Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni...

117

Transcript of Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni...

Page 1: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.
Page 2: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Ministro de Educación Jaime Saavedra Chanduvi

Viceministro de Gestión Pedagógica Flavio Felipe Figallo Rivadeneyra

Viceministro de Gestión InstitucionalJuan Pablo Silva Macher

Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera

Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández

YARATO 1° - YOTAKOTIRORI MONKARARI Matemática 1° - Ashaninka Producción del textoRobert pérez Torres, sergio Rivas Huancho, Eberling Inca Tomas

Asesoría y revisión técnica - DIGEIBIRLeo Laman Almonacid LeyaElfren Gilberto Ramos Espíritu

Revisión pedagógica. Equipo macroregional de producción de materiales EIB Ashaninka:Vilma Doris Camones Morales, Obet Francisco Poves, Osuel Ivan Davila Ruíz.

Diseño y diagramaciónJulio García AcuñaOmar Paz Martínez

IlustraciónPedro Gómez Diquez

SEGUNDA EDICIÓN 2014Equipo de revisión y reajusteLeo Laman Almonacid LeyaMartha Rosa Villavicencio UbillusAna María Narváez Mueras

Cuidado de esta ediciónRosa María Mujica Barreda

Tiraje: 5 000 ejemplares

©Ministerio de Educación

Lima, Perú.

www.minedu.gob.pe

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este cuaderno por cualquier medio,total o parcialmente, sin permiso de los editores.

Impreso en el Perú

Ministerio de Educación

Page 3: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Nobajiro:

Nosarentsite:

Nobera noñanati:

I.E.B. N°:

Nonampi:

Tsame ayojeite maroni,tekatsi impoitatsineri

Page 4: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.
Page 5: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Sankenarontsipanaroka aretakamiri ¡pashi onati!, iro amitakotemine

piyotantyari piñanate, pisankenate aisati2 piñabentakoyetero

pantayetiri kitaiteripeki yotantsipankoki. Asankenatantyarori

sankenarentsipanaroka osheki akarabentakero. Timatsi3 antaberentsi

pantayeteri apaniro aisati pinkarateri pitsipamintsare impoiji

antaberentsipe pinkoakoteriri obametaimiri jeri piri, picharine, pisaro,

pishaninkape iramitakotantyamiri. ¡Eiro piyotashita apaniro!

Antaberentsipe sankenatakoyetainchari ari amitakotakemi

piyotakotajero iyoyetiri pishaninka, ameyetari pinampi impoiji

piñabetajero kametsa piñane, iro amitakotemine aisati piyotantajeari

pamabentakotyaro pipatsite impoiji maroni timayetatsiri pinampiki,

kemperi piratsipe, shimape, inchatoshipe pisabikantajeari kametsa

pibankoki, pinampiki aisati yotantsipankoki.

Sankenarentsipanarokika timatsi ñatsarontsipe pantayeteri aisati ari

pimpotsoyetake, ari pipampoyabetake impoiji ari pintyarori piyote

pisankenate ñantsipe amitakotemine piñanate aisati pisankenate

kametsa.

Eiro pichereabetirotsi, iro tsipatyamine kitaiteripeki. Ari piyotantakearo

osheki.

¡Nobetsajeitanajimi, eiro piperataro yotantsi!

Page 6: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Maroni amitakojeiti apankitantari shinkiYotantsi

1 Ampankite shinki 10

2 Noshaninkasanori 13

3 Okantakota amitakotabakajeitya 16

4 Eiro opiashiyetantatsi pankirentsipe 19

¿Paita niyotakeri? 22

Obetsikayeta ampitayetiriYotantsi

5 ¿Paita abetsikantayetarori ampitarentsipe? 24

6 Oimoshirenkirori nampitsi 27

7 Yantayetiri shirampari aisati tsinane 31

8 Ankempoyero inchatomashipe 34

¿Paita noyotakeri? 36

Kaniri iroperori obanarontsiYotantsi

9 Ayotaje ampankite kaniri 38

10 Okantari apankibeitani 41

11 Naro ashaninka irokantacha timatsi pashini atiripe 44

12 Noyotakojeiteri piratsipe jeri tsimeripe 47

¿Paita noyotakeri? 50

Tsame amakobentyari shimaYotantsi

13 Osheki nonebetaro nonkate nijaki52

14 Kantashiyetatchari shima55

15 Noyotakotero abisayetatsiri nonampiki58

¿Paita noyotakeri?61

Sankenatakotachari1

Apa

tota

ntat

siri

2 A

pato

tant

atsir

i3

Apa

tota

ntat

siri

4 A

pato

tant

atsir

i

Page 7: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Aipatsite aritake isaikayeti akobintsatantyariYotantsi

16 Poshiniri abayetari ari impake ishintsire 63

17 Okametsati apabaka kobintsatantsi 66

18 Ashaninka antyari yobametanti ankobintsateri 69

¿Paita noyotakeri? 72

Maroni apatyabakaiya kametsaYotantsi

19 Asaikantyari kametsa 74

20 Tsame apatyabakajeitya 77

21 Tikakobentajeitiriri jananekipe 80

22 Ankenkishirempa ibametanakeri charine 83

¿Paita noyotakeri? 86

Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamikiYotantsi

23 Okantakota yañantari atiri, piratsi jeri tsitsiripe 88

24 Noyotakotero nampitsi nosaikantari 91

25 Iñatsata ashaninka inampipeki 94

26 Ajokayetanake aatikantsipe ara anampiki 97

¿Paita noyotakeri? 100

Obetsikayetajea obashirentsipeYotantsi

27 Ayotero obashirontsipe 102

28 Yamitakotabakajeita añinkaripe 105

29 Ayotakotero okanta obirentsi 108

30 Amabentyaro obariperotakairi antayetachari 111

¿Paita noyotakeri? 114

5 A

pato

tant

atsir

i6

Apa

tota

ntat

siri

7 A

pato

tant

atsir

i8

Apa

tota

ntat

siri

Page 8: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.
Page 9: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Maroni amitakojeiti apankitantari shinki

Pinkenkitsajeite:

Maroni amitakojeiti apankitantari shinki

Page 10: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

10

Pinkenkitsajeite:

Piñabentakotero jaoka onkantyari shinki ipankiyetiri impoiji

pishiyakantero.

Page 11: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

11

Pisokijajeite piñatsatempa saiteriki.

Pamene shiyakantsi pikoakeri.

Pinkantero jaoka okantakotakari.

Pishaninka iriyotero paita okantakotiri.

Picharinkero “X” shiyakantsiki:

Kenashiri

Potsonari

Kiteriri, okantakota anakaro

Kamarari kareni

Kamarari kisori

shinkipe kiteriri.

shinkipe kityonkari.

shinkipe kamarari.

Pamenero jaoka pikantakerori pantakeri.

Pintsapatero jaoka pikantakerori papatoyetakeri.

Okantakota Opotsota Omonkarata

Page 12: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

12

Iro papatotantakarori:

Iro papatotantakarori:

Okantakota Opotsota Omonkarata

Okantakota Opotsota Omonkarata

a) Pamenero antyaro aisati kametsari shinki impoiji pashitakotero.

b) Pamenero oitsoki shinki kari kametsatatsiri impoiji pashitakotero.

Pamenero antyaro aisati kametsari shinki impoiji pashitakotero.

Page 13: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

13

Pinkenkitsajeite:

¿Yamitakojeitabaka ashaninka

impankitantyari shinki?

apankitantyari shinki?

pearentsi?

Ara shiyakantsiki:

¿Iro shekisanotatsiri tsinane?

¿Timatsi jananekipe?¿jaoka ikaratiri?

Pimpotsotero kankipankaro ikarati shirampari

jero tsinane timatsiri shiyakantsiki:

Pisankenatero "osheki" terika "kapichaji":

Timatsi shirampari tsinane.

