6th International Conference on Transatlantic Studies "Transatlantic Poetics. Toward a Cross-Cultural Syntax".Brown University 10-14 de abril de 2012

"Eu son fillo dunha Patria descoñecida". Do Atlántico negro ao Atlántico verde a través da diáspora galega: Castelao (cunhas notas sobre Whitman e

Lorca)

César Domínguez

Universidade de Santiago de Compostela

A Xosé Neira VilasA Manuel e Lita, protagonistas anónimos da circulación atlántica

Do 16 de xullo ao 10 de outubro de 2010 expúxose no Centro Galego de Arte Contemporánea (CGAC) a mostra "Afro Modern: Viaxes a través do Atlántico negro", que uns meses antes se ofrecera na Tate Liverpool. No caso da Tate, o mesmo Paul Gilroy fixo notar en relación coa localización a idoneidade da cidade británica, xa que "era unha capital do Atlántico negro" (Grunenberg e Nixon viii). Con respecto a Santiago de Compostela, o entón Conselleiro de Cultura e Turismo Roberto Varela Fariña manifestou que "[o] oceáno Atlántico é un dos alicerces fundamentais da economía de Galicia, fonte de sustento e testemuña muda da emigración de miles de galegos ao continente americano", de xeito que "o público galego e todos aqueles que este verán nos visiten co gallo da celebración do Ano Xacobeo van ter a oportunidade de gozar dunha das mostras imprescindibles de 2010" (vii). Nas palabras do conselleiro está implícita a metaxeografía galega como un espazo paradoxalmente central-liminar dada a súa condición de destino dun dos principais eixos culturais do continente (o camiño de Santiago) e, ao mesmo tempo, a súa condición de fachada marítima, o "auténtico" Finisterre/Fisterra europeo que obrigou en 2002 ao Fisterre británico a mudar en FitzRoy. Pero, en todo caso, quedan en pé as preguntas acerca da pertinencia espacial de Santiago de Compostela en particular e Galicia en xeral no marco atlántico e, no caso de seren pertinentes, de cál Atlántico estamos a falar.

E é que as cores do Atlántico se estan a multiplicar nos últimos anos. Se en 1983 Robert Farris Thompson postulou un "mundo atlántico negro" como constitutivo da circulación de material visual africano que desafiou o predominio da tradición europea, dez anos máis tarde Gilroy cifrou o carácter constitutivo do "Atlántico negro" nun atravesamento e superación das fronteras nacionais por parte dos intelectuais negros. En 2001 David Armitage cuñou a fórmula "Atlántico roxo" para se referir, baixo perspetiva marxista, á conformación dunha clase traballadora multinacional e multirracial. En 2004 Kevin Whelan referiuse a un "Atlántico verde" para nomear a diáspora irlandesa. E, en 2005, Victoria de Grazia chamou a atención sobre a necesidade dunha formulación autoconsciente dun "Atlántico branco" no marco da historia imperial. Resulta moi significativo que, a pesar de celebraren a hibridación como característica central de cada un destes

O presente traballo forma parte do proxecto de investigación "Europa, en comparación: UE, identidade e a idea de literatura europea", financiado polo Ministerio de Ciencia e Innovación (FFI2010-16165).

Atlánticos, non se teña aplicado unha dimensión comparatista, nin siquera pola proposta revisionista levada a cabo por Walter Goebel e Saskia Schabio. A única excepción a este respecto é o recente volume editado por Peter D. O'Neill e David Lloyd, para quen a introdución da dimensión comparatista na perspetiva atlantista "complica o asunto dun xeito que vai máis aló da simple acumulación de materiais ou encontros" (xvi).

A aplicación dunha perspetiva atlántica nos estudos galegos varía entre, dunha banda, unha postura que se presenta como non-ideolóxica ao dar por obvia a devandita perspetiva en correspondencia coa historia galega de emigracións masivas, cifrada en expresións en absoluto tópicas ("Arxentina, quinta provincia galega", "Bos Aires, a cidade galega máis populosa") e nunha manifestación historiográfica paradigmática (Eugenio Carré Aldao) polo que á súa cobertura "extrapeninsular" (Pageaux) se refire e, doutra banda, unha postura que se presenta como marcadamente ideolóxica ao recorrer ao espazo atlántico como proxecto revisionista da historiografía literaria nacional(ista). Un exemplo recente desta última postura é o estudo no que Joseba Gabilondo proxecta a súa análise das posibilidades dunha historia postnacional da literatura vasca sobre Galicia como resultado da perificidade como condición dunha irmandade ibérica en conxunción cunha "estrutura discursiva atlántica" (84) que, no caso da narrativa de Rosalía de Castro, define como unha "mobilidade (post)colonial" (86). En todo caso, coma na meirande parte dos estudos atlantistas, a dimensión comparatista non é a privilexiada.1

O obxectivo do presente traballo é pór a unha mínima proba a dimensión comparatista na perspetiva atlantista en relación cos estudos galegos, cuxa produtividade só será tal se, como din O'Neill e Lloyd, a complicación non é sinónimo de acumulación ou, dito en outros termos, se realmente se chega a unha visión plurilóxica. En certo sentido, esta é a vía percorrida recentemente por Kirsty Hooper ao estender a súa análise dende o que denomina "rede transatlántica de relacións postcoloniais en cuxo seo a emigración galega ás Américas ten sido enunciada" ás "redes anglófonas do ex-imperio británico" (7). A miña opción difiere da de Hooper no sentido en que considero que as chamadas ondas migratorias previas, a "masiva" entre 1880 e 1930 (Villares e Fernández 98-137) e a do exilio entre 1930 e 1945 (Villares e Fernández 138-143), tamén necesitan dunha revisión atlántico-comparatista. Aínda que cun obxecto de estudo distinto, a miña achega concorda totalmente coa de Hooper no sentido de privilexiar un modelo teórico transnacional máis que postnacional (véxase ao respecto tamén Baltrusch). Na longa historia galega de emigración, é no rizoma espacial onde se amosa a complexidade do fenómeno e os nós entre rexións e pobos que poden ser comparados co obxecto de cuestionar presuntos particularismos. A este respecto, leo a simple traslación sen "adecuación" da mostra do Atlántico negro de Liverpool a Santiago de Compostela (Barson e Gorschlüter) como unha manifestación dese particularismo que, nos estudos literarios, ten como contrapartida a aplicación da perspetiva atlántica á cultura galega sen cuestionar de qué Atlántico se está a falar. En dirección contraria, a mostra "Castelao, a derradeira lección do mestre"

1 Excepcionais son a este respecto algúns dos traballos recollidos no volume editado por Pim, Argibay e Kristensen. Aínda que a Introdución comeza coa pregunta “O que são os Estudos Atlânticos?”, esta non recibe resposta.

