BUTLLETÍ ARQUEOLÒGIC - CEIPACceipac.ub.edu/biblio/Data/A/0630.pdfGrecia. Esto había llevado a...
Transcript of BUTLLETÍ ARQUEOLÒGIC - CEIPACceipac.ub.edu/biblio/Data/A/0630.pdfGrecia. Esto había llevado a...
417
BUTLLETÍARQUEOLÒGIC
EDITAT DES DEL 1901
tarragona
Època V, any 2010, núm. 32
Reial Societat aRqueològica taRRaconenSe
FUNDADA EL 1844
418
BUTLLETÍ ARQUEOLÒGICReial Societat aRqueològica taRRaconenSe
Director: JoRdi lópez VilaR
Dipòsit legal: t. 14 - 1958ISSn: 1695 - 5862
Edita: reial Societat arqueològica tarraconense. apartat de correus 573, 43080, tarragonaImprès per gràfiques DarC, SL, Polígon Industrial, c/ Curtidors, 8 - VaLLS (tarragona) - any 2010
amb l’ajut de:
BASF BASF Española SA
Ajuntament deTARRAGONA
Diputació de Tarragona
Autoritat Portuària de Tarragona
organització del congrés:
419
aCtES DEL CongrÉSIntErnaCIonaL En HoMEnatgE a
tHEoDor HaUSCHILD
tarraCo:CONSTRUCCIÓ I
ARQUITECTURA D’UNA CAPITAL PROVINCIAL ROMANA
JoRdi lópez VilaR
òScaR MaRtin Vielba
(editors)
Tarragona, 28-30 de gener de 2009Volum II
*
421
ÍNDEX ANY 2010
JoSep M. MaciaS Solé, Joan Menchon beS, andReu Muñoz Mel-
gaR, iMMa teixell naVaRRo, La construcción del recinto imperial de
tarraco (provincia Hispania Citerior) . . . . . . . . . . . . . .
òScaR MaRtín Vielba, JoRdi RoViRa SoRiano, La part alta de tarraco
en època republicana i imperial: urbanisme, arquitectura i procés cons-
tructiu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
RicaRdo MaR, Joaquín Ruiz de aRbulo, daVid ViVó, Las tres fases
constructivas del Capitolio de Tarragona . . . . . . . . . . . . .
JoSep MaRia MaciaS Solé, L’arquitectura termal a tarraco i el seu ter-
ritorium: reflexions sense resposta . . . . . . . . . . . . . . .
ada coRtéS, L’arquitectura domèstica a tarraco. Època tardorepublica-
na i altimperial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
JoSep anton ReMolà VallVeRdú, Jacinto Sánchez gil de MonteS,
El sector occidental del suburbi portuari de tarraco . . . . . . . .
423
481
507
541
569
595
422
céSaR auguSto pociña, La fuente monumental de la parcel·la 30 del
PERI 2 de Tarragona . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
JoRdi lópez VilaR, lluíS piñol MaSgoRet, VíctoR ReVilla calVo,
La producción tarraconense de lastras Campana . . . . . . . .
achiM aRbeiteR, El mosaico cupular de Centcelles. Un programa icono-
gráfico ¿en vías de descifrarse? . . . . . . . . . . . . . . .
cRiStofoR SaloM gaRReta, La arquitectura eclesiástica de Tarragona
durante la antigüedad tardía, nuevas interpretaciones . . . . . .
JoSé JaVieR guidi-Sánchez, Spolia et varietas, la construcción de los
complejos cristianos de tarraco. El caso de la basílica del anfiteatro . .
J. á. doMingo, La reutilización de material decorativo clásico durante
la tardoantigüedad y el altomedioevo en Catalunya . . . . . . . .
619
637
671
685
757
795
637
LA PRODUCCIÓN TARRACONENSEDE LASTRAS CAMPANA*
Jordi López ViLar Institut Català d’Arqueologia Clàssica
LLuís piñoL MasgoretUniversitat Rovira i Virgili
Víctor reViLLa caLVoCEIPAC. Universitat de Barcelona
RESUMEn1991viólaluzunacoleccióndeterracotasarquitectónicasprocedentesdelavillaromanadeElVilarencyotraspocasdeTárraco,quefueronidentificadascomolastrasCampana.CincoañosmástardeenlasexcavacionesdelaPlaçadelaFontdeTarragonafuerondescubiertosseisnuevosejemplares.Ahora,elconjuntoconstade14/15piezasdistribuidasencuatromotivosiconográficos:“Mujeresflanqueandouncandelabro”,“Teseoreconocidoporsupadre”,“Enga-lanamientodeunhermes”y“Escenadepórticodepalestra”.Elinterésradicaenlossiguientesfactores: su absoluta excepcionalidad (son extremadamente raras fuera de Italia); su concen-tracióngeográficaenlacapitalysuterritorio;ysuprecisaadscripcióncronológicaycultural.Losanálisisarqueométricosadjudicanunorígenlacialparaunayunafabricaciónlocalparalasrestantes.Estehechopermiteplanteareltemadelaadopcióndemodelosiconográficosdelacapital–Roma–enlaTárracopost-augustea.
ABSTRACTIn 1991 a collection of architectural terracotta from the Roman villa of El Vilarenc came to light, as well as a few others from Tarraco. They were identified as Campana lastra. Five years later, six more examples were discovered during the excavation of the Plaça de la Font in Tarragona. The collection now consists of 14/15 pieces with four different inconographic motifs: “Women flanking a candela-brum” “Theseus recognised by his father”, “The adorning of a Hermes” and “Palaestra portico scene!”. Ther interest lies in the following factors: their absolute exceptionality (They are extremely rare outside of Italy), their geographical concentration in the capital and its territory, and their precise chronologi-cal and cultural ascription. Archaeometric analyses have revealed a Latian origin for one and a local manufacture for the rest. This fact allows us to propose the subject of the adoption of iconographic models from the capital (Rome) in post-Augustan Tarraco.
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
* UnaversiónabreviadadeesteartículohasidopresentadaporlosmismosautoresenelXIColoquioInternacionaldearteromanoprovincial(Mérida,2009)bajoeltítulo“Modelositálicosyartesanadoprovincial:laslastrasCampanadeTárracoysuterritorio”.
638
1. AexcepcióndelainteresantelastradeCórdoba,recientementereestudiadaporelprof.Ven-tura,2008.
Paraules clau:lastraCampana,terracotaarquitectónica,Augusto,Tárraco,ElVilarenc.
Keywords:Campana lastra, architectural terracotta, Augustus, Tarraco, El Vilarenc.
1.-INTRODUCCIÓNLasexcavaciones realizadas enTarraco y algunasvillaede su territorioen lasúltimasdécadashanpermitidorecuperarunacantidadimportantedeterracotasarquitectónicas (fig. 1).Lagranmayoríacorrespondeadiversostiposdeantefijas,quehansidoobjetodeunanálisisdetalladoenunapublicacióndedicadaalconjuntodeHispania Tarraconensis(raMos1996).Lapresenciadeestetipodeproduccionesdecorativas,generalmentedefabricaciónlocal,esunfenómenorelativamentefrecuentequepermiteconoceralgunosdelosprincipiosquecaracterizanlaarquitecturadelazonaenépocaimperialy,enúlti-mainstancia,losfactoressocialesyculturalesrelacionadosconlaimplantacióndeunasformasdehábitat.Simultáneamente,algunoslugareshanproporcionadoterracotasdeuncaráctermuyparticular.Enconcreto, lastrasderevestimientoenlasqueserepre-sentan escenas complejas tomadas de los ciclos de lamitología clásica, escenografíasarquitectónicasyfigurashumanasordenadasamododeelementodecorativo.Laico-nografíaylascaracterísticasformalesdeestasterracotaspermitenidentificarlasconlasdenominadaslastrasCampana,unaproduccióndeciertacalidadtécnicamuydifundidaenelcentrodeItaliaafinalesdelaRepúblicaeiniciosdelImperio(rohden/WinnefeLd 1911;BorBein1968; tortoreLLa1981a-b;strazzuLLa1981,1990y1991).
Esteconjuntodelastrasestáformadoporunnúmero14a15individuos:lamayoríaprocedendelaciudaddeTarragona(ungrupodevariosfragmentosprocedentedelaPlaçadelaFontyotrodelPassatgeCobos);seisserecuperaronenlavilladeElVila-renc(Calafell),situadaenellitoral,alnortedelaciudad;unodelavilladeTomoví(ElVendrell),apocoskilómetrosdelaanterior;y,finalmente,unejemplarsincontextoar-queológico,conservadoenelMuseuNacionalArqueològicdeTarragona,quetambiénpodríaprocederde laciudad.Setratadelmayorconjuntode lastrasconocido,hastaelmomento, en la península Ibérica.Los restantes hallazgos (enClunia yCórdoba,ademásdeunapiezadepositadaenelMuseoEpiscopaldeVic)selimitanaunúnicoejemplar y su valor científico es limitado1, ya que carecen de contexto arqueológicodefinido. Casi todos los hallazgos con una localización precisa se han producido enlugaresenlosquesehaconstatadolaexistenciadeunalfar.Dosdeellos,ElVilarencyTomoví,corresponderíanaunainstalaciónartesanalintegradaenelfuncionamientodeun fundus.Eltercero,laPlaçadelaFont,pareceseruntallerdecarácterurbano,situadoenunazonamarginaldelaTarraco republicana,quefabricódiversostiposdecerámicas.
Estaproducciónhasidoobjetodediversosestudios.X.Dupré,aquiénsedebelaidentificaciónde algunos fragmentos,publicóunprimer trabajo en elque analizabalaiconografíayproponíahipótesissobreelsignificadodelapresenciadeestetipode
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
639
elementosdecorativos enunambienteprovincial (dupré 1982-1983).La aparición,enladécadade1980,delosejemplaresdelavilladeElVilarencpermitióintentarunprimerestudiodeconjuntoqueincluíatambiénlosfragmentosdeTarracoylalastradeTomoví,lamáscompletadetodoelconjunto(dupré/reViLLa1991).Esteprimerestudioglobalyaplanteabalahipótesisdeunaposiblefabricaciónlocal,perolafaltadeanálisisimpidióconfirmaresteextremoyllevóasugerirlaposibilidaddequesetrataradepiezasdeimportación.
