 10 cm e presencia de regatos.

– Grao moi alto: presencia de barrancos e cárcavas.

■ Métodos indirectos

O método indirecto frecuentemente utilizado é a ecuación universal da perdado solo (USLE), a expresión da cal é:

A: perda media anual de solo en t/ha/ano (Táboa 10.4).

R: factor de erosividade da chuvia (índice EI30), estudiado con anterioridade.

K: : factor de erosionabilidade do solo, segundo o IP da cuberta vexetal e o (Ir) daresistencia litolóxica, tamén visto anteriormente.

L: factor de lonxitude de pendente ou distancia en metros desde a zona onde seinicia a escorrentía ata onde aparecen os depósitos sedimentarios.

S: factor de inclinación da pendente en tanto por cento, estudiado con anteriorida-de. A L e a S acostuman agruparse baixo a denominación de factor topográfico.

C: factor de ordenación de cultivos elaborado como un cociente entre as perdasde solo dun cultivo determinado respecto ás que se orixinarían nese terreo en bar-beito. Este factor expresa o influxo do cultivo na erosión e maniféstase a través daespecie cultivada, da alternancia de cultivos, a forma e número de labores, a pro-ductividade e a existencia de maior ou menor erosividade dachuvia no período do ano en que se atope o solo desprovistode cultivos.

P: factor de control da erosión mediante prácticas de culti-vo, é dicir, a existencia ou non de medidas preventivas,como revexetación, abancalamento, arado seguindo ascurvas de nivel, etc.

Todos estes cálculos son empíricos e concretos para cadazona. Os inconvenientes deste método son que só predí aerosión laminar ou en sucos para unha determinada chu-vieira, non ó longo do ano, e que só vale para terreospequenos.

299

A = R · K · L · S · C · P

Fig. 10.12a. A erosión deixa as raíces ó descuberto.

Fig. 10.12b. As raíces quedan máis expostas a medida que aumenta a erosión.

Grao 1 (Moi baixa ou nula) <10 <0,6 mm/ano

Grao 2 (Baixa) 10-50 0,6-3,3 mm/ano

Grao 3 (Moderada) 50-200 3,3-13,3 mm/ano

Grao 4 (Alta) >200 >13,3 mm/ano

Graos de perigosidade Perdas Alturaen t/ha/ano

Táboa 10.4. Graos de perigosidade dedegradación dos solos. (Fontes: FAO ePNUMA [1980].)

Para o seguimento, control e restauración das zonas erosionadas emprégansesistemas específicos dos usos ós que foron destinadas.

■ Control da erosión en terras cultivadas

O mellor medio de controla-la erosión das terras cultivadas é dar a cada unhadelas un uso compatible coas súas caracterísitcas (ordenación do territorio),plantando as especies vexetais de maior cobertura en cada caso e fomentandounha rotación de cultivos para poder lograr unha producción alta e sostible notempo.

Para logra-la recupera-ción de zonas erosiona-das trátase de frear oudete-los procesos erosi-vos mediante planos derecuperación, entre os quedestacan (Fig. 10.13):

• Aumenta-la infiltración eevita-la escorrentía me-diante cultivos adecua-dos e aplicando técnicasde arado que sigan ascurvas de nivel, ou aterra-zado con muros que im-pidan a erosión (Fig.10.14).

• Evita-lo retroceso dos ba-rrancos mediante a cons-trucción de diques nascárcavas ou repoboa-cións forestais.

• Abandono de cultivos en zonas marxinais con excesiva pendente,transformación dos mesmos en pasteiros estables cunha cantidade degando adecuado á súa capacidade de producción de herba, refores-tación e instalación de devasas que impidan a extensión dos incen-dios.

• Aplicación de medidas contra a erosión eólica, reducindo a erosivida-de do vento mediante accións que modifiquen a súa velocidade e tur-bulencia, como a instalación de barreiras cortavento de tipo vexetalou artificiais, e mediante o aumento do recubrimento do solo.

■ Control da erosión orixinada por obras

As construccións lineais producen cortes nas ladeiras, dan lugar á formaciónde regatos, cárcavas e esmoroamentos que levan a unha intensa e progresivaerosión.

Para minimizar estes efectos ou evitalos pódense tomar medidas, como a cons-trucción adaptada á xeomorfoloxía, a realización de foxos, aliviadeiros ou drena-xes adecuados e a repoboación dos noiros e muros de contención en lugares conperigo de esmoroamentos (Unidade 6).

300

C Control e recuperación das zonas erosionadas

Fig. 10.13. Medidas de control e recuperación de zonas expostas á erosión.

Fig. 10.14. Cultivo en terrazas en Benyalbufar, Mallorca.

Devasas Fomenta-la conservación do bosque autóctono

Sebes ou cercos de pedra nos bordos dos cultivos

Diques en cárcavas

Abandono do cultivo dezonas marxinais con excesiva pendente

e poco solo (e transformación en

pasteiros ou reforestación)

Reforestación Pasteiros estables (cunhacarga gandeira axeitada ásúa capacidade de pro-ducción de herba)

Arado seguindo ascurvas de nivel Contrafortes ou

muros de contención

Drenaxes

Os termos desertización e desertificación son moi discutidos; o segundo éincorrecto academicamente por ser un anglicismo. Polo tanto, moitos autores uti-lizan só desertización e a defínen como o «proceso de degradación ecolóxicapolo cal a terra productiva perde parte ou todo o seu potencial de producción, queleva á aparición das condicións desérticas»; segundo a conferencia do PNUMAcelebrada en Nairobi en 1977.

Outros autores relacionan a desertificación co proceso natural e inducido poractividades humanas da degradación do solo, e falan de desertización para sereferiren ó proceso social (despoboación e perda de recursos das áreas degra-dadas) consecuente do proceso anterior (J. Pedraza). Tódolos autores afirmanque o proceso de desertización resulta da confluencia de factores climáticos(seca, precipitacións esporádicas e torrenciais) con outros debidos á acciónhumana (exceso de rega, cultivos en zonas de pendente, sobrepastoreo, etc.).Os procesos que poden dar lugar a situacións de tipo desértico son:

• Degradación química. Pode ser de tres tipos: perda da fertilidade por lavadode nutrientes ou por acidificación; toxicidade ou empobrecemento do solo debi-do a elementos contaminantes (chuvia ácida, metais pesados, augas residuais,contaminación radioactiva, etc.); e por último, a salinización e alcalinización desolos por acumulación de sales (por exemplo, en zonas de regadío cunha dre-naxe insuficiente ou mala calidade da auga).

• Degradación física. Prodúcese perda de estructura, coma no caso de com-pactación do solo por emprego de maquinaria pesada ou por pisadas.

• Degradación biolóxica. Ten lugar por desaparición de materiaorgánica ou por mineralización do humus, que leva á perda deestrucutra do solo.

• Erosión hídrica e eólica. A primeira é o proceso de erosión demaior importancia no noso país, aínda que a segunda non é nadadesdeñable.

■ Erosión e desertización en España

Segundo a clasificación de Nairobi, España é o único país europeocon alto risco de desertización por erosión dos seus solos. Cada anopérdense no noso país máis de 1150 millóns de toneladas de solo fér-til debido á erosión e desertización, a causa de prácticas agrícolas eforestais inadecuadas, incendios forestais, obras públicas e activida-des mineiras, principalmente.

O 26 % da superficie de España está afectada por fenómenos de erosión grave dosolo, con perdas superiores ás 100 t/ha/ano e presencia de cárcavas: o 28 % sofreunha erosión de moderada a importante, con perdas entre 50 e 100 t/ha/ano, e un11% ten erosión baixa con perdas inferiores de 50 t/ha/ano. Só o 33 % do nosoterritorio presenta perdas inferiores a 12 t/ha/ano.

301

D Desertización e desertificación

Unha paisaxe como a española, con fortes pendentes e acusado relevo, con cli-ma mediterranéo (precipitacións irregulares e ás veces torrenciais), abundanciade terreos arxilosos de difícil drenaxe, degradados por unha precaria xestión dosrecursos hídricos e unha inadecuada política forestal e agraria, ofrece o caldo decultivo ideal para a acción devastadora da erosión (Fig. 10.15).

Algúns autores denominan desertiza-ción ó proceso natural de formación dodeserto, mentres que aplican o termodesertificación para referirse ós proce-sos de degradación dos solos provoca-dos directa ou indirectamente pola acciónhumana.