Page 14: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

14

Pampatojeitya okoakotakempiri.

Pinchotankajeite apatorentsi timatsiri jananeki.

Pampatojeitya maroni…

Timatsiri iriri jero

iriniro ashaninka.

Timatsiri apite

iritsiro/ojariri.

Sabikatsiri icharinepe

otsipaki nampitsi.

Timatsiri iriniro terika iriri ashaninka.

Timatsiri irirenti, iritsiro antyari - shirampari.

Timatsiri irento, ojariri antyaro – tsinane.

Tsipatariri isabikimotiri icharine.

¡Inashijeita ashaninka ikarajeitari, isabikajeita irotake omaperoti

maroni ashaninkasanori arori!

Pampatojeitya okoakotakempiri.

Pinchotankajeite apatorentsi timatsiri jananeki.

Pampatojeitya maroni…

Timatsiri iriri jero

iriniro ashaninka.

Timatsiri apite

iritsiro/ojariri.

Sabikatsiri icharinepe

otsipaki nampitsi.

Timatsiri iriniro terika iriri ashaninka.

Timatsiri irirenti, iritsiro antyari - shirampari.

Timatsiri irento, ojariri antyaro – tsinane.

Tsipatariri isabikimotiri icharine.

Page 15: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

15

Pintetero otsipaki borisa kisari maroni borisape piteyetakeri tioishiki,

tsibankiroki.

Piñatsatya:

Aparopeni iraye aparo borisa, irokantacha, eiro iramenirotsi.

Aririka omonkaratake otetya oitsoki borisaki, pinkante, omonkaratake.

Terika omonkaratya otetya oitsoki borisaki, pikante anakotake.

Poipiyajero borisaki kisari, borisape payetakeri.

Picharinkero “X” apatorentsi timatsiri osheki.

shiyakantsikika:

Page 16: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

16

Pinkenkitsajeite:

tsakamentotsi?

Page 17: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

17

Aparoni

Otsi tsinane

timatsi obantsiki

Apite

Koni shirampari

ipankiti shinki

Page 18: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

18

kempetacha imitaje, inchotanke.

4

4

5

¡Pimitaje!eiro iñatsatajatsi.

onkempetyaro sankenataincharika:

¡Pimitaje!

321

Page 19: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

19

Namenake, namenake timatsiri osabiki impoiji ojinokireki ojempeki inchato.

¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka.

Timatsiri osabiki ojempeji

inchato jero pashini

ojenokiti mesaki.

Timatsiri osabiki

ojempeji inchato. ojempeji inchato irointi

mesa jero inchatoponkiti.

¡Kantiri!

mesaki.

Tsame ayotero jaoka otimayetakeri shiyakantaintsiri.

Page 20: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

20

Shinki timatsiri

kantiriki.

Borisa saikatsiri

inchatoponkiti.

Shitashintsi saikatsiri

mesa.

inchato.

Kantiri saikatsiri

inchaponkiti.

jibatakantempiri.

Shempiri yamashitake iñatsatantakari.

¿Ari pimatakeri pijikoteri Shempiri?

jaoka ikantakari shiyakantsiki, piyotantyari kametsatakerika

pakakeri.

Anampi otianki pajirikempa pishempasanori.

Page 21: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

21

piyotantyari kametsatake pakakeri.

Poinijayeri pishaninka iriyotantyarori jaoka pikantakerori pantabere.

timatsi pankirentsi shinki.

timatsi pankirentsi shinki.

timatsi pankoshintsi.

Timatsi perota

timatsi tyopiki.

timatsi nikamentotsi.

Page 22: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

22

Iro papatotantakarori:

Okantakota Opotsota Omonkarata

Pinkenkitsajeite:

¿Pikoakero pantabetero piribirote piyotantyari? ¿Paitakea?

koni aparoni otsi apite maba

Page 23: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Pinkenkitsajeite:

Obetsikayetaampitayetiri

Obetsikayetaampitayetiri

Page 24: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

24

Namenake, namenake kantiri tsonkacha shitashintsi

kantiri betsikachari tsinane jero tapetsa.

Poinijayeteri pantabere pishaninka iramenantyarori.

¿Tsinane oyotiro

omonkaratiro ampitayetiro

tapetsa?

tapetsa taporeatsiri

obetsikantyari kantirijaniki?

___________________

Ampitatake Kotibe 3 kantiri.

Ampitatake Apeya 1 kantiri.

Ampitatake choaro 2 kantiri.

Ampitatake Shobeña 4 kantiri.

Ampitatake Inkite 5 kantiri.

Page 25: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

25

b) Pisankenate monkaratsaparo obajiro tsinane ampitataintsiri

kantiri pimponemparo kapicha irosati osheki:

Kotibe Choaro

Shobeña Inkite

Inkite Kamabe

Choaro Shobeña

Kotibe Inkite

Apeya Kamabe

a) Pimpotsote pikoakeri aparo obajiro tsinane anakotatsi

ampitatake kantiri, sankenatachari nareachari tsaripetaki:

Pamenakotero okantakotiri abisakeri paperipana.

Pikoirika pisankenate aisati pishiyakante.

¿Piyojeitake? ¿Kametsa pikantajeitake?

kapicha

osheki

Bajirontsi Ñakarontsi

ashi kantiri.

Page 26: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

26

ampitatake… Tekeratsita

ampitate…

omonkaratantyari

5 kantiri

Inkite 5

Shobeña 5

Kotibe 5

Apeya 5

jaoka onkarate kantiri ampitate.

Pamake aparope oitsoki kempetachari tsibankiroki, tioshiki.

o Pisankenate ñakarontsi omponempa 1 irosati 5 tarijetapeki.

o Pinkonoyero pitarijetate.

o Pajirikero, eiro pamenirotsi osankenatakeri.

o Paye aparo tarijeta jeñokijiri timayetatsiri.

o Anakotatsi yora yajirikake tarijeta sankenatatsiri

ñakarontsi antyaro, irosati paye aparoni tsibankiroki.

o Piñakarontsitero jaoka okarati pakeri tsibankiroki.

o Anakotatsi yora yakeri osheki tsibankiroki.

Page 27: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

27

a) Tsame abetsikanontya añatsatantyari:

añatsatantyari.

Panteri piñatsatantyari:

tioshiki) yora apatorentsi

yantakero kametsa aisati shintsini.

Ontsonkantyari 5 piñatsatakeri:

atsineri oitsoki? ¿Paitakea?

¿Okametsati omonkaratempa

otsantsati tapetsa abetsikantyari

kantiri?

tetachari borisa terika kantiri.

Apatorentsi irashi Shopa

jero Shaki

Apatorentsi ashi Choaro

jeri Kepishiri

Page 28: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

28

omonkarata ojatantyari jenoki.

Obabionkasanotiri monkararojaniki jenokisano.

a) Tsame añatsatya: "Orijaniki irosati antyaro".

ara borisa kisari.

o Aparope irayete 2 monkarapontso.

o Irobetsikero omponempa orijaniki irosati antyaro.

Anakotatsi yora timatsiri osheki tioshiki.

Page 29: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

29

b) Nancy jeri Leo ishiyakantake yantayetakeri, ¿Ari pimatakero

pisankenatero ñakarontsi?

Pinkenkishirempa ora amenatsiri obante ojikoti timatsiri osheki.

Pisankenatantyaro orikapi "<” jero antasheki ">”.

c) Piyotero obajiro apite tsinane betsikirori kantiri:

2 < 3

E H S A

2 4 1 3 5

A S K H I

3 1 4 2 5

Page 30: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

30

a) Pameneri jananekipe yobeshintsajeita intetantyarori perota.