2

(Balseiro García et al.), exposta no Museo Provincial de Lugo até uns días antes de que comezara a do CGAC, adolece de idéntico particularismo ao dar por sentado o contexto atlántico do autor.2

Alfonso Rodríguez Castelao é, precisamente, non o escritor senón o artista-modelo ao que me acollo como portal de acceso a unha dimensión comparatista na perspetiva atlántica. Máis aló de ser a figura do galeguismo, Castelao compendia distintas caras do complexo espazo transatlántico, das que aquí subliñarei catro. En primeiro lugar, aúna a onda da emigración masiva á América hispana na súa condición de neno emigrante en Arxentina entre 1895 e 1900 e a onda da emigración do exilio ao abandonar España en 1938 para volver a instalarse en Arxentina en 1940. En segundo lugar, se en termos xerais a emigración galega a América Latina é a máis estudada en oposición ao caso da emigración aos Estados Unidos, o mesmo acontece no caso de Castelao. Aquí interesará, porén, o período previo á chegada de Castelao a Bos Aires en xullo de 1940, en concreto, a súa estadía en Estados Unidos entre agosto e novembro de 1938 e entre febreiro de 1939 e xuño de 1940. O 10 de marzo de 1944 publicouse en Bos Aires Sempre en Galiza, o ensaio por excelencia do nacionalismo galego. A súa segunda parte foi escrita, precisamente, en Nova Iorque. En terceiro lugar, a estadía estadounidense permítenos asistir tanto polo que se refire á súa produción literario-ensaística coma artística a unha triangulación da "solidariedade racial e social" coa incorporación do vértice negro en Nova Iorque aos vértices galego e dos "fisterres atlánticos" (Castelao, Sempre en Galiza 245), isto é, Bretaña, Escocia e Irlanda.3 E, en cuarto lugar, recentemente a Dirección General de Patrimonio Cultural incoou expediente para declarar ben de interese cultural o conxunto da obra de Castelao (Resolución do 28 de xuño de 2011) non só por ser "un símbolo de Galicia", mais tamén polo feito de que "a súa produción creativa posúe un significado que trascende as nosas fronteiras [estatais] e o seu legado ocupa un lugar sobranceiro na historia da arte contemporánea europea". Neste sentido, a dimensión atlántica reconfigura os campos literario e artístico nacional (galego e español) e transnacional (europeo). A estadía de Castelao en Nova Iorque é coñecida, se ben está aínda necesitada de ulteriores investigacións documentais. Resta por ver se a introdución da dimensión comparatista na perspetiva atlántica no caso específico de Castelao aporta novos modelos para o estudo do Atlántico como zona plurilóxica de circulación, intercambio e comunicación.

*

2 Na presentación da mostra "Castelao: A derradeira lección do mestre", á tradicional distinción entre Galicia interior e exterior se engade a distinción entre os "galegos que queren selo e exteriorizalo e orgúllanse da súa condición de tais, face a galegos que o son a desgosto, ancorados nun autodesprezo aínda non conxurado" (García Negro e López Gómez 13). Ambas as dúas distincións ancóranse no concepto de diáspora, pero sen recorrer conceptualmente ao Atlántico máis que coma referente físico e/ou metafórico.

3 Obviamente o concepto que emprego aquí, "solidariedade racial e social", é debedor da lectura por Gilroy do concepto de "consciencia dobre" (double consciousness; 126). Unha vía de investigación a este respecto é a das redes galegas do exterior baixo perspetiva atlántica, sen esquecer as múltiples posibilidades comparatistas. Penso, por exemplo en relación co referente irlandés, o caso da Fenian Brotherhood.

3

A aplicación dunha dimensión comparatista na perspetiva atlántica constitúe un achegamento propiamente transatlántico. Sen vontade de contribuír a unha innecesaria inflación terminolóxica, o que pretende esta afirmación é, polo contrario, introducir nos estudos literarios un aparato conceptual claro e consolidado noutras disciplinas (singularmente na historia), xa que nos estudos galegos o vocabulario atlantista amosa un elevado grao de vaguedade. No volume máis recente que se propón como guía aos estudos galegos, por exemplo, explóranse diversas vías para "situar a cultura galega nun contexto internacional" (Hooper e Puga Moruxa 13). Unha delas é a atlántica, que un dos colaboradores do volume, Joseba Gabilondo, caracteriza coma a "viaxe crítica […] dende Galicia ás Américas, e despois de volta a España" (83), mentres que a co-editora, Kirsty Hooper, noutro traballo do mesmo ano, identifica principalmente coa "rede de relacións postcoloniais" (7).

Comparto con Julio Ortega unha visión da "crítica transatlántica" como un "campo interdisciplinario, menos xenealóxico e máis despregado, en devir" (11) e, en consecuencia, que a perspetiva transatlántica "signifique distintas cousas para distintos grupos de traballo" (12). No meu caso, o uso da perspetiva "transatlántica" está en débeda coa distinción proposta por David Armitage de tres conceptos da historia atlántica: a circumatlántica, a transatlántica e a cisatlántica. A circumatlántica é "a historia do Atlántico como unha zona específica de intercambio, circulación e transmisión" ("Three Concepts" 16).4 A transatlántica é "a historia do mundo atlántico feita a través de comparacións" (18). A cisatlántica estuda "lugares concretos coma localizacións únicas no mundo atlántico" (21). Isto, nembargantes, non quere dicir que se asuman aquí todos os supostos que subxacen á devandita distinción terminolóxica. Seguindo con Ortega, "é mellor que [a crítica transatlántica] signifique opcións contraditorias para evitar calquera opción única" (12). Neste sentido, a miña discrepancia básica ten que ver coa cronoloxía, que Armitage, en consonancia co seu marco imperial, sitúa entre a viaxe de 1492 e a Idade das Revolucións, a principios do século XIX. E se no caso dos estudos galegos actuais a perspetiva (trans)atlántica parece ser máis un acto de planificación que de historización, pola miña banda decántome por unha perspectiva transatlántica (no sentido de Armitage) na que a comparación non se impoña ao texto, senón que emane do propio texto.5

No caso de Castelao, de cáles textos estamos a falar. Dos textos literario-ensaísticos, centrareime nesta sede no libro segundo de Sempre en Galiza e do chamado "Caderno A".6 Ambos os dous foron compostos en Nova Iorque e en "Argentina", isto é, o vapor que levou a Castelao de Nova Iorque a Bos Aires, o que

4 No volume xa citado de Pim, Argibay e Kristensen, emprégase o termo “circum-atlântica” no subtítulo, pero non no sentido técnico aquí especificado.