Leve

Moderado

Grave

Areas urbanas

Sen datos

Fig. 10.15. Mapa de risco de erosión enEspaña expresado en perda de solo.(Fonte: Proxecto Corine da UE, 2001.)

302

Observa a Figura 10.16, na quese representa o mapa da cober-tura vexetal en España elaboradopor ICONA, e contesta as cues-tións seguintes:

a) ¿Que zonas españolas se ato-pan máis protexidas contra aerosión? Clasifica as seguintesáreas segundo o seu grao deerosionabilidade.

b) Tendo en conta o grao deerosividade de cada un doslugares da Actividade 10.1 eo grao de erosionabilidadedo apartado anterior, calculao risco de erosión de cadaun deles. ¿Coincide co ex-posto na Figura 10.16?

c) ¿Como contribuíu o home óagravamento do risco de ero-sión?

3

Compara o mapamundi de risco de erosión code desertización representados na Figura10.17 e contesta razoadamente as preguntaspropostas:

a) ¿En que lugares do planeta se observa aexistencia de desertos de forma natural?

b) Analiza as zonas do planeta onde existeun maior risco de erosión, sinalando assúas posibles causas.

c) Demostra que nalgunhas zonas existe unhacorrelación entre o grao de erosión e oavance dos desertos.

4

Fig. 10.16.

Fig. 10.17. a) Erosión; b) Desertización.

ActividadesA Coruña

• • •

•

•

•

••

•

Vigo

Xixón Bilbao

Barcelona

Delta do Ebro

Valencia

Alacante

AlmeríaMálagaCádiz

Arboredo defectivo (20-70%), arbustivo, subarbustivodefectivo, pasteiros.

Arboredo denso (>70%), arbustivo, e subarbustivo denso.

Vexetación escasa ouinexistente e cultivos agrícolas.

Sevilla

Madrid

Rio M

iño

Río Douro

Río Texo

Río Segura

Xúcar

TuriaRío

Río

Rio Guadiana

Rio Guadalquivir

IllasBaleares

Illas Canarias

MARMEDITERRÁNEO

OC

ÉA

NO

AT

LÁN

TIC

O

•

•

•

Áreas estables Erosión moderada Erosión grave

Hipeárida. Desertos

Árida. Semidesertos

Semiárida

Subhúmida seca

303

«Segundo un informe do Ministerio de Me-dio Ambiente (1998) o 63,3 % do territoriopeninsular presenta un risco de desertiza-ción (o 1,1% corresponde ás zonas áridas,o 45,2% ás semiáridas e o 17% ás subhú-midas).

Se nunha rexión seca se destrúe a cubertavexetal natural, debido a un incendio ou co finde adica-lo terreo a actividades agrícolas ougandeiras ou á urbanización, o solo quedadesprotexido e sometido á erosión das chu-vias torrenciais (breves pero intensas). Aescorrentía superficial lévase as terras e asrochas do subsolo comezan a aflorar, co queo solo se impermeabiliza e aumenta aíndamáis a escorrentía superficial. Desta maneira,o solo non retén nada de auga e aumenta aaridez da zona. Os residentes nela enfróntan-se a tres graves problemas: á degradación dosolo que fai diminuí-la súa productividade, aun cambio a un clima seco no que os recur-sos.hídricos escasean e a un agravamento

das inundacións debido á intensificación daescorrentía superficial.»

a) ¿Que é a aridez? ¿En que se diferenciada seca? ¿Como se calcula? ¿Cales sonas zonas españolas cun maior índice dearidez?

b) ¿Como inflúe o grao de aridez no ciclohidrolóxico? Sabendo que as zonas vulne-rables á desertización son aquelas cunhaIh < 0,65, ¿cales son as rexións españolasmáis vulnerables?

c) Sinala as causas naturais e as inducidaspolas actividades humanas que conducená desertización.

d) Enumera a serie de problemas ós que seenfrontan os habitantes das zonas áridas.¿Cales destes problemas supoñen un risco?

e) Explica cómo repercute a aridez sobre osseguintes recursos: agrícolas, gandeiros,forestais, hídricos, enerxéticos e paisaxís-ticos.

5

Fig. 10.18.

Actividades

Árida Ih<0,30

Semiárida 0,30<Ih<0,70

Subhúmida 0,70<Ih<1,00

Húmida Ih>1,00

Ih = Índice de humidadeP = Precipitacións totais anuaisEVP = Evapotranspiración total anualIh = P/EVP(Nota: a liña amarela punteada correspondea Ih=0,50)(Fonte: Font Fullot, modificado en Baleares,Canarias, Ceuta e Melilla.)

Dende o comezo da agricultura ata a actualidade os bosques diminuíron consi-derablemente, sobre todo nos últimos cincuenta anos, ata se reduciren a un ter-cio da súa superficie orixinal. Os bosques tépedos, máis ricos para a agricultura,foron on máis esquilmados; ademais, a chuvia ácida contribuíu ó deterioro dosmesmos.

As principais causas da deforestación son a consecución de terras para o culti-vo ou o pastoreo, a obtención de madeira e leña, os incendios, as enfermidadese o desenvolvemento urbano. Nos trópicos perdeuse xa a metade dos recursosforestais, e os bosques desaparecen a razón de máis de 16 km2/hora. O 50 % dototal da madeira do planeta provén destes lugares, a pesar da súa pouca exten-sión xeográfica.

Os bosques repórtanlle á humanidade moitos beneficios, entre os que destacá-mo-los seguintes:

• Crean un solo e moderan o clima, amortecendo os contrastes térmicos.

• Controlan as inundacións (por exemplo, as inundacións de Bangladesh, queocorrían cada cincuenta anos, viron aumentada a súa periodicidade e gravida-de a causa da deforestación do Himalaia).

• Almacenan auga e preveñen a seca. Na selva amazónica, a metade da auga dechuvia é retida pola vexetación e devolta á atmosfera.

• Amortecen a erosión sobre todo nas pendentes onde este efecto se ve intensi-ficado.

• Albergan e soportan a maior parte das especies viventes da Terra, e neles abiodiversidade é alta.

• Toman e fixan CO2, contribuíndo a rebaixa-lo efecto de invernadoiro e axudan-do, ademais, á reciclaxe do nitróxeno e outros nutrientes.

• Proporcionan combustible en forma de leña e carbón, madeira para uso huma-no, e dos bosques tropicais pódense obter, ademais, medicinas, aceites,gomas, resinas, froitos, materias téxtiles, tinturas e forraxe.

O uso sostible dos bosques consiste en:

A Os beneficios do bosque

B Uso sostible dos bosques

• Aumenta-la eficiencia das industrias madeireiras, mellora-las redes de trans-porte e elimina-lo desperdicio de madeira.

• Diminuí-lo uso de papel e aumenta-la súa reciclaxe.• Diminuí-lo consumo de leña substituíndo os fogóns tradicionais, que teñen

un rendemento do 10% por outros máis eficientes fabricados con materiaisdispoñibles localmente e baratos.

• Aumenta-la plantación de bosque de alto rendemento, destinado a producirpara o consumo humano, en terras marxinais ou excesivamente explotadas.

• Buscar alternativas de emprego dos bosques. En vez de tallar, propicia-larecolleita doutros productos, tales coma alimentos, medicinas, etc.

10.7 Os recursos forestais

304

No presente apartado vas deducir ti mes-mo os usos do bosque e os impactosderivados deles a partir dunha serie deactividades propostas con ese fin.

Segundo a FAO entre 1980 e 1995 per-déronse uns 12 millóns de hectáreas.

Responde

Baseándote no estudiado no apartadodos tipos de solo e no desenvolvido naActividade 12 da Unidade 5, expón asrazóns polas cales os solos dos bosquestemperados son máis aptos para a agri-cultura cós dos tropicais.

Fig. 10.19. Orangután de Borneo, especieen perigo de extinción debido á deforesta-ción. (Cortesía: Fco. J. Palacios.)

Le o seguinte texto, observa o diagrama cau-sal e contesta as preguntas:

«Mentres que nos países industrializados seconsomen inxentes cantidades de combusti-bles fósiles, o 70% dos habitantes dos paísesen vías de desenvolvemento han de quentar-se e cociñar a base de leña. O 50 % damadeira é utilizada con este fin, pois máis de2000 millóns de persoas dependen dela. Apesar de que cada persoa gasta uns 3 kg dia-rios de leña, a superpoboación converte estaactividade tradicional en sumamente perigo-sa. Ó verse en dificultades para atopar leña,en Asia e África quéimanse uns 400 millóns

de t/ano de esterco, o que diminúe en 20millóns de toneladas a cantidade de gran quese podería producir se se empregase comofertilizante.»

a) ¿É sostible o ritmo ó que se tallan as árbo-res para usalas como combustible? Enume-ra os problemas ecolóxicos, económicos esociais que comporta o problema tratado.

b) Explica o funcionamento dos dous buclesde realimentación positiva. ¿A que conclu-sións chegas en ámbolos dous casos?

c) Achega algunha solución que permita ouso sostible do bosque.

