BOS AIRES DESDE A LEMBRANZA. ENTREVISTA CON INÉS … · do mar de 60 ou 70 casas, Sardiñeiro, moi...
4
iSSN: 1138-9664 Vol 5(2002) 123-126 BOS AIRES DESDE A LEMBRANZA. ENTREVISTA CON INÉS CANOSA MIGUEL LOUZAO E CARMEN MEJfA Carmen Mejía— ¿Como foi a túa chegada a Bos Aires? ¿Como transcorreu aif a túa vida? Inés Canosa— Pu cheguei a Bos Aires cos meus irmáns e coa miña nai na primavera do cincuenta. Acababa case de morrer Casrelao... A chegada foi moi dura. Emigrar ¿ durísimo, ¿ un trauma que non se supera nunca. Tiña sere anos. Por sorte aquel país vivía unha situación política bastante populista e demasiado complexa, mais posibilidades había abondo, escolarización inmeditata... Mais deixar a rúa terra e ter que comezar noutra allea ¿ terribel. As declaracións de noutronte do presidente da Confe- rencia Episcopal sobre os nenos de «olIos rasgados» paréncenme íncompresíbeis... En fin...ao chegar alá, escolarizámonos, como meus pais querían, por iso nos fomos...eles seguramente acabarían aquí os seus días máis felices pero alá fomos e comezamos de novo. Tamén unha cidade de tres millóns de habi- tantes motivaba moiro, aínda que tiñas moira mo- triña. Eu ao regresar supereino, mais unha irmá mína nunca o superou. CM.— ¿Era fácil a integración en Bos Aires? J.C.— Creo que era fácil, aínda que os olios dunha nena poden descubrir moitas cousas novas. Mais foi fácil, porque malia que viñamos dunha aldea á beira do mar de 60 ou 70 casas, Sardiñeiro, moi preto de Fisrerra, había moiras posibilidades, daquela o país esrábase a facer e os emigrantes lan axudar a cons- truilo. Moitos non fisxeron a América, mais si que a emigración construiu a América. Vas medrando, vas estudiando, comezas a rraballar~.mais sempre con esa carga que non re dás desfeiro deja. CM— ¿Cómo vías Galicia desde aif? 1 C.— As máis pequenas durante case dous anos tamos agardar o carreiro a uns dous centos metros da casa, non dabamos agardado, e levabámoslías á nosa nai. Na casa tiñamos un sentimento moi pro- fundo, falabamos galego...era todo bastante cálido. Por iso, eu falo do trauma da ausencia, de deixar as tilas raíces. Outros emigrantes viviron o trauma, o complexo, de ser galegos, algo que nós nunca o rivemos na casa. Máis ben ao contrario, arroupá- bame sentirme galega, en calquera actividade que fixese. CM— ¿Xa existía o centro galego de Bos aires? 1 Ci— Existía. Xa había moiros anos. En comeceí a coñecer cousas de Galicia a través do magnífico programa, que creou e dirixiu durante moitos anos Luis Seoane: «Galicia Emigrante». Era marabilloso. Ao decararnos de que o botaban estabamos pen- dentes cada semana. Ese programa na casa axudou- nos moitísimo: era botar a semana agardando ese bocado de Galicia que chegaba polas ondas. Fala- ban da historia, da cultura do idioma... Despois coñecín De catro a can-o de Manuel Antonio e a Relación de casasy linajes. Os primeiros libros gale- gos que lembro. Eran edicións preciosas. Non lem- bro se eran edicións Emecé, que creara Seoane. Despois eu fun poío Centro Gaiego. Ah había un home encantador, Ares, que era o que vendía os libros, e riña con setenta anos tanta morriña coma tiña eu que era unha nena. Mi alén do hospital había ourras actividades. Celebrábase o 25 de xullo, Otero Pedrayo e ourros deron conferencías...e funme integrando ata que un día me metin na Aso- ciación Arxentina de Fillos de Galegos, que se fun- dara no ano 59. Cando vou ás reunións dos sába- dos, ah dábanse cursos de galego, que comezara Eduardo Blanco Amor. Despois conrinuonnas dando Ricardo Palmás, unha persoa inreresantísi- ma que tamén era filIo de galegos, morto recente- mente. Comezamos a colaborar nas actividades:
Transcript of BOS AIRES DESDE A LEMBRANZA. ENTREVISTA CON INÉS … · do mar de 60 ou 70 casas, Sardiñeiro, moi...
iSSN: 1138-9664
Vol 5(2002) 123-126
BOS AIRES DESDE A LEMBRANZA.