5 O obxectivo de algúns dos capítulos que compoñen o monográfico Contemporary Galician Cultural Studies, por exemplo, é "situar a cultura galega nun contexto internacional, en termos dunha cultura global que se caracteriza de xeito crecente polas relacións horizontais entre rexións, discursos, movementos sociais e individuos, así coma estados-nación e as súas literaturas nacionais" (Hooper e Puga Moruxa 13).

6 Tómese en consideración así mesmo que durante a viaxe transatlántica Castelao traballou en Os vellos non deben de namorarse e xa en Estados Unidos continuou coa redacción de As cruces de pedra na Galiza.

4

fai deles "escrita circumatlántica" avant la lettre ao teren sido compostos no que Gilroy chamou un "sistema vivinte, micro-cultural e micro-político" (4), no que Castelao foi simplemente un activista descoñecido, a tenor da sorpresa causada entre o resto da tripulación polas recepcións de Río de Xaneiro, Montevideo e Bos Aires. No caso dos textos visuais, é máis difícil fixar un corpus, ao tempo que cómpre non perder de vista que, en ocasións, ditos textos visuais están integrados nos soportes da escrita.

Entre os textos visuais, o conxunto en apariencia obvio é o constituído pola serie chamada Dibuxos de negros. E digo "en apariencia" porque cómpre facer algunhas precisións. Primeiro: é común afirmar que a serie se compón de doce augadas en tinta negra sobre papel. Pero este é o número do álbum publicado en 1970 pola editorial Galaxia e con limiar de Domingo García-Sabell, quen non ofrece ningunha información sobre a serie, excepto para subliñar que "Castelao, ó seu paso por Cuba e por Nova York, apreixou un cacho de realidade" (s. p.).7 As doce estampas foron donadas ao Museo de Pontevedra pola familia de Álvaro Gil Varela e expuxéronse por primeira vez en Galicia, xunto ás Estampas de guerra, nunha mostra que tivo lugar en decembro de 1988 (Castelao).8 Porén, a duodécima estampa non retrata personaxes negros, senón unha nai e un neno chineses. Segundo: polo que ao lugar de execución das restantes once estampas se refire, Valentín Paz-Andrade afirma que "dez estampas foron compostas en Cuba. Acreditase pol-a datación" (433). Isto significa que a única estampa realizada en Nova Iorque é a coñecida como "Negriño en Nueva York" (véxase Anexo, Fig. 1); porén, Xavier Costa Clavell afirma que esta estampa tamén foi feita na Habana, pero "cuxo boceto previo estaría feito na cidade norteamericana" (58), o que concorda coa información proporcionada por Xosé Neira Vilas (121). Terceiro: á augada neoiorquina-habaneira hai que engadir, como se indicou, os debuxos de negros incluídos no "Caderno A" e noutros soportes, sen esquecer o debuxo realizado noutro vapor, o "Île de France", no que viaxou a Nova Iorque (Anexo, Fig. 2).9 E cuarto: a produción de Castelao protagonizada por negros, tanto a literario-ensaística coma a visual, non se limita ao período que vai de agosto de 1938 a xullo de 1940.

A imaxe do personaxe negro contida na augada neoiorquina-habaneira dialoga criticamente coa do debuxo (Anexo, Fig. 3) que acompaña ao relato "Chegou das Américas un home rico", incluído no segundo libro de Cousas (1929).10

Aínda que se ten destacado a vontade realista tanto dos contos coma das ilustracións desta obra, o certo é que a aparentemente aséptica "galeguización"

7 Ademais, segundo noticia de Neira Vilas (126-129), ao álbum tamén pertencería o orixinal “Escena de negros (changüí)” en posesión de Xosé Núñez Búa e doado ao Instituto de Literatura y Lingüística da Academia de Ciencias de Cuba en 1971, que finalmente foi doado ao Museo Carlos Maside.

8 Segundo testemuña de Xosé Neira Vilas, a dona de Castelao, Virxinia Pereira, gardaba os orixinais dos debuxos de negros no apartamento de Bos Aires, cidade na que foron expostos, xunto aos de cegos, na Galería Gath & Chaves e no Centro Lucense en 1957 (120n61).

9 Así mesmo hai que engadir “Galegos de América: compride a manda dos nosos mortos!”, “Os froitos galegos da civilización cristiá” e “Maternidade”, todas obras de 1938-1939.

10 Este relato publicouse previamente no xornal El Pueblo Gallego o 5 de xuño de 1927.5

visual de Panchito, o protagonista, coa súa pucha, traxe aldeán e paraugas, se ve contradita pola escrita, na que xorde con humorismo toda a traxedia dun factor, que non é o racial, como a primeira vista podería parecer, senón a relación metafísica coa terra. "Co tempo fíxose mozo comprido", di o narrador, "sen máis chatas que a súa coor… Aínda que era negro coma o pote, tiña gracia dabondo para facerse querer de todos" (Castelao, Cousas 55). Unha primeira lectura podería concluír que a construción da personaxe obecede a unha visión racista. Anque Xesús Alonso Montero afirme que "o conto non é un apólogo", o certo é que o sentido é ben explícito. Galicia "galeguiza" a Panchito até o extremo de convertilo nun emigrante á Habana para alí "morrer" e regresar pobre á aldea, pobre e falso indiano: "trouxo un sombreiro de palla máis un traxe branco…" (Castelao, Cousas 56). É este o sentido que o propio Castelao lembra uns dez anos máis tarde no libro I de Sempre en Galiza: "a morriña non-o deixaba vivir alí. E farto de chorar voltou â súa terra. Non traía cartos; pero traía un traxe novo, un baúl valeiro e moita ledicia no corazón. Aquel negro era galego" (257; lib. 1, cap. 3).