6

Observa as seguintes táboa e figura, na quese representan as cantidades de madeira uti-lizada para dous fins determinados, e contes-ta as cuestións:

a) Compara os países que producen madeiracos que a consomen (Fig. 10.21).

b) ¿Que tendencias observas (Táboa 10.5)nos diferentes países respecto ós usos damadeira? ¿A que conclusión chegas?

Le o seguinte texto e contesta preguntas:

«O vapor de auga do Atlántico condénsaseen chuvia que cae na conca oriental do Ama-zonas; devolta á atmosfera pola vexetacióncomo vapor de auga, condénsase de novo enforma de chuvia no oeste máis alonxado. Esahumidade recíclase moitas veces mentresviaxa terra dentro.

O clima húmido en que a vexetación do bos-que tropical do Amazonas (e quizais do Zaire)prospera, depende en gran parte da funcióndesa vexetación na reciclaxe da auga, mercé áevapotranspiración. Por ese motivo, a talla equeima do bosque tropical amazónico poderíatraer serias consecuencias.» Revista Gaia,xuño, 1993.

a) ¿Como pode contribuí-la deforestación áausencia de chuvias nas zonas cerealis-tas do sur do Brasil?

b) ¿Que outros problemas xorden como con-secuencia da deforestación da selva ama-zónica?

8

7

� � � �

�

�

�

�

��

�

��

�

Fig. 10.20.

399 1 462 563 466 358 507 1 396 2 183

833372

516

Fig. 10.21. Comercio de madeiras tropicais (miles de m3).

305

Actividades

Poboación

Pobreza

Alimentos

Latinoamérica África Asia/Pacífico

EstadosUnidos

PaísesBaixos

ReinoUnido

Francia R. F.Alemana

Italia Singapur Xapón

Demandaenerxética

Talla Bosque Erosión

Solo

Agricultura

Uso de estercocomo combustible

Esterco como fertilizante

Norteamérica 100 480Iberoamérica 280 100Europa occidental 40 220Europa oriental 100 340África 380 60Oriente Medio 30 20Sur de Asia 560 100Surdeste asiático 230 110Oceanía 20 25

Combustible Industrial

Táboa 10.5. Uso da madeira (millóns de m3).

A agricultura e a gandería tradicionalmente estiveron unidas, constituíndo unsistema pechado e ecoloxicamente eficiente, xa que o gando non competíacoas persoas polo alimento, pois os rumiantes (vacas, ovellas e cabras) podíanmanterse de herba, palla, restrollos e matos, non aptos para o consumo huma-no. Só nos lugares de bosque denso permitíase a crianza de porcos e as avesvagaban libres polo campo. Por outro lado, o esterco animal era utilizado comofertilizante.

A conversión da agricultura e a gandería en industrias independentes eliminoualgunhas especies, como as cabras e os patos, concentrándose na cría devacas, porcos e polos, que viven pechados nun reducido espacio e son sobrea-limentados a partir de cereais de consumo humano, gastando grandes cantida-des de combustibles fósiles. O esterco acumúlase, contaminando solos eaugas, porque resulta moi caro o seu transporte ata os alonxados campos agrí-colas.

Os agricultores enfróntanse ó problema de fertiliza-las súas terras e os gandeirosó de elimina-lo esterco. Así, un sistema pechado e altamente eficiente converteu-se en aberto e gran consumidor de enerxía fósil.

Ata a metade do século XX, o aumento da producción agrícola debeuse á expan-sión das zonas cultivadas. Cando a devandita superficie acadou uns límites, oincremento da producción de alimentos só foi posible mediante a intensificaciónda explotación e coa conversión da agricultura nunha industria.

Esta conversión comezou coa chamada Revolución Verde (que, en realidadeforon dúas: unha na década dos cincuenta e outra na dos setenta do séculopasado), na que se conseguiu un forte incremento da producción agrícola porunidade de superficie cultivada, o que permitiu alimentar a un maior número depersoas.

A devandita Revolución Verde baseouse no emprego de preto dunha vintena desementes seleccionadas xeneticamente (ver Táboa 10.6), moitas delas de incre-mento rápido (sobre todo trigo, millo e arroz), xunto con inxentes cantidades deauga, praguicidas e fertilizantes químicos.

Así, tras uns anos de apoxeo, nos que se puido reducir en 40 millóns o númerode persoas que padecían fame, pronto se acadaron uns límites na producciónagraria, por enriba dos cales e difícil crecer, por moito fertilizante químico que seengadise, co que poderiamos deducir que os rendementos agrarios podan estarachegándose os seus límites, pola degradación das terras, orixinada como con-secuencia da sobreexplotación das mesmas.

Ademais deste problema de degradación, existen outros factores limitantes natu-rais, como o clima frío e/ou seco, as chuvias irregulares, os solos improductivosou a excesiva pendente (Fig. 10.22a).

10.8 Recursos agrícolas e gandeiros

306

A A agriculturaTrigo 595

Arroz 519

Millo 475

Pataca 270

Cebada 180

Mandioca 158

Batata 132

Soia 108

Cana de azucre 95

Plátano 71

Tomate 69

Vide 60

Sorgo 58

Laranxa 52

Avea 44

Especie Producción

Táboa 10.6. Principais especies cultiva-das a nivel mundial e producción enmillóns de tm ó ano. (Fonte: FAO, 1990.)

Así, dende 1985 a 1995 vénse observando que o crecemento da poboaciónnos países en vías de desenvolvemento supera de sobra ó aumento dos ali-mentos dispoñibles, polo que, segun-do un informe da FAO do ano 2000, onúmero de famentos dos países endesenvolvemento é de 790 millóns dehabitantes, o 75% dos cales vive enAsia. Sen embargo, a cantidade dealimentos dispoñibles por persoa me-drou, o que quere dicir que mentresos países ricos teñen unha dietaexcesiva, nos pobres padécese fame(Fig. 10.22b).

Outra característica da expansión agraria actual constitúea o emprego de trans-xénicos.

O impacto ecolóxico dos transxénicos ameaza con converterse nun grave proble-ma ambiental, que pode dar lugar a toda unha serie de impactos ambientaisencadeados. Por exemplo, se se trata dun cultivo transxénico que porta un xeninsecticida, ademais de morre-lo insecto para o que está destinado este xen,morren as aves que se alimentan destes insectos.

307

O emprego de transxénicos baséase na transferencia de material xenético(fragmento de ADN) dunha especie a outra co fin de introducir nela o xenespecífico da cualidade que se queira promover ou eliminar.

Por exemplo, o millo Bt logrouse pola introducción dun xen da bacteria Bacci-llus thurigiensis, capaz de producir un insecticida natural contra a bolboretatrade do millo.

Fig. 10.22. a) Limites para a producción agrícola a escala mundial; b) Gráfica da producción agrí-cola e a producción per cápita (FAO).

A normativa da UE e a lexislación espa-ñola establecen a obrigatoriedade de do-tar ós productos transxénicos dunha etique-ta que indique «producto xeneticamentemodificado (OMG)», o que non é obriga-torio para os productos derivados dosmesmos. Ademais, recurrindo ó 5.º prin-cipio de sostibilidade, débese «actuar conprecaución co fin de evita-los impactosirreversibles no contorno, polo que tódo-los cultivos transxénicos deben ser auto-rizados previamente; os agricultores nonpoden gardar sementes dun ano paraoutro, e hai que deixar 200 metros deseparación cos cultivos naturais.»

Producción agrícola

Poboación

Producción agrícola per cápita

1961 1970 1980 1989 2010

Proxección

Índice, 1961=100

b)

(a)

Actual

800

250

200

150

100

50

Demasiado frío ou seco

Poca aptitude

Chuvias irregulares

Empobrecida

Potencial de secano medio ou baixo

Potencial de secano alto

Pendente > 30°

Por outra parte, observouse que o pole escapado das plantas transxénicas podefecundar especies naturais emparentadas xeneticamente con elas, o que supónun perigo para a biodiversidade. Ademais, descoñécese a toxicidade respecto óseu uso alimentario, así como os seus efectos a longo prazo.