En1995-1996,unaexcavaciónrealizadaenlaPlaçadelaFontdeTarragonahapro-porcionadounnuevoconjuntodelastras.Losanálisisdeláminadelgadaaquesehansometidoestaspiezaspermitenasignarunorigenlacialauna,ytambiéncertificanlafabricaciónlocaldelasotras(López/piñoL2008).Porotraparte,elanálisispetrográficomedianteláminadelgadadealgunosdelosejemplaresdelastraCampanadeElVilarenchapermitidoestablecersufabricaciónlocal.Lasmuestraspuedenseratribuidasaláreacatalanadebidoalapresenciadefragmentosderocasdeorigenígneodetipogranitoideydecristales.Estasrocasson laspredominantesde las formacionespaleozoicasde laCordilleraLitoralcatalana.Deformamásconcreta,lapresenciademicrofósilesfora-miníferoscalcáreosyfragmentosdeconchasdebivalvocalcáreos,asícomodealgunosfragmentosdecalcitaespática,apuntanaunaposibleprocedenciadelazonadelPene-dès.LacomparaciónconlasánforasTarraconense3yPascual1fabricadasenelmismolugarmuestranotablessimilitudes,tantoenloquerespectaaloscomponentescomoalosaspectostecnológicos(frecuencia,tamañoydistribucióndelasinclusiones)(análisisdelasproduccionesanfóricasenMartínez/reViLLa2008).
Elestudiode las lastrasdeTarraco se justificapordiversos factores.Enprimerlugar,lapresenciadelastrasCampanafueradelámbitogeográficoyculturalitálico(y,másestrictamente,etrusco-lacial)constituyeunhechoexcepcional,yaque,hastahacepocos años, tan sólo se conocían algunos fragmentos enEgipto,Alemania yGrecia.Estohabíallevadoaafirmarqueestasproduccionesnosehabíanexportado(BorBein1968:12,nota11;tortoreLLa1981a:66;tortoreLLa 1981b:224,228yss.).ElconjuntodeTarraco,enconsecuencia,planteaelproblemadeexplicarlacon-centracióndeunnúmerotanelevadodeestoselementosdecorativosenunaciudadysuterritorio.Porotrolado,enlosúltimosañossehanidentificadoproduccioneslocalesdelastrasCampanaenotrasregiones.EnlaGaliaNarbonense,porejemplo,seconocesu fabricaciónendiversosalfares,entre losquedestacaeldeSaint-Just-d’Ardèche (LauBenheiMer 1989; LauBenheiMer/odiot/LecLere 1989: 305 y ss.;LauBenheiMer 1997;otrosalfares:Béraud/géBara/duMont1996;carru/gonza-Lès/gurBieL1997),asícomoenla villadeClos-de-Serre,quizáenrelaciónconlasnecesidadesespecíficasgeneradasporlaconstruccióndeledificio(Mouraret 1998y2000).LosalfaresfuncionanenépocadeAugusto,enalgúncasoprolongandosuactividadhastaTiberio (Saint-lambert, enFréjus:Béraud/géBara/duMont1996:65).Ladiversidadyoriginalidaddesuiconografía,asícomolaabundanciadepiezas,demuestra que se trata de una producción bien definida, aunque también pareceresponderaunafabricaciónpuntual.Encualquiercaso,suapariciónseintegraala
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
640
perfecciónenunambientesocialyculturalprofundamenteromanizado.Recientemente,enDyme,enelPeloponeso,sehalocalizadounalfarcontres
hornosdedicadoa la fabricacióndematerial constructivo.Su repertorio incluyetegulae,imbrices,ladrillos,antefijas,escociasyplacasderevestimiento.EstasúltimasestándecoradascontemascaracterísticosdelaslastrasCampana:luchaentreApoloyHeraclesporeltrípodedeDelfos,amazonomaquia,figurasfemeninas(aisladasoenparejas);ademásdeincluirdiversosesquemasdecorativos(VassiLogaMVrou 1999).Laimportanciadeestedescubrimientoesindudable,peronosepuedevalo-raradecuadamenteafaltadeunapublicacióncompleta.
ElconjuntodeTarracopresentacoincidenciasimportantesconlosquesehanlocalizadoenelsurdeFrancia:unnúmerodepiezasrelativamenteelevadoycuyousoparececoncentrarseenunterritorioreducido;unacronologíatardoaugustea;unatemáticaqueperteneceaunrepertorioiconográficopropiodelaetapafinaldelarepúblicaeiniciosdelimperioyqueencuentrasuparalelo,especialmente,enelarteoficialdeépocaaugustea;lafabricaciónlocaldelamayoríadelaspiezas(unhechoquese insertaenunaestructuraproductivaartesanalbiendesarrolladaenamboscasos);y,finalmente,unaadscripciónculturalprecisa,entantoquelosha-llazgosseconcentranenunterritorioprovincialromanizadointensamenteydesdeunaépocaantigua.Elconsumodeestasproduccionesevidencialaexistenciadeunademandaydeungustoartísticobienestablecido,enunmomentohistóricoyenunlugarprecisos;significativamente,unacapitalprovincial.
Estos hallazgos, y su comparación con la situación de la Galia Narbonense,permitenreflexionarsobrelaextensiónyelimpactoprovincialdeciertosmodelosiconográficosyculturaleselaboradosen lapenínsula itálicao,quizámejor,enelambientedelacapitaldelimperio;perotambiénsobrelasformasenquesesatisfa-cíauntipodedemandatanespecífica.Enparticular,lasposiblesrespuestasdeunartesanadolocal,urbanoorural,perfectamentedesarrolladoenlasegundamitaddelsigloIaC.yqueservíaamúltiplesnecesidades(elmismotortoreLLa1981b,224,señalalafrecuenciadeproduccioneslocalesendiversasregionesdeItalia).
2.-ELREPERTORIOICONOGRÁFICOElconjuntodelastrasCampanadeTarracoysuterritorioestáformadoporun
totalde15 fragmentos,que suponenunmínimode14piezas.Estacantidad sepuededistribuirencuatrotemasdistintos:“Mujeresflanqueandouncandelabro”,“Teseoreconocidopor supadre”,“Engalanamientodeunhermes”y“Escenadepórticodepalestra”.Acontinuación,seanalizanestasescenas.
2.1. “Dos mujeres flanqueando un candelabro” Enlaescenaserepresentandosmujeresjóvenesafrontadasdeperfilmirandoun
candelabrosituadoenelejedesimetría(fig. 2).Estándescalzas,depuntillas,ypre-sentanunapiernamásadelantadaquelaotra;vistenchiton e himationjónicoconabundantesplieguesquecadaunadeellascogepordetrássuyo,launaconlamano
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
641
izquierdaylaotraconladerecha.Ambasllevanloscabellosrecogidos,colacortayunadiademaenformademedialuna.Elcandelabro2presentaunaampliabasetriangularvistaenperspectivayconsistenteentresgarrasdeleón.Apartirdeaquí,esteelementocentralsobresaleconuncuerpoexvasadodecoradoconestríasverti-calesqueformancuatropisos.Delpisosuperiorcuelgan,aladoylado,losextremosdeunataeniaquecadaunadelasjóvenesrecogedelicadamenteconunamano.
Laplacaestáenmarcadapordosfrisosdecorativos,unoenlapartesuperioryelotroenlainferior.Elsuperioresunkymajónicoformadoporunacombinaciónde12ovasseparadasporlancetas.Enlabase,unlistelseparaelmotivocentraldelfrisoinferior.Esteúltimoestáformadoporpalmetasenmarcadasporcintasyseparadasporlancetas.Laspalmetasestánconstituidasporseishojasquenacendelaunióndedosespiralescontrapuestas.Deestasespiralesarrancanlasmencionadascintas.Ambos frisos muestran motivos muy comunes en las lastras Campana, presentestambiénenlasproduccioneslocalesnarbonenses.EnelviejolibrodeG.Campanasereproduceunaláminacoloreadadondelaspalmetasdelfrisoinferioralternanlasro-sadasconlasamarillas,formandounaalternanciacromáticaenpositivoynegativo3.
La lastrapresentaría cuatroagujeros circulares,dos en laparte superiorde laescenacentral,entrelasjóvenesyelcandelabro,ylosotrasdosenlaparteinferior,aderechaeizquierdadelabasedelcitadocandelabro.Sufuncióneraladepermitirlasujecióndelaplacaenlapartecorrespondientedeledificiomedianteclavos.
Setratadeunmodeloiconográficodetipoarcaizantedematrizestilísticaneoá-ticabienconocidoydifundido,tantolaescenacentralcomolosfrisossuperiorein-ferior4.Graciasaalgunosejemplaresbiendatadossepuedeestablecerunaevolucióncronológicarelativa.Borbeinclasificalosejemplaresencincogruposapartirdesuscaracterísticasestilísticasyformales,queabrazaríanunperiodocomprendidoentrefinaldeépocarepublicanayelprincipadodeCalígula5.Así,porejemplo,variantesdelmismotemasedocumentaneneláreadeltemplodeApoloPalatino,datadashaciaelaño25aC,oenladecoracióndelosbarcosdeNemi,delaépocadeesteúltimoemperador6.
2. Consideramosquesetratadeuncandelabrumynodeunthymiaterion,comosehadescritoenalgunaspublicaciones.Ciertamenteavecesseprestanaconfusión,sobretodoenlasimágenesenquenoaparecelatapasuperior.Esteproblemasepresentaamenudoenlarepresentacióndelosgrandescandelabrosmonumentalesmarmóreosodebronce,peroenestecasolapresenciadelfuegocoronán-doloesunelementoclave.Porotraparte,enelmodelode“doscanéforasalladodeunthymiaterion”,esteelementocentralestácoronadoporunatapaenformadepiñaquelocubre,porloquesepuedeafirmarquesetratarealmentedeun thymiaterionoturibulum.Yrecordamosqueambosmodelospre-sentanunesquemacompositivoidénticoyquesehanencontradocombinadoseneláreadeltemplodeApoloPalatino.SobreesteproblemavéaseDaremberg-Saglio(vocescandelabrumyturibulum).
3. caMpana1842:tav.XVIII.4. rohden/WinnefeLd1911:212-214.5. BorBein 1968:189-195.6. uceLLi 1950.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
642
LaslastrasCampanatarraconensespresentanlasmismascaracterísticas,tantolaescenacomolosfrisos,ysonasimilablesalgrupo4delaseriacióndeBorbein.Elprototipodeestegrupo4eslaterracotaD641delMuseoBritánico,quemuestrasólopequeñasdiferenciasconlasnuestras,comolacaídadelascintasyelfrisoin-ferior,inexistenteenaquella.
EsunmodelobastantedifundidoenRomaylapenínsulaItálica.SonconocidaslaslastrasdelMuseoGregorianoEtruscodelVaticanoprocedentesdeCaere7,ylasdelcolumbariodeloslibertosdeLiviaenelmismomuseo8.Tambiénhayejempla-resdispersosenvariosmuseosdeRoma,enelLouvre,enelBritishMuseumyenlosStaatlicheMuseendeBerlín9.
