MAKUBEKÈNInformashon tokante naturalesa i medio ambiente di Boneiru

Edishon Nr. 13 mart 2010Grátis Grátis Biodiversiteit isleven!

De Verenigde naties heb-ben 2010 uitgeroepen tot hetinternationale jaar van debiodiversiteit. Biodiversiteitlijkt op het eerste gezicht eenmoeilijk begrip. Maar de slo-gan van dit jaar maakt allesin één keer duidelijk: ‘Biodi-versiteit is leven!’. En het logolijkt wel speciaal voor Bonaireontworpen. Kijk maar eensgoed.

Zonder biodiversiteit zouBonaire niet wereldbekendzijn vanwege het onderwa-terpark, zou de tweede naamvan Bonaire niet het flamingo-eiland zijn, zouden wij enonze kinderen geen toekomsthebben en zou er op onseiland geen kibrahacha meerbloeien. Biodiversiteit is onsnatuurlijk kapitaal. Nos tabiba di Naturalesa!

In de wereldwijde biodi-versiteit nemen eilanden vaakeen aparte plaats in. Op eilan-den kunnen, vanwege hetisolement, dier- en planten-soorten zich anders ontwik-kelen. Anders evolueren. Hetgevolg is dat op eilanden vaakandere soorten of ondersoor-ten voorkomen. Dat maakt debiodiversiteit rijker, maar ookkwetsbaarder. Een leuk voor-beeld is ons parkietje. Deparkietjes van Bonaire ver-schillen van die van Aruba enCuraçao. Dat betekent datons parkietje alléén hier voor-komt. Verder nergens anderster wereld. En dat geldt voornog veel meer dier- enplantensoorten.

Nou is biodiversiteit nietaltijd zo opvallend. Maar tochook weer heel mooi. Als je ermaar oog voor hebt. Neem nouhet plantje ‘banana di ref’ (ziefoto op deze pagina). Op heteerste gezicht lijkt het nietsbijzonders. Je kijkt er niet alleengauw overheen, we lopen erzelfs overheen. Zonder dat jedaarmee overigens veelschade doet. Het groeit op veleplaatsen ter wereld. Maar deplek waar het groeit en demanier waarop dit plantje zichhandhaaft onder barreomstandigheden maakt hetook weer heel bijzonder. En alsje de moeite neemt om eensgoed te kijken, dan zie ook hoemooi dit plantje is. En dat geldtvoor onze hele biodiversiteit.De redactie

Biodiversidat tabida!

Nashonnan Uní a prokla-má 2010 komo aña inter-nashonal di biodiversidat.Biodiversidat ta parse unkonsepto difísil den proméinstante. Pero e lema di eaña aki ta splika tur kos denun solo tiru “Biodiversidat taBida”. I e logo di e aña aki taparse manera nan a diseñ’éspeshalmente pa Boneiru.Studi’é bon i lo bo wak.

Sin biodiversidat Boneirulo no tabatin fama inter-nashonal ku su Parke Sup-marino, Boneiru su nòmberdi kariño lo no tabata “Isla diFlamingo”, i nos yunan i nosmes lo no tabatin un futuro, ilo no tabatin Kibrahacha masriba e isla. Biodiversidat tanos fondo natural. Nos tabiba di Naturalesa!

Den biodiversidat mundialislanan hopi biaha tin un lugáspeshal. Riba un isla, pamotibu di su isolashon, es-pésienan di mata i animal pordesaroyá diferente. Òfmanera sientífikonan ta bisa:por evoluá diferente. Komoresultado riba islanan hopibiaha tin espésienan i sup-espésienan diferente. Esei tahasi e biodiversidat mas‘riku”, pero tambe masdelikado. Un bon ehèmpel tanos prikichi. E prikichinan diBoneiru ta diferente for diesnan di Kòrsou i Aruba.Esei kemen ku nos prikichita eksistí akinan so. Niunotro lugá na mundu. I esei takonta pa hopi otro espésie-nan di mata i bestia.

Pero awor biodiversidatno ta hopi riparabel tur ora.Pero na mes momentu hopibunita. Basta ku bo tin bistap’e. Tuma por ehèmpel e ma-ta ku yama ‘banana di ref’(wak foto riba e página aki).Na promé instante nada par-tikular. Nos ta kana bai lag’éòf trapa riba dje mes. No kubo ta kousa hopi daño k’esei.E ta krese na hopi lugá namundu. Pero e lugá kamindae ta krese, i e manera ku emata aki ta mantené su mesden e kondishonnan duru akita hasié hopi speshal tòg. Isi bo tuma e molèster pawak e bon, lo bo mira tambekon bunita e mata aki ta. Iesei ta konta pa tur nosbiodiversidat.Redakshon

Banana di ref(sesuvium portulacastrum)

Zie pagina 2

Foto creditsBert van DorenWak página 2

Página 2 MAKUBEKÈN Mart 2010

Tijdens de jaarlijkse lora-telling op de laatste zaterdagvan januari hebben vrijwilligersmeer lora’s geteld dan voor-heen. Het resultaat is ongeveer800 lora’s. Tot dusver werd hetaantal inheemse papegaaien opBonaire geschat op 650 tot 700stuks. De oorzaak van de toe-name is waarschijnlijk veroor-zaakt door betere beschermingen meer voorlichting.

De 15e telling sinds 1980werd georganiseerd door Fun-dashon Salba Nos Lora insamenwerking met STINAPAen de Afdeling Milieu- en Na-tuurbeleid van DROB. De tell-ing is van belang om meer infor-matie over de zeldzame Bonai-riaanse papegaai te verza-melen.

Tijdens de telling in devroege ochtend waren veletientallen vrijwilligers actief. Erwerd gelijktijdig op 27 ver-schillende plekken geteld. Eendeel daarvan ligt in het Wash-ington Slagbaai Park, maar eengroter deel erbuiten. Na de tell-ing genoten de deelnemers vaneen goed verzorgd ontbijt,aangeboden door STINAPABonaire bij de ingang vanWashington Slagbaai Park.

AANTAL LORA’S NEEMT TOEIn de afgelopen twee jaren

werd de jaarlijkse loratellingbemoeilijkt doordat er veelregen viel in december enjanuari. Dit heeft invloed op hetgedrag van de lora’s. Er werdentoen minder lora’s geteld dannormaal. Dit jaar was het in diemaanden juist droger. Veellora’s zijn daarom uit hetnoorden van het eiland naar debebouwde omgeving getrokkenom voedsel te zoeken in deomgeving van woonwijken. Doorook die plaatsen op te nemenin de telling is toch een goedbeeld verkregen van het aantallora’s op Bonaire.

Sinds 2002 worden de lora’sop Bonaire actief beschermd.Toen zijn alle lora’s in gevan-genschap, meer dan 620 stuks,door de overheid geringd engeregistreerd. Dat ging gepaardmet een grote voorlichtings-campagne. Sindsdien voert deFundashon Salba Nos Lora elkjaar een voorlichtingscampagneover de beschermde lora. Alsgevolg daarvan worden minderlora’s gevangen of gedood.

Hoewel veel Bonairianentrots zijn op de natuur en op delora, zijn ze niet allemaal blij

met de toename van de zeld-zame papagaai. Lora’s makengeen verschil tussen inheemsevruchtdragende bomen in denatuur en aangeplante fruit-bomen in kunuku’s of tuinen.Het is voor een kunukero of eentuineigenaar niet leuk als lora’szijn mango’s opeten. Maarlora’s worden gedreven doorhonger. De natuur op Bonairekan niet altijd voldoende voedselleveren. Dat komt doordat in hetverre verleden op Bonaire veelbomen zijn gekapt. Waaronderbomen die vruchten leveren

zoals Kalbas en Shimaruku.Door de vraat van loslopendegeiten en ezels heeft de natuurzich nooit goed kunnen her-stellen. Er groeien nu veelstruiken en bomen die de geitenniet lusten, zoals de Wabi. Endie bomen en struiken leverenook geen voedsel voor de lora’s.

Vandaar dat FundashonSalba Nos Lora oplossingenvoor dit probleem zoekt. Afge-lopen jaar heeft de stichting opde boomplantdag meer dan 130inheemse vruchtdragende

bomen in de natuur geplant. Diebomen worden beschermdtegen geiten. Als de natuurmeer voedsel aan de lora kanleveren, zal de lora mindergauw de fruitbomen van demensen als voedselbron kie-zen. Salba Nos Lora blijft dekomende jaren inheemse bo-men aanplanten en zoekt ooknaar andere oplossingen voorhet probleem. Uiteindelijkmoeten de lora’s en de bevol-king in harmonie kunnensamenleven op Bonaire.

Foto credits:Marian Walthie

E mata chikitu aki ku blachi diki rondó por resistí ambientesalu, ta p’esei ku bo ta hañ’é banda di laman. Ora áwaserukai, su blachinan ta bèrdè. Den tempu di sekura nan ta hañaun koló kòrá. Su blachinan chikí rondó ta dun’é aspekto di unmata sukulentu, loke e no ta. Ta un forma di adaptashon na eambiente salu, ku por pone ku e mata ta seka. Ta p’esei sublachinan tin un kapa eksterior diki kubrí ku un supstanshamanera vèt, ku no ta laga awa pasa.