En verbas de Alonso Montero, "Hitler […] tira sido un lector iracundo de Castelao" (127), xa que é a dimensión telúrica, e non a raza, a que transforma ao individuo. "E a nosa Terra", di Castelao, "ten poder bastante para facer brancos aos negros" (Sempre en Galiza 257; lib. 1, cap. 3). Non hai aquí un prexuízo étnico, senón simplemente a conxunción dunha determinación metaxeográfica do espazo galego e dunha historia social, económica e política de colonización. "Para nós, os galegos", di Castelao en Sempre en Galiza, "afeitos a percorrermos o mundo e a convivir con todal-as razas, o nacionalismo racista é un delito e tamén un pecado. Endexamais medimos os diámetros do noso cráneo, nin llo medimos a ninguén para ser ademitido na nosa comunidade" (257; lib. 1, cap. 3). Ao galeguizarse, ao cubano Panchito sucédelle o que a calquera outro galego: experimenta a "alma viaxeira de Galiza", que "formou dende entón, no fondo do Atlántico, un camiño de esqueletos —proseguimento do camiño de estrela— para deixarmos testemoio oculto e dramático da nosa comunicación con América" (Sempre en Galiza 467; lib. 2, cap. 20). Compréndese así por qué "Chegou das Américas un home rico" non é un relato "de negros" no sentido esencialista que acabou por arrodear ao álbum, senón un relato máis da historia tráxica de emigración galega en liña, por exemplo, con outro conto de Cousas, "O pai de Migueliño chegaba das Américas", no que o protagonista agarda no porto polo regreso dun pai "americano".11 Aquí a ironía tráxica se concreta na sorpresa de Migueliño cando se decata de que o seu pai non é un indiano, senón "un home moi flaco, metido nun traxe moi floxo; un home de cera, coas orellas fora do cacho, cos ollos encoveirados, tusindo…" (Cousas 95).

O diálogo crítico ao que antes facía referencia concrétase en que se o debuxo de Panchito amosa a galeguización dun "negriño cubano" (Cousas 55), a augada neoiorquina-habaneira pode lerse coma a americanización dun branquiño galego, isto é, do mesmo Castelao. Segundo relata a dona de Castelao, "pouco antes de saíren pra Cuba deron en ir a un café todas as mañáns. Castelao ollaba para fóra, a traveso dos vidros. Daba arreo cos ollos no mesmo persoaxe e retratouno con simpatía" (Neira Vilas 121n62). A tristura que invade a mirada da persoa retratada na Quinta Avenida de Nova Iorque é o reflexo da tristura da mirada do artista

11 Tamén incluído no segundo libro de Cousas, este relato publicouse previamente no xornal El Pueblo Gallego o 17 de outubro de 1926.

6

dende o interior do café. Isa identificación alcanza tal nivel que Castelao non ten reparos no "Caderno A", un autógrafo de notas entre 1938 e 1947 (Monteagudo viii e ix) que agora forma parte dos fondos da Biblioteca da Fundación Penzol en Vigo, en recoñecer a transformación que nel operou a viaxe atlántica e a estadía estadounidense no seu pensamento sobre a raza negra.12 Nunha pasaxe datada no inicio da estadía, Castelao di terse sentido "alonxado da raza negra por reparos incoercibles da natureza. Cando en París vexo a unha loira c-un negro xa sei que se trata d-un caso de perversión sexual e o caso da mistura de coor paréceme sempre anormal" (Sempre en Galiza 817, "Caderno A" 34). Porén, cedo se operou na súa persoa un cambio dende, primeiro, a súa "compasión pol-os negros" e, máis tarde, o "desexo de matar a […] repuñancia por eles", para, finalmente, afirmar: "Agora síntome irmán dos negros" (Sempre en Galiza 819, "Caderno A" 34). O nacemento disa irmandade ten data concreta, o 1 de setembro de 1938, cando nunha viaxe por West Virginia, na porta dun café "onde comían e bebían uns cantos barbaros brancos", Castelao viu na porta o seguinte letreiro que transcribe no seu caderno: "NOTICE: Whites only" (Sempre en Galiza 819, "Caderno A" 34; para un caso semellante, véxase Anexo, Fig. 4).

A esta porción do "Caderno A" non lle corresponde ningún retrato, senón unha paisaxe (Anexo, Fig. 5), a da granxa de Pennsylvania na que viviu durante dez días. Cal é a súa relación co texto verbal? ¿Contraporíase no maxín de Castelao o rural galego ao norteamericano (protestante e metodista), do que celebra "[a] fé dos que viven a carón da terra e consideran a froita dos arbres como un manxar composto por Deus" (Sempre en Galiza 817, "Caderno A" 32)? ¿Contribuiría a esa contraposición o feito de que, fronte aos "labregos norteamericanos" (Sempre en Galiza 817, "Caderno A" 32), os emigrantes galegos que Castelao visitou nos Estados Unidos, dos que foi testigo do seus triunfos e derrotas, "pero endexamáis […] a súa felicidade", foran "fogoneiros, peóns, taberneiros, obreiros e lava-platos de Nova York; […] mariñeiros de Filadelfia e de Boston; […] obreiros de Chicago, de Detroit e de Lackawanna; […] mineiros de West Virginia; […] artesáns e camareiros de San Francisco" (Sempre en Galiza 487; lib. 2, cap. 26)? ¿Debe porse en relación a paisaxe rural norteamericana co boceto dun retrato nunha plantación cubana (Anexo, Fig. 6), cuxa figura feminina negra non presenta a voluptuosidade e sensualidade do carnaval (Anexo, Fig. 7), senón o decoro maxestático dunha clase internacional, idéntica en Cuba, Galicia, Bretaña (Anexo, Figs. 8 e 9) ou Irlanda? 13

Esta liña de lectura internacionalista vese apoiada, por exemplo, pola anécdota sobre o mineiro galego en West Virginia, quen "non consentiría que alí propagásemos o «galeguismo», porque para él non había máis patria que o

12 Discrepo da argumentación desenvolvida por Craig Patterson sobor a suposta ideoloxía racista de Castelao.

13 Lourenzo Fernández Prieto ten sinalado o interese recente polas conexións históricas entre Galicia e outras nacións mariñeiras, singularmente Inglaterra e Irlanda (29). Moi interesante é así mesmo a coincidencia no perfil laboral dos emigrantes galegos e irlandeses (para o caso irlandés, véxase O'Neill e Lloyd). "A colonia galega nos EEUU era, en efecto, bastante reducida en comparanza coa existente noutros países americanos: no 1930 moraban naquel país 59.362 españois, e 52.305 máis tiñan un ou dous proxenitores españois. Os galegos (en todo caso, máis dun 50 por cento), procedentes duns cantos concellos litorais (Sada, Cambre, Bergondo, Muros, Bueu), eran na súa maioría traballadores portuarios, pescadores e obreiros industriais" (Castelao, Obras 6 297n308; nota do editor).