EnRomadestaca lapresenciadeestetemaentreelconjuntolocalizadoeneltemplodeApoloPalatino,delcualyasehahechomención.Enestecasosehado-cumentadounúnicoejemplarfragmentario.Adiferenciadelasotraslastrasdocu-mentadas,elfrisosuperiornoesunkyma jónicoconovasylancetas,sinóunfrisodepalmetasalternadasconpequeñosgorgoneia.Lasescenasrepresentadasenelrestodelconjuntosonlassiguientes:“ApoloyHérculesenluchaporeltrípode”;“dosjóvenesadornandounbetilo”;“doscanéforasalladodeunthymiaterion”;“PerseoofreciendoelgorgoneionaAtenea”;“dos jóvenesflanqueandouncandelabro”,y“escenadeiniciaciónalosmisterioseleusinos”10.
TambiénenlasexcavacionesespañolasalsantuariodeJunoenGabiiserecuperóuntotalde57fragmentosdelastrasCampanacorrespondientesaseistiposdiferen-tes;trespequeñosfragmentospertenecenaestemodelo.X.Duprédatalatotalidaddelconjunto,deformagenérica,enlostresúltimoscuartosdelsigloIaC.ycon-cluyequefueronutilizadasparairreparandolosdesperfectosquecausabaelpasodeltiempoeneltemplo,sustituyendodemanerapuntualaquellasterracotasmásantiguasqueseibanmalogrando11.UnaactuaciónanálogasedocumentaenCosa12.
ElúltimoconjuntoremarcabledeplacasesellocalizadoenlasnavesdeNemi.Respondendeformarepetitivaaltemaqueestamostratando,peropresentanunasdimensionesdiferentes,másbajasyanchasquelasdeépocadeAugusto,yconunasfigurasbastantesmásbastas13.Strazzullalasharelacionadoconlaslastrasconrepre-sentacióndeArtemisaaladaydecoraciónvegetalhalladasenrelaciónconeltemplopróximoallagoyproponequeamboselementos–temploybarcos–formaranpartedeunsantuarioenhonoraDiana14.
7. BorBein 1968:191.8. rizzo1977:56.9. ReferenciadosenlacitadaobradeBorbein.10. EstudiadasúltimamenteenstrazzuLLa1990.11. dupré 1982:191-192.12. richardson1960.13. CorrespondenaltercergrupodelatipologíaestablecidaporBorbein.14. strazzuLLa1990:51-54.
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
643
2.2. “Teseo reconocido por su padre”Estosfragmentos,procedentesexclusivamentedelavilladeElVilarenc,sein-
cluyendentrodeunodelosciclosdecaráctermitológicoquesehallanenlaspro-duccionesCampana.SetrataenconcretodelciclodeTeseo,enelqueserepresen-tanlostrabajosdeestehéroeensumarchahaciaAtenas15.
Lostresfragmentosrecuperadospertenecenaunaúnicaescenadelciclo:elre-conocimientodeTeseopor supadre16 (fig. 3).Estaescenarepresentadosfigurascentrales:elreyEgeo,inclinadoenactituddeofrecerunabebidaasuhijo,yTeseo,sentadoyciñendolasarmasdesupadre,atravésdelascualesaquelleidentifica17.Juntoaestospersonajesesposibleencontrarunaotresfigurasfemeninas.Aesterespecto,RohdenyWinnefeldseñalanlaexistenciadedosvariantes,condistintacronología.Lavariantemásantigua,quesedataríaenépocaaugustea,incluyeunasolafigurafemeninasituadaalaizquierdaydetrásEgeo;elgrupoquedaasíforma-doporuntotaldetresfiguras18.Lasegundavariante,mástardía,secaracterizaporañadirdosfigurasfemeninasaambosladosdelgrupoyadescrito19.
LaslastrasdeElVilarencnopresentandificultadesparasuexactaatribución,apesarde su estado fragmentario.Enprincipio, todos los fragmentosparecencorresponderaunamismaescenasimilaralaprimeravariantedeRohdenyWin-nefeld,compuestasóloportresfiguras.Así lo indicaría laausenciade lafigurafemenina,quesesituaríaaladerechadelaparejaEgeo-Teseo,enlaparteconser-vadadelalastranº9;asícomolaausenciadeunasegundafiguraalaizquierdadelgrupomujer-Egeo,delalastranº10.Enamboscasos,lasdimensionesrestituiblesdelaslastrasyelhechodequeambasconstituyanlosextremosdelaspiezasper-mitendescartarlapresenciademásfiguras.Porloquerespectaalfragmentonº11,sutotalsimilitudconelnº9permiteincluirloenelmismogrupo.Conello,lacronologíadeestaspiezas,siguiendoaRohdenyWinnefeld,sesituaríaenépocaaugustea.
Sinembargo,nopuedendejardeseñalarseciertasdiferenciasqueestaslastraspresentanconrespectoalascatalogadasporvonRohden.Así,porejemplo,hayquedestacarlaclaraseparaciónentrelasextremidadesinferioresdeEgeoyTeseo,lascualesnosesuperponenenunintentodedarunasensacióndeprofundidad,contrariamentealoqueencontramosenlosejemplareshastaelmomentocono-cidos20.Lamismaseparaciónencontramosenelfragmentonº10,entreEgeoyla
15. rohden/WinnefeLd 1911:97-106.16. rohden/WinnefeLd 1911:100yss.fig.187,lám.LII.CIX.17. Paraelciclodehazañasdeestehéroe:griMaL 1958(2),450ss.;másconcretamente,parael
episodioquenosinteresa,p.452.18. EstavarianteaparecerepresentadaporlaslastrasdeJena(Universitäts-Museum),Berlín(An-
tiquarium,nº246)yViena(Museus,nº3963):rohden/WinnefeLd 1911:100,lám.LII1-3.19. rohden/WinnefeLd 1911:101,fig.187(BritishMuseumD607).20. rohden/WinnefeLd 1911:100ss.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
644
figurafemenina,queentodaslaslastrasconocidasaparecesiempretraselprimero.Todosestosdetallesmuestranuntratamientodistintoenlacomposiciónescénicay podríanhacer pensar enun grupo especial de lastras conpersonalidadpropiadentrodelavariante1,sinquehastaelmomentosepuedaafirmarsielloafectaríaonoalacronologíapropuesta.
Nosehaconservadoenlaspiezastarraconenseselfrisosuperior,perosíelinfe-rior.Bajoellistel,elfrisoestáformadoporunasucesióndepalmetasdesietehojasquenacendelaunióndedosespiralescontrapuestas,enelpuntodeunióndelascualesarrancancintasseparadasporlancetas.
2.3. “Engalanamiento de un hermes”Seispequeñosfragmentosrecuperados,lamitaddeloscualescasanentreellos,
pertenecenaunamismaplacaquerepresentaelengalanamientodeunhermes,unmotivoyarecogidoenelcompletorepertoriodeRodhenyWinnefeld21.
Laescenarepresentaunhermesitifálicobarbadosobreunreducidobasamentoformadoporundobleescalonamientoqueesobjetodeatencionesporpartedeungrupoformadoporunsátiroytresmujeres(fig. 4).Elsátiro,conlasorejaspuntia-gudasyvestidosóloconunapiezadepiel,sesitúaanteelhermesylocogeconlamanoizquierda,mientrasconladerechaextraeunracimodeuvadeunabandejallenadefruta.Labandejaessostenidaporunamujerquetieneanudadapartedelavestimentaalaalturadelascaderasyllevaunatoca.Justodetráshayunasirvientaconunvestidosimilarquesostieneunajarrasobreelhombroizquierdoyconlamanoderechaunbolconasaytrespequeñospies.Tienelacabezagiradaendirec-cióncontraria,comosiquisieramiraralgomásinteresante.Enelextremocontrariodelaplaca,detrásdelhermes,unaterceramujerestáatentaalaescena,ytraedosramosparaornarlafiguradeldios.Lacabezadelamujerdelaizquierda,giradaensentidocontrarioalaescena,indicaquelaplacatuvootradesimilaralladoconlacual,a travésdeestegestoparticular, seestableceunnexodeunión.Tanto lapresenciadeunsátirocomolaausenciadeelementospropiosdeHermescomoelcaduceoindicanquenoshallamosanteunhermesdionisíaco,muyfrecuenteenlaiconografíadelaantigüedadclásica.
Existetambiénunasegundaversiónigual,enlaquecambiasóloelobjetoquecogeelsátiro,enestecasounaespeciedetrapoplegadooesponja,yenquedelabandejanopuedeversenada,aunqueposiblementeseríaunlíquidoconelqueelhermeseslimpiadooungido.Elprocesoenambasmodalidadeseselmismo:la-vado,unción,ofrendadealimentosyornamentacióndelhermes;asíloindicanlamujerdelaizquierdaconlosdosrecipientesyladeladerechaconlosramosqueseránentregadosalhermes.Elgrupocentralestálavandooungiendoyornamen-tandoobienofreciendoyornamentando.
21. rohden/WinnefeLd 1911:50-52,303,305ytaf.CXXXIV,1yCXXXIX,1.
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
645
LaobradeRohdenyWinnefeld(1911)mencionavariosejemplaresyserepro-ducen dos bastante completos. El primero, reconstruido, se encuentra ahora enelMuseodelLouvreyprocededelacolecciónCampana22.Susmedidasson42,5centímetrosdelongitud,35dealturay1,8degrueso.Eltrabajosedefinecomobastantegroseroyconlaslíneaspocodefinidas.Elsegundoconservatrescuartaspartesdelaescena;seencuentraahoraenelMuseoNazionale(antesenelMuseoKircheriano)ypresentauntrabajomásesmerado23.Enlamayoríadelosfragmen-tosestudiadossemuestrauntrabajobastoquellevalosautoresasituarlosejempla-resenunmomentotardíodentrodelaproduccióndelaslastrasCampana.Aúnasí,admitenparalosmásbienelaboradosunacronologíarelativaanterior24.
Se sabeque las lastrasCampana estabanpintadas,pero en este casoRohdenyWinnefeldespecificanlosvivoscoloresdedosfragmentos.Enunodeellos,enBerlín,seconservalamujerdeladerechaconlosramos:lasvestidurasverdessoncubiertasporotrasdeamarillas;lashojasdelosramostambiénsonamarillasyelfondo,rojooscuro25.
Conrespectoalosfrisos,lasplacaspublicadashastaahorapresentanunabaserematadaporunsimple listel,mientras ladecoraciónseconcentraenelcorona-miento.RohdenyWinnefelddistinguenhastatrestipos,aloscualesasignanunasucesióncronológicabasadaexclusivamenteencriteriosestilísticos.Elprimerfriso,presenteen la lastradelMuseoNazionale,esunasucesióndepalmetasdecincolóbulos en la base de las cuales se origina una serie de arcuaciones. El segundomodelo,enlaplacadelLouvre,esunaseriedepalmetasdediezlóbulosconhojasarqueadas hacia dentro sinunión entre ellas.Todavía un tercer frisomás tardíomuestraunasucesióndegrandespalmetasplanas26.