Dit kleine plantje met dikke, ronde blaadjes is goed bestandtegen een zoute omgeving, vandaar dat je het vaak vlak bij zeeaantreft. Als het geregend heeft, zijn de blaadjes groen. Is hetlang droog geweest dan worden de blaadjes steeds roder. Hetlijkt wel een vetplantje door de rolronde blaadjes, maar dat ishet niet. Dit is een aanpassing aan de zoute omgeving, waardoorhet plantje dreigt uit te drogen. De blaadjes hebben een dikkebuitenlaag, bedekt met een waslaagje, zodat er bijna geen wateruit kan.

Banana di ref(sesuvium portulacastrum)

Página 3MAKUBEKÈNMart 2010

Op de benedenwindseAntillen, met hun typische tro-pische klimaat en bodem-structuur, vereist wegen aan-leggen een speciale aanpak.Bonairiaanse WegenbouwMaatschappij (BWM) Infras-tructuur De BonairiaanseWegenbouw Maatschappij isgespecialiseerd in aanleg enonderhoud van standaard in-frastructuur en speciale projec-ten als landingsbanen. BWMspeelt een zeer belangrijke rolin de ontwikkeling van deeilandelijke infrastructuur.

Een compleet uitgerustmachinepark Het volbrengenvan infrastructurele projectenvereist gespecialiseerde ma-chines die voldoen aan allekwaliteit- en veiligheidsnormen.BWM heeft een zeer uitgebreidmachinepark waarmee het

Schildpadden laten onszien dat alles met elkaar temaken heeft - de basisles vanecologie.

Is het de moeite waard omschildpadden te redden? In eenwereld vol problemen en volverschillende soorten, is dezevraag van groot belang. Zijn erwerkelijk goede redenen omons uiterste best te doen omde bedreigde schildpadden teredden? Lees verder en kijkwat je ervan vindt.

Schildpadden maken deeluit van twee zeer belangrijkeecosystemen, de stranden ende zeeën. Als schildpaddenuitsterven, dan zullen dezetwee ecosystemen verzwak-ken. En vanwege het feit, datde mens de zee gebruikt alseen belangrijke bron vanvoedsel en de stranden voorverschillende activiteiten, zalverzwakking in deze ecosys-temen schadelijke gevolgenhebben voor de mens.

Alhoewel schildpadden almeer dan 150 miljoen jaren inalle oceanen ter wereld goedhebben gedijd, lopen ze nugevaar om uit te sterven, doorveranderingen die de mensheeft aangebracht. Als we deoceanen en stranden zodanigveranderen, dat de schildpad-den verdwijnen, zullen dieveranderingen het dan ook voorons moeilijk maken om teoverleven? En als we ervoorkiezen te doen wat nodig is omschildpadden te redden, zalonze toekomst er dan ook beteruit gaan zien?

Stranden en duinsystemen

WAAROM WIJ SCHILDPADDEN NODIG HEBBENkrijgen gedurende het jaar nietveel nutriënten. Daardoor groeiter heel weinig vegetatie op deduinen. Er groeien geen plantenop het strandzand, want zandhoudt vrijwel geen nutriëntenvast. Schildpadden gebruikenstranden en de lager gelegenduinen om hun eieren in teleggen. Schildpadden leggenongeveer 100 eieren in een nesten ze krijgen 3 à 7 nestengedurende het broedseizoen.Niet alle nesten zullen uitkomenen niet ieder ei in een nest zaluitkomen, noch zullen alle babyschildpadjes het redden om uithet nest te klimmen. Al dieonuitgekomen nesten, eierenen achterblijvende baby schild-padjes zijn zeer goede bronnenvan nutriënten voor de duinvegetatie. Zelfs de overgebleveneierschalen van uitgekomeneieren vormen een primavoedingsbodem.

Duinplanten gebruiken denutriënten van schildpadeierenom te groeien en om sterker teworden. Al naar gelang de duinvegetatie sterker en gezonderwordt, wordt ook het totalestrand/duin ecosysteem ge-zonder. Gezonde vegetatie eneen sterk wortelsysteem houdthet zand in de duinen vast enbeschermt het strand tegenerosie. Nu het aantal schildpad-den minder wordt, worden erook minder eieren gelegd,hetgeen de stranden dan weervan minder nutriënten voorziet.Mochten schildpadden uitster-ven, dan verliest de duinvege-tatie een grote bron vannutriënten en zal het nietgezond noch sterk genoeg zijnom de duinen met hun wortelsvast te houden. Met als gevolg

dat stranden zullen wordenweggespoeld.

Schildpadden eten kwallen,dit zorgt ervoor dat de populatieskwallen beperkt blijven –inclusief de stekende kwal – dieeen toenemende verwoestendeinvloed heeft op de visgronden,recreatie en andere maritiemeactiviteiten in de oceanen.

Zeegras bedden waaropgegraasd wordt door groeneschildpadden zijn productieverdan diegene waarop dat nietgebeurt. “Hawksbill” schildpad-den eten sponsen, hetgeenvoorkomt dat ze de langzaamgroeiende koralen gaan over-woekeren. Beide ‘graas’ activi-teiten zorgen ervoor de natuur-lijke balans van het ecosys-teem in tact blijft. Mochtenschildpadden uitsterven, dan

zullen de levensvormen dieafhankelijk zijn van gezondezeegrasbedden en koraalriffen,sterk in aantal afnemen. Met alsgevolg dat velen, van de doorde mens zo graag gegetenvissen en andere zeedieren,verloren zullen gaan.

Zeeschildpadden en veleandere zeedieren die beïnvloedworden door hun aanwezigheidof juist afwezigheid, hebben eengrote aantrekkingskracht ophet zee toerisme: Eenbelangrijke bron van inkomstenvoor vele landen.

Dit zijn nog maar enkelefuncties, waarvan wij weethebben, die de zeeschildpadvervult die voor die plaatsen dieessentieel zijn voor degezondheid van ecosystemen.Wie weet welke andere rollen

we ze nog kunnen toeschrijvenal naar gelang van wat dewetenschap nog zal onthullen?De mens is in staat om teknoeien aan het ‘klokwerk’ vanhet leven, maar we hebben geenidee of we er ook enkeleradertjes uit kunnen halenzonder dat de klok het opgeeft.

Mocht je het hier niet meeeens zijn, probeer dan maareens een klok uit elkaar tehalen en gooi dan één van deradertjes, die er niet zobelangrijk uitziet weg. Zet allesweer in elkaar en kijk of het nogwerkt.

Artikel van Sea Turtle Con-servation Bonaire. Bronnen:Caribbean Conservation Corpo-ration en Todd Steiner, SeaTurtle Restoration Project.

Datum van oprichting: 23 November 1963

WAAR EEN WIL IS, LEGGEN WIJ EEN WEG AANvrijwel elk project aankan, zoalsvliegtuiglandingsbanen bou-wen, sleuven graven t.b.v.kabels leggen, funderingengraven, kunstgras velden enatletiek banen aanbrengen,aanleggen van parkeerplaatsenin asfalt e/o klinkers en wegenaanleggen met volledig geauto-matiseerde asfaltering.

Kwaliteit, CWM en BWMwaren op hun eilanden deeerste bouwbedrijven met ISO9002-certificering. Wij werkenvolgens de hoogste kwaliteits-

maatstaven. Bouwen begintmet luisteren! Voor u aan eenproject begint is het ergbelangrijk om het juiste typeasfalt en/of beton te kiezen ende beste werkmethode tebepalen. Wij nodigen u graaguit om uw wensen te bespre-ken, ze te laten analyserendoor onze adviseurs en u tevoorzien van een gratis offerte.Neem voor meer informatiegerust contact met ons op viatel. +(5997) 178933 of viainfo@bwm.jajo.com.

Foto credits:R.P. van Dam

Página 4 MAKUBEKÈN Mart 2010

Sinds de waarneming van deeerste zeeduivel op Bonaire inoktober 2009 is er veel gebeurd.Het actieplan werd in werkinggesteld, er werd informatiegegeven aan de locale bevol-king, duikschool houders,vissers en toeristen. Dezeinformatie is van groot belangom alle betrokken partijenbewust te maken van de diverseaspecten van de aanwezigheidvan de zeeduivel in onzewateren. Het actieplan bevatteook een ‘verwijdering’-plan omzo effectief mogelijk zoveelmogelijk exemplaren te loka-liseren, die vindplaats temarkeren, te rapporteren en teverwijderen. Om dit te kunnenbereiken werd een akkoordgesloten met CURO (Council ofUnderwater Resort Operators)om bezoekende duikers tevoorzien van belangrijke infor-matie over de aanwezigheid vande zeeduivel in onze wateren.

De duikschool houdershebben meegewerkt om dezogeheten ‘zeeduivel markeer-der’ onder alle duikers teverspreiden. (zie foto). Dezeeduivel markeerder is eensimpel stuk gekleurd plastic lintvan 4 bij 10 cm. Het ver-wijderingplan is simpel: be-zoekende duikers wordentijdens hun eerste duikoriëntatieen/of door de diverse websites

(zie www.stinapa.org ofwww.dive-friends-bonaire.com )geïnformeerd over de proble-matiek en de belangrijke rol dieiedereen kan spelen bij debeheersing van dit probleem. Demeeste locale en bezoekendeduikers duiken al met de“zeeduivel markeerder’. Zodra jeeen zeeduivel ziet, markeer jede plek door het lint aan eenstukje dood koraal te binden.De duikers kunnen de plek dandoorgeven aan het Bonaire Na-tional Marine Park (BNMP) ofze kunnen dit doen via hunduikschool. Zodra de meldingin het ‘systeem’ is gekomen,komt het verwijderingteam inactie. Het is niet makkelijk omeen zeeduivel te vangen, maarhet is zeker niet onmogelijk metde juiste training, materiaal enveel geduld.