ENTREVISTA CON INÉS CANOSA
MIGUEL LOUZAO E CARMEN MEJfA
CarmenMejía—¿Comofoi a túa chegadaa BosAires? ¿Comotranscorreuaif a túavida?
Inés Canosa—Pu chegueia Bos Aires cos meusirmáns e coamiña nai na primaverado cincuenta.Acababacase de morrer Casrelao...A chegadafoimoi dura. Emigrar ¿ durísimo, ¿ un traumaquenonsesuperanunca.Tiña sereanos.Porsorteaquelpaísvivía unhasituaciónpolítica bastantepopulistae demasiadocomplexa, mais posibilidadeshabíaabondo,escolarizacióninmeditata...Mais deixar arúa terrae terquecomezarnoutraallea¿ terribel. Asdeclaraciónsde noutrontedo presidenteda Confe-renciaEpiscopalsobreos nenosde «olIos rasgados»paréncenmeíncompresíbeis...En fin...ao chegaralá,escolarizámonos,como meus pais querían,por isonos fomos...elesseguramenteacabaríanaquí os seusdías máis felices pero alá fomos e comezamosdenovo. Tamén unhacidade de tres millóns de habi-tantesmotivabamoiro, aíndaque tiñasmoiramo-triña. Eu ao regresarsupereino,mais unha irmámínanuncao superou.
CM.— ¿Erafácil a integraciónen Bos Aires?
J.C.— Creoqueerafácil, aíndaqueosolios dunhanenapodendescubrirmoitascousasnovas.Mais foifácil, porquemaliaqueviñamosdunhaaldeaá beirado mar de60 ou 70 casas,Sardiñeiro,moi pretodeFisrerra,habíamoirasposibilidades,daquelao paísesrábasea facere os emigranteslan axudar a cons-truilo. Moitos non fisxeron a América,maissi que aemigraciónconstruiuaAmérica.Vas medrando,vasestudiando,comezasa rraballar~.maissempreconesacargaquenon re dásdesfeirodeja.
CM—¿Cómovías Galiciadesdeaif?
1 C.—As máispequenasdurantecasedousanostamosagardaro carreiro a unsdouscentosmetros
da casa,non dabamosagardado,e levabámoslíasánosanai. Nacasatiñamosun sentimentomoi pro-fundo, falabamosgalego...eratodobastantecálido.Por iso, eufalo do traumadaausencia,dedeixarastilas raíces.Outros emigrantesviviron o trauma,ocomplexo, de ser galegos,algo que nós nuncaorivemos na casa.Máis benao contrario,arroupá-bamesentirmegalega,en calqueraactividadequefixese.
CM—¿Xaexistíao centrogalegode Bosaires?
1 Ci— Existía.Xa habíamoirosanos.En comeceía coñecercousasde Galicia a travésdo magníficoprograma,quecreoue dirixiu durantemoitos anosLuis Seoane:«GaliciaEmigrante».Eramarabilloso.Ao decararnosde que o botabanestabamospen-dentescadasemana.Eseprogramanacasaaxudou-nos moitísimo: era botar a semanaagardandoesebocadode Galicia que chegabapolas ondas.Fala-ban da historia, da cultura do idioma... DespoiscoñecínDe catro a can-o de Manuel Antonio e aRelaciónde casasy linajes. Os primeiroslibros gale-gosque lembro.Eranediciónspreciosas.Non lem-bro se eran edicións Emecé, que crearaSeoane.Despoiseu fun poío Centro Gaiego.Ah habíaunhome encantador,Ares, que era o que vendíaoslibros, e riña con setentaanostantamorriña comatiña eu que eraunha nena.Mi aléndo hospitalhabíaourrasactividades.Celebrábaseo 25 dexullo,Otero Pedrayo e ourros deron conferencías...efunmeintegrandoataqueun díame metin naAso-ciaciónArxentinade Fillos de Galegos,que sefun-darano ano59. Candovou ás reuniónsdos sába-dos, ah dábansecursos de galego, que comezaraEduardo Blanco Amor. Despois conrinuonnasdandoRicardo Palmás,unha persoainreresantísi-ma que taménerafilIo de galegos, morto recente-mente. Comezamosa colaborarnas actividades:
MIGUEL LOUZAO E CA RMENMEJíA BOJ, AIRESDESDEA LEMBRANZA.ENTREVISTA CON INÉSCANOSA
homenaxesa Castclao, recitais, etc. Había ungrupo entreos que estabanAntonio PérezPrado,queera un gran lírico galegocunhasensibilidadeextraordinaria,que ten un libro moi bo sobreaemigración.TaménestabaClotilde Iglesias, a filíade FernandoIglesias,alcumadoTacholas...unmag-nífico actorque se naceranoutrositio cbegaríamoilonxe.Alá raménesrivo Manuel Mera, que xa haimoiros anos que volveu a Galicia, que rraballoumoiro no sindicalismoe que tamén ten un libroespléndidosobrea emigraciónporque¿ un homemoí exhaustivo,cunhagrande memoria.Asx«ecesíamosverosenfermosao hospitaldo CentroGale-go e Ares, o bibliotecario, dicianos que era moiimportantequeforamosnós,os mozosque estaba-mosestudiando,paraquea xenteperderaesecom-plexode galegoquetiña.Pasabamosdía o ah, leva-bámosíleagasallos...
CM— ¿Como era a cidade?¿Que lembranzates de BosAires?
J.C— Para mm era espl¿ndida,sempre meimpresionaramoiro. Non sei se hoxeme pareceríatan bonita porqueagora xa vín outras,mais al si
que non podo deslindaros efectos.Lembro per-fectamente o desembarque,as torres, a do relo-xo, a dos ingleses,os parques...esasavenidastanamplas,todo tan bentrazado,etc. Malia serunhacidadetangrande,hai unhardaqueten cinco mile pico de números,a rúaRivadabia,¿ moi cómo-da e o transportepúblico era marabilloso.Habíaas Lucenas,os autobuses.Aínda seguesendoasí.Ten unscafésestupendosnaAvenidade Maio, —oTortoni— onde parabanmoitaspersoascoñecidas.Eu a EduardoBlanco-Amornon o coñecin alá,senonquefoi aquíao volver no ano70-71, candose ínaugurouo Museo CarlosMaside.Uns comaRafael Dieste, Ramónde Valenzuelae mais a súamuller MaríaVictoria Villaverde xa volveran. lanoutroscomaLuís Seone,LorenzoVarela,AlbertoVilanox«a e ourros.
CM—¿Porquequerías-volver?
J.C— Foi algo que sempreesrivo ai. Pasoumealgoextraordinarioalápoíoano 1967-68candofoia arxentinaXos¿Luís MéndezFerrin.Un día,des-pois dunhaconferencia,convidámoloa tomaruncafée estabataménLuís Seoane,queera unhafigu-ra importantísimadas artesplásticase da cultura.
Dicir o sennomeerareverencíarse,rinamoiropres-tixio. Eu dixeníle a Seoaneque estabaaforrando,que tiña cendólares.la moirofrío e despedímonosástresdamañá.Aos poucosdíasMaruxaSeoane,asúamuller, chamoumepor teléfonoparame dicirque fora á súa casa.Cheguei ah e dixéronmequeriñan mil cen dólarespara volver a Galicia. Elesdéronme a oportunidadede volver. Xa te podesimaxinar...x«inpor dousmeses.
Antes de vir, eu coñeceraa Diaz Pardoqueforaco seufilio Camilo Díaz,quefundaraa fábricadeporcelanade Magdalena. Despois mandoumeunhasfotografías de Sardiñeiro,a onde forá deexcursióncon Seoanee coasrespectivasmulleres.Ao saberque podíair pedin licenciano traballoeveño...
CM.— ¿Quéfacíasalá?