EnelcasodelaplacalocalizadaalaplazadelaFontsehaconservadounape-queñapartedelabase,perosuficienteporsaberque,bajoellistelinferior,elzócaloestáconstituidoporpalmetasdesietehojasquenacendelaunióndedosespiralescontrapuestas,enelpuntodeunióndelascualesarrancanunascintasseparadasporlancetas.Estosignificaqueestamosanteunalastraderevestimientoynodecoro-namiento27,porloqueelejemplarsepodríaadscribiralasprimerasproduccionesdeestetipo,equiparablesaaquellasdelAntiquariumdeBerlín28,deépocaaugustea
22. Taf.CXXXIX,1.23. Taf.CXXXIV,1.24. FragmentosdelAntiquariumdeBerlínn.3955,4025,4026i4112,queadoptanlaforma
deplacasderevestimientoynodecoronamiento.25. rohden/WinnefeLd1911:50,confotografíadelfragmento,aunqueelcromatismonopue-
deserapreciadoporqueesenblancoynegro.26. AntiquariumdeBerlínn.8217,36.27. LamayorpartedelastrasCampanadeestemodelosondecoronamientoycorrespondena
lasvariantesmástardías.28. FragmentosdelAntiquariumdeBerlínn.3955,4025,4026i4112,queadoptanlaforma
deplacasderevestimientoynodecoronamiento.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
646
segúnlaopinióndeRohdenyWinnefeldytardoaugusteasegúnlacronologíadelestratoenqueaparecieron.
Diferenteeselcasodelastresplacasconidénticomotivoiconográficorecupe-radasenlasexcavacionesdelavillaromanadeVíaGabina.SecorrespondenalavariantedelalastradelLouvre,conidénticofrisodecoronamientoymedidasmuysimilares.SegúnRohdenyWinnefelddeberíandatarseenunaépocatardía–finaldelsigloIdCoprincipiodelII.–,perolosexcavadorescreenquehayqueavanzarlacronologíaaépocadeAugustoodeClaudio29.
2.4. “Pórtico de palestra”Setratadecomposicionesquepresentanuntemacentraldepórtico,subdividido
pordiversascolumnasyconunaseriedeelementos(hermes,pelta,dolium,etc)enlosintercolumnios (fig. 5).Sobreloscapiteles,elentablamentoylacubiertadelpórticonaceelelementodecoronación,conmuchafrecuenciapalmetastroqueladas.Laparteinferiordelalastrapuedeestarformadaporunaseriedearcosocarecerdedecora-ción.Estetema,estudiadoporRohdenyWinnefeld30,fuesubdivididoentrestipos:elprimero,caracterizadoporlamayoralturadelascolumnascentrales,seatribuyeamediadosdelsigloIdC.;losdosrestantesseríanmásmodernos.
ElejemplardeTarraco(nº13)debeatribuirsealprimertipodelosdescritos,dadoquepuedeobservarsecomoelintercolumnioconelhermesylapeltaesmásbajoqueeldeladerecha,enelquevemos,juntoalacolumnaestriada,restosdelafiguradeunatletavencedorconlapalmay lacintaensumanoderecha31.Elfragmentonº14esdereducidasdimensionesperopermiteapreciarperfectamentepartedelfrisodepalmetastroqueladasquenacendelpuntodeunióndepequeñosarcosapoyadossobrelasfilasdeímbricesdeltejadodelapalestra.Puedeobservarsetambiénlapartesuperiordeunapelta,entrelosrestos,casiinvisibles,delextremodelcapitelderecho.Setrata,comohemosdicho,deuntipodecoronaciónmuyfrecuente en este tipode lastras; los datos disponibles nopermiten atribuir estefragmentoaunouotrodelostiposestablecidos.
3.-CATÁLOGOTipo “Dos mujeres jóvenes flanqueando un candelabro”Nº1(fig. 6)Altura:23,5cm.Ancho:33,5cm.Grosor:entre1,8y4,5cm.
29. painter 2007. Recordemos que las dataciones de Rohden yWinnefeld se basan sólo encriteriosestilísticosyque,portanto,estánsujetasamodificacionesenfuncióndeloscontextosestra-tigráficosenlosquelasplacasCampanavayanapareciendo.
30. rohden/WinnefeLd1911:147-152.31. rohden/WinnefeLd 1911:147,fig.271.
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
647
Pasta:colornaranjapálido,defracturaregularymuydepurada.Cocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdemedidafinaamuyfina compuestas principalmente por inclusiones calcáreas y menor presencia decuarzo,feldespatosyfragmentosdecolorrojizosinidentificar.
Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estratoPF-962105.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:3260-90dC.Descripción:seconservan10ovasseparadasporlancetasdelfrisosuperior.La
cabezadelafiguradelaizquierda,lamitadsuperiordelcandelabroylafiguradeladerechahastamediapierna.Seobservaunodelosagujerosdesujecióndelaplaca,de0,9centímetrosdediámetro.
Bibliografía:López/piñoL2008.
Nº2 (fig. 6)Altura:15,6cm.Ancho:20cm.Grosor:entre1,5y2,3cm.Pasta:colornaranjapálido,defracturaregularymuydepurada.Cocciónmuy
homogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdemedidafinaamuyfina compuestas principalmente por inclusiones calcáreas y menor presencia decuarzo,feldespatosyfragmentosdecolorrojizosinidentificar.
Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estratoPF-2105.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:60-90dC.Descripción:parteinferiordeunalastra,enqueseobservanunadelaspiernas
y parte inferior del vestido de la figura de la izquierda y la base del candelabroformadapertresgarrasdeleón.Delzócaloseconservandospalmetasenterasyelnacimientodedosmás.Seobservanrestosdeengobeblancoenlospiesdelcande-labroyenelzócalo.Seapreciatambiénunodelosagujerosdesujecióndelaplaca,de0,9centímetrosdediámetro.
Bibliografía:López/piñoL2008.
Nº3(fig. 7)Altura:13cm.Ancho:19,8cm.Grosor:entre1,8y4,3cm.Pasta:colornaranjapálido,defracturaregularymuydepurada.Cocciónmuy
homogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdemedidafinaamuyfina compuestas principalmente por inclusiones calcáreas y menor presencia de
32. Esteepígrafeserefierealacronologíadelestratodeprocedenciadelfragmento.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
648
cuarzo,feldespatosyfragmentosdecolorrojizosinidentificar.Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estrato:PF-962203.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:60-90dC.Descripción:seconservalacabezadeunadelasdosjóvenesdequesecompon-
dríalaescenacentral,másconcretamentelaizquierda.Lajovenpresentalasmismascaracterísticasquelasdescritasenelfragmentonº1.Seconservaasimismopartedelfrisoconsistente,comoenelcasoanterior,enunasucesióndeovasylancetasdelasqueseobservanseis.Lapiezapresentaunagujerocircularde0,9cmdediámetroalaalturadelosojosdelajovenparapodersujetarlalastraeneledificio.
Bibliografía:López/piñoL2008.
Nº4(fig. 8)Altura:10,2cm.Ancho:17cm.Grosor:entre2y4,2cm.Pasta:colornaranjapálido,defracturaregularymuydepurada.Cocciónmuy
homogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdemedidafinaamuyfina compuestas principalmente por inclusiones calcáreas y menor presencia decuarzo,feldespatosyfragmentosdecolorrojizosinidentificar.
Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estratoPF-962203.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:60-90dC.Descripción:ejemplardesimilarescaracterísticasqueelanterior.Tambiéncon-
servasolamentelacabezadelajovendelaizquierdaenrelaciónconlaescenadeco-rativacentral.Asimismosedocumentatambiénelfrisoformadoporlacombina-cióndeovasylancetasdelasqueseconservancinco.Presentaunpequeñoagujerocirculardesujeciónde0,6cmdediámetroalaalturadelabocadelajoven.Lapiezapresentaalgunasovasconunacabadodefectuoso.
Bibliografía:López/piñoL2008.
Nº5(fig. 9)Altura:6,2cm.Ancho:4cm.Grosor:2cm.Pasta:colornaranjapálido,defracturaregularymuydepurada.Lacaraposte-
riorpresentaunacoloraciónamarillenta.Cocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidante y partículas desgrasantes de medida fina a muy fina compuestas prin-cipalmente por inclusiones calcáreas y menor presencia de cuarzo, feldespatos yfragmentosdecolorrojizosinidentificar.
Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estrato:PF-962105.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
649
Cronología:60-90dC.Descripción:fragmentodereducidasdimensionesdondeseobservaunaparte
delladoizquierdodelcandelabroypartedelacintaquecuelgadelmismolado.Bibliografía:López/piñoL2008.
Nº 6 (fig. 10)Altura:12cm.Ancho:14,5cm.Grosor:1,7/2,7cm.Pasta:colorrojizo,defracturaregularymuydepurada.Cocciónmuyhomo-
géneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdemedidafinaamuyfinacompuestasprincipalmenteporinclusionescalcáreasymenorpresenciadecuarzo,feldespatosyfragmentosdecolorrojizosinidentificar.
Procedencia:desconocida(probablementeTarraco).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:fragmentodelastraconlamitadinferior,incompleta,deunafigu-
rafemeninamirandohacialaizquierda.Conlamanoderechalevantaligeramentelaparteposteriordelchitonqueformaabundantesplieguesestilizadosenlapartedelantera.Enelángulosuperiorizquierdodelfragmentosevenlosrestosdelacintaque,procedentedeuncandelabrocentral,seríaaguantadaporlajovenconlamanoderecha.Dichacintapresentaunadecoracióndepequeñoscírculosimpresosenelextremo.
Bibliografía:deL arco1894,172nº2625;dupré1982-1983;dupré/reViLLa1991.
Nº7(fig. 11)Altura:35,5cm.Ancho:33,3cm.Grosor:2,5/3,3cm.Pasta:novista.Procedencia:Tomoví(ElVendrell).Depósito:AyuntamientodeLaBisbaldelPenedès.Cronología:---Descripción:dosfragmentosquepermitenrestituircasiporcompletounalastra
conrepresentacióndedosmujeresjóvenesflanqueandouncandelabroenposiciónaxialqueseapoyasobretrespiesyconstadecuatrocuerpossuperpuestos.Delsupe-riorpendendoscintassostenidasporlasfigurasfemeninascitadas.Dichasfiguras,afrontadas,llevanunchitondeabundantespliegues,quesostienenconlamanoenlaparteposterior.
El límite superior de la lastra lo constituye un kyma jónico, del que sólo seconservancincoovasconlascorrespondienteslancetas.Lasuperficieposteriorde
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
650
laplacaesplana,exceptoensucoronaciónquepresentaunperfilmarcadamentecurvoqueresaltaelfrisodeovas.
El friso inferior, correspondealyadescritoenelmodelo,y seconservandospalmetasenterasyrestosdeotrasdos.
Bibliografía:saBaté1987;dupré/reViLLa1991.
Nº8 (fig. 12)Altura:29,5cm.Ancho:20cm.Grosor:1,5/2,2cm.Pasta:fragmentocerámicodecolorbeige-naranjaclaro,fracturaregularypasta
muy depurada. Presenta una cocción muy homogénea en atmósfera oxidante ypartículasdesgrasantesdetamañofinoamuyfinoprincipalmentecompuestasporinclusionescalcáreas,ferruginosas,cuarzo,ypartículasdecolorrojizoquepodríancorresponderachamotaobienaóxidosferruginosos.Laarcillapresentaunaltocontenidocalcáreo.
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:1-25dC.Descripción:fragmentocorrespondientealamitadizquierdadeunalastraenla
queseidentificaunafigurafemeninamirandohacialaderecha.Estafigura,alaquelefaltalacabeza,llevaelcaracterísticochiton,sostenidoenlaparteposteriorconlamanoderecha,yunacapasobreloshombrosceñidaporunabandaquelecruzaelpechoendiagonal.Conelbrazoizquierdo–alquelefaltalamano–sostieneunacintaquependeríadelcandelabrocentral,delquesóloseconservaunapartedelcuerpoprincipal.
El friso inferior, separadode la escenacentralporun listel, esde lasmismascaracterísticasque elde lapieza anterior.Sólo se conserva lamediapalmetadelextremoizquierdodelaplacaylapalmetasucesiva,casicompleta.
Bibliografía:dupré/reViLLa1991.
Tipo “Teseo reconocido por su padre”Nº9(fig. 13)Altura:17cm.Ancho:28cm.Grosor:2,6/2,8cm.Pasta:fragmentocerámicodecolornaranjaclaro,fracturaregularypastamuy
depurada,aunqueocasionalmenteseobservaalgunainclusiónmásgrosera.Presen-taunacocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesge-neralmentedetamañofinoamuyfinopero,talcomsehadicho,tambiénseobser-vanalgunosfragmentosderocasgraníticasdemayortamaño(0,5-1mm).Ademásdeestosfragmentos,eldesgrasanteestáformadoporpartículasdemicay,enmenor
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
651
proporción,cuarzo,feldespatos,partículasferruginosasycalcáreas.Adiferenciadelosotrosfragmentos,suarcillanopresentauncontenidocalcáreosignificativo.
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:mitadinferiorderechadeunaplacaconrestosdelaescenacentral
ydelfrisoinferior.Enlaescenaprincipalseidentificanlasextremidadesinferioresdeunpersonajesentadosobreuntaburete,partedesuvestimentayelextremodesuespada.Frenteaésta,apareceotrafiguradepié,ligeramenteinclinadahacialaprimera.vistiendotúnicaycapa.Tambiénenestecasofaltalapartesuperiordelpersonaje.
Bajounlistelseconservalapartesuperiordecincopalmetasdesietehojasqueconstituíanunfrisoconelmismoesquemacompositivosimilarperonoigualaldelalastranúm.2.
Bibliografía:dupré/reViLLa 1991.
Nº10(fig. 14)Altura:14,4cm.Ancho:17,7cm.Grosor:2,6/3,7cm.Pasta:fragmentocerámicodecolornaranjaclaro,fracturaregularypastamuy
depurada,aunqueocasionalmenteseobservaalgunainclusiónmásgrosera.Presen-taunacocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesge-neralmentedetamañofinoamuyfinopero,talcomsehadicho,tambiénseobser-vanalgunosfragmentosderocasgraníticasdemayortamaño(0,5-1mm).Ademásdeestosfragmentos,eldesgrasanteestáformadoporpartículasdemicay,enmenorproporción,cuarzo,feldespatos,partículasferruginosasycalcáreas.Adiferenciadelosotrosfragmentos,suarcillanopresentauncontenidocalcáreosignificativo.
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:mitadizquierdadelaescenacentraldeunalastra.Seidentificael
cuerpo,sinlacabeza,deunafigurafemeninamirandohacialaderecha.Delantedeésta,aparecelamitadinferiorderechadeunafiguramasculina,ligeramenteinclina-da,cubiertaconunatúnicayunacapa.
Muyerosionado,seapreciaeliniciodellistelquesepararíadichaescenadelfrisoinferior.Bibliografía:dupré/reViLLa 1991.
Nº11(fig. 15)Altura:10cm.Ancho:11,6cm.Grosor:2,2/2,9cm.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
652
Pasta:fragmentocerámicodecolornaranjaclaro,fracturaregularypastamuydepurada,aunqueocasionalmenteseobservaalgunainclusiónmásgrosera.Presentaunacocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesgene-ralmentedetamañofinoamuyfinopero,talcomosehadicho,tambiénseobservanalgunosfragmentosderocasgraníticasdemayortamaño(0,5-1mm).Ademásdeestos fragmentos,eldesgrasanteestá formadoporpartículasdemicay,enmenorproporción,cuarzo,feldespatos,partículasferruginosasycalcáreas.Adiferenciadelosotrosfragmentos,suarcillanopresentauncontenidocalcáreosignificativo.
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:pequeño fragmentode laparte inferior centraldeuna lastra. Se
reconoceunpié,partedevestimentaylapatadelanteradeuntaburete.Todoellosobreunlistelqueseparadichaescenadelfrisoinferiordelaplaca.Dichofrisoestárepresentadopordospalmetasdesietehojas,separadasporunalanceta,siendoensuglobalidadidénticoaldelfragmentonº9.
Bibliografía:dupré/reViLLa 1991.
Tipo “Engalanamiento de un hermes”Nº12(fig. 16)Frag.a) Altura:10,5cm. Ancho:6,7cm. Grosor:entre1,2y1,5cm.Frag.b) Altura:10,5cm. Ancho:12,6cm. Grosor:entre1y1,8cm.Frag.c)Altura:9cm. Ancho:6cm. Grosor:entre1,1y1,9cm.Pasta: dura, de color marrón claro y cocción en atmósfera oxidante. Es muy
homogénea, yaquepresentaun aspecto en generalmuydepuradoque contrastaconabundantesfragmentosderocasvolcánicasdemedidamuygroseraafina.Estospresentandosaspectos: fragmentosderocavolcánicadecolormoradoogranate,muyporosas,yfragmentosderocavolcánicadetipoobsidiana,decoloroscuro,casinegro,yfracturaconcoidal.Tambiénseobservanpartículasmuyfinasdecomposi-cióncalcáreadiseminadasperlapieza,asícomoinclusionesocasionalesdematerialferruginosoyfragmentosgraníticos.
Procedencia:Tarragona,PlaçadelaFont,estratoPF2408,2409y2422.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT)Cronología:10-20dC.Descripción:conservadoendiversosfragmentos.Sedistinguenlapartesuperior
delapeañadelhermesylainferiordesucabezabarbada;partedelbrazoizquierdo
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
653
delsátiroyelextremodelasdosramasquellevalafigurafemeninasituadadetrásdelhermes.Enunsegundofragmento,parteinferiordelalastradondesevelaparteinferiordelapeañadelhermes,condosgradas;laparteinferiordelchitondelafi-gurafemeninasituadadetrás;ellistelinferior,yelzócalo,constituidoporpalmetasdesietehojasquenacendelaunióndedosespiralescontrapuestas.Deestaarrancanunascintasseparadasporlancetas.Porúltimo,partedelapiernaderechaflexionadaydelapiezadepieldelsátiro.
Bibliografía: López/piñoL 2008.
Tipo “Pórtico de palestra”Nº13(fig. 17)Altura:17cm.Ancho:28cm.Grosor:2,6/2,8cm.Pasta:fragmentocerámicodecolorgrisclaro(probablementedebidoaunexceso
decocción),fracturaregularypastamuydepurada.Apesardesucolor,presentaunacocciónmuyhomogénea,posiblementeenatmósferaoxidante,ypartículasdes-grasantesdetamañofinoamuyfinoprincipalmentecompuestasporcuarzo,frag-mentosderocagranítica,inclusionescalcáreasymuyocasionalmenteinclusionesdecolorrojizoqueparecencorresponderaóxidosferruginosos.Laarcillapresentaunaltocontenidocalcáreo.
Procedencia:Tarragona,PassatgeCobosD.CataII.Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:sigloIdC.Descripción:fragmentodelastraenlaqueapareceunacolumnaestriada,sobre
unabasaática,aladerechadelacualseconservalaextremidadsuperiorderecha–adornadaconunacinta–deunafigurahumanaqueaguantaunapalma.Alaizquier-dadelacolumnaunhermesitifálicobajounapeltacolgada.Enelextremosuperiorizquierdodelfragmento,restosdelcapiteldeunasegundacolumna,másbajaquelaanterior.Elextremoinferiordelaplacaeslisoynopresentaningúnfriso.
Bibliografía:dupré1982-1983;dupré/reViLLa1991.
Nº14(fig. 18)Altura:12,5cm.Ancho:7,6cm.Grosor:1,7/2,7cm.Pasta:fragmentocerámicodecolorbeige-naranjaclaro,fracturaregularypas-
tamuydepurada.Presentaunacocciónmuyhomogéneaenatmósferaoxidanteypartículasdesgrasantesdetamañofinoamuyfinoprincipalmentecompuestasporinclusionescalcáreas,ferruginosas,cuarzo,ypartículasdecolorrojizoquepodríancorresponderachamotaobienaóxidosferruginosos.Laarcillapresentaunaltocontenidocalcáreo.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
654
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:pequeñofragmentodelapartesuperiordeunalastra.Correspon-
dientealaescenacentralseconservapartedelentablamentodeunpórticodecuyoarquitrabecuelgaunmotivofragmentario(posiblementeunapelta); juntoaestemotivorestosdelcapiteldeunacolumna.Sobreeltejadodeledificioseapoyanse-micírculosdecuyopuntodeuniónnacenpalmetasdecincohojas.Lossemicírculosseapoyan,alternativamente,sobrelasfilasdeímbrices.Deestemotivoseconservaunaúnicapalmetayelarranquededossemicírculos.
Bibliografía:dupré/reViLLa1991.
Tipo indeterminadoNº15(fig. 19)Altura:9,5cm.Ancho:8cm.Grosor:1,8/3,1cm.Pasta:fragmentocerámicodecolorbeige-naranjaclaro,fracturaregularypasta
muy depurada. Presenta una cocción muy homogénea en atmósfera oxidante ypartículasdesgrasantesdetamañofinoamuyfinoprincipalmentecompuestasporinclusionescalcáreas,ferruginosas,cuarzo,ypartículasdecolorrojizoquepodríancorresponderachamotaobienaóxidosferruginosos.Laarcillapresentaunaltocontenidocalcáreo.
Procedencia:ElVilarenc(Calafell).Depósito:MuseuNacionalArqueològicdeTarragona(MNAT).Cronología:---Descripción:fragmentocorrespondientealapartesuperiordeunalastracoro-
nadaporunkymalésbico,pordebajodelcualsepuedeobservarunacabezahuma-nacorrespondienteaunadelasfigurasdelaescenacentral.
Bibliografía: dupré1982-1983;dupré/reViLLa1991.