Het BNMP heeft al eenaantal ‘zeeduivel workshops’georganiseerd om de staf vande duikscholen en vrijwilligersde juiste vangtechniek enkennis bij te brengen. Op ditmoment zijn er al meer dan 120duikschoolmedewerkers envrijwilligers ‘gecertificeerd’ alsteamleden van het lionfishver-wijderingteam. Op dit momentzijn er al 145 zeeduivels gevan-gen en verwijderd van onzeriffen. Alle gevangen vissenworden verzameld door het

CIEE Bonaire Research Stationom gecatalogiseerd te wordenvoor toekomstige studies.

Omdat de zeeduivel eenzeer territoriale vis is, is hetzeer waarschijnlijk dat hijteruggevonden kan worden inde buurt van de markeerder.Maar naar het zich nu laataanzien zijn enkele vissen nual sexueel rijp waardoor ze watmobieler worden om een part-ner te vinden. Een aantal duik-ers hebben al paartjes van dezeeduivel zien zwemmen. Dezegedragswijziging plus het feitdat de zeeduivel, als hij rond de11 tot 13 cm lang is ge-slachtsrijp is, duidt erop dat dezeeduivel zich al in onzewateren aan het voortplanten is.De zeeduivel kan per keer welduizenden eitjes voortbrengenen dat doen ze ook nog eenszeer regelmatig. Het is nog nietduidelijk of de jonkies zich hiergaan vestigen of dat ze zich doorde stroming laten meevoerennaar Curacao of Aruba. Maarhoe het ook zij; er zullen meerbaby’s komen.... en die zullenhonger hebben!!

De eerste zeeduivel isgevangen op Bonaire op 26oktober 2009. Het was bijNukove en het visje was 5 cmlang, van de kop tot de punt vande staart en woog maar eenpaar gram. Nu, een kleine vier

maanden na de eerste vangst,worden er al exemplarengevangen van 20 cm. En bijna100 gram in gewicht. Ditbetekent dat er een groeicurveis die in het Caribische gebiedonder andere roofvissen. (ziefig. 1.) die nauwelijks zijnweergave kent. Om deze groeite kunnen volhouden dienen devissen grote hoeveelhedenproteïne binnen te krijgen. Endaar begint het probleem. Debron van proteïne zijn de vissenen garnalen die op het rif levenen van groot commercieel enecologisch belang zijn.Zeeduivels zijn vraatzuchtigedieren en zullen alles eten watin hun (grote ) mond past. Enalhoewel er veel studiesgemaakt zijn die aanduiden datzij van de late middag tot devroege ochtend jagen, is hetook nog eens zo dat de zee-duivel andere gemakkelijkeprooien, die op andere momen-ten van de dag langskomen, zaleten. Dit heeft een verwoestendeffect op de kans dat anderekleine visjes tot volle wasdomkunnen komen. En die kleinevissen hebben het al moeilijkgenoeg met andere problemenzoals overbevissing, verslechte-ring van de waterkwaliteit en devermindering van hun leef-gebied. Er zijn niet veel stud-ies bekend over jagers (jagendevissen) die de snelle groei/uitbreiding van de zeeduivelkunnen beperken. Men neemtaan dat er in hun traditioneleleefgebied (Indische Zee, RodeZee) nauwelijks natuurlijkevijanden voor de giftige zeeduivelzijn, als ze eenmaal 6 tot 8 cmgroot zijn. In de ei- larvefasehebben we zeer waarschijnlijkde grootste kans om de groeivan de zeeduivel te beperken.Na een periode van 25 tot 40dagen, wanneer de eitjes vande zeeduivel ongeveer 10 – 12mm groot zijn, nestelen ze zichop de zeebodem. Sommigeplanktivoren (planktivoren zijnvissen die plankton eten),hebben geleerd dat deze eitjeseen makkelijke en primavoedselbron zijn. Maar daarhebben ze wel miljoenen jarenover gedaan. Dus, de kans datCaribische vissen zich dat,binnen nu en afzienbare tijd,eigen maken is zeer klein.

Een bijkomend probleem is,dat de zeeduivel zeer giftig is.Zeeduivels zijn één van demeest giftige vissen op dezeebodem. De zeeduivel heeftgiftige stekels op zijn rug, aarsen bekken die vooral voorzelfverdediging worden ge-bruikt. Wanneer ze bedreigd

ZEEDUIVEL UPDATEworden keren zeeduivels zichvaak op de rug waardoor degiftige punten goed zichtbaarzijn. Desondanks is de steekvan een zeeduivel bijna nooitfataal voor de mens. Als eenmens gestoken is, zal depersoon in kwestie heftigepijnen voelen en misschienhoofdpijn, braakneigingen enademhalingsmoeilijkhedenkrijgen. Een simpel docheffectief middel tegen het gif ishet getroffen lichaamsdeelonderdompelen in heet water(40° to 45° C), maar weinigziekenhuizen beschikken overeen specifieke behandeling voorhet zeeduivelgif. Desondanks ishet wijs om direct medischehulp in te schakelen omdatsommige mensen gevoeligerzijn voor het gif dan anderen.

Maar het goede nieuws isdat het vlees van de zeeduivelheerlijk is. Van een volwassenexemplaar van 38 tot 40 cm.kan je twee perfecte filetssnijden. En omdat het gif alleenin de stekels zit kan je het vleeszonder problemen eten. Welmoet je voorzichtig zijn en destekels voor het bereidenafsnijden omdat het gif nog heellang werkzaam blijft, ook al isde vis dood. De meest ge-bruikte en simpele methode ishet afsnijden van de stekels,maar op sommige plaatsen inhet Caribische gebied gebruiktmen graag een gasbrander voordit doel. Er zijn honderdenrecepten op het internet voor hetbereiden van zeeduivel. Hier zijner alvast een paarwww. l ionf ishhunter.com/Lionfish%20Recipes.html

Gezien de biologischeeigenschappen van de zee-duivel en het ecologischekarakter van de Caribischerifgebieden, is het duidelijk datwe niet meer van de zeeduivelafkomen. Totdat er een weten-schappelijke doorbraak komtdie deze indringer totaalelimineert is het het beste omin ieder geval het aantal zee-duivels op het rif te beheersen.Deze optie vereist een enormeinzet, maar er is geen anderemanier om het rif te be-schermen. Geconfronteerd methet feit dat de zeeduivelpraktisch geen natuurlijkevijanden heeft, is onze enigeoptie dat wij de vijand worden.Mocht je interesse hebben ommee te helpen met deverwijdering van de zeeduivel,aarzel dan niet om contact opte nemen met het Bonaire Na-tional Marine Park.Geschreven door Ramon deLéon.

Fig. 1.

Growth rate using smallest lionfish (26 Oct 09) to largest lionfish (6 Mar 10)

20.1 5.0 = 15.1/19 = 0.795 cm wk-1

Página 5MAKUBEKÈNMart 2010

For di momentu ku a señaláe promé lionfish na Boneiru naòktober di 2009 kos a desaroyábasta rápido den e área aki. Aformulá un Plan di Akshon denintento pa duna informashon napoblashon lokal, operadó disentro di buseo, piskadó iturista. E informashon aki takrítiko pa alertá tur partidoembolbí riba e diferente aspek-tonan di e presensia di e lion-fish den nos awanan. E Plan diAkshon tambe tin un plan di“eliminashon” di moda kuefektivamente por lokalisá,marka i reportá mas tantuehemplar ku ta posibel. Pa yegana e ophetivo aki a sera unareglo ku CURO (Council ofUnderwater Resort Operators)pa ofresé nos turistanansambuyadó informashon ribapresensia di e lionfish den nosawanan i refnan. Operadónandi sentro di buseo a kolaborápa distribuí e asina yamá: ‘Thelionfish marker’ (wak portrèt)bou di nan klientenan. E ‘lion-fish marker’ ta un pida plèstiksimpel di 1 ¼ inch hanchu pa3’ te 4’ inch largu. E plan dieliminashon ta simpel; tainformá e turistanan sambu-yadó den e orientashon òf viadiferente wèpsait (wakwww.stinapa.org òf www.dive-friends-bonaire.com ) tokante eproblemátiko di e lionfish ilokual nan por hasi pa yuda.

Mayoria di e sambu-yadónan lokal i di afó ya kabata drenta awa ku e “lionfishmarker”. Unabes ku nan wak unlionfish ta utilisá e markadókomo tal: ta mar’é na un pidakoral morto òf piedra. Esambuyadó ta report’é mesoradirektamente na Bonaire Na-tional Marine Park òf via nanoperadó di sentro di buseo.Manera e rapòrt drenta den esistema, mesora ta aktivá e timdi eliminashon. Pa kue un lion-fish no ta un tarea fásil, pero eno ta imposibel si bo tin e train-ing i e material korekto, ibastante pasenshi. BNMP aorganisá algun “workshop” kabapa ofresé staf di e dive shopnani algun boluntario e informashoni téknika korekto pa kapturá li-onfish. Na e momentu aki yakaba a sertifiká mas ku 120 per-sona komo miembro di e tim di

LIONFISH UPDATEeliminashon. Na momentu kumi ta skirbiendo esaki aeleminá 145 lionfish kaba fordi nos refnan.