7

mundo", pero que "ao lembrarlle a fermosura das nosas paisaxes, a beleza dos nosos moimentos, a ledicia das nosas festas, a dozura das nosas cantigas, a sabiduría dos nosos refráns, a quentura dos nosos fogares, a bondade das nosas mulleres, a xusticia das nosas reivindacións, a humanidade do noso esprito" acabou por confesar que "Galiza era o mellor pais do mundo" (Sempre en Galiza 679; lib. 4, cap. 2). Para Castelao non hai contradición entre "autonomismo galego" e "verdadeiro internacionalismo", un internacionalismo que atinxe tanto á loita dos "pequenos povos libres" coma á loita de clase, segundo recolle explicitamente nun debuxo publicado no xornal Hoy o 30 de decembro de 1938 (rescatado por Neira Vilas 115) con ocasión das eleccións do Centro Galego da Habana en apoio de Hermandad Gallega (Anexo, Fig. 10).

*

A epifanía que tivo lugar unhas semanas despois da chegada aos Estados Unidos, o 1 de setembro de 1938, grazas ao letreiro de West-Virginia, un estado "onde os negros aínda non son perseguidos coma no Sul", levou a Castelao a imaxinarse "líder das reivindicacións negras i […] defensor d-esta raza" (Sempre en Galiza 819, "Caderno A" 34). ¿É ese o sentido das visitas de Castelao ás Sociedades Negras en Cuba en xaneiro de 1939 en función do devandito internacionalismo de clase, que lle levaría a afirmar na Habana que "os galegos somos os negros de España" (Neira Vilas 59n38)?

O certo é que a Federación de Sociedades de Cor ofreceulle na Habana unha homenaxe o 9 de xaneiro de 1939 (Neira Vilas 60) e, xa de volta en Nova Iorque, foi nomeado presidente honorario da Federación Internacional das Sociedades Negras. Sábese da intensa actividade de Castelao coma conferenciante e activista (moi especialmente no Frente Popular Antifeixista Galego) durante este período, pero, polo de agora, nada que explique cómo se produciu a conexión coa asociación polos dereitos civiles dos afro-americanos e o consecuente nomeamento.14 Poucos meses antes de chegar a Estados Unidos, Castelao dirixía unha proclama o 23 de xuño de 1938 aos galegos antifeixistas de Nova Iorque dende o outro lado do Atlántico, "o mar ancho da Liberdade, onde non aprodrece ningunha civilización" (Castelao, Obras 3 185), co fin de transmitirlles "fe absoluta no trunfo da democracia republicana" (186). Xa na cidade estadounidense, a outra Liberdade parécelle "preñada", con "cornos imperialistas" e "na man dereita un ice cream (para enfriar o mundo)" (Sempre en Galiza 831, "Caderno A" 55; Anexo, Fig. 11) e "Yankilandia", capaz de "negar cibdadanía aos indios, primitivos donos de este país" (Sempre en Galiza 831, "Caderno A" 55). Acuciado polos problemas do socorro aos refuxiados galegos e persoais, Castelao revela: "Estou triste. New York pésame moito" (Obras 6 294; Carta a Lois Tobío Fernández do 8 de abril de 1939).15 É "a tristura do inverno", que "invita a ensumirnos en meditacións" (Sempre en Galiza 369; lib. 2, cap. 1) e reflicte na mirada do retratado na augada

14 Nunha carta dirixida a Florencio Delgado Gurriarán datada o 14 de febreiro de 1939, Castelao fala dunha "laboura estraordinaria" en Cuba, "moi superior" a do primeiro período en Nova Iorque; refírese á súa participación en apoio ás eleccións de Hermandad Gallega no Centro Galego da Habana (Obras 6 287).

15 Téñase en conta a situación de Castelao como emigrante ilegal, trala expiración do seu visado de turista, que describe na súa carta a Rodolfo Prada do 2 de novembro de 1939 (Obras 6 316-321).

8

neoiorquina-habaneira, a tristura de quen espera vender algún debuxo aos artistas de Hollywood para non acabar no oficio dos outros emigrados galegos: "lavar platos n-un restaurant".16 É a tristura dos esquecidos da que brota a escrita de Castelao á "luz d-unha fiestra ensombrecida por un rañaceos" (Sempre en Galiza 369; lib. 2, cap. 1). Acaso sexa algún dos rañaceos que tamén encadran a figura da augada, coa que compartiría múltiples marxinalidades; delas a máis dolorosa, a de pertencer a unha pequena nación sen estado (véxase, por contraposición, Anexo, Fig. 12).17 "Nas moitas fiestras que descobro dende a miña", di Castelao, "vexo dramas, comedias e sainetes, que non me deixan enfiar as ideias. Poida que frente a min haxa checoeslovacos, austriacos, polacos, finlandeses, xudeus, alemáns e de outros povos e razas […]; pero estou seguro de que eles non adiviñan que â luz d-esta fiestra traballa un galego desterrado, con máis razón que eles para protestar. Ningún dos meus veciños de enfrente sabe que hai unha Patria que se chama Galiza, e non podo eisixirlles que adiviñen a miña esistencia. Eu son fillo d-unha Patria descoñecida" (Sempre en Galiza 369; lib. 2, cap. 1). Só queda a esperanza dunha nova viaxe transatlántica: "¡Quén me dera ir a Bós-Aires!" (Obras 6, 299 e 300; Carta a Lois Tobío Fernández do 27 de abril de 1939).

No seu caderno, Castelao deixa apuntado: "Bos-Aires debe separ-a liberdade de Galiza o que fora New York par-a liberdade de Irlanda" (Sempre en Galiza 843; "Caderno A" 78). Chegados a este punto, e a modo de conclusión, cómpre valorar se o caso específico de Castelao aporta novos modelos para o estudo do Atlántico como zona plurilóxica de circulación, intercambio e comunicación. Un dos alicerces do ideario galeguista en xeral e de Castelao en particular é o que este último chamou o "poder máxico da terra" como "feito diferencial de Galiza", a irmandade do celtismo con Irlanda e os outros "Fisterres atlánticos" (Sempre en Galiza 245; lib. 1, cap. 2). Non me interesa neste momento acceder ao terreo da mitificación, pese ao seu importante papel na análise literaria de Castelao con respecto a, por exemplo, as semellanzas nas reaccións contra a escola de Yeats en Irlanda e contra Rosalía en Galicia dunha banda e, doutra, a comparación da saudade no lirismo galego, escocés e irlandés apud o estudo de Plácido R. Castro del Río (Sempre en Galiza 355; lib. 3, cap. 22).18 Interésame cómo o referente irlandés do argumento galeguista de Castelao pode constituír un nó transatlántico, que, mentres que na súa propia obra está presente tan só de forma binaria a través da correlación Nova Iorque-Irlanda e Bos Aires-Galicia, pode ser comparatistamente triangulado nunha viaxe crítica de ida e volta.

16 En outubro de 1938 Castelao expuxo na sala dos Delphic Studios os debuxos das series Nós, Galicia mártir, Atila en Galicia e, por primeira vez, Milicianos.