Pisankenatakotero:

b) Tsame añatsatempa "Anteyete kantiriki"

o Pinkatiye kametsa otsapatakara kipatsiki.

o Pijokero ora 5 perota pintetantyarori kantiriki.

o Piñakarontsitero pitetakeri perota ara kantiriki.

perota piteyetake kantiriki.

Ijibatakeri/o Imonkaratake itimake

a) Ñontsi timatsi____ jananeki.

b) Shakenti timatsi____ jananeki. apitetirori

ch) Kamabe timatsi ____ jananeki.

e) Otyaki timatsi ____ jananeki.

i) Inkite timatsi ____ jananeki.

Apitetirori

1ri

2ri

3ri

2

Page 31: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

31

¿Paita obetsikayetiri tapetsaki tsinane?

¿Paita yobetsikayetiri tapetsaki shirampari?

¿Okametsati irobetsikayeti shirampari

obetsikayetiri tsinane?

a) Pisankenatero oñakarontsitakeri Kotibe ara ábaco.

Soti oshekiempa

pani okarati tin.

Iko oshekiempa

pani okarati tson.Koni oshekiempa

pani okarati iko.

Tson oshekiempa

pani okarati soti.

Page 32: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

32

b) Pamenero kametsarika pobakotakero sokijatsiri ara ábaco.

Pinchakopiatero omonkaratari ábaco.

Aparope isankenate paperiki ñakarontsi 1irosati 9, okempeta:

kempetachari:

1 2 3 4 5 6 7 8 9

¡Pichotanke!

6

Page 33: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

33

6

iko

a) Ompikiri imishitake atiri poñachari kashiri. Te inkoye iroinijayeri

Kentikoari, irokantacha ikamantakeri jaoka ikantari.

Timatsi iroki, irako, ibori,

iraji, itsapaki aparope irakoki, ishi ara itoki.

Pishiyakante atiri kashirisati imishitakeri Ompikiri.

a)

ñakarontsi

obajiro

b)

ñakarontsi

obajiro

31

7

koni

soti

Page 34: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

34

Pobetsikantyari nenketsiki ¿paita

piyotantyarori okametsatake

okoitempiri pobetsikantyari

nenketsikipe?

Iro otimakotake oitsokipe. ¿Ari

pimatakero pampatotero oitsokipe?

Pamenero apatotakeri Kateboye, pisankenate jaoka okantakerori

antantakarori.

Tsibantiroki orijaniki

Page 35: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

35

omonkarata aisati okantayeta.

Piñatsatantyari:

Opotsota Omonkarata Okantashita

A

B

Ch

E

A

CH E

B

Page 36: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

36

a) b) ch)

¿Paita pankenatantsi onimotakempi kametsa pantantakarori?

soti tson tin Iko

3

Page 37: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Kaniri iroperori obanarontsi

Pinkenkitsajeite:

Kaniri iroperori obanarontsi

Page 38: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

38

pamenakeri?

Pamene jaoka okantakerori Sheri:

Timatsi 9 ashaninka.

Pimatero pobetsike antakeri Sheri ara ñakarontsi.

+ =

jero

Timats

takeri Sheri ara ñakaronteri Sheri aratero pobe siontsi.

Pishiakantero shekiantsi

ara ábaco

Page 39: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

39

Ashaninka

irobajeityari

Kaniri timatsiri

okarati:

Pantakotero

shekiantsi.

Pantakotero

apitsatantsi.

6Pamenantyari:

4 + 2 = 6Pamenantyari:

6 - 4 = 2

9

8

7

9

5 + 1 = 6 6 – 1 = 5

6 – 5 = 1

7 + 2

4 + 3 5 + 4

Page 40: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

40

apatorentsi ontimantyari 6 aparope.

apatorentsi ontimantyari 7 aparope.

apatorentsi ontimantyari 8 aparope.

apatorentsi ontimantyari 9 aparope.

Pimatero maroni apatorentsi piyotakeri.

pa

i piyotakeri.

5 + 1 = 6

Page 41: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

41

a) Piñanatero irosati pankero sampitantsipe yantakeri pishaninkape.

¿Ari nomatakeri namitakoteri Ñontsi jero Inkite? ¿Paita ñakarontsi

asankenateri tekatsi añeroji akoayetiri?

¿Paita ñakarontsi nosankenateri

tekatsirika parenti?

¿Paita ñakarontsi nosankenateri

tekatsirika naranka?

¡Piyotakero!

Pinkoyero ñakarontsi iro pamenantyari okantakotakempiri:

Pamene jaoka pinkanterori piyotero ñakarontsi ojibatirori 1.

Page 42: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

42

Ñakarontsi pikoakeri osankenata: 0

b) Pisankenatero okantakotiri okoakotimpiri:

ñakarontsi.

Pintsapatero kari timakotatsi ñakarontsi piñayetakeri.

Pankajeitero sampitantsipe:

¿Okonijati apaniro, otsipatampa pashini ñakarontsi?

bbbbbbbbbbb

0 1

Timatsi parenti

eiro nomatitsi

nontashite.

¡Tsame amakobentyaro

katsirentsi, eirorika itimitsi

maño! Intime: katsitatsiri,

ari amatakero maroni

noshaninka.

tekatsi

Page 43: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

43

aye 0.

o Pijokero kametsa kireki pentyaki.

o Pijatakayero tsaripetaki aririka pake +1 eiro pijatitsi aririka

pake 0.

o Anakotatsine irinti aretitachane.

Pamenantyari: 5 > 4

Pisankenate ara tsaripetaki osokijakeri ñakarontsi 0 aisati

1onkametsatantyari shekiantsi:

+ 0 1 2 3 4 6 7 8

0 2

1 3

Inta

rori

Are

tan

tyari

Inta

rori

Are

tan

tyari

Page 44: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

44

atiri?

monkarari ari piyotake otsipape

yotanetantsi?.

ábaco?

10 panipaye = 1 tsapaye

Tin abake aparo

okarati________.

1 0

8 9 1 0

Page 45: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

45

a) Ayotakotero:

omonkaratantyari, tsapaye.

Pintoyetero ñakarontsi 10 piñayetakeri, irosati pisankenate paita

isankenatantakarori.

b) Poimisokijero oka pankenatantsipe:

Aparo beshintsachari otimake

10 jampi.

Pikoirika 10 jampi

beshintsachari

iramananteri?

Pakerika tsapaye aranka ari

impetakempi aparo irimaki.

iramanante?

porope pamanante?

onkarate aranka iramanante

impetantyariri irimaki?.

j p

¿Paita ñakarontsi

jibatatsiri

9 ara monkaramentotsiki?¿Ara regla irosati okempeta?

Page 46: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

46

iritake irajirike aisati impayeti ñatsarontsi 10, tsapaye.

Pamenantyari:

niyanki mesaki, eirokea yamenirotsi ñakarontsi.

o Paye aparo tarijeta timatsiri jeñokiji piyotaichari.

o Piñanatero irosati poinijayeri maroni pishaninka.

o Pinkantajeiteri jibatakantimpiri impempi panipaye osankenatakeri ara tarijeta.

o Timatsimpirika 10 panipaye pinkante: “tsapaye” irosati pinkanjeatero aparo tsapaye.

o Eirorika pantirotsi shintsini, yora jibatakantimpiri ñatsatantsi ari

irapitsatakempi pantabetantari pijichate.

Pinchakopiatero tarijetape omonkaratantyari aretya kametsa

tsapaye ora ñakarontsi 10.

10

5

diez

maba X X

1 0

6

Page 47: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

47

poshinirintsipe abayetantari?

Paita okametsaperoti ayeari

shinkorentsi samani irompa

jireoshi posari.

ankonobayetero.

o Ashiye irosati mesaki.

o Ajirike aparo jebarentsi.

o Abeshintsajeite onkarate ajirikake ñakarontsi amponempa

orikapi irosati antasheki.

onkarate 10 sabikamentotsi.