■ Tipos de agricultura no mundo

Os diferentes tipos de agricultura podémolos ver na Figura 10.23.

• Tradicional ou agricultura de subsistencia, que é a que segue no 75 %das terras de cultivo e do mundo, sobre todo dos países en vías de desen-volvemento e que, xeralmente, encóntrase combinada coa gandería. Baséa-se no traballo humano e animal, e só produce as colleitas e/ou gando nece-sarios para a supervivencia familiar, agás un pequeno excedente que sepode utilizar para a venda. Dentro dela cabe diferenciar entre o cultivointensivo tradicional, realizado en pequenas parcelas de cultivos diversosou policultivos, nas que se combina a agricultura coa gandería, que contri-búe ó traballo agrícola e se usan fertilizantes e auga para a rega; itineranteou errante, seguida por habitantes dos bosques tropicais nos que realizantallas selectivas para cultivar en pequenas parcelas que se abandonan can-do o terreo se esgota (cada 5-7 anos), deixando que se restableza o bosqueprimitivo.

Fig. 10.23. Distribución dos cultivos no mundo.

308

Agricultura

industrializada

Cultivo

errante

Agricultura

de plantación

Pastoreo

nómada

Agricultura intensiva

tradicional

Sen agricultura

• Mecanizada, industrializada ou intensiva, a que se segue no 25% das terrasdo mundo, que corresponden ós países desenvolvidos. Baséase na implanta-ción de grandes campos de cultivo dunha soa especie vexetal (monocultivos),que se manteñen gracias a gastos inxentes de auga, enerxía fósil, fertilizantesquímicos, herbicidas e praguicidas. A gandería establécese á marxe da agricul-tura e tamén é de tipo industrial. Outro tipo de agricultura industrializada é aagricultura de plantación, seguida por terratenentes instalados en certos paí-ses en vías de desenvolvemento. O seu negocio baséase no cultivo industrialde especies de interese comercial, como café, cacao ou plátanos, que vendenós países desenvolvidos.

O cultivo de invernadoiros é o máximo expoñente da explotación agrícolaintensiva de calquera producto hortícola, en calquera época do ano. As condi-cións de crecemento de plantas (temperatura, humidade, fertilizantes) sonvixiadas con agarimo, podendo chegar, mesmo, ó extremo de non utilizar terravexetal (cultivos hidropónicos) ou de controla-las necesidades das plantas conaxuda de medios tecnolóxicos. Un claro exemplo constitúeno os cultivos baixoplástico de Almería, que abastecen de froitas e verduras a gran parte do mer-cado da UE.

■ Agricultura sostible

«Unha agricultura é sostible cando é ecoloxicamente segura, economicamenteviable e socialmente xusta», segundo o Tratado de Agricultura Sustentable ela-borado por varias ONG na Conferencia de Río de 1992.

Para unha agricultura sostible hanse de aplica-las tres regras básicas que secumpren nos ecosistemas naturais e que xa vimos ó longo do Bloque II: reciclaró máximo a materia de forma que se obteñan nutrientes, que non escapen aoutros lugares e que non se produzan desperdicios non utilizables; utilizar ómáximo a luz solar coma fonte de enerxía, e protexe-la biodiversidade.

Baseándose neles, as recomendacións que se deben seguir para que a agricul-tura sexa sostible, son as seguintes:

309

Fig. 10.24. Invernadoiros de Almeríadenominados pola súa extensión como«cultivos baixo plástico».

• Que prime a conservación do solo e a economía da auga sobre a productivi-dade, o que implica que as terras non se considerarán industrias.

• Que se tomen as medidas adecuadas para a preservación da biodiversidade.• Cultivar preferentemente plantas adaptadas ó clima de cada rexión. Desta

forma, foméntase a conservación do solo e o aforro de auga.• Aforra-la auga utilizada para a rega mediante a implantación de técnicas de

aforro, como a rega por goteo.• Reducción dos custos ocultos xerados polo uso de combustibles fósiles e

substituílos, na medida do posible, por outros renovables e menos contami-nantes e aumenta-la eficiencia no uso dos mesmos.

• Evita-la xeración de contaminación e residuos a unha velocidade superior ácapacidade de asimilación dos sumidoiros terrestres (auga, aire e solo) efavorece-la súa reciclaxe.

• Fomenta-los cultivos mixtos (nos que se intercalan árbores con plantasanuais; por exemplo, aciñeiras e trigo) ou os policultivos (pequenas parcelasde cultivos variados), combinados con gandería familiar no lugar de mono-cultivos.

• Utilizar fertilizantes orgánicos (como esterco ou desperdicios de cultivos) enlugar de químicos; intercalar leguminosas con outras colleitas, xa que enri-quecen o solo en nitróxeno.

• Atalla-las pragas mediante controles biolóxicos e non mediante productosquímicos.

• Aplicar tódalas medidas posibles para loitar contra a erosión (Fig. 10.13).

Contribución da agricultura e a ganderíaó aumento do efecto de invernadoiro: aliberación de CO2, trala queima dos bos-ques para convertelos en cultivos ou enpastos; a emisión de N2O como conse-cuencia do exceso de fertilizantes; a emi-sión de CH4 debido á implantación decultivos encharcados, como o arroz, ouprocedentes da dixestión da ganderíaintensiva.

En España, o 40% das emisións de gasesde efecto de invernadoiro procede daindustria e a enerxía, o 30% do transpor-te, e o outro 30% da agricultura.

■ Agricultura alternativa

Dentro deste grupo inclúense aqueles estilos agrarios que teñen como obxectivocompatibiliza-las súas actividades co respecto do medio natural e coa consecu-ción dunha mellor calidade de vida. Aínda que non son de todo sostibles, alome-nos supoñen un primeiro paso para logra-la sostibilidade. Neste grupo inclúese aagricultura integrada, que, aínda que ó igual cá convencional, baséase noemprego de productos químicos e de especies seleccionadas xeneticamente,ademais debe someterse a controles oficiais periódicos co fin de garanti-lo seugrao de respecto ó medio ambiente; tras eles outorgaráselle unha certificaciónque poderá exhibirse nas etiquetas con fins comerciais. Outra é a agriculturabiolóxica que renuncia por completo ó emprego de productos químicos, substi-tuíndoos polo emprego de fertilizantes orgánicos. Aínda que emprega certos fun-guicidas, non usa praguicidas sintéticos, senón que controlan as pragas median-te cultivos barreira ou o emprego de insecticidas naturais.

Na actualidade, conviven formas de gandería tradicional, como o pastoreonómade (ver de novo a Figura 10.23) dos pobos centroafricanos, do PróximoOriente, do centro de Asia e nas zonas limítrofes ó Círculo Polar Ártico, quecambian de territorio segundo o réxime estacional, coa gandería extensiva,na que o gando se cría solto polo campo en extensións de pasto variable, coanova gandería intensiva, que é levada a cabo en granxas industrializadas,capaces de abastece-lo enorme consumo de carne dos consumidores dospaíses desenvolvidos. Nas devanditas granxas consómense grandes cantida-des de enerxía fósil, xéranse cuantiosos excrementos (xurros) e ouriños quecontaminan os solos e as augas sen que poidan ser aproveitados, por estarcontaminados de antibióticos e outros productos farmacéuticos de uso ani-mal. Ademais, para o cebo destes animais emprégase gran que serviría paraa alimentación humana (destínase a este fin case o 40 % da producción mun-dial). A transforma-ción dos bosques enpastos para a cría degando destinado áproducción de carnecoa que abastecer ósmercados dos paísesdo norte, foi a causa dadeforestación de máisde 20 millóns de Ha debosque en América La-tina. Sen embargo, co-mo vemos na Táboa10.7, o consumo de car-ne nos países en víasde desenvolvemento éescaso.

310

B A gandería

Fig. 10.25. Granxa avícola industrializada.

Segundo a FAO, na nosa dieta son imprescindibles uns 60 gr de proteínas ódía; polo tanto, se os habitantes dos países desenvolvidos reduxesémo-lainxesta do exceso de carne e a substituisemos por outro tipo de alimentos ricosen proteínas coma os ovos ou o leite e os seus derivados, e a nosa alimentaciónbasearase fundamentalmente no consumo dos productos vexetais, poderíasealimentar a máis poboación cunha dieta máis equitativa e solidaria.