17 O valor que Castelao atribuía á figura retratada na augada neoiorquina-habaneira pode comprobarse polo feito de tela exposta na súa casa de Bos Aires, segundo testemuña Luís Seoane.

18 Nun texto de Castelao e Ramón Suárez Picallo publicado en Nova Galiza o 5 de abril de 1937, entrefíanse os argumentos telúricos e nacional-literarios: "¿Non lembrades aos primeiros celtas que desembarcaron na vosa illa? Pois aqueles eran os fillos máis arriscados de Broegán" e "Os chamados «nacionalistas» hespañoles asesinaron a escritores, poetas, pintores, xornalistas, profesores, escolantes, estudantes, funcionarios públicos, obreiros especializados, peritos e técnicos nos problemas agropecuarios. Eran estes nosos mártires outísimo espoñente da renascencia de Galiza, orgulo e groria da espiritualidade da nosa estirpe céltiga. Antre eles contábanse os traductores a nosa língua dos poemas de Yeats e James Joyce" (152 e 157).

9

Menciono tan só tres exemplos. Primeiro: o desafío que supón a toma en consideración da participación dos irlandeses nas guerras imperialistas británicas e norteamericanas para o tradicional achegamento sentimentalista a Irlanda en canto territorio colonizado e historicamente oprimido (Lloyd 3), ¿non invita tamén a cuestionar dito achegamento no caso de Galicia e a preguntarse en ambos os dous casos sobre os discursos de solidariedade cos oprimidos, identificados cos afro-americanos? Segundo: ¿non se inscribe nesta triangulación unha nova racialización de irlandeses e galegos, tamén en relación cos afro-americanos, coas consecuencias que isto ten, dunha banda, para a racialización previa construída para Irlanda dende Inglaterra e para Galicia dende Hespaña e, doutra banda, para a súa conformación como "sinécdoque nacional" no escenario mundial por mor das porcentaxes de emigración? E terceiro: se se considera que nos estudos irlandeses a aceptación do concepto de diáspora é problemática (Lloyd 4), ¿pode a súa maior tradición nos estudos da migración galega e nos Black Studies contribuír a repensarmos o fenómeno no caso irlandés, tradicionalmente descrito coma emigración e asimilación?19

Polo que á súa produción visual se refire, xa se mencionou que os Dibuxos de negros teñen sido lidos coma unha serie autosuficiente. A recepción inmediata á publicación do álbum por Galaxia destacou, dunha banda, que os retratados de Nova Iorque e A Habana eran unha mostra máis do compromiso de Castelao cos "magoados, […] esquecidos, […] marxinados" (Dónega) e, doutra banda, o seu significado no contexto histórico, cando "unha ideoloxía bárbara ensaltaba unha suposta raza pretendendo abourar os homes que non estivesen comprendidos nela" (Seoane). Nada se di, nembargantes, sobre a tradición artística da que emana e á que contribúe a obra visual de Castelao, excepción feita de vagos comentarios sobre a súa técnica.20 Creo que, unha vez máis, é a perspetiva transatlántica a que pode botar nova luz sobre esta cuestión. No primeiro número de Nós, en 1920, anunciábase a bolsa concedida a Castelao pola Junta de Ampliación de Estudios para "perfeucionarse n-os procedementos artístecos y-estudiar a augaforte, o grabado, a litografía" ("Letras e artes galegas") en Francia, Bélxica e Alemaña. Lémbrese a este respecto o impacto do que deixa constancia no "Caderno A" da parellas interraciais que vira en París.21 A este período corresponde un bosquexo 19 "Para entendermos mellor a importancia e o contexto na que se van situar os nosos exiliados cómpre termos en conta que a historia de Galiza está inevitabelmente ligada á noción de diáspora, xa que a saída de galegos cara o estranxeiro foi unha constante desde mediados do século XIX, e que os exiliados en xeral van asentarse nos focos de tradicional emigración galega" (Bernárdez 32).

20 Marino Dónega afirma que "[a] línea nestas estampas desconxúntase seguindo os ritmos das danzas afro-cubanas" (146); Valentín Paz-Andrade sostén que pola súa calidade artística é "merecente de se por ao par, senon por riba, das trazadas pol-os mestres clásicos do mesmo arte en Europa" (432-433). Máis recentemente, Rafael Bonilla Cerezo afirma estos dibujos "lonxe de seren produto dunha visión libresca ou imaxinativa do mundo negro, son consecuencia dun contacto directo e apaixonado coa súa cultura" (324n9); Xosé Carlos Valle Pérez di: "a serie de negros, executada en 1939 entre Cuba e Nova York, marca outra das cimas plásticas de Castelao" (161).

21 Para futuras investigacións resultan de especial interese estas pasaxes de cartas remitida por Castelao a Manuel Antonio entre xullo e agosto de 1922, pouco despois da súa viaxe de estudos: "Canto mirei no estranxeiro non me convenceu. Algo da escola «espresionista» alemana e nada máis. Nós temos que crear unha escola galega, cousa que non rifa co individualismo, ou se qués, que cada artista crée un xeito enteiramente novo de Arte galego. […] ¿Liches as miñas impresións de Francia en Nós? Agora publicarei as de Bélxica a Alemaña e mais estudos sobor do Cubismo,

10

(Anexo, Fig. 13) no que o tratamento das dúas figuras negras é debedor do primitivismo modernista (Lemke), un movemento transatlántico cuxos dous escenarios máis importantes, París e Nova Iorque, Castelao coñeceu. Nesta última cidade e no contexto do Harlem Renaissance quizabeis haxa que situar o debuxo "Cabeza de negra" (Anexo, fig. 14) e este comentario de Castelao non sobre as artes visuais, senón sobre a música: "Na música americán —música de inxeniería— non hai máis alma que a que os brancos lle roubaron aos negros" (Sempre en Galiza 819; "Caderno A" 35).