Tur piská ku a saka, a tresenan na e sentro sientífiko CIEEBonaire Research Station pakatalogá i pa estudio den futuro.E lionfish ta un piská teritorial.E no ta lanta pariba pabou. Eta keda na mesun kaminda.Asina ta ku ora un sambuyadómarka un lugá ku el a wak unlionfish e chèns ta hopi grandipa hañ’é. E piská por kedadianan largu na mesun lugá.Pero tin indikashon ku elionfishnan a yega nan edatseksual di reprodusí, i esei tanifiká ku nan ta bai bira masmóbil. Algun sambuyadó areportá di a señalá pareha di li-onfish ta landa den e último 3pa 4 siman. E kambio denkomportashon aki kombiná kue echo ku lionfish ta yega sumadures seksual ora e yega 11pa 13 cm por ta un indikashonku e intrusonan aki ya kaba akuminsá reprodusí den nosawanan. Un lionfish por ponemíles di webu den un tiru, i nanta pone webu regularmente. Nota kla ainda si e yunan loestablesé aki òf den áreanankaminda ku koriente ta hibanan manera Kòrsou òf Aruba.En todo kaso tin mas yu dipiská na kaminda i ........nanmester di kuminda.

E promé lionfish ku nos akapturá na Nukove riba 26 diòktober 2009 tabata midi 5 cmdi su nanishi te su punta di rabu,i e tabata pisa un par di gram.E dianan aki (poko mas ku 4luna despues di e proméinsidente) ya kaba nos takohiendo ehemplar di 20 cm.di largura i kasi 100 gram dipeso. Esaki ta representá unkurva di kresementu ku nunkaseñalá den ningun otro piská kuta yag den Karibe. (wak fig. 1.pag. 4). Pa mantené e pro-porshon di kresementu aki li-onfish mester kome kanti-datnan grandi di proteina, i taeinan e problema ta kuminsá.E fuente di proteina pa e lion-fish ta bini di nos piskánan diref i kabaron ku ta di sumoimportansha ekonómikamentei ekológikamente.

Lionfish ta yag fuertemente

i lo kome kiko ku ta ku ta drentanan boka. Ta bon dokumentáku nan ta mas aktivo di atardilat te ku mardugá, pero nan nota laga un kuminda fásil pasanan vorbei ki ora di dia ku ta.Esaki ta produsí un efektodevastador riba e proseso diremplaso di piská bieu, paesnan mas beibi. Tur esaki tinefekto grandi riba kantidatnandi piská ku ya kaba ta bou dipreshon di sobre-peska, kalidatdi awa ku ta empeorando, habi-tat di piská ku ta bayendo pèrdíèts. No tin hopi estudio sien-tífiko tokante piská yagdó kuta kontrolá kantidatnan di lion-fish. Ta asumí ku den nan re-gion original (Oséano Indo-Pasífiko i Mar Kòrá) no tin hopipiská yagdó ku ta kome lion-fish unabes ku nan yega etamaño di 6 -8 cm. Probable-mente e faktor ku por kontrolámas fásil ta e estado di webuinfantil. Webu di lionfish taestablesé nan mes riba fondodi laman despues di un tempo-rada di aproksimadamente 25pa 40 dia, ora ku nan ta midientre 10-12 mm di largura.

Algun “planktívoro” (piskáku ta kome plankton: orga-nismonan bibu chikitu ku ta drifden laman) lo mester a siña kue webunan i bichinan ta unfuente fásil i bon di kuminda,pero e proseso di enseñansaaki lo a tuma miónes di aña.Pues, e posibilidat di hañaayudo natural den Karibe pakontrolá e poblashon di lionfishta hopi, hopi chikitu.

Un problema adishonal di eintrusonan aki ta ku lionfish tahopi venenoso. Probablementelionfish ta un di e piskánan masvenenoso den fondo di laman.Nan tin spiña riba nan lomba,barika i na nan anus, ku taspesífikamente pa nan defen-sa. Ora e ta bou di menasa elionfish hopi biaha ta bira bokaariba mustrando su spiñananna su agresor. Pero e hinká diun lionfish mayoria bes no tafatal pa e ser humano. Unhumano ku ta sufri un hinká die spiña lo pasa den dolóinmenso ku efekto adishonal disakamentu, doló di kabes idifikultat pa hala rosea. Unremedi komun i efektivo ta pahinka e parti di kurpa afektá denawa kayente (40° to 45° C)komo ku masha poko hòspitaltin e remedi espesífiko p’esaki.Tòg ta sugerí trato médiko diemergensha inmediato, paso-bra sierto persona por ta massuseptibel pa e venenu ku otro.

E bon notisia ta ku karni dilionfish ta dushi pa kome. Diun lionfish adulto di 38-40 cm

bo por saka dos filet di bonkalidat. I ya ku e venenu tasolamente den e spiñanan, porkome e karni trankilamente. Evenenu di lionfish ta keda aktivoasta hopi despues di su morto,pues mester perkurá pa kita espiñanan promé ku kushiná unlionfish. E manera mas fásil paeliminá e venenu ta di kòrta espiñanan. Tambe ta birandokomún den sierto área di Karibepa kima e spiñanan ku unbrander. Tin sentenáres direseta riba Internet kon paprepará un lionfish. Ata un paraki pa kuminsá :www. l ionf ishhunter.com/Lionfish%20Recipes.html

Pa motibu di e karakterís-tikanan biológiko di e lionfish i

e karakterístika ekológiko dimedioambiente di refnan di Kari-be, por ta kla ku lo no por elimi-ná lionfish mas. Pa te ora kunos inventá un milager sien-tífiko den e manera pa elimináe invashon di e mònster aki, emihó kos pa hasi ta di kontroláe kantidat di lionfish den nosrefnan. E opshon aki ta repre-sentá un esfuerso enorme perono tin otro manera pa protehános poblashon di piská. Ya kunos ta konfrontá ku un défisitdi yagdó di lionfish, e úniko so-lushon ta pa nos mes bira yag-dó di lionfish. Si bo ke koperáden e intentonan di eliminashonno tarda pa tuma kontakto kuBonaire National Marine Park.Skirbí pa Ramon de Léon

BO TABATA SA KU STINAPA TA EFUNDASHON, KU TA MANEHA E PARKENANNASHONAL PA GOBIERNU?

WIST JE DAT STINAPA DE STICHTING IS DIEDE NATIONALE NATUURPARKEN BEHEERTVOOR HET GOUVERNEMENT?

BO TABATA SA KU E SENTRO DI BISHITANTENA WASHINGTON PARK, TIN SU PROPIOBIBLIOTEKA KU MAS KU 260 BUKI DENKUATER IDIOMA?

WIST JE DAT HET BEZOEKERS CENTRUMVAN HET WASHINGTON PARK, ZIJN EIGENBIBLIOTHEEK HEEFT MET MEER DAN 260BOEKEN IN WEL 4 TALEN?

Foto credits:J. Platz

Página 6 MAKUBEKÈN Mart 2010 Página 7MAKUBEKÈNMart 2010

Den e promé artíkulo den e seri aki (di un total di 4) nos a splika konkrusial nos refnan di koral ta, i ta kon nan ta duna nos hopi benefisioimportante. I apesar ku nan tin un historia largu di sobrebibensia, awendiae refnan di koral ta bou di menasa mundialmente. Aunke nan ta hopi bonkapas di rekuperá i resistente, nos refnan ta hañando problema den nanintentonan pa rekuperá di impaktonan natural. Nan a logra di dileksitosamente ku orkan i tormenta tropikal pa miones di aña, pero aworrekuperashon di e empakto di desasternan natural ta birando mas i masdifísil pa e koralnan di ref. Nos a splika den e Makubekèn último di fechadesèmber 2009: Pèrdida di Sistemanan Ekológiko Funshonal, i awor noslo sigui ku e siguiente parti.

E historia di herbívoroMacro-alga (Alga òf lima ta nòmber di matanan di bou di awa ku por

krese hopi lihé i blòkia rayonan di solo pa yega fondo) ta un habitantekomun den refnan di koral. Nan ta bini den diferente koló i forma i tarepresentá un fuente importante di kuminda i posiblemente remedi. Peronan ta den un kompetensha pisá ku e refnan di koral pa loke ta lus di soloi ‘tera’ pa nan pega nan mes ariba. “Herbívoro” - tur piská i otro organismoku ta kome mata - ta kontrolá e macro-alganan riba e refnan. Den e área diKaribe, e grupo mas esensial di herbívoro ta e Gutu (Parrotfish: Di e famiadi Scaridae). Kleinvis (di e famia di Acanthuridae) i e Zeapel (long-spinedsea urchin - Diadema antillarum). E Zeapel pretu ku spiña largu tabata eherbívoro mas abundante i importante den Karibe pa hopi tempu. Ora epoblashon di Zeapel pretu tabata salú, nan tabata forma e faktor mas grandipa kontrolá e abundansha di alga, ku tabata sòru pa e alga no bira di mas.Na 1983 e Zeapel pretu a kuminsá muri masalmente debí na un malesadeskonosí, den henter Karibe, mas ku 97% di nan a muri.