Timatsi pishaninka ishintsitantakari yobeshintsashitaka.

Pisankenatero onkametsatantyari ñakarontsi.

9 97 88 10

Page 48: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

48

o Pisankenate ñakarontsi 1 irosati 10 paperiki. Aisati kametsa

onashiyetya onimotakempiri pisankenatero. Pamenantyari: o Pinkonoyero pisankenare.

o Pajirikero pakoki eiro pamenirotsi.

o Paye aparo sankenarentsi timatsiri jeñokiji piyotaintsiri.

o Anakotatsi yora ajirikatsiri sankenarentsiki ñakarontsi orikapi.

o Piñakarontsitero jaoka okarati pake pontope.

o Anakotatsi yora atsiri osheki pontope.

Pisankenatero ñakarontsi onkametsatantyari. P

otsi

tin

2

6 64 75 5

1 0

Page 49: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

49

o Pijokero ora dako.

o Pijate onkarate osokijakempiri dako.

Page 50: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

50

+ 2 1 4 0

3

5

¿Paita piyotakeri yotanetantsi omonkaratakari kashiri?

5Iko9

Page 51: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Tsame amakobentyari shima

Pisampiteri ashaninka ara pinampisati:

Page 52: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

52

¿Paitakea okametsatantari

amenero kametsa anijate?

¿Paita pantajeitiri aririka pijate nijaki?

anta nijaki.

pibatsa. Pamenantyari:

o Poinijaye pantakeri ara paperiki.

o Yora amashitakerori ari irisokijake yantajeitakeri.

Pisankenate osabiki shiyakantsi: intarori, apitetirori jero mabatirori.

a)

b)

Apitasatantyari Amatantyari Apitasatantyari

Page 53: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

53

Pintsapatero okantakotimpiri ara shiyakarontsi, oijatirori.

maroni pibatsa, oijatabakantsi.

o Poinijayeri pishaninka pikoakeri iranteri pishebatakayeri

maroni ibatsa irosati jaoka onkarate ampityaji.

o Pamenantyari:

Pinkajentempa

piyempitasanori, pimitaje,

pinchotanke onkarate maba.

Otsipatirori

oijatabakantsi

oijatabakantsi

Intarori

oijatabakantsi

maroni pibatsa, oijatabakantsi.

o Poinijayeri pishaninka pikoakeri iranteri pishebatakayeri

maroni ibatsa irosati jaoka onkarate ampityaji.

o Pamenantyari:

Pinkajentempa

piyempitasanori, pimitaje,

pinchotanke onkarate maba.

Page 54: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

54

i)

a)

b)

ch)

e)

Shiyakantsiki añajeitakeri:

Iro pimpotsotantyari:

Page 55: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

55

¿Paita shimape timatsiri nijaki, piyotiri?

¿Yobayetari maroni shimape?

Iro yobetsijaitakeri jananekipe oijatabakantsi.

Iriri Tsonkiri ineajeitakeri jananeki irosati ikantajeitakeri, paita shima

oijatatsiri ara oijatabakantsi.

Tsonkiri.

Tampea ari okempetakero obayetakero:

Tsonkiri ikempetakero yobayetakeri oijatabakantsi:

Kentikikoari ari yobayetakero oijatabakantsi:

Page 56: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

56

Tampea

Tsonkiri

Kentikikoari

Iriri Tsonkiri

a)

b)

ch)

e)

i)

Page 57: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

57

4) Tampea antakero oijatabakantsi, oyati kaniri tsekachari.

omonkaratantakari iroki.

Pamenantyari:

1 2 1 2

oijatabakantsi.

omonkaratantakari iroki.

Pamenantyari:

1 2 1 2

oijatabakantsi.

Page 58: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

58

Pintsonkero pisankenatero:

Intarori 1ri

Apitetirori 2ri

3ri

Otsipatirori SariKonitiroriIkotiroriTsontiroriSotitiroriTintirori

KiriShaki

KiatsiSari

OnkoshiOrito

SheriShopa

Sani

Page 59: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

59

piyotantyariri ibajiro shima te onkametsateji iroyeari jananekipe.

I S A E P T10 9 5 7 4 6 8

yora shima jananeki.

a) Pishiyakantero jaoka otimakeri ikantakotakempiri.

ch) Apitakerika shiyakantsi timaintsiri ara maba jibatatsiri pantakeri

oijatabakantsi irosati pishiyakantero.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

Page 60: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

60

a) Pobetsikero mitajantsi 2 jero 2 pimponempaji 0.

Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:

Pisankenatero aka ñakarontsi kiritsapa, piyotantyarori.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 0

Obonkiti pantantakarori irointi: + 2

b) Pobetsikero mitajantsi 3 jero 3 pimponempaji 0.

Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:

Obonkiti pantantakarori irointi: _______

ch) Pobetsikero mitajantsi 1 jero1pimponempaji 0.

Pisankenatero ñakarontsi paretakeri:

Obonkiti pantantakarori irointi: _______

0 , 2 , 4 ,

______

Page 61: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

piyotantyariri yora poshiniri.

1ri 3ri 5ri

a)

b)

ch)

I O N S R O

9 5 8 4 6 7

Page 62: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Aipatsite aritake isaikayeti

akobintsatantyari

Pinkenkitsajeite:

Pisampiteri ashaninka pinampisati:

poshiniri?

Page 63: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

63

Piyote paita ikobintsatakeri.

poshinirintsi ikobintsatakeri.

¿Paita pobapinintari marati

irimpame tyapa pimantatsiri?

inkobintsatantyari kametsa

poshiniri?

Yora poshinirintsi irinti

monkararo.

ora monkarapontso potsoyetatsiri, pamenantyari:

K P6 + 4 8 - 3

10 5

i) 8 3

6 8

4 10

7 10

5 4

2 8

10 9

A E4 + 5 9 - 3

I E7 - 5 6 - 2

R9 - 4 8 + 2

S6 + 2 7 + 3

A I8 - 4 8 - 2

a)

a) b)

j)

ch)

k)

e)

m)

e)

b)

i)

ch)

j)

Page 64: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

64

498 7

omonkaratantyarori potsonari.

omonkaratantyarori kiteriri.

¿Paita onashitantakari omonkaratantari “>”? ¿Paitakea?

Tampea jero Orito obakoyetake otsipa monkarapontso

omonkaratantyarori monkarapontso potsonari jero kiteriri iro

kantacha osheki okonobakero 10 > 5.

Pamenero timatsirika amashitainchari irosati pobetsikero.

Pisankenatero okonobayetakari monkarapontso, pinkejetyaro

pijibatake pantakeri.

b)a)

5 + 5

4 + 6

2 + 8

7 + 3

5 + 0

2 + 3

4 + 1

5 + 0

2 + 3

4 + 1

5 + 5

4 + 6

2 + 8

7 + 3

Page 65: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

65

Pamenantyari:

E H R T N S I T A I S2

+ 2

+ 2

1

+ 2

4

+ 1

0

+ 0

4

+ 3

1

+ 1

5

+ 5

3

+ 5

1

+ 0

2

+ 1

+ 1

3

+ 2

+ 4

0

0

T

109 - 3 5 + 4

7 + 2

8 - 09 - 1

6 + 38 + 2

3 + 5

5 + 58 - 2

8

9 6

Pishonkakotero pankenatantsipe impoiji pinchakopiatero

omonkaratantyari ñakarontsi timatsiri anakarojaniki.

orikapi irosati antasheki.

okantiri.

2 2 2+ + = 6

8 - 2

Page 66: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

66

pobinkero koityachari chopirentsiki

onkametsatantyari?

¿Okametsati ayotero yotakotiro monkarari

ankotantyari?

¿Irompame ñakarontsi anakotirori 10? ¿Paitakea?

Pantero oñakarontsitakeri Anasha ara ábaco.