EEUU 122 22

Europa 72 20

Asia 38 16

África 22 8

África subsahariana 13 9

América do Sur 61 8

Media Total 38 16

Carne Peixe

Táboa 10.7. Consumo de carne e peixedurante 1999, en diferentes países erexións, valorado en quilogramos porpersoa e ano. (Fonte EIA (Axencia Internacional da Enerxía) e FAO (Organización para a Agricultura e aAlimentación).

311

Segundo Marvin Harris, na súa obra Bo paracomer, as relixións contribuíron a adoptardecisións que concordan cunha eficacia narelación custo/beneficio. Le os seguintes tex-tos, nos que se resumen as súas ideas, econtesta as preguntas formuladas a continua-ción:

«O nacemento do mito da ‘vaca sagrada’ daIndia fai a súa aparición tralas grandesfames acaecidas uns séculos antes danosa era. O feito de prohibi-lo consumo decarne fai que se poida manter unha enormepoboación humana concentrando a súaactividade na obtención de leite e o cultivode paínzo, trigo, legumes e hortalizas. Asvacas rara vez compiten co home polo ali-mento, xa que se alimentan maioritaria-mente de desperdicios caseiros, palla ouherba dos foxos. Aínda que están en esta-do de semiinanición, resultan rendibles óproduciren o esterco usado como fertilizan-te e como combustible, leite, manteiga,bois de tiro e, unha vez mortas, serven dealimento para certas castes, os ‘carroñei-ros’. Ademais, estes animais son os únicoscapaces de rotura-lo duro, poeirento e re-seco terreo. A introducción de tractores éimpensable, pois debido ó pequeno tamañodas explotacións, o investimento non seríarendible.

As relixións xudía e musulmana, que prohi-ben comer porco, prosperaron sobre todo enlugares áridos. En rexións boscosas comoChina ou o sueste asiático, o Islam esten-deuse pouco. Aínda que un porco podetransformar un tercio do alimento en carne,mentres que ovellas e cabras só unha déci-ma parte, o porco compite co home ó comervexetais de baixo contido en celulosa, comotrigo, patacas e millo. Ademais, é omnívoroe comedor de lixos, necesita humidade esombra, e non o pode transportar un nóma-de. As ovellas e as cabras son rumiantes,polo que lles resulta relativamente fácil vivirno deserto, xa que se alimentan da durafibra vexetal incomestible para o home; ade-mais, aumentan a producitividade agrariagracias ó seu esterco e proporcionan vesti-menta e calzado.»

a) Explica en qué consiste a relación cus-to/beneficio a partir de ámbolos casos.

b) ¿Sería unha solución, segundo as teorías doautor, para a India ou para os países doOriente Medio acabar co mito da vaca sagra-da e do porco abominable? ¿Pensas que vivi-rían mellor nese caso? ¿Cres que sería sosti-ble económica e ecoloxicamente implantarna India industrias exportadoras de carne?

c) Calculouse que cada galiña pon uns 225ovos por ano cando goza de liberdade,mentres que se se atopa nunha granxaindustrial pon 25 ovos máis. ¿Cal das dúasé máis eficiente?

d) Razoa a seguinte afirmación: «custa moitomáis criar animais con destino ó consumoque cultivar plantas con idéntico fin».

Causas da degradación do solo.a) ¿Cales son as causas da degradación do

solo, segundo o expresado na Figura 10.26?Explícaas e sinala cómo repercute cada unhadelas sobre o deterioro do solo.

b) Sinala as principais causas do deterioro dosolo nunha das rexións, e as hectáreasdegradadas en cada caso. ¿Cales son asrexións máis afectadas?

c) ¿Como pode influír esta situación a curtoprazo sobre as calorías diarias por per-soa? Mira na Figura 10.22b a evoluciónseguida pola producción total de alimentosen relación cos dispoñibles por persoa. ¿Aque conclusións chegas comparando osdatos dos diferentes países? ¿Que medi-das deberían aplicarse para que a agricul-tura sexa sostible?

10

9

Fig. 10.26. Fonte: WRI en colaboración co Programa das Nacións Unidaspara o Medio Ambiente e o Programa das Nacións Unidas para o Desen-volvemento, World Resources 1992-1993 (Oxford University Press, NovaYork, 1992). Táboa 19.4, p.p. 290, modificado. XEO-3 e FAO.

Actividades

350

TOTAIS MUNDIAIS(millóns de hectáreas)

(millóns de hectáreas degradadas)

580Deforestación

137Consumo de leña

680Pastoreo excesivo

550Xestión agrícola deficiente

19,5Industria e urbanización

Áfr

ica

Nor

te e

C

entr

oam

éric

a

Sud

amér

ica

Asi

a

Eur

opa

Oce

anía

300

250

200

150

100

500

As zonas costeiras son as máis densamente poboadas doplaneta, xa que aproximadamente un 37% da poboaciónmundial habita a menos de 60 km das mesmas. A presiónexercida pola superpoboación, xunto coas actividades recre-ativas, de transporte marítimo e pesqueiras, son a causa dasnumerosas agresións que estas zonas padecen. Co fin depalialas, faise necesaria unha Xestión Costeira Integrada(XCI), encargada de planificar, regular e limita-los diferentesusos deste territorio.

Os principais impactos nas zonas costeiras (Táboa 10.8),son os seguintes:

• O exceso de urbanización e afluencia de turistas, queimplican a ocupación masificada do solo e a sobreexplota-ción da auga.

• Eutrofización e outras formas de contaminación das augas por materia orgánica, inorgánica ou por metais

pesados, orixinada por verquidos directos de augas residuais sen tratar, xasexan de tipo doméstico, agrícola e industrial, polo transporte de petroleirosou outros barcos e pola afluencia dos ríos cargados de contaminantes.

• Contaminación do aire e xeración de residuos.

• Xeración de branquizais (zonas claras desprovistas de especies vexetaisque se fixan no fondo, das que se alimentan os ourizos) debido á pesca dearrastre de fondos costeiros, á extracción de areas utilizadas para a rexe-neración das praias ou a danos sobre os fondos costeiros pola áncora dosbarcos de recreo. Estes branquizais débense á destrucción das pradeirasde herbas mariñas, como a Posidonia oceanica ou a Cymodocea, gramí-neas parecidas ó trigo, unhas das poucas plantas que enraízan sobre ofondo costeiro. A súa importancia radica en que protexen contra a erosióncosteira no caso de tempestades e serven de primeiro elo que mantén lon-gas cadeas tróficas de peixes e outras especies mariñas, as larvas dascales buscan o seu refuxio entre elas.

• Bioinvasións, das cales as máis importantes son as orixinadas pola lim-peza das augas utilizadas como lastra polos barcos cando circulan libresde carga. Nesta auga, que pode ascender ata as 100000 tm por barco,transpórtanse preto de 3 millóns de organismos vivos. O problemaambiental de perda de biodiversidade carrexado é de grande envergadu-ra, xa que o total de especies foráneas transportadas por barco ascendena unhas 4000 diarias, o que dá lugar a graves problemas nas zonas dedescarga. Debido a iso, a Organización Marítima Internacional de Protec-

ción e Control contra a Alteración por Elementos Acuáti-cos recomenda cambia-la auga de lastra en alta mar; ouben, tratala con calor, ozono ou luz ultravioleta, antes deproceder ó seu verquido.

10.9 Recursos dos ecosistemasmariños e costeiros

312

A Impactos das zonas costeiras

Forzas motrices

Cambios físicos Contaminación Perda de hábitats/degradación

Impacto menor ou nulo Impacto moderado a forte

Industria

Enerxía

Urbanización

Turismo e ocio

Transporte

Portos e navegación

Forestación

Pesca

Acuicultura

Defensa costeira

Agricultura

Fig. 10.27. Posidonia oceanica e pelota de mar, especie de bólas que aparecennas praias. Están constituídas polas follas que se soltan desta planta, e sonenroladas en forma esférica polo efecto de vaivén da ondada.

Eros

ión

e in

unda

cion

s

Auga

s do

ces

supe

rfici

ais

Agot

amen

to a

ugas

sub

terrá

neas

Auga

s su

perfi

cial

es

Auga

s su

bter

ráne

as

Solo

Atm

osfe

raM

ar

Des

trucc

ión

de h

ábita

ts

Aisl

amie

nto

de h

ábita

ts

Alte

raci

óns

visu

ales

Alte

raci

óns

sono

ras

Des

trucc

ión

de la

faun

a

Des

trucc

ión

de la

flor

a

Posidoniaoceanica

Pelotas de marPosidonia

Táboa 10.8. Principais impactos nas zonascosteiras europeas. (Fonte: AEMA [AxenciaEuropea do Medio Ambiente].)