Den áreanan kaminda e Gutu i Kleinvis no tabata abundante, e alganana kuminsá krese un bes. Henter e sistema ekológiko a bòlter di unu dominápa koral pa unu dominá pa alga. Esaki a resultá den un kaida formal dibiodiversidat. Bou di laman a bira un kama di alga, el a krese tapa tur kos.Pa sierto paisnan chikitu ku tabata dependé di e bunitesa natural di nanrefnan pa atraé turista, nan a konosé un bahada den nan kantidat di turista.I pasobra turismo tabata un parti mayor di e entrada di e paisnan aki, ebahada den e fluho di turista a pone hopi tenshon riba nan ekonomia.Boneiru su Zeapelnan pretu tampoko a skapa di e echo aki. I aunke nan amustra un tiki rekuperashon te na 2005, nan kantidat a bolbe baha na 2007na nivelnan ku ta bou di kapasidat funshonal. Nos tin Zeapel pretu, peronan no ta kapas mas di ehersé nan funshon ku un dia tabata di sumoimportansha ekológikamente, nan kantidat no ta sufisiente pa por hasiesei.

Pero dikon e ref di Boneiru no a kambia anto pa unu dominá pa alga?Esei ta pasobra piskadónan di Boneiru kasi nunka tabata konsentrá riba eGutunan. Un poblashon salú i abundante di Gutu tabata tene e algananbou di kontròl riba nos ref. Esei tabata asina te ku resientemente.Últimamente a base di entre otro yegada di otro kulturanan via di imigrashoni e skarsedat di otro piskánan faborito, e Gutu tambe a subi e menú. Dene dioma di e industria peskero ta yama esei; “Piskamentu a lo largu di ekadena di kuminda”. Esaki kemen ku ora e piská preferí no ta optenibelmas, ta move na e siguiente tipo bou di dje. Bo ta kòrda ku e Zeapel pretuno tabat’ei mas? Awèl, e poblashon di Gutu a baha drastikamente den2009 te na un tersera parti di lokual e tabata ta na 1999. Definitivamente noun bon notisia pa e refnan di koral i e ekonomia di Boneiru. I si bo ta kere kue asuntu aki a birando muchu kompliká djis sigui lesa.

REFNAN DI KORAL (2do parti)E asuntu di sobre-peska

Imaginá bo pa un ratu ku bo por saka tur piská for di e ref, i ku bo porpone nan den sierto kategoria separá di “gruponan funshonal” i seguidamentepisa nan. Den un kategoria bo ta pone tur piská ku ta kome mata, porehèmpel tur e Gutunan, mayoria di Ladronchi i Kleinvis. Laga nos yama agrupo aki “Komedó di Mata”. Den un otro grupo bo ta pone tur piská kuta kome e komedó di matanan. Den e grupo aki bo ta haña tur Purunchi,Kalala i Gròns. Laga nos yama e grupo aki “Karnívoro òf Komedó dikarni primario”. Den un di tres grupo bo ta pone tur karnívoro ku ta komekarnivoro primario. Den e grupo aki bo ta pone Tribon, Pikú i algun Gramèlgrandi. Nos ta yama e grupo aki “Karnívoro sekundario”. Riba un refsalú, kua grupo lo bo kere ku tin mas peso? Si bo kontestá ta “Karnívorosekundario”, e ta korekto. Si, mi no ta loko, riba un ref salú e piskánan kulo bo mester wak mas regular ta Tribon, Pikú i Gramèl grandi. Pero si bo taun piskadó boneriano òf un sambuyadó bo sa ku esaki no ta bèrdat. Perota unda e piskánan grandi a bai anto? Nan a bai Kòrsou? T’e sambuyadónana spanta nan ku nan a bai? Nò, ta dos kos a pasa: nan a pèrdè nan habitatapropiá pa e piskánan hóben por skonde dor di degradashon di nan habitati nos a kome nan. Nos no tin un problema di ekstinshon aki na Boneiruainda; tur espésie di piská ku tabata den nos laman 50 aña pasá te aindapero, den kantidatnan hopi limitá i den tamaño hopi chikitu.

Tur esaki ta introdusí un otro problema, rekuperashon di piská. Pa hopitempu nos tabata pensa ku e mihó manera di praktiká piskamentu ta dikue e piskánan mas grandi i laga e chikitunan pa krese i reprodusí despues.E tabata zona lógiko, pero e no ta bèrdat pa piskánan di ref. Karnívoronansekundario ta krese masha pokopoko i ta yega nan edat di reprodusí hopilat den nan bida. Tuma por ehèmpel algun espésie di Kalala. Un Kalala di61 cm por produsí mesun tantu webu ku 200 Kalala di 41 cm. Tambepiskánan mas grandi ta produsí webu di un kalidat mas mihó, sigurandoasina un chèns di éksito mas grandi pa reprodusí. P’esei e efekto ekológikopa saka un piská mas madurá ta hopi mas grandi ku e efekto di saka algundi esnan mas chikí. Segun nos ta kome “A lo largu di e kadena di kuminda”,promé nos ta kome tur e “Karnívoro sekundario”, despues nos ta sigui ku e“Karnívoro primario”, manera e Gramèlnan chikitu, Kalala i Gròns. I t’aki takaminda un otro desbalanse ta krea e próksimo kòrtá.

E historia di ladronchiBo ta kòrdá ku ora nos a separá tur e piskánan di ref den diferente grupo

i nos a krea e grupo di “Herbívoro”? Awèl tin e herbívoro bon i esun malu.Gutu i Kleinvis ta “bon” komedó di mata, ku ta yuda e koral, pero e ladronchi(Fam. Pomacentridae) fèrfelu.

Na lugá di ku e bainanan aki ta landa rònt pa kome alga i tene e reflimpi, nan ta krea nan propio hardin pa kome. Nan ta skohe un koral bibu pakuminsá plantashon i literalmente nan ta chupa e koral bibu afó, matando éasina. Pa hasi kos un tiki mas pió, nan ta masha teritorial i ta defendé nanhardin kontra kualkier intruso. Nan ta spanta Gutu i Kleinvis di tur tamaño,i asina nan plantashon ta keda bira mas grandi, i ta sigui mata koral. Pasobranos ta keda piska a lo largu di e kadena di kuminda, nos ta eliminando eGramèlnan i Kalalanan chikitu , ku ta e enemigu mas grandi di e ladronchi.Atrobe, si bo ta un sambuyadó òf sa snòrkel na Boneiru, paga tinu e siguientebiaha ku bo ta bai bou di awa i djis wak kuantu ladronchi tin. Pues, niunZeapel pretu mas pa kome alga, ménos Gutu, i Ladronchi ku ta kria nanmes hardin, kiko mas e alganan por pidi p’e? Aha si, kuminda, hopi kuminda.Nos lo sigui den e otro edishon di Makubekèn.Skirbí pa Ramon de Léon

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Foto credits:Anja van Doren

Página 8 MAKUBEKÈN Mart 2010

Aña 2010 ta nominá komoAña Internashonal di e Diver-sidat Biológiko. DiversidatBiológiko ta e sòm di tur sorto dibestia i mata, genériko i ekosistemanan. Segun e plan dimaneho di Naturalesa di Boneiru,tin 500 sorto di mata i 1050 sortodi bestia bibá riba Boneiru.

Na e tipo di sifra aki sempermi ta puntra mi mes si tur e bes-tianan, ku mi ta mira den i rondódi mi kas, tambe ta kontá aden.Òf ta trata di solamente bestia-nan riparabel , ku bo por karisiáòf esnan skars manera flamingo,kinikini, gutu, mangel di awa iburikunan?

Den e kantidat ei, lo a konta

Het jaar 2010 is uitgeroepentot het Internationale Jaar vande Biodiversiteit. Biodiversiteitis de optelsom van alle dier- enplantensoorten, genen enecosystemen. Volgens hetNatuurbeleidsplan van Bonaireleven op het eiland 500 soortenplanten en 1.050 diersoorten.

Bij zulke getallen vraag ikme altijd af of al die beestjesdie ik in en om mijn huistegenkom wel zijn meegeteld.Of gaat het alleen om opval-lende, aaibare of zeldzamesoorten, zoals flamingo’s,suikerdiefjes, papagaaivissen,mangroven en ezeltjes?

Zou in dat getal wel hethuisspinnetje zijn meegeteld dattelkens opnieuw een web spintin een vergeten hoekje van mijnhuiskamer? Is er één huis-spinnensoort of zijn er meersoorten? Ik heb ze nooit echtbestudeerd. Ik zou niet wetenof het één soort is, of twee ofdrie. Hun spinrag is vervelend,maar die spinnetjes zijn

aserka e araña di kas ku kadabes di nobo ta traha un spenraden un huki isolá den mi sala?Tin un òf mas sorto di araña dikas? Nunka mi a realmentestudia nan. Ami lo no sa si taun, òf dos, òf tres sorto tin. Nanspenra ta ferfelu pero na mesmomentu e arañanan ei ta útil.E bestia chikitu ta fangumuskanan i sanguranan ku,apesar di e skrin den tur ben-tana, sa di drenta mi kas.