¿Ikarati yapatojeita 10 irobajeitantyari?, ¿Ari irabisake 10 irampatojeitya

irobajeitantyari? ¿Paitakea?

Tin ashekiake

aparo

okaratapake tsa.

Tsaashekiake aparo

okaratapake….jaaa.

¿Timatsi ñakarontsi te piyoteroji? Pisankenatero aka anakaroki:

Page 67: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

67

Oñakarontsitakeri Anasha ari amatakero asankenatero kempetatsiri:

Pimpotsote aparope monkararojaniki impoiji pisankenatero

ñakarontsi pipotsotakeri.

Iro antantyaro ábaco.

10

tsa

11

tsapani

Iro antantyaro ábaco.

10

tsa1 0

12

tsapite+

14

tsaotsi+

11

tsapani1 0 + 1

13

tsamaba+

15

tsakoni+

Page 68: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

68

Poinijayeri pishaninka pantabere.

timatsi shiyakantsi.

Piñakarontsitero irosati pisankenatero ara tsaripetaki pipotsotakeri:

Kiteriri maroni mabakiro

Kityonkari maroni anakaro

Kenashiri maroni shonkaro

Asori maroni monkararo

Page 69: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

69

Nopoñanaka nokobintsatake

okaratake 12 nosarentsite.

Abisake 5 osarentsi

nokobintsatantakariri samani.

isarentsite chaine

ikobintsatantakariri

samani?

Perani itimi osheki piratsi

meka te añasanotajeri,

nokenabetantakari noñake18

piratsi.

¿18 antyarotiro,

orijanikitiro 15?

Irotaintsi antsonkeri poshinirintsi

te ampinkatsatabakayempaji.

Naro ari nonkobintsatake apite

marati piyapajana kimoshire,

pashini ashaninka iranakotakena

intonkake 15 marati.

a)

ch)

b)

marati itonkake

pashini ashaninka?

Page 70: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

70

Chairine okarati isarentsite ______________ ikobintsatantakari samani.

18 iro _________________ ora 15

a)

b)

15 18

ch)

Pimatero onkonijatantyari kiritsapa ñakarontsiki 10.

Pamenero ara kiritsapa ñakarontsi

antyarotakero 15.

Ikobintsatake 15 marati ishekiapake 2

marati.

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Page 71: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

71

tsaotsi

tsaiko

tsatson

tsamaba

tsapite

tsakoni

tsasoti

tsatin

12

15

17

16

14

18

19

13

Page 72: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

72

Pintsapatero ñakarontsi orijani sokijatsiri pankenatantsi timatsiri

aparopeni casillero.

Omonkaratakarori antarotsapa ashi ñakarontsi pitsapatakeri,

irosati piñanateri ibajiro poshiniri ikobintsatakeri iriri Kepishiri.

Poshiniri ikobintsatakeri irinti:

K6 + 4 8 - 3

A I4 + 5 9 - 3

A E7 - 5 6 - 2

R S9 - 4 8 + 2

N6 + 2 7 + 3

O I8 - 4 8 - 2

a)

e)

b)

i )

ch)

j )

19 1210 + 5 6 + 10

10 + 3

2 + 1010 + 8

9 + 1010 + 4

5 + 10

2 + 108 + 10

15

13 16 18

a) 7 toniroki

b) 17 toniroki

ch) 3 toniroki

Page 73: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Maroni apatyabakaiya kametsa

Maroni apatyabakaiya kametsa

Pinkenkitsajeite:

ashaninka?

aisati irobakerari?

Page 74: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

74

Pinampiki timatsi abintantsipanko, yotantsipanko, apatotantsipanko,

kemisantantsi tasorentsipanko ¿Otimake perani irobakerari pinampiki?

Abetsikantarori pankotsi antyaro

apatotantyari antiro aparo kashiri.

Abiyeti pamaki.

Ajatamane.

Yotantsipanko okempejitakero pankotsi apatotantyari, ajaterika

intsipaite.

ampempa" katsirinkaiteri/oriatsiri jero kitaiteri.

Amponempa anite yotantsipanko

irosati pankotsi apatotantyari.

Abite chochoki antamishikinta.

Abetsikantarori pankotsi antyaro

apatotantyari.

Ankibaborotyaji.

Amposateri akiparentsi.

Ankobintsate samani.

Abite shinki.

Ankajaite nija.

Ajate aparo kitaiteriki yotantsipankoki.

Page 75: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

75

Antaberentsipe antayetiri

osheki ampempa oriatsiri.

Antaberentsipe antayetiri te

ampempaji osheki, oriatsiri.

o Pinkante aparo antaberentsi, meka pishaninka inkante otsipa

antaberentsi osheki ampempa, pikantakeri abirori.

o Kametsatakerika antaberentsi pikantakeri ari panakotake aparo

ponto.

Page 76: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

76

o Omonkaratakempi piñatsarontsitantyari:

o Iro piñakarontsitero pinchotankantyari okarayeta

otimayetakeri monkararojaniki onashiyeta potsoyetatsiri.

monkarapontso.

iramenantyarori oriatsiri iro

inkamantantyari inchotankantyari

onkarate 19.

o Paye apite monkarapontso timatsiriri borisa. o Pinkante jaoka okarati oshekiake. o Pisampiteri jaoka okaratake ichotankantakari

poimisokijakero shekiantsi.

o Poipiyajero pintetero monkarapontso ara borisaki.

Pishintsiperote poimisokijantyarori shekiantsi kametsa.

monkarapontso.

iramenantyarori oriatsiri iro

inkamantantyari inchotankantyari

onkarate 19.

o Paye apite monkarapontso timatsiriri borisa.o Pinkante jaoka okarati oshekiake.o Pisampiteri jaoka okaratake ichotankantakari

poimisokijakero shekiantsi.

o Poipiyajero pintetero monkarapontso ara borisaki.

Pishintsiperote poimisokijantyarori shekiantsi kametsa.

Page 77: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

77

irampatotantyari?

¿Paita ojitari

saabaro? saabaro 13

8 okitaitamane

Pankotsi

apatotapinintatsiri

Pintsapatero “X” akaperotatsiri:

Saabaro irointi…

aparo kashiri ashi osarentsi aparo semana aparo kitaiteri ashi

semana

8 okitaitamane okantakoti…

8 tsapaye oriatsiri ashi kitaiteri aparo semana

kitaiteriki.

amonkaratantarori oriatsiri. Pishiakantero irosati

pisankenatakotero:

Okoimenta ayotantyarori________ Okoimenta ayotantyarori________

¿Paita ojitari 8

okitaitamane?

Page 78: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

78

pesato, pamenantyari jaoka otimayetakeri oriatsiri.

Intanakarori apatotantsi timatsi 5 shirampari aisati 8 tsinane.

Page 79: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

79

Apatotake panipaye

+ +

+

+

Obetsikake tsapaye Oshekiake tsapaye

8

5

1 3

8

5

3

8

5

osokijakempi pashini ñakarontsi?

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

Pisankenatero osokijakempiri.

Ara intarori yotanetantsi timatsi 8 tsinane aisati

9 shirampari.

Piñanatero

pankenatantsi:

Asankenatero

antakeri

ñatsarontsi.

Page 80: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

80

Bierinishi 19 Yobankajeitiro bantera maroni pankotsi.

Saabaro 20 Iñatsajeita perota ashaninka poñayetatsiri.

semana

Ora kamantantsi, okamantiro oriatsiri antayetiri antaberentsipaye.

Ñakarontsipe: 18, 19 jero 20 okantakotiro jechape.

Iñatsatantyari perota onkarate saabaro 20

Kitaiteri 19 oijatiro kitaiteri 20

Kitaiteriki joibishi okitaitamani irointi saabaro.