O 20% da proteína animal que consumimos procededo peixe, pero só se pescan maioritariamente unhacorentena de especies, das cales o 72% constitúenopeixes de augas profundas demersais (bacallao, raia,linguado, pescada, solla) e superficiais peláxicos (sar-diña, anchoa, atún, salmón, xarda); o 2,5% son molus-cos (lura, polbo, ameixas, mexillóns); o 4% son crustá-ceos (camarón, lagosta, gamba, krill, cangrexo), e oresto mamíferos (balea). Ademais, a terceira parte dascapturas está destinada á fabricación de pensos e fer-tilizantes.

Ata os anos cincuenta pescábanse 20 millóns t/ano.Hoxe a pesca multiplicouse por 5, aproximándose ácifra límite dos 100 millóns t/ano estimados pola FAO.A máxima cantidade de pesca acadouse en 1989, e apartir de aí comezou a caer. O radar, o sonar e ata ossatélites axudan a que esta sexa máis eficaz. Os sis-temas de pesca tradicionais foron substituídos poroutros modernos.

En esencia, actualmente se empregan tres tipos deartes de pesca. (Fig. 10.28) que son:

• Palangres. Están constituídos por un longo cordelde ata varios quilómetros de lonxitude do que col-gan outros máis curtos e numerosos, rematados enanzol.

• Arrastre. Son unhas redes en forma de saco que se arrastran polo fondo e asuperficie coas que se pescan salmonetes, linguados, peixes sapo, pescadas, pol-bos, gambas, etc.

• Enmalle. Chámanse así porque os peixes quedan retidos entre as mallas darede. Hainas de dous tipos: fixas sobre o fondo mariño e redes de deriva, quese desprazan nas correntes. Poden ter ata 65 km de longo e mantéñense pretoda superficie coa axuda de flotadores.

313

B A Pesca

Fig. 10.28. Sistemas de pesca modernos. a) Piscifactoría en xaula; b) Cerco de xareta; c) Redes áderiva; d) Arrastre de fondo; e) Palangre. A UE pediu a supresión das redes á deriva superiores a2,5 km, pero esta solución é inviable, pois non parece rendible economicamente.

As bioinvasións máis coñecidas introducidas a través da augade lastra son as seguintes:

• O mexillón cebra (Dreissena polymorpha) que procede deRusia. A sua proliferación pon en perigo a outros depreda-dores de zooplancton de interese pesqueiro. Ademais, équen de ascender polo curso dos ríos e proliferar neles(Rin, Elba, Ebro) ou en lagos e embalses, polo que podechegar a tapona-los canos de toma de auga das cidades ouas conduccións dos transvasamentos.

• A alga asasina (Caulerpa taxifolia). Orixinaria da Chi-na, Xapón e Corea. Actualmente xa invadiu as costasespañolas, europeas, de EEUU e Arxentina. Este alga écapaz de multiplicarse con rapidez a partir de pequenosfragmentos da mesma, desencadeando pragas. Pode facerdesaparecer á Posidonia e ás especies autóctonas que ser-ven de substento ás tartarugas mariñas, lagostas e sal-móns.

• As mareas vermellas. Orixinadas pola proliferación dun-ha alga unicelular vermella (Gymnodinium ou Alexan-drium) oportunistas, capaces de producir toxinas coas queenvelenan a especies autóctonas como peixes ou outras.Este veleno causa náuseas e febre ós humanos que se ali-mentan de especies intoxicadas. Ademais, é capaz deresistir en estado latente durante meses ou anos nos tan-ques dos navíos, para proliferar con rapidez cando contacon luz e exceso de nutrientes, coma no caso das augaseutrofizadas.

a)b)

c)

d)e)

Estas novas técnicas pesqueiras incrementaron os «descartes» ou capturasinvoluntarias (por exemplo, a pesca do atún presenta, entre outros descartes,os inmaturos, as tartarugas mariñas e os delfíns).

Na actualidade a sobreexplotación ameaza co esgotamento das reservas, pois apesca realízase a ritmo superior á taxa de renovación das especies. Por esarazón, algunhas pesquerías desapareceron (Atlántico Norte, Mediterráneo) ealgúns caladeiros tiveron que ser pechados. Respondeuse aumentando o esfor-zo pesqueiro (incremento do tamaño, número e tonelaxe dos barcos) á par que apesca foi diminuíndo, sendo cada día máis ineficiente. Os pescadores tiveron queir dirixindo as súas capturas cara a especies que ocupan un nivel trófico inferior,o que priva do seu sustento a outros peixes, mamíferos e aves piscívoras.

Na Convención das Nacións Unidas de 1982, 159 países firmaron a Lei do Mar,un tratado polo que cada nación ten dereito legal a xestiona-la súa propia pesca ea dos estranxeiros na súa Zona de Exclusión Económica (ZEE), o límite da cal sefixaba a 200 millas da súa costa. Vintedous países non a firmaron, entre elesEstados Unidos, a antiga URSS, Gran Bretaña e Alemaña, alegando que os recur-sos do mar deben ser patrimonio da humanidade. Neste tratado fixáronse ade-mais as técnicas pesqueiras permitidas, suprimíndose as de arrastre. Máis alá das200 millas, é dicir, en alta mar establécense unhas cotas de pesca, coas que semarcan os límites anuais que un determinado país pode pescar dunha especieconcreta. Isto dá lugar a conflicos entre os países, como o ocorrido entre Españae Canadá en 1995 a causa da pesca do fletán negro. Ademais, fíxanse unha seriede vedas que impiden pescar durante os períodos de reproducción das especiese paradas biolóxicas temporais nos bancos de pesca que se atopan en perigo deesgotamento, co fin de permiti-la recuperación das pobacións afectadas.

■ A acuicultura

314

Chámase pesca de altura á que se rea-liza en alta mar e de baixura á que seleva a cabo nas zonas costeiras.

A lexislación española limita o tamañomínimo da malla das redes, co fin deevita-los descartes, a lonxitude e anchu-ra das redes de cerco, a lonxitude dospalangres e o seu número de anzois, apotencia dos motores e a profundidadedo faenado. Ademais, prohibe o uso deredes de arrastre peláxico e de deriva ea comercialización de productos pes-queiros que fosen capturados con artesde pesca prohibidas no noso país.

ACUICULTURA MARIÑA (en tm) TOTAL 285076,5

Peixes Rodaballo Robaliza Dourada Linguado Atún Anguía Salmón Muxílidos Subtotal

1969,3 936 4933,4 12,3 1959,2 217,4 798 141,6 10967,2

Crustáceos Lagostino Camarón Subtotal

21,8 163 184,8

Moluscos Mexillón Ameixas Ostras Berberechos Navallas Coquinas Pectínidos Ameixas Polbos Subtotal

(miticultura) (ostricultura)pequenas

261062,4 5831,3 3625,9 2937 0,7 206,5 148,5 80,2 32 273924,5

PISCIFACTORÍAS DE AUGA DOCE (en tm) TOTAL 30397,6

Peixes Troitas Tenca Anguía Esturión

arco iris

30000 167,6 130 100

Táboa 10.9. Principais especies usadas en acuicultura en 1998.(Fonte: Secretaría Xeral de Pesca Marítima.)

A acuicultura é a cría de especies acuáticas en cautividade. Este sistema non énovo, senón que xa se practicaba na China antes da nosa era. Durante a IdadeMedia, era o método empregado polos monxes para a cría de troitas, tradiciónque se mantivo ata os nosos días.

A acuicultura require espacio e, ademais, pode causar outros danos ambien-tais, como a perda da biodiversidade mariña (se se pesca masivamente parautilizalo como alimento das especies criadas, ou porque estas substitúen ásautóctonas), a contaminación das augas por residuos orgánicos, antibióticos eoutros productos químicos, o emprego de enerxía ou a deforestación, coma nocaso dos mangleirais, que estudiaremos no seguinte apartado.

Sen embargo, é un sistema altamente eficiente, que pode chegar a manter a untercio do mercado de peixe e marisco para o ano 2005 e converteuse nunhaimportante fonte de ingresos en moitos lugares, coma no caso de Galicia(Táboa 10.9).