J.C.— Traballaba nunha oficina central dunsgrandesalmacéns.Levabacontabilidade,xa queeufixeraPeritomercantil.Despoisfixen aquíatacriar-to de dereitoperonon o acabei.Pedína licenciaetal comalía pedíadéronma,porqueme ía ir igual.Aquí cnconrrci o mcu sitio. A familia de Díaz
Pardo foi marabillosacomigo, a muller del, Car-men Arias, é unha muller xenerosae moícreativa.EstabantaménLuis Seonee a súa esposa.Marchei,maisaosdousanosvolvín coa ideadequedanElesdéronmea opción: traballeino museoN4aside,des-poisfin a Barcelonacoalibrería Sargadelose agoraestounesta.E semprecoaaxudadelesporquea tra-vés deles cofiecín as mellores xentes de Galicia.Realmenteesaxeracíonera exrraodinaría,eu síntoreverenciapor estaxenre.Tiveron unha xenerosi-dade. l’iveron que exiliarse,con mohosmáispro-blemascamm, o casodeSeoane...ededicarona suavida a Galicia: a publicar libros, facer edicións,revistas, xornais, levaron xente para expor... ¡Esetraballo feito en América ¿ extraordinario! Porsorte,hoxe,si sc estárecollendotodo so. Paramma mellor novelaseguesendoA esmarga,se esríveraaquí Blanco Amor non escribiríaa mesmanovela.TaménseescribiualáMemoriasdun nenalabrega; eCasrelaoacabouSempreen Galíza e As Cruces dePedrana Galiza. Montesde librosqueaquíera moidificil publicar, ataqueGalaxiacomezaa faceresetraballo. Todo por amorásúacultura, á súa terra,ásua lingua... ¡A mm iso parécemeque, por moitoque se lembreo que estaxentefíxo alá, nuncaserasuficiente!
124Vol. 5(2002): 123-126
MIGUEL LOUZAOE CARMENMEJLI BOS AIRESDESDEA LEMBRANZA.ENTREVISTACONINÉS CANOSA
CM.— Ao decidir volver ¿quepensa a túafamilia?
J.C.—Eu riñabillete deida e volta queconserveídurantecarro anos. Eu creo que miña nai sabíaque interaríaficar. Aquí en Madrid coñecín,a tra-vés de Luís Seoane,ao pintor RaimundoPatiño,un pintor e serextraordinario,co que riven unhafermosaamizadedesdeo primeiro día. El insistíamoito en quequedara.Despoiscomeceia traballarno Museo Maside e déronmea posibilidadedeintegrarmenesraempresa,que ten un significadoimportantísimoparaGalicia.
C.M—¿Atúa relación con Diaz Pardo ¿ casepaternal,filial, non?
J.C.—Si, porqueel dá á todaá xenrequetraba-lía con el un trato moi cordial. Como dixo uncompañeironun catálogodunhaexposiciónanto-lóxica que se fixo sobrea súaobra,somosdíazpar-dianas. E eu creo que ¿ moi xusro. Ao lado delaprendesdía a día: a capacidadede traballo,acIa-ridade mental...¿unhafigura fóra de serie. Mais,son tantosfóra de serie. RafaelDieste, ¿ un escri-ror extraordinario.A súaobraHistorias e invencio-nesde Félix Muriel ¿ singular.Merecíaser moiromais coñecido do que ¿, incluso, na literaturaespañola.
CM.— ¿Volvichesdespoisa BosAires?
J.C.— Si. Cando vivía miña nai ia bastanteamiúdo. Agora levo casecinco anossen ir, a ver sevou esteano ver os meusírmans.
CM.— ¿Esa únicadafamilia queretornou?
CM.— ¿Gustarfachevolvera vivir enRosAires?
J.C.— Non. Ao comezo,os catro ou cincopri-metros anos tes dábidas,eu estababenaquímaistiña a todaa familia ah e, claro, bótalosde menos.Despoisaprendesa convivir con esenovo proble-ma. Ainda que non viva en Galicia, esrívenmoícontentaen Barcelonae taméno esrouen Madrid.Eu esrouvivindo en Galicia...
CM.— Sargadelos¿ Galicia...
J.C—Si. A Arxenrinadeixou de sero meu paíshai moiro. Deumemoitas posibilidadese iso haique lío recoñecer.E un paísextraordinarioe espe-remosque se recuperede todo isto queestaa vivir
CM.— ¿Osteuspais non pensaronen volver?
J.C.— Si, si queo pensaronmaisnon puideron.Eu estabaintentandoque fixeran unhaviaxe, maisaomorrermeupai xa nonpuido serDespoistrou-xen a miña nai e dáballepenadeixar a súa casa,Arxenrina, a miña irmá coaquevivía.
CM—¿Conservasamizadesde alá?