En realidat, kiko nos sa di ture bestianan ei? Tin di emuskanan chikitu ku ta bai ribalus i seguidamente ta kima nanmes riba e lampi eléktrikokayente.

Si bo laga fruta para muchutempu pafó di frishidèr, mus-kanan di fruta ta nase. I tur hendesa ku na Boneiru tin e lembe-lembe fastioso nan ei. Enbúskeda di humedat, nan tapreferá di sinta den skina di bowowo òf riba bo lepnan. Parseku nan ta famia di e muskanandi fruta. E wimpirinan, nan ta maschikitu ainda, ta mas fastioso inan ta morde mas fuerte.Kakunan buladó.

I unabes ku awor nos tapapiando di e bestianan ku tabula; esun mas molestioso pami ta e muskanan. Kuantu sortodi muska lo tin na Boneiru? Enrealidat, ki sentido e muskanan

tin? Pakiko nan tei? Nan takuminda pa mi arañanan di kas,totèki òf pegapega. Den unanochi , ratonnan djanochi tafangu sentenáres di nan. Sinmuska, lo no tabatin ratondjanochi?

M’a yega di lesa den unartíkulo di STINAPA, ku ratonnandjanochi ta bastante útil. Nan talibra nos di hopi muska i otroinsektonan ku ta bula. I sin

ratonnan djanochi, ménos yatulo krese riba Boneiru. Nan ta‘inseminá’ e flor di e yatu i di eforma aki yuda ku nanreprodukshon. I e frutanan diyatu, na nan turno, ta produsíkuminda pa loranan i prikichi. Mita kere ku tòg awor mi takuminsá komprondé algu mas die palabranan difísil manera ekosistemanan i diversidat biológiko.Skirbí pa V. van Baronie

tegelijkertijd ook weer nuttig.Het diertje vangt vliegjes enmuggen die, ondanks de horrenin alle ramen, mijn huis wetenbinnen te dringen.

Wat weten we eigenlijk vanal die beestjes? Je hebt van diekleine vliegjes die op licht afkomen en zichzelf vervolgensverbranden aan het gloeiendhete elektrische peertje.

Als je fruit wat te lang buitende koelkast laat liggen, ont-staan er fruitvliegjes. Eniedereen weet dat op Bonaireook van die hinderlijke limbelimbe vliegjes leven. Op zoeknaar vocht zitten ze bij voorkeurin je ooghoek of op je lippen.Ze schijnen familie van defruitvliegjes te zijn. Nog lastigerzijn de wimpiri’s die nog veelkleiner zijn, maar stevig kunnenbijten. Vliegende kaakjes.

En nu we toch bij het vlie-gende gespuis zijn beland; degrootste hekel heb ik aan mug-gen. Hoeveel soorten muggen

zouden er op Bonaire zijn? Watis eigenlijk het nut van mug-gen? Waarom zijn ze er? Zeworden opgepeuzeld door mijnhuisspinnetjes en door de totè-ki of pegapega. Vleermuizenvangen er honderden per nacht.Zouden er zonder muggen geenvleer-muizen zijn?

Vleermuizen zijn erg nuttigheb ik eens gelezen in eenartikeltje van STINAPA. Zeverlossen ons van veel muggenen andere vliegende insecten.En zonder vleermuizen zoudener ook veel minder cactussengroeien op Bonaire. Maar datis weer te danken aan eenander soort vleermuizen. Diebestuiven ’s nachts de bloemvan de cactus en helpen zo bijhun voortplanting. En decactusvruchtjes leveren weervoedsel aan lora’s en parkietjes.Ik geloof dat ik nu toch ietsmeer begin te begrijpen van diemoeilijke begrippen als eco-systemen en biodiversiteit.Geschreven door V. van Baronie

VLIEGEND GESPUIS

BESTIANAN KU TA BULA

Als nieuwe partner en spon-sor van STINAPA hebbenwe hierbij onze primeur om voorSTINAPA iets te schrijven!

Afgelopen november mochtenwe ons 10-jarig bestaan vierenen dit was voor ons een goedegelegenheid toe te treden tot delijst van sponsoren vanSTINAPA’s campagne “NOS TABIBA DI NATURALESA”.

We zijn in de afgelopen 10jaar zeer succesvol geweest en,hoe vreemd dat ook mag klinken,een deel van ons succes hebbenwe te danken aan STINAPA.

Als geen andere organisatiewaakt STINAPA over onze natuuren probeert de belangen van deoprukkende bebouwing zoveelmogelijk te verenigen met onzenatuur.

Hierdoor heeft Bonaire nogsteeds de naam een milieu- ennatuurvriendelijk eiland te zijn enhet grootste deel van onzenieuwe huizenbezitters kiestdaarom voor ons mooie eiland.

Deze mensen willen nietalleen een mooi huis op eenmooie plek, de aanleg of aanplantvan een mooie tuin is ook eenmust. Uiteraard zijn wij hier heelblij mee en we kunnen ruim indeze behoefte voorzien.

Maar het zou eigenlijk al bijhet begin moeten beginnen:Wanneer een bouwkavel bouw-klaar gemaakt wordt, is hetbelangrijk te onderzoeken hoe erzoveel mogelijk mooie lokale

GREEN LABEL NU OOK SPONSORVAN “NOS TA BIBA DI NATURALESA”

bomen gespaard kunnen blijven.Sommige bomen zijn wel veletientallen jaren oud en zijn nietzo maar te vervangen. De bomenhebben een geheel eigen biotoop(dit is een specifiek woon- ofgroeigebied van een dier of plant)ontwikkeld en het is ons somseen raadsel waar ze hun wateren voedsel vandaan halen.

Zeker op bepaalde delen vanons eiland, zoals bijvoorbeeld opSabadeco-Terrace, komen veelvan dit soort unieke bomen voor.Heel veel nieuwe huis-of grondeigenaren hebben hier gelukkigoog voor.

Maar ook op plaatsen waargeen mooie lokale bomen staanis het mogelijk deze toch aan teplanten. Afgezien van een grootassortiment aan palmen hebbenwe ook een ruime keuze aan lo-kale dan wel semi-lokale bomenzoals de Flamboyant, Kenepa,Tamarinde, Wayaca, Watakelienz. We proberen op velerleimanieren ons assortiment vaninheemse soorten te vergroten,maar dat is niet altijd eenvoudig,het duurt vaak jaren voordatbijvoorbeeld een Kibrahachavanaf een zaadje uitgegroeid istot een struik van 2 meter. Maarwanneer deze in een tuin in deaarde worden geplant wordt, dangaat het een stuk sneller.

Graag nodigen we U uit eenseen kijkje te komen nemen inonze kwekerij op de Kaya Indus-tria!

Foto credits:Ron van Rijn

Página 9MAKUBEKÈNMart 2010

Dia 22 di aprel awor takumpli kuarenta aña ku aselebrá pa promé biaha Dia diMama Tera. Lamentablementeawe mas ku nunka, nos planetata na peliger! Kambio di klimamundial ta un di e retonan dimas grandi den e era modernoaki. Pero e situashon alarmanteaki ta krea oportunidat tambepa huntu nos traha riba un fu-turo mas salú, próspero i unekonomia ku energia mas limpipa awor i pa futuro.

Selibon NV i Fundashon

Tene Boneiru Limpi tambe tabai duna atenshon na MamaTera di un forma úniko ku emeta pa konsientisá riba eresponsabilidat di kada un dinos pa konservá i kuida eplaneta aki.

Dia 23 di aprel e dosorganisashonnan aki taorganisá un konferensha titulá“Reusá Pasado, ResikláPresente i salba nos Futuro”.

Durante di e konferenshaaki lo bai tin oradornan ku loelaborá riba e akshonnan ku

nos ta i por tuma na Boneirupa kontribuí na konservashon dinos planeta.

Pero banda di presentashondi ekspertonan lo bai tin unseshon di “brainstorming”kaminda ta invitá personananklave den vários gremio di noskomunidat pa yega na ideanannobo riba akshonnan ku nospor tuma riba tèrmino kòrtiku ilargu pa un medio ambiente inaturalesa mas limpi i bunita.

Tambe Fundashon TeneBoneiru Limpi i Selibon ke

embolbí nos hubentut den eselebrashon di 40 aña di Dia diMama Tera, i ta trahando ribaun plan pa organisá un feria diresiklahe i konkurso pa muchai hóbennan. Di e forma aki nosta embolbí nos hubentut diBoneiru pa nan tambe kontribuíku idea i plannan pa konservános planeta.

Durante di e konferenshaaki tambe lo bai lansa pa di tresbiaha na Boneiru un kampañapa stimulá komunidat diBoneiru pa no usa saku diplèstik. Fundashon Tene Bonei-ru Limpi i Selibon NV a skohepa lansa “Kumpra ku Tas 3”pasobra lamentablementesakunan di plèstik ainda ta unproblema hopi grandi riba nosisla.

Dikon saku di plèstik? Ankeku saku di plèstik no ta tumahopi espasio riba landfill, eimpakto di saku di plèstik ribanos medio ambiente ta grandi

pasobra e ta krea entre otropolushon visual (wak denmondinan, kant’i di kaminda iden laman) i e ta dañino pa nosbestianan den naturalesa (p.e.turtuga den laman i kabritu).Tambe un saku di plèstik tatuma mas ku 100 aña padeskompositá por kompletu isegun nan ta deskompositánan ta saka materialnan vene-noso den nos awa i tera.