Xa sabemos que as zonas próximas ás costas son as máis productivas porquecontan con luz e nutrientes, pero tamén son as máis susceptibles e vulnerables aun proceso de degradación por contaminación ou por destrucción directa. Senembargo, os ecosistemas marxinais (marismas, albufeiras e salinas, nas zonastépedas; mangleirais e arrecifes de coral, nas zonas tropicais (Fig. 10.30), asícomo os deltas e os estuarios dos ríos) encóntranse protexidos contra a erosiónpor algún tipo de vexetación terrestre adaptada á auga salobre que xorde comomestura da auga dos ríos e do mar. Serven de refuxio e hábitat de numerosasespecies de animais, tanto acuáticos coma terrestres. Sen embargo, son moi vul-nerables á contaminación que chega cos ríos que desembocan nelas, así como acalquera outro tipo de presión humana (deforestación, ocupación do territorio,etcétera), causas ámbalas dúas da degradación que padecen estes valiosísimosecosistemas.

315

C Degradación de ecosistemas marxinais vitais

Fig. 10.29. Marismas no Parque Naturalde Doñana, Huelva.

Fig. 10.30. Distribución xeográfica dos mangleirais, dos arrecifes de coral e da acuicultura de lagostinos.

Honduras

Colombia

Ecuador

Distribución dos corais Distribución dos mangleirais

Venezuela

Brasil

Nixeria

Tanzania Indonesia

Thailandia

Bangladesh

India

Guinea eSerra Leona

Zonas de mangleirais destruidas a consecuenciada cría de lagostinos

■ Mangleirais e arrecifes de coral

Son ecosistemas marxinais situados entre os 30° de latitude norte e os 30º delatitude sur. Ámbolos dous esténdense polas zonas tropicais.

• Os mangleirais

Son bosques anfibios que crecen en augas salobres e pobres en osíxeno, xuntoá desembocadura dos ríos e outros lugares chaguazosos costeiros ecuatoriais etropicais. Ás veces, intérnanse varios quilómetros cara a terra, seguindo o cursodos ríos. As árbores que os constitúen son os mangleiros, dos que hai unha vin-tena de especies diferentes.

Durante a marea alta só sobresaen as copas dos mangleiros. Sen embargo, can-do baixa a marea, asoma a tortuosa e intrincada rede que constitúen as súas raí-ces, que, ademais de capta-lo osíxeno, serven de suxeición á árbore contra oempurre das correntes.

Protexen ás costas da erosión, posúen unha gran biodiversidade e proporcionanrecursos vexetais (madeira, carbón, papel, tanino, alcohol, gomas, mediciñas,etc.) e minerais (como o sal).

Na Axenda 21 (Cume de Río de 1992) determinouse que os mangleirais son unPatrimonio da Humanidade, foi ratificado na Convención de RAMSAR (CostaRica, 1999).

Aínda así, nos últimos anos, desapareceron xa un 50% dos 16 millóns de hectá-reas de mangleiral que previamente existían.

Entre as causas da súa desaparición cóntanse a talla para aobtención de madeira, a contaminación das costas ou a subs-titución destes bosques por cultivo de arroz, o que, ademais,dá lugar á contaminación das augas por fertilizantes e pragui-cidas.

Na actualidade, prodúcese unha talla masiva dos mangleiraisco fin de establecer unha acuicultura de cría de lagostinos agran escala. A terceira parte dos 3000 millóns de tm de lagos-tinos que se consomen anualmente procede desta fonte. Aconsecuencia de todo iso, prodúcense outros impactos, comoa destrucción das costas orixinada pola pesca de arrastre cos-teiro, adicada a pescar calquera especie mariña útil para a súaconversión en fariña de peixe coa que alimentar ós lagostinos(consómense uns 20 quilos de biomasa mariña por cada quilode langostino), co que se cumpre a Traxedia dos Comúns(Página 31). Ademais, contamínanse as augas por antibióticose outros verquidos tóxicos.

Por estes motivos, desaparecen os crocodilos, as garzas, oflamengo rosa, a tartaruga mariña, os pelicanos e outrasespecies, que habitan neles.

Ademais, acentúase a erosión das costas, xa que ó tallalosquedan desprotexidas durante as tormentas, o que dá lugar agraves perdas económicas e de vidas humanas (como en

Bangladesh e na India). Os sedimentos que antes retiñan son arrastrados cara ómar, provocando a destrucción dos arrecifes de coral.

Unha xestión adecuada dos mesmos pasaría por unifica-la protección e replanta-ción dos mangleiros, cunha explotación sostible dos seus recursos e máis acordecos métodos tradicionais, polo que se podería permitir plantar arroz ou recollermadeira en certas zonas, delimitando a cantidade e as zonas destinadas á pescae á acuicultura e fomentando o ecoturismo.

Fig. 10.32. Mangleirais na zona de encontrodo río Geba co océano Atlántico en GuineaBissau. Pódese diferenciar con claridade overmello vivo da selva tropical e o vermellomáis escuro dos mangleirais, nos que seobservan zonas aclaradas que denotan osdanos orixinados no mangleiral. (GuineaBissau: imaxen tomada polo LANDSAT 7,cortesía da NASA.)

Fig. 10.31. Mangleirais.

316

Bosque tropical

Océano Atlántico

Mangleirais Río Geba

• Os arrecifes coralinos

Os arrecifes de coral, ó igual cá selva tropical, son os luga-res onde máis prolifera a vida. Desenvólvense en augastransparentes e de temperaturas superiores ós 20 °C,estendéndose por tódolos mares tropicais (a unha latitudesituada entre os 30°N e os 20°S).

Os pólipos coralinos son animais que viven nas colonias,no interior dun esqueleto calcario segregado por eles eque constitúe o arrecife. Aliméntanse filtrando o alimentocontido na auga cos seus pequenos tentáculos. No interiordos seus corpos, e en simbiose con eles, viven unhasalgas unicelulares (zooxantelas). As algas fan a fotosínte-se a partir do CO2 existinte na auga e das substancias dedesperdicio emitidas polos pólipos, que utilizan como ferti-lizante e, á súa vez, emiten osíxeno, que o pólipo utilizapara poder respirar.

Debido á ausencia de luz, as algas non poden vivir pordebaixo dos 159 m de profundidade, polo que os coraistampouco. Os pólipos das zonas inferiores morren, deixan-do o esqueleto calcareo baleiro, que se vai acumulando ataconstruí-lo arrecife. Na parte superior do mesmo sitúanseos novos pólipos, polo que o arrecife prosegue o seu crece-mento en vertical ata aflorar por enriba do nivel do mar,constituíndo as barreiras ou as illas de coral.

A importancia dos arrecifes débese á súa enorme biodiver-sidade (Fig. 10.33b): unha de cada catro das especies ani-mais coñecidas habitan neles (aproximadamente unmillón), xa que non falta nin alimento nin abeiro. Actual-mente, o 58% deles atópase en serio perigo (Fig. 10.33a) acausa das actividades humanas seguintes:

• Afluencia dun exceso de sedimentos debido á deforesta-ción dos mangleirais e outros bosques continentais, o queprovoca a obstrucción e a asfixia dos corais.

• A contaminación das augas por verquidos desde terraou desde barcos petroleiros.

• O enturbamento das augas, pola proliferación de algas oportunistas resultantesdos verquidos de augas urbanas ricas en nutrientes.

• Os efectos do excesivo turismo de mergullo e a destrucción polo bater dasáncoras dos barcos.

• Furtivismo e comercio ilegal de coral e doutras especies que habitan nel.

• As técnicas pesqueiras agresivas, como a pesca de arrastre ou o emprego deexplosivos ou cianuro, cos que se obriga a saír ós peixes do seus agochos.

• Un posible efecto do cambio climático é a morte das zooxantelas polo aumentoda temperatura da agua. A desaparición destas algas tradúcese na decolora-ción ou branqueamento do coral.

• As fortes tormentas ou os furacáns que causan a turbulencia das augas.

• As bioinvasións, como as orixinadas polas augas de lastra dos barcos.

• A destrucción causada pola estrela de mar denominada «coroa de espiñas»,especie propia de arrecifes do Pacífico que proliferou incontroladamente nal-gúns lugares debido á sobreexplotación das especies de peixes que se alimen-taban dela.

En 1995 púxose en marcha a ICRI (Iniciativa Internacional sobre os Arrecifes deCoral), na que participan 80 países, o seu esforzo céntrase en establecer unmáximo control sobre estes preciados ecosistemas.