Ontsonkanake inkimoshiretero inampi irosati intsametakotero maroni inampi, iyomonirate.

imisokijero pankenatantsi timatsiri sankenarentsiki.

neantsi sokijimotakempiri onkametsatantyari.

17 14 16 11 15 12

onkeanake kitaiteripe kipatsi charine kashiri inkite

Page 81: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

81

Yora ikenkitsatiro ora amiro katsirinkaiteri,

irosati okonijatantari ara

onkitaitamanaje omponempaji kitaiteri, irosati ora kitaiteri ari

ontsonkanakea aririka katsirinkaiteri ari

Ora otsiotapake tsiteniriki irosati onkitaitamane

osokijantyari katsirinkaiteri, onkatsirinkatantyari maroni

7 + 4 5 + 9

4 + 8

9 + 8

8 + 7

7 + 9

semana.

Ishaiteniji irointi… Osaitekera irointi...

semana abisaintsiri chapinki irosati

pisankenatero.

Ojechate joibishi

abisaintsiri

irointi________________

Ishaitenijite

joibishi irointi

________________

Osaitekerate

joibishi irointi

________________

Iroinijayete yantayetiri tsinanepe aisati shiramparipe ara

yotantsipankoki.

Ikenkitsajeite amabentantyari matsiarentsi.

Inkenkitsajeite inchashipe amabentantyari

antekatsitantyari.

semana ara arimanaake

timatsiri yotantsipankoki.

Ironishi Maaritishi Mierikoreshi Joibishi Bierinishi Saabaro TominkoIntsametero

inampi.

Page 82: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

82

Ara sankenatakotachari ¿piñake irobakerari ñakarontsi?

Pisankenatero ara asoritatsiri. Iro pantantyaro ñatsarontsi.

Pobaje aparo

panipaye ara 19

onkarate 10 panipaye

omonkaratantyari 1 tsapaye

Poinijayero 20 ara

tsaripentsaki.

Pisankenatero obajiro

nakarontsi.

19 + 1 20 2 TS______ P

ñakarontsi.

okonijatitsi ñatsarontsi. Impoji pinkamantempa janika intyarone

piñatsatantyari kametsa.

o Payero ora tarijeta timatsiri jeñokiji, piyotaintsiri impoiji

piñanatero, poinijajeiteri pishaninka.

o Pamaneri okarati ñakarontsi kantakotatsi tarijeta. Timatsirika 10

panipaye pinkante: “tsapaye” irosati pinkanjeatantyarori ora

panipaye pantyari tsapaye.

yora jibatatsiri yobetsikake 2 tsapaye.

Page 83: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

83

¿Ari amatake ankejetyari acharineiteni?

Piyotakero:

rentsi antiri aparo kitaiteri,

kityonkari ora aparope oriatsiri jero kenashiri ora intsipaiteni.

Obetsatantsi ________

Kitaiteri

Tampatika Oponea aririka 12 oriatsiri irosati 2 ishabiniji

Ishabiniji

Tsiteniri

Nosabiki jenoki osheki notsioti aisati nokamantimpi jaoka okarati oriatsiri kitaiteriki iro pamenantyari okonijatiri

otsiotakotakempiri.

Pamenero piyotantyari:

Page 84: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

84

12 atiri yobetsikiro pankotsi yapatojeitantari, aisati 7 atiri yobetsikiro

pankotsi yapatojeitantari ara timatsiri yobetsikantarori abintantsipanko?

Piñanatero

pankenatantsi:

12 atiri yobetsikiro pankotsi yapatojeitantari

7 atiri yobetsikiro abintantsipanko

pankotsi yapatojeitantari ara timatsiri yobetsikantarori abintantsipanko?

Pamene poimisokijantyarori: Pantantyarori ñatsarontsi irosati

pisankenatero tsaripentsaki.

Apatotake panipaye

- - -

Obetsikake tsapaye Oshekiake tsapaye

Pisankenatero osokijakempiri.

1 2

8

1 2

8

1 2

8

4

Page 85: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

85

Noimisokijiro Nobametsatero

TSI 12- 8

SHI 17- 9

TAN 15- 8

PI 15- 6

Noimisokijiro Nobametsatero

REN 19- 4

TSA 18- 9

12- 6

TSI 20- 17

8 okitaitamane Timatsi 8 tsinane jeri 13 shirampari.

9 okitaitamane Arejeitapaka 7 tsinane jeri 7 shirampari, 4 shirampari ijajeite iraye saboro intantotantyarori pankotsi.

10

okitaitamane

Ojajeiti 6 tsinane onkotsite irobajeitantyari.

12 tampatika Yarejeitapake 8 tsinane jeri 2 shirampari.

5 ishabiniji Itsonkakero maroni antaberentsi.

poimisokijantyarori pankenatantsi.

Oriatsiri Tsinane Shirampari

8 okitaitamane 8 13

osokijakempi pashini ñakarontsi?

Page 86: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

86

pocharitatsiri yamake Kentikoari?

anakotatsi ipankitantari shinki?

a) 1 pocharitatsiri

b) 18 pocharitatsiri

ch) 17 pocharitatsiri

a) 2 atiri

b) 18 atiri

ch) 6 atiri

Ankate nijakiAjatantyari

yotantsipankokiAnkibaborotantyari

Bierinishi okamanti oriatsiri.

7:00 okitaitamani okamanti kitaiteri.

Bierinishi irointi aparo kitaiteri ashi semana.

Osaitekera irointi saabaro 20

Amonkaratake bierinishi19, oriatsiri 7 okitaitamani.

¿Paita yotanetantsi irosati pikoi piyoteri?

Page 87: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamiki

Pinkenkitsajeite:

¿Irosati perani abayeta shitobi aisati sankirope?

¿Osamaniti itimi shiopa aantyariri?

¿Iyotakoti ashaninka yantaritantari shiopa irabitantyariri?

Ankoyayete obanarontsi timatsiri antamiki

Page 88: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

88

Timatsi shitobipe yobayetari ashaninka.

¿Timatsi shitobi abayetari ara impaneshiki, otsapijaki nijaki?

Anta katonkoki, abisanake ashiteatanake nijateniki yantake

obantsi, timatsi osheki shitobi. Tsame osaitekera abite shitobi.

neantsipe:

“Kiario” ari amatakero.

“Tseyantsi” eiro amatirotsi.

Ari aneake shitobi ara inchato nareachari.

Ari antake obantsi eiro apeshirotsi tojasheripe.

Ampankite kaniri inkaniniki.

Ari aneake shitobi ara impaneki.

Ayearo shitobi janari.

Osaitekera irointi….

Bierinishi 8 oshi kashiri okitobere

Ironishi 10 ashi kashiri nobiembere

Page 89: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

89

okitobere, nobiembere, abiriri.

¿Paita okantakotantarori oka ñantsipe?

Okonijatake kapicha

ari okebeanake irosati

omonkoinatanake impoiji ari

ojatanake kapicha kapicha

irosati ompeasanotantyari.

Eiro pobashiretakotarotsi ari

onkonijatapake.

Pamenero piyotantyari:

Piyotakero:

ora aparope kitaiteri jero kenashiri ora aparope oriatsiri.

Page 90: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

90

EneroFeberero

Abiriri

AkostoSetiembereOkitobereNobiembereRiciembere

satiposati anta inampipeki.

o Pomisokijero pankenatantsi. o Osokijakempiri ñakarontsi irointi omonkaratantarori kashiri

timatsiri osarentsiki.

Pisankenatero obajiro kashiri.

8 + 4 - 10= 12 - 10= 2

Yajeiti otsoba chakopi chakopimashiki.

15 – 7 - 7 Ikimoshirebentiro irobakerari osarentsi.

5 – 3 + 4 + 3 Setiembere Itinai sankiro tonkarimashiki.

6 + 5 - 7 Yabijeiti kaje iraka.

17 – 9 – 4 + 7 Ipankiti aroso irobaneki.