Pa aña nos ta usa entre 500bion (500.000.000.000) pa 1trion (1.000.000.000.000) sakudi plèstik rònt mundu.

Un otro motibu pa kua tabolbe organisá un kampaña paevitá uso di saku di plèstik tapasobra den añanan anterior aorganisá kampaña di konsien-tisashon riba uso di saku diplèstik i e resultadonan tabatahopi bon i e kantidat di sakunandi plèstik i uso di esakinan abaha drástikamente.

Selibon NV i Fundashon Tene Boneiru Limpi ku konferensha pa selebrá:

40 ANIVERSARIO DI DIA DI MAMA TERA

E maskota di “kumpra ku tas”.

BO TABATA SA KU BO NO TIN MESTER DIGUIA PA BO POR BAI SUBI BRANDARIS?

WIST JE DAT JE GEEN GIDS NODIG HEBT OMDE BRANDARIS TE BEKLIMMEN?

Evenementen 2010

30 april Koninginnedag/ Dia di Rincon Er zijn meerdere evenementen op deze dag; Dia de Rincon met lokale hapjes, muziek en dans. Er wordt tevens een windsurf race en een 18 km lange MCB Run georganiseerd..

9 mei 5 juni

Buddy Dive Freediving Festival 2010 Vorig jaar was Karol Meyer uit Brazilië hier om het Zuid-Amerikaanse record van 93 meter diept te breken. Dit jaar zal Karol wederom aanwezig zijn, zo ook Patrick Musimu uit België. Ze gaan trachten om een nieuw record neer te zetten.

22 mei Taste of Bonaire Geniet van lokale maaltijden, cultuur en kunst.

22 mei Dag van de biodiversiteit bij Lac Cai Met verschillende activiteiten zoals rondleidingen, kajakken, boot tours en snorkelen.

27 - 30 mei

6e Bonaire Heineken Jazz Festival

Bonaire zal het bestaan van Jazz vieren met allerlei nationale en internationale artiesten.

8 juni World Ocean Day Deze dag staat in het teken van het economische belang van onze wateren. Er zal een programma aangeboden worden ter vergroting van bewustzijn dat de wateren rond Bonaire een vitaal onderdeel zijn van onze ontwikkeling en toekomst. TCB zal in samenwerking met STINAPA diverse activiteiten organiseren om deze dag te vieren.

juli Taste of Bonaire Geniet van lokale maaltijden, cultuur en kunst.

juli Celebrate Our Planet Week Celebrate our planet week is onderdeel van het 4

de Bonaire

Dive Into Summer programma. In deze week zal de winnaar van de Lifetime Achievement Award bekend worden gemaakt. De Lifetim is een prijs die wordt uitgereikt aan een individu die actief is in het promoten van duurzame ontwikkeling. De winnaar zal tevens meedoen aan verschillende activiteiten.

28 juli

1 aug.

6th Pro Kids Freestyle World Championship Kom kijken naar de zeer jonge en getalenteerde internationale windsurfers bij Lac Sorobon. Er zullen gedurende deze week vele festiviteiten zijn waaronder een strand barbecue, en live muziek.

28 juli

1 aug.

Taste of Bonaire Geniet van lokale maaltijden, cultuur en kunst.

6 sept. Bonaire Flag Day Het hele eiland viert deze dag de nationale dag van onze vlag. Ieder jaar wordt het in een andere buurt gevierd en kunnen de bewoners en bezoekers op straat genieten van hapjes, drankjes en diverse bands. Daarnaast wordt er een motor race gehouden waarvoor 400 verschillende motorrijders van over de hele wereld naar Bonaire komen. Verder zal er ook een zeilrace zijn bij Kas di Regatta.

21 nov. Plant a Tree Festival Op deze dag zal TCB meewerken aan het planten van inheemse bomen.

3-9 oktober

43e Bonaire Internationale Sailing Regatta

Een week vol met watersport activiteiten en wedstrijden met deelnemers van over de hele wereld. in de hoofdstraat met hapjes, drankjes en muziek.

De Tourism Corporation Bonaire

organiseert in samenwerking met

STINAPA dit jaar weer leuke

evenementen, vooral in het kader van

Bonaire Di en

kan genieten van de prachtige natuur

op ons eiland en tevens een steentje

bijdragen aan het behoud ervan.

Ook is er genoeg vertier op het eiland met de aankomende evenementen zoals het Bonaire Jazz festival, Bonaire Dive Into Summer activiteiten (juni t/m september) en onze eigen 43

e

Bonaire International Sailing Regatta .

Voor meer informatie neem contact op

met de Tourism Corporation Bonaire of

kom bij ons langs!

Tourism Corporation Bonaire

Kaya Grandi #2

Kralendijk, Bonaire

+(599) 717 8322

info@tourismbonaire.com

www.tourismbonaire.com

Find us on Facebook

Página 10 MAKUBEKÈN Mart 2010

Het dierenasiel Bonaire heeftonlangs een “diervriendelijkafstandshok” in gebruik geno-men. Dit hok staat buiten detweede poort van het dieren-asiel en geeft de bevolking vanhet eiland de mogelijkheid omhier anoniem en buitenopeningstijden om, een hond ofkat in te herbergen en af testaan aan het asiel. Dit kunnenhuisdieren zijn die de mensenafstaan en waar ze niet langermeer voor kunnen zorgen. Maarook kunnen het ‘gevonden’dieren of loslopende honden ofkatten zijn die mensen langsde weg vinden.

Dierenleed voorkomenDe reden dat we dit hok

hebben gebouwd is dat hetregelmatig voorkwam dat men-sen hun dier - buiten openings-tijden - bij het asiel achterlieten,op een dieronvriendelijkemanier. Ze werden vastgebon-den aan de poort, in de vollezon en zonder water. Het kwamook geregeld voor dat de dierenin de cactushaag verstriktraakten, over het hek gegooidwerden en zich hierdoor ernstigbezeerden. Ook is het voor-gekomen dat de dieren voor depoort in een kartonnen dooswerden gezet, de doos vervol-gens kapotbeten en de drukkeweg oprenden. Zo zijn alverschillende dieren ontsnapten mogelijk zelfs aangereden.

Een andere reden waaromwe vonden dat er een dergelijkhok moest komen, is dat weregelmatig meldingen krijgenvan honden die ver weg van debewoonde wereld ergenswerden gedropt in de mondi. Endat is natuurlijk vreselijk. Of zo’nhond gaat zelf op zoek naarvoedsel, bijt geiten dood enzorgt voor overlast. Of zo’n diergaat uiteidenlijk op eentragische wijze dood van de

honger en dorst. Dergelijkdierenleed is niet nodig en willenwe voorkomen. Met dit hokbieden we mensen de kans hunhond op een diervriendelijkewijze af te staan.

DiervriendelijkHet hok vinden wij een veel

betere manier om de dieren inte herbergen. Zo staat in dezekooi altijd een bak met verswater, de wind kan er goeddoorheen blazen, het hok staatin de schaduw en bij regenzitten de diertjes lekker droog.En twee keer per dag, zelfs opzondag, wordt gechecked of ereen dier in het hok geplaatst is.De dieren zitten dus nooit langin het hok.

Wat gebeurt er met dedieren?

De dieren we in dit hokaantreffen, krijgen dezelfdebehandeling als de anderehonden en katten die wordenafgestaan aan het asiel. Indienwij het vermoeden hebben dathet dier van huis is weggelopen,dan gaan we actief op zoek naarde eigenaar. Zo schakelen weonder meer de dierenartsen enmedia in om de eigenaar op tesporen. Indien we de eigenaarniet kunnen vinden en hond ofkat is gezond, dan doen we onsuiterste best om een eennieuwe eigenaar voor het dierte vinden.

Eerste hond in hok terugnaar eigenaar

En dat de bouw van dit hokeen schot in de roos was, wasal vanaf begin duidelijk. De verfwas nog maar net droog toenhet hok al in gebruik genomenwerd. ’s Morgens troffen we eenschattige hond in het hok aan.De viervoeter droeg gelukkigeen penning aan zijn halsband.Zo konden we de eigenaar vanhet dier gemakkelijk traceren.

De eigenaar was dolblij om zijnhond weer terug te zien!

DIERENASIEL BONAIRE HEEFT EEN“DIERVRIENDELIJK AFSTANDS HOK”

Het dierenasiel wil de spon-sor Valerie’s Airport Shop en de

vrijwilligers bedanken die hethok hebben gebouwd.

Página 11MAKUBEKÈNMart 2010

Kralendijk. Het merendeelvan de bevolking van Bonairevindt dat zorg voor natuur enmilieu een zaak van ons allenis. Dat blijkt uit een enquête diehet Centraal Bureau voor de

DE ZORG VOOR NATUUR EN MILIEU IS EENZAAK VAN ONS ALLEN

Statistiek (CBS) in opdracht vanSTINAPA Bonaire heeft uitge-voerd onder 250 huishoudensop Bonaire. Dit was de tweedekeer dat op Bonaire eendergelijke grote enquête werd

uitgevoerd naar natuur en mi-lieu. De eerste keer dat ditgedaan werd was in 2006, denulmeting vlak voor de start vande voorlichtingscampagne‘NOS TA BIBA DI NATURA-LESA’. De enquête zal in detoekomst nog een keer wordenherhaald om zo de effecten vande campagne te kunnen meten.