317

0

90 000

80 000

70 000

60 000

50 000

40 000

30 000

20 000

10 000

100 000

6160

54824158

Fig. 10.33. a) Corais en risco nasdiferentes zonas do planeta; b) Arrecifecoralino.

Quilómetros cadrados

OrienteMedio

Caribe OcéanoÍndico

Suestede Asia

Pacífico

Alto ou moi alto

Medio

Baixo

a)

b)

Fonte: Lauretta Burkeet al., Reef at Risk: Amap el PotentialThreats to the World’sCoral Reefs, informeborrador (WorldResources Institute,Washington, D.C.,1998)

Porcentaxeen riscos

Oriente MedioCaribe

Océano ÍndicoSueste de Asia

Pacífico

Total

318

Le o seguinte texto, observa as gráficas daFigura 10.34 e contesta razoadamente ascuestións formuladas a continuación:

«A flota pesqueira española compite actual-mente coa francesa pola pesca do atún bran-co. Mentres que a española utiliza artes depesca tradicionais, como o corricán (unhaserie de anzois provistos dun engado artificialde cintas ou plásticos de cor vermella) e canaou cebo vivo (que consiste en axita-la super-ficie mariña mediante rega por aspersión ebotar á auga anchoas, bogas ou xurelos paraatrae-lo atún cara ás canas preparadas paraese fin); a francesa emprega novas e máissofisticadas técnicas, como a de arrastrepeláxico (redes de gran tamaño arrastradaspor dous barcos) e as redes á deriva.»

a) Explica a evolución histórica das capturas doatún branco (Fig. 10.34a). ¿Que diferenciasobservas entre o esforzo pesqueiro e o númerode capturas? (Fig. 10.34b).

b) ¿Cal dos sistemas produce máis deterioro nosecosistemas mariños? ¿Por que? ¿Que sistemade pesca é máis rendible a curto prazo? ¿Caldos dous é máis sostible? (Fig. 10.34c).

c) Elixe a solución ou solucións que che parezanmáis correctas:

• Que os pescadores españois cambien ásredes de deriva.

• Que os franceses adopten sistemas de pescatradicionais.

• Que se esixa a implantación nos productos dunhaetiqueta explicativa do sistema de pesca utilizadocoa finalidade de concienciar ós consumidores.

11

Bruxelas establece recortes nas cotaspesqueiras españolas para o ano 2000(capturas valoradas en toneladas) se-gundo se detalla na Táboa 10.10.

a) ¿Que é unha cota pesqueira?¿Conque obxectivo se fixa? ¿Cales son asespecies que máis reducción sufri-ron? ¿Cal cres que é a razón?

b) ¿Que tipo de recurso é a pesca?¿Como sería sostible a súa explo-tación? Explica as razóns polascales a sobrepesca de calqueraespecie non é sostible desde ospuntos de vista: ecolóxico, econó-mico e social.

c) Á parte da sobreexplotación, ¿queoutros problemas ameazan ós recur-sos pesqueiros?

12

3530

252015

10501975 1980 1985 1990

a) b) c)

Fig. 10.34. Evolución histórica das capturas de atún branco. (Fonte: Ecosistemas, núm. 11.)

Actividades

Capturas (millóns de toneladas)

Capturas por unidade de encontro

Esforzo pesqueiro Esforzo pesqueiro

Artes tradicionais

Artes á deriva

Capturas

Corricán

Cebo vivo

Total España

Novas artesfrancesas

Táboa 10.10.

Especies Cota Cota Variaciónde 1999 de 2000 (%)

Abadexo 1640 1640 0Anchoa 35920 33580 -7Arenque 130 120 -8Atún vermello 5555 6365 +15Lirio 74000 75730 +15Bacallao 10888 8840 -19Xarda 28870 32330 +12Cigala 3195 2795 -13Fletán negro 9042 9593 +6Galiñeta atlántica 233 233 0Galiñeta nórdica 3390 2760 -18Rapante 14250 11700 -18Xurelo 66820 61660 -8Linguado 765 770 +1Merlán 2800 2800 0Pescada 21210 17340 -18Peixe espada 10262 10046 -2Peixe sapo 9550 7820 -18Solla europea 120 120 0

319

Os mangleirais e os arrecifes de coral sonecosistemas dunha gran biodiversidade. Nunarrecife de coral habitan unha multitude deanimais porque non falta alimento nin abeiro.Por exemplo, o cangrexo ermitán que vive nointerior da cuncha baleira dun molusco e,sobre ela, medran esponxas que se alimen-tan das sobras do cangrexo; rubiocas, peixesque habitan no interior do cogombro de mar ese alimentan mordendo os seus órganos in-ternos.

a) ¿Que danos ambientais estarías propi-ciando se, en vez de lagostinos españois,cóme-los criados nas granxas de Tailandiaou de Ecuador?

b) Fai un diagrama causal que represente osdanos orixinados como consecuencia dadestrucción dos mangleirais.

c) ¿Que tipo de política ambiental se segue ósobreexplota-los mangleirais? ¿Que medi-das proporías dende unha óptica conser-vacionista e dende outra baseada no des-envolvemento sostible?

d) ¿Que relación existe entre os pólipos eas algas que constitúen o arrecife decoral? Explícao con claridade. ¿Que fac-tores ambientais fan que o coral se des-envolva tanto nas augas tropicais? ¿Quelle ocorre cando se tallan os mangleirais?

¿Por que? Explica as outras dúas rela-cións interespecíficas que aparecen notexto.

Como se pode ver na Figura 10.35 naszonas costeiras a contaminación por verqui-dos ricos en nitratos e fosfatos provoca adesaparición das algas superiores e das her-bas mariñas, á par que proliferan certasalgas verdes oportunistas. Ademais aumen-tan masivamente os ourizos, co que apare-cen branquizais e a pesca na zona escasea.A isto hai que engadi-las mortes dos peixesdebido á presencia de metais pesados e ásobrepesca mediante métodos non selecti-vos respecto ó tamaño e ó tipo de especiescapturadas como as nasas (trampas con for-ma de cesta que se depositan no fondo cofin de capturar lagostas, ollomoles, etc.),que, ás veces, quedan abandonadas e cau-san un gran número de mortes durante moi-tos anos.

a) Compara ámbalas dúas figuras e enume-ra tódolos impactos que observes nasegunda. Explica cómo repercuten cadaun dos impactos sobre a flora e a faunamariñas.

b) ¿Que consecuencias teñen sobre a pescada zona? ¿Que solucións propós pararesolver estes problemas?

14

13

Fig. 10.35. a) Zona costeira parcialmente alterada; b) Zona costeira totalmente alterada. (Modificado de Canarias. Economía, Ecolo-xía e Medio Ambiente, La Laguna. 1994.)

Actividades

A. ESTADO INICIAL(usos limitados)

A. ESTADO ACTUAL(concentración de usos)

Cymodocea

Algas verdes

Fondos rochosos cubertos de algas

Praias e fondos areosos

Costa rochosa

Costas e fondos rochosos

Ourizos

Branquizais

Diques de protección

Porto pesqueiro

Porto deportivo

Escombros

Nasas

Urbanización

Estradas

Verquidos de augas residuais

Verquidos directos na costa

Embarcacións

1. O solo é un dos bens máispreciados da humanidade. Permitea vida dos vexetais, dos animais edas persoas na superfice da Terra.

2. O solo é un recurso limitado e fácilde destruír.

3. A sociedade industrial emprega osolo para a agricultura, a industria e

outros fins. A política de ordenación doterritorio debe de concibirse en función

das propiedades do solo e das necesida-des da poboación actual e futura.

Carta europea dosolo (Consello deEuropa, 1972)

4. Os agricultores e silicultores deben de aplicar métodos quepreserven a calidade do solo.

5. Os solos deben de ser protexidos contra a erosión.

6. Os solos deben de ser protexidos contra a contaminación.

7. O desenvolvemento urbano debe de ser organizado de xeitoque se cause o menor dano posible ás áreas veciñas.

8. A repercusión das obras de enxeñería civil sobre os solosdebe de ser avaliada para adopta-las medidas de protecciónaxeitadas.

9. É indispensable un inventario do recurso solo.

10. Para a utilización racional do recurso solo é necesa-rio un esforzo de investigación científica e colaboración

interdisciplinar.

11. A conservación do solo debe de ser mate-ria de ensino a tódolos niveis e de formaciónpública actualizada.

12. Os gobernos e as autoridades debende impulsa-la planificación e administra-ción racional dos recursos do solo.

320