J.C.— Conservo.Algúns volveron, outros estántentándooagora,comaErnestoCostasqueera unbo amigo da Asociación.Semprequefun vino etaména outraxenre,todaesaxeraciónda Asocia-ción. O que acontece¿ que queres ver a máisxente,mais ¿ unhacidadetan grande,queresestar
familia... Entónvén a renuncía,maissi, sigo ater contacto.
CM.— FálanosagoradestaGalicia enMadrid.
J.C.— Si, a única. Os meus irmáns todosestánala.
CM.— ¿Elesaíndareñenmorriña?
J.C—Si.
CM.— ¿Ti cresqueamorriñaé unhaconsaqueestádentrodo emigrado,do exiliado,como dicíaFermínBonza?
J.C.— Eu coido quesi. Ademaisel explicaomoiben.Vai contigo e permanecedentro.
J.C.— Esta Galicia en Madrid está feira portodosvós, os quepasadespor estalibrería. A fide-lidade da xenre quevén por aquí. Creo que é omáis importante, ainda que por limitacións deespacio non poidamosfacer máis cousas, máisacrividades...maiscreo queé o laborfundamental:promovera culturadiferenciadaqueremos e deainon nosimos apear.Creoqueiso é unhariqueza,por iso ¿ un labor cultural, alén do productoindustrial, que me parecerealmenteespléndido.Creoque¿ un dos grandesméritos de Luís Seoa-ne...Eu creoqueraménfoi Diaz Pardo,aíndaqueel diga quefoi só Seoane...
125Voi. 5(2002): i23-126
MIGUEL LOUZAOE CARMENMEJÍA BOSAIRESDESDEA LEMBRANZA.ENTREVISTA CON INÉSCANOSA
CM.— ¿Heseran moi amigos?
J.C.— Tiveronunharelaciónextraordinaria.Foialá ondelles xurdiu esaidea de recuperara tradi-ción industrial de Sargadelos.Entón, montan oLaboratoriode Formasde Galicia, coa colabora-ción deCerámicasdo Castroque xa existía, volvenao nortede Lugo e recuperanSargadelos.Mais, eucreo que o importanteque fixeron foi recuperarunhatradicióne crearun productodo séculoXXI.Non seguironrepetindomodelos.En Sargadelostrabállasemoi ben.A fábrica estáconstruidaparaqueo traballo sexao menosalienanteposible, foiestaa sria intención. Iso tivérono moi encontanarealizacióndaspezas,porquemalia serun produc-ro industrialnon estántodo o díaa facero mesmotraballo. Cadapersoafai toda a peza,todosospro-cesos.Entóneles sonos responsablesda roralidadedo producto, aínda que a decoraciónsi a fan asmesmaspersoas.
CM.— ¿VénmohoIsaacDíazPardopor aquí?
J.C.— Vén pouco, porquetraballamoiro, estámetidoen moitascousas.Ultimamenrevén espo-radicamentee remeseconxenrede aquí,de Sevi-lla, de Barcelona,etc. por un proxectoqueten de
crear unha Biblioteca do Exilio. Un proxecroextaordinario.Xa sacaronmáis dunhaducia delibros, entre Renacimientode Sevilla e Ediciósdo Castro,de diversosescritoresqueestíveronnoexilio.
CM.— ¿Queaíndaestánno exilio?
J.C— Hamosque estáne outros moirosque xanon. Chavasde Valencia, Lorenzo Varela do quetiraron todaa súaobraendoustomos,nunhacolec-ción fermosa,moi coidada.Isaacacosrumavir cadatres mesespor estasrarefas.
CM.— ¿É Sargadelosun punto de encontrodeartistasgalegos?
J.C.— Si, vénmoira xenre.Tanto escritores,poe-tas, comapintores.Alén disto na cidadehai insta-Jadosbastantesartistasgalegos.DesdeHelenaCo]-mesro,de quen Seoane,xa sendomoi nova, dixoque ía serunhagrandeceramista.Esriveracon Col-meiro en Bos Aires e, agora,estáaquí a faceruntraballo importantísimo.Hai moitospoetas...comoti xa sabes.Luís Tobío, ourra figura extraordinaria,ou Borobó que,ainda, seguea vir pola galeríamoia miúdo.
126Vol. 5(2002): i23-i26