Cuadro-resumendelaslastrastarraconenses:
Tipo Tarraco El Vilarenc Tomoví TotalDosjóvenesflanqueandouncandelabro 5/6 1 1 7/8Teseoreconocidoporsupadre 3 3Engalanamientodeunhermes 1 1Pórticodepalestra 1 1 2Tipoindeterminado 1 1Total 7/8 6 1 14/15
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
655
4.-ELARTESANADOCERÁMICOENELTERRITORIODETARRACO:APORTACIONESYLÍMITESDELADOCUMENTACIÓN
Todosloshallazgosconprocedenciaconocidaserelacionanconunainstalaciónartesanal.Estehecho,ademásdealgunasparticularidadesformalesydeiconografía,hallevadoasugerirlahipótesisdeunafabricaciónlocal,unahipótesisquehasidoverificada,enalgunoscasos,graciasalosanálisisefectuados.Laproducciónlocaldeestaslastrasydeotrostiposdeterracotasarquitectónicasseintegraenunatradiciónartesanaldegranimportancia,cadavezmejorconocida,quesedesarrollaenépocatardorepublicana,conespecialintensidadapartirdelasegundamitaddelsigloIaC.enadelante.Sugénesisyevolucióndebeentenderseenelcontextodeldesarro-lloeconómicodelazonalitoralypre-litoraldeCataluña,enparticular,laaparicióndeunaeconomíavitivinícolaqueexportabaunagranpartedesuproducciónamer-cadosultramarinosyprecisabadisponerdegrandescantidadesdecontenedoresdetransporte(Miró1988;reViLLa1995y2004;treMoLeda2000).Paralelamente,laextensióndeunaspautasdevidaplenamenteromanizadas,atodoslosnivelesyespecialmenteenelámbitourbano,generóunademandaintensadetodotipodeproductos:vajillasdemesaydecocina,materialdeconstrucción.
LageografíadelaproducciónartesanalenelsurdeCataluñaesrelativamentefácilderesumir(unprimercatálogoenMiró1988:14,51yss.;reViLLa 1994;reViLLa1995,núms.3a9;análisisgeneralenreViLLa2007a-b;además:Massó 1998y2001;Járrega,1995,1996,1998y2002;geBeLLí1996,1998y2007).Otracuestiónespoderdefinir,demodopreciso,lanaturalezadecadaunodelosalfaresconocidosporloquehacealaorganizacióndeltrabajoylaorientacióndelaactividad.Todosloslugaressesitúanenelárealitoraloencomunicaciónconellaylamayoríaseconcentranenlasproximidadesdelasdosprincipalesciudadesdelazona,TarracoyDertosa,otienenfácilaccesoaellas.
ElespacioruralmáscercanoaTarraco,elactualCampdeTarragona,vertebra-doporelríoFrancolí,concentraelmayornúmerodealfares:PlanesdelRoquísoMasd’AntoniCorts(Riudoms),MasdeGomandíoMasdeColl(Riudoms),ElsAntigons(Reus),LaCanaleta(Vila-seca),LaBuadaoL’EsplugaPobra(Reus),ElVilar(Reus),ElVila-sec(Alcover)oBarrancdeSales(LaSelvadelCamp).Ladefi-nicióndealgunosdeestoslugaresplanteaproblemasdebidoalasdeficienciasdeladocumentación.Así,algunosautoresconsideranunúnicocentroproductorlugaresdistintoscomoPlanesdelRoquísyMasdeGomandí(geBeLLí1998:223;geBeLLí 2007).Enotroscasos,laambigüedaddelasevidenciasdisponibleshadificultadolaidentificacióndelascategoríasdecerámicaquesehabríanfabricado.
Aesteconjunto,habríaqueañadiralgunoslugaresenlosquesehanlocalizadoinfraestructurasproductivas(hornos)uotrasevidenciasdeactividadartesanal,peroquenosiemprepuedenrelacionarseconunarepertoriocerámicodefinido:BarrancdelaPremsaCremada(Botarell)(BerMúdez/Massó1984-1985),Pòrpores(Reus),MueblesAtercoy laBruguera (ambos enVila-seca) (Járrega 1998:431; Járre-ga2002:433).También sehapropuesto laposible existenciadeunalfar en las
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
656
proximidadesdelavilladeMasd’enGrasdebidoalapresenciadealgunasmarcasanfóricasbienconocidasydeunampliorepertorioderecipientes(Járrega2003:130-131y145,fig.15,4y10;Járrega/sánchez2008:23).Encualquiercaso,laconcentracióndeestoslugareseneláreamáscercanaaTarracoevidencialaentidaddeestefenómenoproductivoysusrelacionesconlasnecesidadesgeneradasporlavidadelapoblaciónurbanayporelhábitatrural.UnasituaciónparticularsuponeeltallerdePlansd’enJori,enMontblanc,ungrancomplejoactivodurantetodoelsigloIdC.,dedicadoalaproduccióndetegulae,doliaycerámicacomún,quenohapodidoserexcavadoadecuadamente(adserias/Morer/rigo2000).
Haciaelnorte,sehanidentificadotresalfaresenunáreaquepodemosconsi-derardecarácterlitoralenunsentidoamplio(nortedelacomarcadelTarragonèsycomarcasdelBaixPenedèsyGarraf ):LaClota,enCreixell (ViLaseca/cariLLa1998);ElVilarenc,enCalafell;Tomoví,enAlbinyana.Esteconjuntosecompleta-ríaconunalfarconocidodesdehacetiempo,Darró,enVilanovailaGeltrú,quedebeconsiderarsecomopartedelterritoriodeTarraco(López MuLLor1986-1989;López MuLLor et al.1992).Enestemismosectordelterritorio,sehanlocalizadoigualmentealgunosalfaresconunaproducciónycronologíapeordefinidas.EselcasodeunhornoaisladoaparecidoenAlbornar,alnoroestedelVendrell,quequizápudohaberfabricadotegulae(Macias/reMoLà 1992).
LoscasosdeElVilarencyTomovísonespecialmenteinteresantes.ElVilarencesunasentamientoruralfundadoafinalesdeépocarepublicana,formadoporunconjuntodedependenciasqueseorganizabanentornoaunpatioporticado.Enlashabitacionessituadasalsuroeste,comunicadasdirectamenteconelpatio,sesitua-bandiversasinfraestructuras;concretamente,unaprensa,un lacus,dosdoliayunaconducciónparalíquidosqueconducíaigualmentealpatio.Lasdimensionesylaorganizacióndeestasinstalacioneshacenpensarqueeledificiosedestinaría,defor-maprioritaria,alaproducciónagrícolay,enconcreto,alaelaboracióndevino.Alamismafasedeocupación(quizáasumomentofinal,entreel20yel10aC.)hayqueatribuirlaactividaddeunalfarquefabricabadiversostiposdeánforas,cerámicascomunesymaterialesconstructivos(reViLLa2007a:93,figs.5-6;reViLLa2007b:202,figs.9-10; Martínez/reViLLa2008;paraeledificio,mástardetransformadoenvilla:reViLLa2006).EnelVilarenc,juntoalaslastras,sefabricaronvariostiposdeantefijas,comodemuestralaaparicióndevariosfragmentosdemoldes (fig. 20).
ElyacimientodeTomovínohasidoexcavado,perosehaprospectadodeformasistemática (reViLLa1994;reViLLa1995:núm.12;Martín/preVosti2003).Laprospecciónhapermitidoidentificarelprobableemplazamientodeunazonaresi-dencial,enloaltodeunapequeñaelevación,claramentesegregadodeloquepareceunsectorartesanalpróximoauntorrente.ElalfardeTomovífabricódiversostiposanfóricos,cerámicascomunes,doliaymaterialesconstructivos.Enconcreto,tegu-lae,ladrillosylastras.
ElestudiodelosalfaresdeláreadeTarracoesparticularmentedifícil.Lafaltadeunaexcavaciónadecuada,enlamayoríadeloscasos,impidereconstruirlaentidad
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
657
delaactividadylaestructuradelosprocesosdetrabajoparadefinir,enúltimains-tancia,losposiblestiposdeorganizaciónartesanalysuinserciónenlasestructuraseconómicasdelaregión.Así,hastaladécadade1990,noeraposibleirmásalládelocalizarelemplazamientodeunaactividadartesanalydeproponer,deformagenérica,suintegraciónenlaorganizaciónproductivadeunfunduscomofunciónsubordinada. Esta dependencia parece confirmada en talleres relativamente bienconocidos(ElVilarencoDarró,porejemplo;ytambiénElsAntigons).Peroexca-vacionesrecientestambiénhanmostradolaexistenciadegrandescomplejosartesa-nalesquedebieronorganizarsesiguiendoestrategiasquesuponíanciertaautonomíarespectoalaagricultura.EselcasodePlanesdelRoquís(ViLaseca/adiego 2000y2002;geBeLLí 2007).
Lamayoríadelugaresfabricaronvariostiposdeánforas(enalgunoscasos,deformasimultánea;enotros,quizásucesiva),perosiempreencombinaciónconunaampliacategoríadeinstrumenta:cerámicascomunes,dolia, terra sigillataymate-rialesdeconstrucción (tegulae, imbrices yantefijas).Estacombinaciónes lanor-maenlostallerescatalanesyesmuyfrecuenteentalleresdelsurdeHispania,lasGaliaseItalia(Miró1988;reViLLa1995;lostalleres,yamencionados,deSaint-Just-d’ArdècheySaint-Lamberttambiénfabricabanánforasycerámicascomunes:LauBenheiMer/odiot/LecLère1989;Béraud/géBara/duMont1996:65).Lafa-bricacióndeesterepertorioplanteadiversasposibilidades.Laprimeraesladeunaproducciónsimultáneadevariascategorías,complementandounciclodeactividaddedicadoprioritariamentealaproducciónderecipientesanfóricosy,engeneral,aabastecerlasnecesidadesdeunapropiedadrural.Deestaforma,unalfarintegradoenunfundusconseguiría,almismotiempo,mantenerlaactividadprincipalyobte-nerunbeneficiosuplementario(reViLLa1995:72yss.).Unasegundaposibilidades ladeuncentroproductorautónomoque,demodonecesario,debefabricaragranescalayelaborarunrepertorioamplio;enesterepertorio,losrecipientesparausosdomésticosocuparíanunaparteimportante.EsteseríaelcasodePlanesdelRoquís,donde,además,tambiénsefabricóterra sigillata.Laincorporacióndeva-jillasdemesaalrepertoriodeestetallerparecehaberseproducidoenelcontextodeunareorientaciónproductivaquesupondríaelfindelafabricacióndeánforasenunmomentoavanzadodelsigloIdC.(ViLaseca/adiego2002:219yss.).EstasituacióntambiénseproduceenotroslugaresdeCataluña.EnelcasoconcretodePlanesdelRoquís,elcambioenelrepertoriofabricadopudodebersealaevolucióndelaviticulturadelazona,perotambiénalacrecientedemandadeciertosreci-pientesomaterialesgeneradaporlasnecesidadesdelapoblaciónylosprogramasconstructivos,públicosyprivados,deTarraco.
Unproblema,porahorairresoluble,essiuncambiodeestanaturalezasupusotambién una modificación de los repertorios, por ejemplo en el sentido de unaconcentración-estandarizacióndelostiposcerámicosfabricados(ejemplos: reViLLa 1995:74;treMoLeda2000).Encualquiercaso,lafabricacióndeciertascategoríasdecerámicasparecesuponerlacreacióndehornosespecíficos(ElsAntigons,Planes
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
658
del Roquís, ElVilar). Los lugares que fabricaron otro tipo de productos, comoPlans d’en Jori, también incluyeron cerámicas comunes, aunque quizá a menorescala(adserias/Morer/rigo2000:201);enestetaller,tambiénseindicalapre-senciadeunapequeñaestructuradecombustiónquesedestinaríaalacoccióndeestacategoríaderecipientes.Lascronologíasdeproducciónseconcentranenépocaaugustea,pero,porlomenosenuncaso,lesPlanesdelRoquís,podríanalcanzarhastamediadoelsigloIIdC.
Lamultiplicidadysimultaneidaddeproduccionesmuestralaexistenciadeunfenómenoartesanalcomplejoydinámicoquedealgunaformadiluye los límitesentre ciudad y territorio; entre economía urbana y medio rural. Este fenómenosatisface una demanda amplia, regular y variada mediante estrategias y procesosproductivosquehacendeladiversificaciónunodesuselementoscentrales.Todoslosalfaresprocedendemodosimilar,perotambiénexistendiferenciassignificativas.
5.-PRODUCCIÓNARTESANALYDEMANDA:ALGUNASCUESTIONES
Lainterpretacióndeestoshallazgosesdifícil.Aparentemente,lahomogeneidaddelascaracterísticastécnicasydelaiconografíadeestaslastras,asícomolospara-lelosconlaproducciónartísticacentro-itálica,facilitaríansuestudioyladefinicióndesucontextocultural.Sinembargo,nohayqueolvidarquesetratadeunconjun-tomuyreducidodefragmentosydetemas,queprocededeunospocosyacimientosmuypróximosentresíyquelacronologíadesufabricaciónyusoparecesermuylimitada.Enalgunoscasos,además,estacronologíapresentaproblemas.LaslastrasdeElVilarenc,porejemplo,sólopuedensituarse,deformagenérica,enépocadeAugusto(lapiezadeTomovíyalgunodeloshallazgosantiguosdeTarragonanitansiquierapermitenesaposibilidad).Hastaelmomento,enElVilarencnosehanlo-calizadovertederosdematerialescerámicosprocedentesdelalfary,porconsiguien-te,nosepuedeprecisarexactamenteelinicioyfindelaactividadartesanal;sólosehapodidodefinirunperiodomínimodefuncionamientoquecabríasituarenlasdosúltimasdécadasdelsigloIaC.graciasalarecuperacióndeelementosdetraba-jo(moldes)ydefectosdecocciónocerámicaderechazoenestratosconstructivosconesadatación(Martínez/reViLLa2008).Tampocosepuedeestablecerenquemomentoconcretodelavidaactivadellugarseinicialafabricacióndeestaslastras(odeotrosmaterialesdedecoración,comolasantefijas),hastacuandoseprolongayqueimportanciatendríafrenteaotroselementosdelrepertoriocerámicodeestetaller.LaslastrasdelaplaçadelaFontserelacionanconunalfarquesehasituadocronológicamenteentreelsegundodeceniodelsigloIdC.ymediadosdelmismo,dedicadoprincipalmentealaelaboracióndecerámicacomún.
Hay que recordar, igualmente, que las circunstancias de los hallazgos (todosprocedendetalleres)impidenprecisarenquecontextoarquitectónicoseutilizaronestaslastrasy,muchomenos,cualdebíasersudisposiciónenlaornamentacióndeun espacio concreto.Enotraspalabras, no sepueden reconstruir posibles ciclosiconográficosyrelacionarlosconlafunciónconcretadeunedificioodealgunosde
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
659
susespacios.Enestascondiciones,esdifícilvalorarlaimportanciadeestaslastrascomopartedeunfenómenodeproducciónycomounamanifestaciónornamentalasociadaaunasformasdevida.Encualquiercaso,losdatosdisponiblespermitenhacerunaseriedeconsideracionesgenerales.
1.-Afaltadedatosseguros,pareceverosímilsuponerquetantolaslastrasim-portadascomolasdeproducciónlocalseutilizaronenladecoracióndeespaciosdomésticosprivados.Eldestinode todaestaproducciónparece ser laciudaddeTarraco.Contodo,eldesconocimientodelaarquitecturadelazona,urbanayrural,públicayprivada,obligaalaprudenciaynopuedeexcluirsequehallazgosfuturosmodifiquenestahipótesis.Enparticular,enrelaciónconelusodeestoselementosdecorativosenuncontextofunerariooreligioso.
2.-Aunqueesdifícilprecisarlaimportanciadeestasterracotasentérminosab-solutos,dalaimpresióndequesuusofuemuylimitadoysetratódeunfenómenomarginalenelcontextodelaproducciónartesanaldelaCataluñaromana.Lafa-bricación,porotrolado,nodebiósermuycompleja.EnelcasodelostalleresdelaGaliaNarbonensesehasugeridolapresenciadeartesanositálicos.EstaposibilidadnopuedeexcluirseenelcasodelosalfaresdelterritoriodeTarraco,perotampocoparece imprescindible.Lafabricacióndeestaspiezaspodíarealizarseconmoldestomadosdeunoriginalitálico.Dehecho,estaimportaciónestáconstatada,porlomenos,enuncaso.
3.-LasescenasempleadascorrespondenaunlenguajeformalyunaiconografíaelaboradasenelambienteculturaldelaRomaaugustea,enrelacióndirectaconelprogramaderenovaciónmoraldelprincipadodeAugusto.Losmodeloselaboradosenestecontextosedifundieronrápidamenteporelimperioynoesdifícilexplicarsu presencia en una capital provincial: la residencia temporal del princeps en laciudadylavinculaciónestrecha,apartirdeesemomento,conlacasaimperialpu-dieronfacilitarlageneralizacióndeciertostemas(López/piñoL2008:78-79).Dehecho,algunosdeellos(“jóvenesflanqueandouncandelabro”,“herma”)respondenaunaestéticadeinspiraciónarcaicayclásicapresenteenlaarquitecturapromovidaporAugustoenlacapital.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
660
BIBLIOGRAFIA
adserias, M.; Morer, J.; rigo,A.2000,“Lavil·ladelsPlansd’enJori(Montblanc,ConcadeBar-berà)”,RuízdeArbulo,J.(ed.),Tàrraco99,199-206.
Beraud, i.; geBara, c.; duMont, a. 1996, «Fréjus.Plaquesdécorativesenterrecuitegallo-romai-nes”,Archéologia328,60-65.
BerMúdez, a.; Massó, M. J.1984-1985[1988],“Elhornocerámicodel“barrancdelapremsacrema-da”(Botarell,Tarragona)”,Boletín Arqueológico,épocaV,6/7,Tarragona,63-106.
BorBein, a. h. 1968,Campanareliefs. Typologische und stilkritische Untersuchungen,RMSupl. 14,Heidelberg.
carru, d.; gonzaLès, M.; gurBieL, g. 1997,Mazan. Le Jonquier-Pléin Panier. Atelier de potier gallo-romain: rapport de sondage d’evaluation archéologique, Aix-en-provence.
deL arco, a. 1894, Catálogo del Museo Arqueológico de Tarragona,Tarragona.dupré, X. 1982, “Terracotasarquitectónicas”,Almagro-Gorbea(ed.),El santuario de Juno en Gabii.
Excavaciones 1956-1969,BibliotecaItalica,17,Roma,131-196.dupré, X. 1982-1983,“Tresfragmentsdelastra“Campana”aTarragona”,Butlletí Arqueològic,època
V,4/5,141-153.dupré, X.; reViLLa,V.1991,“LastrasCampanaenTarraco(HispaniaCiterior)ysuterritorio”,MDAI
(M) 32,117-140.geBeLLí, p. 1996,“Unnoucentreproductord’àmforesalCampdeTarragona.ElforndelaCanaletai
elsegellPhilodamus(Vila-seca,Tarragonès)”,Butlletí Arqueològic,èpocaV,18,69-96.geBeLLí,P.1998,LesexportacionsamfòriquesdelCampdeTarragonaalsud-estdeFrança”,XI Col.
loqui Internacional d’Arqueologia, Comerç i vies de comunicació (1000 aC-700 dC), Puigcerdà, 31 octubre-1 novembre 1997,Puigcerdà,223-230.
geBeLLí,P.2007,El Roquís (Reus, Baix Camp). Una bòbila romana a l’ager de Tàrraco. Poblament rural, producció ceràmica i comerç a les nostres contrades, en època romana,Reus.
guitart, J.; paLet, J. Mª; preVosti, M. 2003,“LaCossetàniaorientalde l’època ibèricaa l’antiguitattardana:ocupacióiestructuraciódelterritori”,Guitart,J.,Palet,J.Mª.,Prevosti,M(eds.),Territoris antics a la Mediterrània i a la Cossetània oriental, Actes del Simposi Internacional d’Arqueologia del Baix Penedès (El Vendrell, 8-10 de novembre de 2001),Barcelona,129-157.
Járrega, r. 1995,“LesàmforesromanesdelCampdeTarragonailaproducciódevitarraconense”,Revista d’Arqueologia de Ponent 5,Lleida,430-437.
Járrega,R.1996,“PoblamientoruralyproducciónanfóricaenelterritoriodeTarraco(HispaniaCite-rior)”,JRA9,471-483.
Járrega, R. 1998, “La producció amforal romana del Camp de Tarragona. Estat de la qüestió”, 2n Col·loqui d’Arqueologia Romana, El vi a l’antiguitat, Economia, producció i comerç al Mediterrani occi-dental (Badalona, 6-9 maig 1998),Badalona,430-437.
Járrega,R.2002,“NuevosdatossobrelaproducciónanfóricayelvinodeTarraco”,Rivet,L,Sciallano,M.(eds.),Vivre, produire et échanger: reflets méditerranéens. Mélanges offerts à Bernard Liou,Montag-nac,429-444.
Járrega,R.,2003“Lesceràmiquesromanesdelavil·ladeMasd’enGras(Vila-seca,Tarragonès)”,Butlletí Arqueològic èpocaV,25,107-170.
Járrega,R.;sánchez, e.,2008,La vil.la romana de Mas d’en Gras,Tarragona.LauBenheiMer, f. 1989,“Lesamphoresgauloisessousl’Empire:recherchesnouvellessurleerproduction
etleurchronologie”,Colloque Amphores romaines et histoire economique, dix ans de recherches (Siena, 1986),Collectiondel’ÉcoleFrançaisedeRome-114,Roma,105-138.
LauBenheiMer,F.1997,“LesplaquesCampanagauloises”,A.Muller(ed.),Le moulage en terre cuite dans l’antiquité. Création et production Dérivée, Fabrication et Diffusion, Actes du XVIIIe Colloque du Centre de Recherches Archéologiques – Lille III (7-8 déc. 1995),Lille,397-415.
LauBenheiMer,F.;odiot, u.; LecLere, h. 1989,“SousAuguste,unatelierdepotiersitalianisantàSaintJust(Ardèche)”,Mélanges Pierre Lévèque,Paris,vol.II,295-329.
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
661
López, J.; piñoL, L. 2008, Terracotes arquitectòniques romanes. Les troballes de la Plaça de la Font,Tarragona.López MuLLor, a. 1986-89,“LostalleresanfóricosdeDarró(VilanovailaGeltrú,Barcelona).Noti-
ciadesuhallazgo”,Empúries,48-50,Barcelona,vol.II,64-71.López MuLLor, a.; fierro, X.; caiXaL, a.; casteLLano, a.1992,La primera Vilanova. L’establiment
ibèric i la vil·la romana d’Arró, Darró o Adarró de Vilanova i la Geltrú. Síntesi de les darreres recerques arqueològiques i històriques,SantSadurníd’Anoia.
Macias, J. a., reMoLa, J. a. 1992,“Anàlisidel’hàbitatíbero-romanaalazonadel’Albornar(SantaOliva,BaixPenedès)”,Miscel·lània Penedesenca17,137-162.
Martín Menéndez, a.; preVosti, M. 2003,“Eltallerd’àmforesdeTomovíilaproduccióamfòricaalaCossetàniaoriental,Guitart”,J.,Palet,J.Mª.,Prevosti,M(eds.),Territoris antics a la Medite-rrània i a la Cossetània oriental, Actes del Simposi Internacional d’Arqueologia del Baix Penedès (El Vendrell, 8-10 de novembre de 2001),Barcelona,231-237.
Martínez, V.; reViLLa, V. 2008,“ElVilarenc(Calafell).Quelquesobservationssurlaproductionam-phoriqued’unfundusduterritoiredeTarracoàlafindelapériodeaugustéenne”,SFECAG, Actes du Congrès de L’Escala-Empúries, 2008,295-304.
Massó, M. J. 1998,“Dadessobrelaproducciód’àmforesdeviromanesenelsectoroccidentaldelCampdeTarragona”,2nCol·loqui Internacional d’Arqueologia Romana, El vi a l’antiguitat,Econo-mia, producció i comerç al Mediterràni occidental (Badalona, 6-9 maig 1998),Badalona,283-288.
Massó,M.J.2001,“ElforndeceràmicadelaLlosaielseucontextarqueològicterritorial”,AA.VV.,La vil·la romana de la Llosa. 10 anys d’investigació arqueològica,Cambrils,83-88.
Miró,J.1988,La producción de ánforas romanas en Catalunya. Un estudio sobre el comercio del vino de la Tarraconense (siglos I aC.-I dC.),BARInternationalSeries488,Oxford.
Mouraret, J. 1998,“LeClos-de-SerreàCaumont-sur-Durance(Vaucluse).UnexempledemiseenœuvredeplaquesCampanadanslaGauledusud”,Bulletin Archéologique de Provence27,3-37.
Mouraret,J.2000,PlaquesCampanadeCaumont-sur-Durance.L’apportdesfouillesrécentes,Bu-lletin Archéologique de Provence29,47-58
paLet,J.Mª.2003,“L’organitzaciódelpaisatgeagrarialPenedèsilescenturiacionsdelterritorideTarraco:estudiarqueomorfològic”,Guitart,J.,Palet,J.Mª.,Prevosti,M.(eds.),Territoris antics a la Mediterrània i a la Cossetània oriental, Actes del Simposi Internacional d’Arqueologia del Baix Penedès (El Vendrell, 8-10 de novembre de 2001),Barcelona,211-229.
raMos, M. L. 1996,Las terracotas arquitectónicas en la Hispania romana: la Tarraconense,Monografíasdearquitecturaromana-2,Madrid.
reViLLa, V. 1994,“ElalfarromanodeTomoví.ProducciónanfóricayagriculturaeneláreadeTarra-co”,Butlletí Arqueològic,èpocaV,16,111-128.
reViLLa,V.1995,Producción cerámica, viticultura y propiedad rural en Hispania Tarraconensis (siglos I aC.-III dC.),Barcelona,1995.
reViLLa,V.2004,“ÁnforasyepigrafíaanfóricaenHispania Tarraconensis”,Remesal,J.(ed.),Epigrafía anfórica, Workshop de Barcelona, 9-10 de mayo de 2003,Barcelona,159-196.
reViLLa,V.2006,“L’ocupacióibèricairomanaalVilarenc(Calafell,BaixPenedès):resultatsdelesdarrerescampanyes”,Tribuna d’Arqueologia 2004-2005,Barcelona,157-178.
reViLLa,V.2007a,“Productioncéramique,systèmesagrairesetpeuplementdansleterritoiredeTa-rraco”, Pottery Workshops and Agricultural Productions, Studies on the Rural World in the Roman Period-2,Girona,83-113.
reViLLa,V.2007b,“LaproducciónanfóricaenelsectormeridionaldeCataluña:prácticasartesanales,viticulturay representacionesculturales”,La producció i el comerç de les àmfores de la provincia Hispania Tarraconensis. Homenatge a Ricard Pascual Guasch (Barcelona, 17-18 novembre 2005),Barcelona,189-226.
rodà, i. 1989,Catàleg de l’epigrafia i l’escultura clàssiques del Museu Episcopal de Vic,Vic.rohden, h. Von; WinnefeLd, h. 1911,Die antiken Terrakotten IV 1-2. architektonische römische
Tonreliefs der Kaiserzeit,Berlin-Stuttgart.saBaté, g.1987,“AlgunestroballesarqueològiquesalsvoltantsdelaviladelVendrell”,Miscel·lània
Penedesenca10,25-30.
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
662
strazzuLLa, M. J. 1981,“LeproduzionidalIValIa.C.”,A.Giardina,A.Schiavone(eds.),Società ro-mana e produzione schiavistica. II. Merci, mercati e scambi nel Mediterraneo,Roma-Bari,186-207.
strazzuLLa,M.J.1990,Il principato di Apollo. Mito e propaganda nelle lastre Campana del tempio di Apollo Palatino,StudiaArchaeologica-57,Roma.
strazzuLLa,M.J.1991,“Iconografiaepropagandaimperiale inetàaugustea: le lastreCampana”,Herring,E.;Withehouse,R.;Wilkins,J.B.(Eds.),Papers of the Fourth Conference of Italian Ar-chaeology, 1, The Archaeology of Power,I,441-452.
tortoreLLa, s.1981a,“LelastreCampana.Problemidiproduzioneediiconografia”,L’art decoratif à Rome a la fin de la République et au début du Principat (Roma, 1979),Collectionde l’ÉcoleFrançaisedeRome-55,Roma,61-99.
tortoreLLa,S.1981b,“LelastreCampana”,A.Giardina,A.Schiavone(eds.),Società romana e pro-duzione schiavistica. II. Merci, mercati e scambi nel Mediterraneo,Roma-Bari,219-235.
tortoreLLa, J. 2000, Industria y artesanado cerámico en época romana en el nordeste de Catalunya (Época augustea y altoimperial),BARinternacionalSeries835,Oxford.
VassiLogaMVrou, a. 1999,“UnatelierdeplaquesCampanaDanslePéloponnèse”,Instrumentum. Bulletin du Groupe de travail européen sur l’artisanat et les productions manufacturés dans l’Antiquité9.
Ventura, a. 2008,“UnalastraCampanaenCórdoba:AsiniusPollio,elauguraculumyladeductiodelaColonia Patricia”,García-Bellido,M.P.etal.(ed),Tiempos de tránsito: del Imperium de César a la Auctoritas de Augusto (Zaragoza, 2007),AnejosdeAespAXLVII,Madrid,85-106.
ViLaseca, a.; cariLLa, a.1998,“L’assentamentromàdelaClota,Creixell,Tarragonès.ElpoblamentruralalnordestdelTarragonèsencontextdecanvid’era”,Citerior. Revista d’arqueologia i ciències de l’antiguitat, vol.2, Tarragona,189-201.
ViLaseca, a.; adiego, p.2000,“ElcentredeproduccióceràmicadelesPlanesdelRoquís,Reus(BaixCamp)”,RuízdeArbulo,J.(ed.),Tàrraco 99,275-284.
ViLaseca, a.; adiego,P.2002,“ElcentredeproduccióceràmicdelesPlanesdelRoquís(Reus,BaixCamp)”,Tribuna d’Arqueologia 1998-1999,Barcelona,259-276.
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
663
Figura 1. Situación de Tárraco en el contexto del Mediterráneo occidental.
Figura 2. Modelo de la escena “Dos mujeres flanqueando un candelabro” (Rohden/Winnefeld 1911).
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
664
Figura 3. Modelo de la escena “Teseo reconocido por su padre” (Rohden/Winnefeld 1911).
Figura 4. Modelo de la escena “Engalanamiento de un hermes” (Rohden/Winnefeld 1911).
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
665
Figura 5. Modelo de la escena “Pórtico de palestra” (Rohden/Winnefeld 1911).
Figura 6. Lastras núm. 1 y 2 (López/Piñol 2008).
LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
666
Figura 7. Lastra núm. 3 (López/Piñol 2008).
Figura 8. Lastra núm. 4 (López/Piñol 2008)
Figura 9. Lastra núm. 5 (López/Piñol 2008) Figura 10. Lastra núm. 6 (G. Jové/MNAT)
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
667LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Figura 11. Lastra núm. 7 (Gemma Sabaté).
Figura 12. Lastra núm. 8 (G. Jové/MNAT).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
668
Figura 13. Lastra núm. 9 (G. Jové/MNAT).
Figura 14. Lastra núm. 10 (G. Jové/MNAT).
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Figura 15. Lastra núm. 11 (G. Jové/MNAT).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
669LAPRODUCCIÓNTARRACONENSEDELASTRASCAMPANA
Figura 16. Lastra núm. 12 (López/Piñol 2008).
Figura 17. Lastra núm. 13 (MNAT). Figura 18. Lastra núm. 14 (G. Jové/MNAT).
Figura 19. Lastra núm. 15 (G. Jové/MNAT).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).
670
Figura 20. Molde para la fabricación de antefijas procedente de la villa de El Vilarenc (Víctor Revilla).
JORDILÓPEZ-LLUÍSPIÑOL-VÍCTORREVILLA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 637-670).