20 – 4 – 4 - 4 Icharijati aisati ipamijati jetari.

10 + 10 – 14 Yobabisairo kimoshiretantsi

Page 91: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

91

¿Pinampiki timatsi yoka sankirope?

Sani, abinti pabitake

apitetachari kantiri nabitakeri narori.

“apitetachari”?

Ari pimatake poimisokijero pishekiantyari apitetachari shekiantsi.

Pamenantyari:

Aparo pachaka jachari

pearentsi.

Apitetachari pachaka jachari pearentsi.

Apitetachari maba oitsokipe.

3 + 3 = 6

Apitetachari 3 irointi 6

Page 92: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

92

Piñanatero

oka

pankenatantsi.

Sani obake parentipana 4 sankiro tashitachari

irori Orito obake apitetachari otsipaki

obake Orito?

Iro

pantantyaro

ñatsarontsi

irosati

pishiakantero.

irosati 10.

o Paye aparo borisa tetachari tioshiki.

o Pishaninka iroye apitetachari tioshiki ara mesaki.

Pisankenatero osokijakempiri.

Page 93: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

93

Pinchakopiatero ñakarontsi omonkaratantyari apitetachari.

46395

107281

6214208164121810

Pishiakante shiyakantsi pikoakeri iro kantacha ontime mabakiro,

monkararo, anakaro jero shonkaro:

o Apitetachari timatsiri

o Apitetachari timatsiri

Page 94: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

94

ojitari ñatsatantsi irosati iñatsataro? ¿Okametsati amonkaratiro aisati

ñatsatantsi?

Itsamejeitantakarori maroni ashaninka yotantsipanko tsame

amitakotabakayempaji abetsikantyari kampojaniki añatsatantyari

perota.

Vóley

Fútbol

Vóley Fútbol

b) Pisampiteri pishaninka paita ikoajeitakeri iranteri.

pamene pashini.

irosati poinijayeri pishaninka ara yotantsipankoki.

a) Ora kampojaniki abetsikantyarori irompame ashi

oñatsatantyari bori ora tsinane irompame irashi

shirampari.

irobetsikeri kampojaniki ashi vóley irorika fútbol.

yakantakari pisampitantakariri.

Page 95: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

95

Ora ñatsatantsi ari okantakota

antsapatantyari añatsatantyari?

Tsapantsi

tipitsaro te

ashityaji.

Tsapantsi

tipitsaro

ashitachari.

Tsapantsi

tampatikatsantsa

te ashityaji.

Tsapantsi

tampatikatsantsa

ashitachari.

tablero piñatsatantyari.

añatsatantyari.

b) Pintsapatero ora tablero.

pimonkaratero onampina tablero?

tsantsayetatsiri.

añatsatantyari ampoñantyari

Page 96: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

96

tablero:

o Pijibate pintsapatero 3 monkararo timatsiri tablero. Ari onkarate

omonkarate 2 piiti aparope onampina.

o Ora tablero ontime 3

monkararo osantsatenkati

aisati mabatabakacha

monkararo otsantsati.

o Pintsapatero pikoakeri ontime pimpoñantyari piñatsatantyari.

o Pisankenate aparo ñakarontsi ara aparope monkararo

pitsapatakeri, ari pimponempa ñakarontsi 20. Okametsati

pinkonoyero pisankenatero ñakarontsi ara monkararoki.

c) Tsame añatsatempa ara tableroki.

o Paye aparo tarijeta. Piñanatero.

o Iro pimpamitantyari pako aisati piiti ara monkararo timatsiri

ñakarontsi, sokijatsiri shekiantari aisati okametsati apitsatantsi

omonkaratiro, sankenatatsiri tarijetaki paakeri.

o Aririka pimpamitake pashiniki ari pisokijake. 12 = 7 + 5

ampoñantyari

Page 97: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

97

¿Piyoyetiro abotsipe timatsiri pinampiki?

aatikantsipe piñayetakeri ara abotsiki?

Pampatote koityachari. Pajirikero aparopeni.

Poyero ora pajirikakeri ara

kipatsiki.

Pamenero ojokanakeri

okatiyantakari ara kipatsiki.

Pishiyakantero tsapantsi

te ashityaji.

Pishiyakante tsapantsi tipitsaro

ashitachari.

Piyotero tsapantsipe ojokanakeri ara kipatsiki okatiyantakari.

Page 98: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

98

Piñanatero

pankenatantsi ojatake + 6

opiyaji - 2

ojibatake + 3

oñatsatantakari Kateboye?

Aimisokijero

pankenatantsi

6 - 2 + 3

= 4 + 3

=

o Pijokero antsikero ora dado.

o Pijatakayero shinkitsoki petyakiji, jaoka okaratake

osokijakempiri dado pijokantakarori.

o Pimatero pantero kametsa ora pankenatantsi sankenataintsiri

ara tsaripetaki.

o Poimisokijakerorika kametsa aisati shintsini irosati pintime ara

anakarontsi pimonkaratakeri, eirorika ari pimpiyaje pitimaitiri.

o Pimonkaratakerorika anakaro asori, pantero okantakempiri.

piñatsatantari.

Pisankenatero osokijakempiri.

Page 99: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

99

Page 100: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

100

a) Leo yobake shitashintsiki 5 parenti, irori Ana obake otsipaki

obake Ana ara shitashintsiki?

a) 2 parenti

b) 7 parenti

ch) 9 parenti

a) 15 kiri

b) 11 kiri

ch) 1 kiri

b) Nancy ajirikake 8 kiri posari, obaka 2 impoiji ipetakero pashini 5 kiri

Katsirinkaiteri osokiji tsiteniriki.

Ari amenake maranke timatsiri apite iito.

Nojaterika nonkenabete, ari namake poshiniri.

Page 101: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Obetsikayetajea obashirontsipe

Pinkenkitsajeite:

batsatsi?

Page 102: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

102

Pintsapatero yantayetiri nampitsipeki irosati peranikatsini

itimantari charinepe.

Pinkenkitsajeite:

Ikemisantiro irario notishiape.

Yobetsikayetiro obashirentsipe.

Yabentaro ibenkipe aisati pinishipe.

Ipankiti kaniri aisati parenti.

Otinki pearentsi.

Imanejatiro shiyakomentotsi.

perani yatiritantakari

tisoni ipantakari

ibenki ashaninka

inkobintsatantyari?

Timatsirika otsipa kenkitsarentsi ashi kobintsatantsi ankenkitsatantyari.

Page 103: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

103

Tsame asampite paita yantayetiri ashaninka irosati peranikatsini.

Nokarajeitiri narori

isampitakobentero:

Tsame asampijeite:

Pinkenkishirempa paita

pisampiteri piyotantyari.

Tsame abetsike paita

asampiteri.

Ñontsi ikoi iriyoteri

ishaninka irinti

kobintsariperori.

¿Piyoti

pikobintsati?

Page 104: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

104

Ishaninka Kepishiri TECharine Imposhito XKoki Sankati XApa Inkaniteri X

XAni Shakenti XIye Kentikoari X

Pisankenatero

yakayetakori ara

tsaripetaki

¿Piyoti pikobintsati?

Ikarati 5 noshaninka

iyoti ikobintsati, ikarati 1

noshaninka te iriyoteji.

Osheki noshaninka

shirampari iyoti ikobintsati.

Tsame ashiyakante katiyapentsakiro, ampotsotero

omonkaratantyari yakajeitakeri. Pisankenatero osokijakempiri.

TE

Ashiyakantantyari.

Pisankenateri ibajiro pishaninka impoiji pisampiteri iyotirika ikobintsati

Ibajiro noshaninka TEApa

Page 105: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

105

Pisampiteri ashaninka pinampisati jaoka ikantirori yobetsikiro obirentsi

irantyari patsiri.