Ruim twee derde van dehuishoudens op Bonaire heb-ben van de campagne gehoord,voelde zich erdoor aangespro-ken en vinden natuur en milieubelangrijk. Ook vindt bijnaiedereen maatregelen terbescherming van natuur en mi-lieu noodzakelijk.

Een grote meerderheid ishet eens met de stelling dat deeconomie van Bonaire optoerisme steunt. Evenveelmensen denken dat het toeris-me op de natuur steunt. Bijnade helft vindt toerisme belangrijkvoor zijn of haar inkomen. Envindt dat de leus van decampagne ‘NOS TA BIBA DINATURALESA’ goed gekozenis.

De meerderheid vindt dat dezorg voor natuur en milieu eenzaak van ons allen is. In 2006vond slechts twee derde van derespondenten dat het geval.Toen vond nog ongeveer eenkwart, natuur en milieu eenverantwoordelijkheid vanSTINAPA. Dit is een uitkomstwaar STINAPA zeer verheugdover is. Bijna de helft van dehuishoudens is bezorgd overnatuur en milieu. In 2006 wasdat een stuk minder, namelijkeen derde van de huishoudens.De actiebereidheid is erg groot.Bijna iedereen is bereid om zelfbij te dragen aan natuur- enmilieubescherming.

Informatie over natuur en mi-lieu afkomstig van de natuur- enmilieuorganisaties op het eilandwordt door ruim drie vierde deelvan de huishoudens alsgeloofwaardig beschouwd, tenopzichte van 2006 is ook hiereen positieve stijging te zien.Informatie afkomstig van deoverheid slechts door ruim eenderde deel.

Bij ruim een derde is bekenddat de overheid een Natuur-

beleidsplan heeft, in 2006 wasdit slechts een kwart hiervan opde hoogte. Bijna twee derdeweet dat niet. Het Milieu-beleidsplan is nagenoeg onbe-kend. De kennis over hetnatuur- en milieubeleid van hetgouvernement is niet erg groot.

De enquête is vorig jaaruitgevoerd. Wanneer we deuitkomsten van de meting van2006 met die van 2009vergelijken zien we dat devoorlichtingscampagne hetdraagvlak voor het behoud vannatuur en milieu op Bonairevergroot heeft, maar dat meerkennisoverdracht over be-leidsmaatregelen noodzakelijkis. Voor de uitvoering van demaatregelen is de mede-werking van alle mensen enorganisaties nodig. Met decampagne ‘NOS TA BIBA DINATURALESA’, die in 2007 isbegonnen, zal STINAPA samenmet de campagne sponsors,andere maatschappelijkeorganisaties en de overheid debevolking van Bonaire blijveninformeren.De redactie

BO TABATA SA KU BO POR HUR E KASNANNA SLAGBAAI?

WIST JE DAT JE DE HUIZEN BIJ SLAGBAAIKAN HUREN?

E korant aki a bira posibel danki na:Deze krant werd mede mogelijk gemaakt door:

STINAPA Bonaire

WWF NL

Carib Inn

SelibonTelbo NV

RBTT BankTCB

Administratiekantoor Brandaris N.V.

Redactie: Elsmarie Beukenboom & Karen van DijkVormgeving: Bonaire Communication Services N.V.

Drukwerk: DeStad Drukkerij, CuraçaoDistributie: Post NV

Redakshon: Elsmarie Beukenboom i Karen van DijkKompaginashon: Bonaire Communication Services N.V.

Imprenta: DeStad Drukkerij, CuraçaoAgensia distribuidor: Post NV

STINAPA Bonaire, telefoon: 717 - 8444, fax: 717 – 7318,email: info@stinapa.org, website: www.stinapa.org, adres:

Barcadera z/n, Bonaire

Gouvernement Bonaire

MCB

Digicel

Página 12 MAKUBEKÈN Mart 2010

Lac ta un área mashaspesial pa Bonaire. E piská kuun piskadó ta piska riba lamani ku algu despues ta aparesériba un plato delisioso ribamesa, a nase den e bahia akí.Karkó tambe ta krese aki den.Anto e makuaka ku for di granaltura ta lur pa haña un pasa-boka na banda di kosta, anochita aki e ta buska su palu padrumi aden. De bes en kuandoun turtuga ta saka su kabesriba awa. Esakinan ta algunehèmpel di e naturalesa den eárea plat i brak di Lac.

Riba i bou di awa ta pata-pata di bida. Na altura di emarka di awa tin uster denbòshi serka otro. E raisnan dipalu di mangel ta tapá kuspòns, anemon di laman i formadi bida yen di rama paresido na

Lac is een heel bijzondergebied voor Bonaire. De vis diedoor een visser op zee gevan-gen wordt en later in eensmakelijk gerecht op tafel

komt, is geboren in deze baai.Ook de karko groeit daar op.En de fregatvogel die vanafgrote hoogte naar een lekkerhapje langs de kust speurt,

zoekt er ’s avonds zijnslaapplaats op in een boom. Afen toe steekt een schildpadzijn kop boven water. Het zijnenkele voorbeelden uit debetoverende natuur in ditondiepe, brakke gebied.

Het barst van het leven bovenen onder de waterspiegel. Wie,gewapend met masker en snor-kel, zijn hoofd onder watersteekt tussen de wortels van demangroven, zal verbaasd zijnover de vele soorten planten endieren die daar voorkomen. Terhoogte van de waterlijn zittenoesters in groepen bij elkaar.De mangroven wortels zijnoverdekt met sponzen, zee-anemonen en fijn vertakte,boompjesachtige levensvor-men. De leefomstandighedenzijn er blijkbaar ideaal, wantmet zoveel begroeiing lijkt heteen volgebouwde stad, waar elk

vrij plekje bezet is. Dat betekentdat de onderlinge concurrentiegroot moet zijn.

Maar lang niet alles zitvastgegroeid. Krabben scharre-len rond en vissen zwemmentussen de wortels, op zoek naareen veilige schuilplaats. Het isopvallend dat we veel van dievissoorten ook herkennen vande koraalriffen langs de kust.Met één verschil: in Lac zijn zebijna allemaal veel kleiner enzien ze er soms heel andersuit. Dat ze kleiner zijn, islogisch; het zijn jonge vissen.Ze worden daar geboren engroeien relatief veilig op. In datopzicht is de baai vergelijkbaarmet een kraamkamer of crèche.Mede daarom is Lac zo be-langrijk voor het gevarieerdezeeleven rond Bonaire.

Als bijna volwassen dierenvertrekken de vissen later

richting zee. Bij het groeiprocesmaken sommige vissoorten eengedaanteverwisseling door. Zolijken ze uiteindelijk helemaalniet meer op de visjes die eentijd eerder nog vrolijk in Lac hunbuik vol aten.

Voedsel is daar dus inovervloed; dat is kenmerkendvoor de baai. Maar... het is nietalleen een kwestie van zelfeten. De kans om opgegetente worden, is groot. Er wordtdoor allerlei dieren jacht ge-maakt op de jonge vissen.Want waar Lac voor de een eenkraamkamer is, dient het voorde ander als restaurant.Kortom; dankzij Lac zwemt ervis rond Bonaire, de vis waarvoorde toerist naar Bonaire komt enwaardoor onze vissers hun da-gelijks brood kunnen verdienen.Geschreven door Marcel Carpay.

palu. E sirkunstansianan dibida lo ta ideal pasobra tin asinatantu bida ku ta parse maneraun siudat yená ku konstruk-shon, kaminda kada pida lugáhabrí ta okupá.

Pero no ta tur kos ta bonpegá na un lugá. Kangreu takana rònt i piská ta landa entree raisnan, en buska di un lugádi refugio sigur. Ta remarkabelku nos por rekonosé tambehopi di e sortonan di piská diref di koral kantu di kosta. Kuun diferensha si: den Lac nantur ta muchu mas chikitu i nanta parse kompletamente otro.Ku nan ta mas chikitu ta lógiko,ta piská hóben nan ta. Ta ei nana nase i lo krese. Mirá asinapor kompará e bahia ku un kurádi brui òf un krèsh. Pa entre otroe motibu akí Lac ta asina

importante pa e bida di lamanvariá rònt di Boneiru.

Komo bestia kasi adultoalgu despues e piskánan ta salidi Lac rumbo pa laman. Di emanera ei na final nan no taparse mas e piskánan chikí kualgu promé tabata landakontentu di nan den Lac i yenanan barika.

Kuminda ta na abundansiaden Lac; esaki ta algu karak-terístiko pa e bahia. Pero ... nota un kuestion ku ta e bestia-nan den Lac so ta kome. Echèns ku otro ta kome nantambe tei. Tur sorto di bestiata yag riba e piskánan hóben.Pasobra manera Lac pa unu tae neishi, pa un otro e ta unrestorant.Skirbí pa Marcel Carpay, tradusípa Marcel Nahr.

VAN KRAAMKAMER TOT RESTAURANT

DI NEISHI TE RESTORANT

UsterFoto credits:Anja van Doren

Foto credits:Bert van Doren

Foto credits:Bert van Doren