Fronte á xustaposición dunha cultura branca (Atlántico branco?) con diversas contra-culturas (Atlántico negro, verde, roxo?) e fronte a unha lectura dicotómica entre solidariedade (Atlántico verde) e explotación (Atlántico negro; véxase Malouf), co presente traballo e a través da figura de Castelao e a súa produción en Nova Iorque e nos vapores "Île de France" e "Argentina" o meu obxectivo foi achegarme aos nós do rizoma transatlántico, no que os fíos están intimamente entrelazados, a través da comparación. Confío en ter demostrado que Castelao é un artista-modelo para unha visión plurilóxica do Atlántico, cuxa cor, sempre plural, identifica cos negros. "Os negros teñen reflexos na cara e son de diferentes cores", di Castelao. "Azures no campo, cando é azur o ceo; vermellos cando miran ao chan vermello; marelos cando as paredes marelas lle dan o seu reflexo. Os reflexos da cara dos negros ten o misterio do mar" (Sempre en Galiza 831; "Caderno A" 57). Son moitos os aspectos de intercambio, comunicación e circulación que restan por abordar. Algúns destes aspectos son evidentes coma, por exemplo, a lusofonía (para unha recente reapropiación visual, véxase Castelao, Galiza. Irmãos dos Povos Negros) e a reintegración de Portugal en Hespanha ou o Federico García Lorca de Poeta en Nueva York ("¡Ay, Harlem! ¡Ay, Harlem! ¡Ay, Harlem! / No hay angustia comparable a tus ojos oprimidos"; García Lorca 127-128), quen estivo en contacto con Castelao e outros galeguistas a través de Ernesto Guerra da Cal (Anexo, Fig. 15), axudante de Lorca cos Seis poemas galegos. Con ocasión da súa visita a Pontevedra invitado polo Comité de Cooperación Intelectual, Lorca regalou aos responsábeis de Cristal o soneto "Yo sé que mi perfil será tranquilo" (publicado no número dese mesmo ano 1932), que escribira en Nova Iorque. Outros aspectos poden selo menos, coma, por exemplo, o debuxo realizado por Castelao para a cuberta dun libro de Nicolás Guillén e, en consecuencia, o seu discurso sobre a "cor cubana" ou a conexión transatlántica entre Castelao e Whitman, cuxos plantexamentos sobre o federalismo Castelao recollera no libro cuarto de Sempre en Galiza (705; lib. 4, cap. 5) e no "Caderno B" (Sempre en Galiza 927; 48v e 49) a través dunha tradución libre e con variantes de "To the States", de Leaves of Grass. Tamén confío en que estas notas e futuros

orfismo, espresionismo e futurismo"; "Coido que Rusia en Arte, omo Irlanda en política y-en socioloxía, é a terra que nos intresa. Eu coido estar d'abondo enterado dos novos movimentos artísticos e dígoche que sômentes Rusia debe intresarnos. Poida que haxa outros países pequenos onde teñamos que deprender tamén…" e "Dos irlandeses, que son verdadeiros irlandeses, nada sei. Lín traduciós do poeta Yeats (non me lembro como s'escribe) e vin bastante pintura no The Studio en Colour e máis en Exposicións de Paris. Dende logo na pintura son máis avanzados que os ingleses (os ingleses son sempre conservadores) e non ollei n'iles mais que uns retratistas ô xeito impresionista ou post-impresionista" (Obras 6 86, 90 e 91). Obviamente, deben ser contrastados co Diario 1921 (Castelao, Obras 5) e tomar en consideración as relacións entre o primitivismo modernista e o expresionismo alemán, ao que tanta atención prestara Castelao.

11

traballos cuestionen a pertinencia dunha planificación transatlántica que dá as costas á historia transatlántica da cultura galega.

12

Anexo

Fig. 1: Castelao. "Negriño en Nueva York". 1939. Aguada en tinta negra sobre papel. 30,60 x 22,90cm. Museo de Pontevedra

Fig. 2: Castelao. "A bordo do Île de France". 1938. Tinta sobre papel. 30,50 x 22,00 cm. Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside

Fig. 3: Castelao. "Panchito". 1926. Témpera e tinta sobre papel. 17,50 x 9,50 cm. Museo de Pontevedra

13

Fig. 4: Café for Whites Only

Fig. 5: Castelao. Granxa de Pennsylvania. "Caderno A". Fundación Penzol

Fig. 6: Castelao. Plantación. "Caderno A". Fundación Penzol

14

Fig. 7: Castelao. "Rumba criolla". 1939. Augada en tinta negra sobre papel. 35,20 x 43,00 cm. Museo de Pontevedra

Fig. 8: Castelao. "Debuxo de muller". 1943. Lápiz sobre papel. 12,20 x 8,60 cm. Museo de Pontevedra

Fig. 9: Castelao. "Pontivy". 1929. Lápiz sobre papel. 28,00 x 20,80 cm. Museo de Pontevedra

15

Fig. 10: Castelao. "Nuevo diálogo". Hoy 30.12.1938

Fig. 11: Postal de Castelao datada en Nova Iorque o 14 de abril de 1940. Museo de Arte Contemporánea Carlos Maside

Fig. 12: Castelao. "O home que ten unha patria moi grande". 1925. Tinta sobre papel. 33,00 x 22,50 cm. Museo de Pontevedra

16

Fig. 13: Castelao. Bosquexo. 192?. Lápiz sobre papel. 14,80 x 14,00 cm. Museo de Pontevedra

Fig. 14: Castelao. "Cabeza de negra". 1939. Augada en tinta negra sobre papel. 13,00 x 9,50 cm. Museo de Pontevedra

Fig. 15: Ernesto Guerra da Cal (segundo pola esquerda) e Castelao nunha reunión en Nova Iorque

17

Obras citadas

Alonso Montero, Xesús. "Castelao y los negros". Letras galegas. Vigo: Xerais, 2008. 126-127.

Armitage, David. "The Red Atlantic". Reviews in American History 29 (2001): 479-486.

---. "Three Concepts of Atlantic History". The British Atlantic World, 1500-1800. Eds. David Armitage e Michael J. Braddick. Basingstoke: Palgrave Macmillan, 2002. 11-27.

Balseiro García, Aurelia et al. Castelao: A derradeira lección do mestre. Lugo: Museo Provincial de Lugo – Deputación de Lugo, 2010.

Baltrusch, Burghard. "Tradución e nación. Galicia entre a lusofonía e o posnacionalismo". Grial: Revista Galega de Cultura 179 (2008): 60-67.

Barson, Tanya e Peter Gorschlüter, eds. Afro Modern. Viaxes a través do Atlántico negro. Trad. Jesús Riveiro Costa. Santiago de Compostela: Centro Galego de Arte Contemporánea, 2010.

Bernárdez, Carlos L. "Diáspora (1930-1970). Guerra Civil e exilio na configuración dunha estética nacional na arte galega". Diáspora. 10 artistas galegos no exilio latinoamericano 1930-1970. Ed. Marta García Viña. Vigo-A Coruña: Museo de Arte Contemporánea de Vigo-Fundación Luís Seonae, [2005]. 20-63.

Bonilla Cerezo, Rafael. "Castelao, pintor sinfónico: muñeiras y pandeiradas en Os vellos no deben de namorarse". Signa 13 (2004): 321-345.

Carré Aldao, Eugenio. Literatura gallega. 2ª ed. Barcelona: Maucci, 1911.Castelao, Galiza. Irm ã os dos Povos Negros . Youtube. 06.06.2008.Castelao. Cousas. 4ª ed. Vigo: Galaxia, 1971.---. Dibuxos de Negros. Vigo: Galaxia, 1984.---. Obras. Ed. Henrique Monteagudo. Vol. 3. Vigo: Galaxia, 2000.---. Obras. Ed. Henrique Monteagudo. Vol. 5. Vigo: Galacia, 2000.---. Obras. Ed. Henrique Monteagudo. Vol. 6. Vigo: Galaxia, 2000.---. Sempre en Galiza. Ed. Ramón Máiz. 2ª ed. Santiago de Compostela: Parlamento

de Galicia – Universidade de Santiago de Compostela, 2000.--- e Ramón Suárez Picallo. "Aos patriotas irlandeses. Manifesto dos diputados

galeguistas". Castelao, Obras. Vol. 3. 152-159.Castro del Río, Plácido R. La saudade y el arte en los pueblos célticos. Vigo: El

Pueblo Gallego, 1928.Costa Clavell, Xavier. "Aproximación a la obra artística y literaria de Castelao".

Anthropos: Revista de documentación científica de la cultura 65 (1986): 56-60.

Dónega, Marino. "Castelao e a negritude". La Voz de Galicia 1 de marzo de 1970.---. "Castelao, artista gráfico". Boletín da Real Academia Galega 357 (1975): 137-

146.Fernández Prieto, Lourenzo. "Interpreting Galician History: The Recent

Construction of an Unknown Past". Hooper e Puga Moruxa 24-39.Gabilondo, Joseba. "Toward a Postnational History of Galician Literature:

Rereading Rosalía de Castro's Narrative as Atlantic Modernism". Hooper e Puga Moruxa 74-95.

18

García Lorca, Federico. Poeta en Nueva York. Ed. María Clementa Millán. 16ª ed. Madrid: Cátedra, 2010.

García Negro, María Pilar e Felipe-Senén López Gómez. "A derradeira lección do mestre". Balseiro García et al. 13-14.

García-Sabell, D. "Castelao e os seus debuxos de negros". Castelao, Dibuxos. s. p.Gilroy, Paul. The Black Atlantic : Modernity and Double Consciousness . Cambridge,

MA: Harvard UP, 2000.Goebel, Walter e Saskia Schabio, eds. Beyond the Black Atlantic. Relocating

Modenization and Technology. New York: Routledge, 2006.Grazia, Victoria de. Irresistible Empire: America's Advance thorugh 20 th century

Europe. Cambridge, MA: Harvard UP, 2005.Grunenberg, Christoph e Andrea Nixon. Prefacio. Barson e Gorschlüter. viii-ix.Hooper, Kirsty. Writing Galicia into the World. New Cartographies, New Poetics.

Liverpool: Liverpool UP, 2011.--- e Manuel Puga Moruxa. "Introduction: Galician Geographies". Hooper e Puga

Moruxa 1-16. --- e Manuel Puga Moruxa, eds. Contemporary Galician Cultural Studies. Between

the Local and the Global. New York: The Modern Language Association of America, 2011.

Lemke, Sieglinde. Primitivist Modernism. Black Culture and the Origins of Transatlantic Modernism. Oxford: Oxford UP, 1998.

Lloyd, David. "Black Irish, Irish Whiteness and Atlantic State Formation". O'Neill e Lloyd 3-19.

Neira Vilas, Xosé. Castelao en Cuba . Sada: Edicións do Castro, 1983.Monteagudo, Henrique. "Os cadernos (1938-1948) na obra e no tempo de

Castelao". Castelao, Cadernos (1938-1948). Escolma. Eds. Iris Cochón et al. Vigo: Galaxia, 1993. iii-xxxix.

O'Neill, Peter D. e David Lloyd. "The Black and Green Atlantic: An Introduction". O'Neill e Lloyd xv-xx.

---, eds. The Black and Green Atlantic. Cross-Currents of the African and Irish Diasporas. Houndmills: Palgrave Macmillan, 2009.

Ortega, Julio. Prólogo. Nuevos hispanismos interdisciplinarios y trasatlánticos. Ed. Julio Ortega. Madrid: Iberoamericana, 2010. 9-16.

Pageaux, Daniel-Henri. "Sobre la extrapeninsularidad". Bases metodolóxicas para unha historia comparada das literaturas na península Ibérica. Eds. Anxo Abuín Gonzalez e Anxo Tarrío Varela. Santiago de Compostela: Universidade de Santiago de Compostela, 2004. 193-209.

Patterson, Craig. “Galician Identity and Race: A Postcolonial Reading of Castelao”. Comunicación. Exploratory Workshop: Looking at Iberian from a Comparative European Perspective: Literature, Narration and Identity. Universidade de Lisboa. 13-14.10.2011 (14.10.2011).

Paz-Andrade, Valentín. Castelao na luz e na sombra. [Sada: Edicións do Castro, 1982].

Pim, Joám Evans, Óscar Crespo Argibay e Bárbara Kristensen, eds. Estudos Atlânticos. Novos rumos para uma matriz multidisciplinary circum-atlântica. Rianxo: Instituto Galego de Estudos de Segurança Internacional e da Paz, 2006.

Resolución de 28 de junio de 2011. BOE nº 185. 3 de agosto de 2011.Seoane, Luís. "Castelao, contra o racismo". La Voz de Galicia 1 de marzo de 1970.

19

Thompson, Robert Farris. Flash of the Spirit: African and Afro-American Art and Philosophy. New York: Vintage, 1984.

Valle Pérez, Xosé Carlos. "Castelao e a arte galega do seu tempo". Castelao na Galiza do século XX . Actas do Simposio. Eds. Manuel Ferreiro e Xosé Ramón Freixeiro Mato. A Coruña: Asociación Sócio-Pedagóxica Galega, [2000]. 155-180.

Varela Fariña, Roberto. Prefacio. Barson e Gorschlüter. vii.Villares, Ramón e Marcelino Fernández. Historia da emigración galega a América.

[Santiago de Compostela]: Xunta de Galicia, [1996].Whelan, Kevin. "The Green Atlantic: Radical Reciprocities between Ireland and

America in the Long Eighteenth Century". A New Imperial History: Culture, Identity and Modernity in Britain and the Empire, 1660-1840. Ed. Kathleen Wilson. Cambridge: Cambridge UP, 2004. 216-238.

20