Pinkenkitsajeite:

¿aririka abakotake tsantsa shibitsa obirentsiki?

Page 106: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

106

a) Amonkaratantyarori posoporo.

¿Ora monkarantsi ari onashitake posoporo aririka pimonkaratantyarori

pashini kari posporo?

Page 107: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

107

b) Amonkaratantyari: anitantari.

¿Ora monkarantsi ari onashitake aririka pimonkaratantyarori pashini

pishaninka iranitantyari?

ch) Pintsapate:

Tipitsaro kari ashitachari: 12 omonkarata.

17 omonkarata.

26 omonkarata.

Tipitsaro ashitachari: 8 omonkarata.

26 omonkarata.

18 omonkarata

Pamenantyari: Tipitsaro kari ahitachari 12 omonkarata.

Page 108: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

108

o Pijatantari pikobintsati pankoshintsiki, ¿irosati amonkarata

akobintsatapinintari tsimerisipe? ¿timatsi kitaiteri tekatsi

ankobintsateji tsimeri? ¿paitakea?

akobintsatantyariri tsimeri?

pikemakeri.

Ankobintsate marati kitaiteriki ara pankoshintsiki.

Ankobintsateri samani kiatiteriki ara pankoshintsiki.

Itimashitiri apa samani ari intonkakeri.

Ankobintsate patsiri ara obirentsiki.

Iye yobetsiki ibanko anta kashiriki.

Imanejatiro nocharine arakomentotsi jatatsiri Colombia.

inkamantempi jaoka ikantirori

pankoshintsi inkobintsatantyariri

ichakopite tsimeri.

o Ayabaketa impokantyari

tsimeri ¿asabike osamani

ara pankoshintsi? ¿ari

ankejetapininte asabikakote

perani ara pankoshintsiki?

Page 109: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

109

Atiri yanake impimante anta Pichariki 8 jiriti, 7 chorito aisati 18 shempirijaniki.

¿Yajirikakeri, shempirijaniki yanakotakeri jiriti jeri chorito?

Iro pantantyarori oka tsaripeta poimisokijantyari pankenatantsi.

Nomonkarateri chorito jeri jiriti aisati

nomonkarateri shempirijaniki.

Sokijatsiri

pankenatantsiki.

okejeta, tseyantsirika, te onkempetyaji.

Page 110: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

110

o Leo iranite maba tampatika, yaretapakaro otimake obirentsi

irashi patsiri ari itempanake irakosanoriki, iranite iko. Yaretakaro

ara_________________________

o Pepe iranite tson tampatika, yaretapakaro ara______________,

ari itempanake irakosanoriki, iranite apite tampatika,

iraretapakaro ara _________________________

Leo, ishiakantakero ikenantakari yanitakeri:

Page 111: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

111

Yantayetiri perani

ashaninka.

Yantiri meka

ashaninka.

Irantapininteri

ashaninka eiro

ipeakotarotsi.

Nantayetiri perani. Nantayetiri meka. Nantapiniteri eiro

nopeakotarotsi.

Page 112: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

112

ankemisantantyariri charine inkenkitsate kenkitsarentsi.

+1

+217

13

19

16

8

9

Iraretantyari ________________________________

Iraretantyari ________________________________

Iraretantyari ________________________________

Iraretantyari ________________________________

Iraretantyari ________________________________

Page 113: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

113

o Poye 2 shinkitsoki aparopeni ara otsapipeki kiteriri.

o Omonkaratake piñatsatantakari, ari pijateri kononkachari

okempeta ora ñatsatantsi dama.

o Pisankenate pankenatantsipe ara tarijetape.

pitimaitiri.

6 4 2 9 3 8 4

3 0 3 7 5 6 19

16 7 2 5 10 13 8

9 13 2 1 11 7 16

1 14 11 6 17 5 20 9

12 8 5 1 15 6 12

4 10 7 2 11 18 10

15 9 12 3 18 13 14

6 19 14 4 15 10 5

Page 114: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

114

Tipitsaro kari ashitachari: 18 omonkarata.

Tipitsaro ashitachari 18 omonkarata.

¿Osheki inebetaro inkate nijaki?

Bajirontsipe

Leo X

Yemila X

X

X

Nancy X

¿Kepishiri, ishimatake osheki shima, icharijatantakari, ipitasatantakari?

a) 25 shima

b) 7 shima

ch) 17 shima

Page 115: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Anakaro Rectángulo

Anakarojaniki Casilleros

Anpitsarentsi Tejido

Antasheki

Apatyabakachane Asociativa

Apitabakachari Doble

Apitetirori/2ri Segundo

Apitetirori yotaneri Segundo grado

Apiperotatsiri Frecuencia.

Apitsatantsi Sustracción/resta

Areji/ Intaina Lejos.

Ashitakotachari Linea cerrada

Atsipariayeteri Dividendo

Betsikantsi Fila

Bitsaikantsi Orden

Etarori Inicio

Intarori/1ri Primero

Ikotirori/6ri Sexto

Kempeji/okakini. Cerca

Kapicheni

Katiachari Vertical

Katiyapentsaki Barra

Katiyaperotatsiri Neutro

Kiritsapa Recta

Konitirori/5ri Quinto

Kononpitsaparo Columna

Triple

Tercero

Regleta

Regleta iguales.

Cuadrado

Cuadradito

Nareachari Horizontal

Niyanki

Niyankishetaki Simetría

Ñakarontsi Numero

Ñakarontsi kiritsapa

Ñakarontsiro Numerador

Ñatsamentotsi

Ñatsarontsi

Ñatsatantsi

Oberakota

Oborotaki Cara

Oijatantsi Secuencia

Page 116: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

Oijatirori

Oipitsokirori Comnutativa

Okantashiyeta Propiedad

Onanpina Lado

Onanpinaki Contorno, borde, frontera

Oparichebo

Orikapi

Osantsatenkati Ancho

Osantsati Largo

Oshekiantsi

Oshiyabero/shiyabakachari

Otsipatirori/4ri Cuarto

Pakakairo Resolver

Pakero Responder

Pamenero

Pankenatantsi Problema

Panipaye/P Unidad

Paperi Papel /Cuaderno

Pibitsainkero

Piñatsatantyari Cuando juegas

Pisankenatero Escriba/rellenar

Pishiyakantero Dibuja

Pitsikanatyaro Observar/miralo

Poijatero Sígalo

Shekimonkararo Poligonal.

Shekipaye/SH Centena

Sheronkapentakirope

Shetariantsi Fracción

Shiyakabentarontsi Signo

Sokiyatsiri Respuesta

Sotitirori/8ri Octavo

Tampatikatsantsa Línea recta

Tikakotantsi Derechos

Tintirori/9ri Noveno

Tipitsaro Línea abierta

Tsaparenki Palitos

Tsapaye/TS Decena

Tsaparichebo Ángulo

Tsaripentsaki Tablero posicional

Tsaripetaki Tabla

Tsatirori/10ri

Tsibankiroki Huairuro

Tsimaratapaintsiri Residuo

Tsipariantiro Denominador

Tsiparirori Divisor.

Tsitsikirentsi Fósforo

Tsontirori/7ri

Page 117: Elena Antonia Burga Cabrera Leo Laman Almonacid Leya ... · ¿Paitatya ankeri Choaro? Aparopeni inkantayete pishaninka. Timatsiri osabiki ojempeji inchato jero pashini ojenokiti mesaki.

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de promoverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Americanos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los derechos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufragio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las actividades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmente fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la democracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un derecho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democracia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internacionales de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promoción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y religiosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están consagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los

como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el mejoramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inciden negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la importancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustanciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo integral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pueblos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político institucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario General elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institucionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden democrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consulta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación colectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea General para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplomáticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cumplimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones diplomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro interesado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral presentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los valores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores democráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras políticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA