Jean etxepare

Jean Etchepare Argentinan, Buenos Aires probintziako Marchiquita herrian jaio zen 1877an guraso euskaldunengandik.

Aita garai hartako euskaldun asko bezala Hegoamerikara aberasteko asmoarekin joana zen (artzain lanak egitera) eta bertan Gratienne ezagutu zuen. Ezkondu eta 1883. urtean etxepare familia Euskal Herrira bueltatu zen, hain zuzen Lapurdiko Lekorne herrira.

Lekornen betidanik ia-ia biztanle gehienek euskaraz hitz egin dute, hain zuzen ere euskalkia behe-nafarrera da. Hori dela eta literatur euskalki hori izan zen gure Jeanek idazterakoan erabili zuena.

Lekornera itzuli egin zenean sei urte zituen, hau da, eskolara joateko adinean zegoen, eta herri horretako eskolan sartu zuten bere hasierako ikasketak egiteko.

2.Mailako ikasketak

LarresorokoSeminarioa

1889.urtea

12urte

Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie

Larralde AdemaJeanBarbier

EZAGUTU

MAISUAK

Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako

aldizkariako idazle garrantzituenak

Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu

Hiriart-Urruty

2.Mailako ikasketak


1889.urtea

12urte



EZAGUTU

MAISUAK




Arnaud Abbadie

2.Mailako ikasketak


1889.urtea

12urte



EZAGUTU

MAISUAK




Larralde

2.Mailako ikasketak


1889.urtea

12urte



EZAGUTU

MAISUAK




Jean Barbier

2.Mailako ikasketak


1889.urtea

12urte



EZAGUTU

MAISUAK




Jean Etxepare

1894

2.Mailakoakbukatu

BordeleraMedikuntzaikasi 1898

Medikuntza ikasi zuen

1894

2.Mailakoakbukatu

BordeleraMedikuntzaikasi 1898

•Euskualdunakolankidea. • Gure Herria aldizkariarensortzaileetako bat

1899 Probenza

Provenza

1899 Probenza

Buruxkak-ekobi artikulu

“Lilien usaina”“Villeneuvette”

Etxepareren lehenengoliburua Buruxkak izan

zen

“Quelques remarques surLe joueur de pelote” esku pilotarieneritasun berieziei buruzko ikerlanak

Geroago, haietako artikulubatzuk Buruxkak-en bilduko zituen:

“Pilota partida”, “Eskualdun Phestak Baigorrin”Eta “Misionerstaren ezteiak”

Lekorne(txikitako herria)

Aldude1905

Medikua

Lehen artikuluak

“L-Eskualzaleenbiltzarra”n parte hartu

Eskualduna

Mediku militarra(1914-18)Bere biitza

gehiena

Euskal kulturarenSustatzailea

1902an euskararen sustapen eta defen- tsarako elkartea

Lekorne

Lekorne-ren besteargazki zaharra

Lekorne(txikitako herria)

Aldude1905

Medikua

Lehen artikuluak

“L-Eskualzaleenbiltzarra”n parte hartu

Eskualduna

Mediku militarra(1914-18)Bere biitza

gehiena

Euskal kulturarenSustatzailea

1902an euskararen sustapen eta defen- tsarako elkartea

Aldude-ren argazkia

1921 Gure Herria

Hainbat idazkiekinparte hartu

1921 Gure Herria

Hainbat idazkiekinparte hartu

1911 Baionanezagutu zituen

GeorgeLacombe

PierreBoussaine

Julio deUrquijo

Cercle d´Étudeseuskariennes

Euskaltzaleen biltzarrekolehendakaria

Gure Herria aldizkariaren lehen-dakariordea

1922tik1926ra

1930etikaurrera

Euskaltzaindikolaguntzailea

EskualdunaGureHerria

•Lekorneko zein Aldudekoberriak• Gai orrokorreko zein medikuntzariburuzko artikuluak

Buruxkak Beribilez

1910

1931

Lehenagotik argitaratuakzeuden 26 artikuluz

osatua Txikitako oroimenak eta

Euskal Herriko bizi-ohiturakkontatu

•Jean Etchepare mirikuaren idazlanak I• Euskal gaiak II• Medikusolas III• Kazetaritza (A) IV• Kazetaritza (B)

P. Charritonek sakabanatuta zeuden beste artikuluakbildu

Jean Etcheparek ez zuen inoizargitu zergatik sakananatuta

zituen artikuluak liburubatean bildu.

Erantzun posiblea

Maisuek (Hiriart-UrrytykEta Abbadiek) inoiz ezliburu bat argitaratu.

Lehen edizioabere diruarekin

ordaindu

Tourseko Mameinprimategia

Bi gutun idatzi R.I.E.V.-enzuzendariari (Julio de Urquijo) bere idazlana

salgai zegoela aipatzeko

Euskal literaturangutxitan agertzen ziren

gaiak garatu

Frantziako barneko politika,Euskal Herriko hizkera etausadioei buruzko oharpenak,osasun aholkuak, euskara, pilota-partidak,haurtzaroko oroimenak…

Irakaskuntzari buruzko artikulu horren gaia da.

Etchepare gizon ikasia eta kultura mundukoa zenez gero, kezkatua zegoen Frantzian gertatzen ari zen Eskola Laikoaren sortzeaz, eta bere iritzi garbia utzi zigun.

Hitz batean, Etcheparek, bere garaiko Gobernuarekin ados, Eskola eta Erlijioa alde banatan ikusi nahi zituen, bakoitza zegokion esparruan, eta erabakitzeko ahalmenari eutsiz.

Haserrea sortu zuen bigarren artikuluari dagokionez, orobatsu, aipatu ditugun ideia liberalen barnean koka ditzakegu hor ematen diren iritziak. Izan ere, gorago azaldurikoa dela-eta, Elizaren eragina murrizturik dago gizartean, eta askatasun handiagoz ikusten dira sexu eta amodio kontuak.Aurreko denboretako ilunkeriatik nahiko urrun geratzen da amodioa gozatzeko modua, eta hori da hain zuzen gure egileak artikulu horretan islatzen duena:

Esaldi txiki hauek, esaterako, egun ez luketeinolako haserrerik ez asaldatzerik ekarriko,baina garai hartan, euskaraz erlijiozkoliburuak soilik irakurtzeko aukerazegoela, guztiz ez-ohikoak eta eskandaluzkoakgertatzen ziren. Areago, gizartearenikuspegi liberala zen, Elizaren dotrinari buruzburu.

Sei urte eta erdi nintuen Ameriketarik Frantziarat aitamekin etorri nintzanean. Adimenduaren adina, edo nunbait han, diotenaz. Hortakotz othe nizan hoinbertze orhoit Ameriketako lurraz, ala bi tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari, ttipian ikusi lekuez eta erabili gora-beherez orhoit niz, hasteko, han nizala oraino iduritzerainokoan.

Ez da deus garbiagorik ene buruan. Askotan banago ere kokatzen othe duenez bertzerik. Gogoa bethea daukat orduko zerez. O haurreko egun berriz jinen etzaretenak, zuetarik dut bihotzean nere bizi apurrak eman daukedan gozorik hoberena!

Orhoitzapen xumeak, bizkitartean, eta nork daki? geroztikako zenbeitekin nahastekatuak orobat, nehork ez baitu ikusten nola dabilkion bere barnea... Halere begiratu ditudan bezala ezarriko ditut hemenxe.

Etxe luze aphal bat ginduen, lastoz estalia, bi ixurkirekin; sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. Barneak nola zituen, bazuenetz ere bihirik, ez nakike erraiteko. Buru batean, kanpotik, zurubi luze bat xutik zagokola, ba.

Zenbeit urhatsetan, ziloka batean, burdin hariz eta paxet gora batzuez hetsirik, barrio ttipia, zaldiena; zaldi basa xehe andana han zagon, ardura gizonek, zalthuts igan eta, handik baitzeramatzaten azpian putarka.

Haratxago, bainan hurbil hau ere, barrio handia, corral erraiten zakotena, burdin hariz berdin hetsia. Han ikusten ditut oraino ardiak, muturra bat bertzearen sabel azpirat zaudela, elgarri tinki.

Ikusten dut ere, lau zango besoetarik diliridan harturik, sartzen zituztela halako ur bat zaukaten aska batzuetan. Ur hartan piltzar bat bustirik, huntaz thorratzen zituzten zenbeit. Lan hori deitzen zuten: cura. Begien aitzinean daukat bertzalde nola, noizetik noizera, arkhina aski tinkatu zenean eta loditu, palaz urratzen zuten, zohikatuz, zohiak gero metatzeko.

Etxetik urrunxago ginduen zipua, zabal eta barna. Edateko ala zerbitzuko ura handik ginaukan. Noiztenka, soka bat gerrian estekaturik, hartarik dilingo, gizon batzu zolarat bazoazkion, ura zer heinetan zen ikertzeko arabez.

Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen, han hemenka bizkitartean pentoka larrutuño batzuez titatua. Zeru aphal urdin batek leherturik bezala zaukan; odaiertzean, urrutirat, ukurtuz haren ganat jausten zela iduri baitzuen. Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia, zabal, xuri, dixtirantarekin llilluragarri, xipiltzeko sapa zariola.

Jendeez bezenbatean, gehienik orhoit nizana, bethi eta bethi gogoan baitaukat: aita. Eta bizkitartean etzaut bururat heldu behinere nehon ikusi dutala, ez baitezaket erran nolakoa zen begitartez ala trakaz. Ardurenik lanean ari zen nunbait, bere aneia eta sehiekin.

Haren beldur gaitza nuen. Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean, guziz jateko tenoretan; ezen, urrunerat hautemaiten nuen ber, ixilik jartzen nintzan, erdi ahalge, erdi izitua. Behatzera ere ez nintzoken ausarta. Hain barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori non, gizondu ta, jarraiki baitzaut, halako uzkur eta, zer nahitarat abia nindadien, huts egiteko ikhara bat jauzarazten zaundala...

Buruxkak ezharrera ona

“Nor eskola-emaile.Zer irakats” artikulua

Amodioa artikulua

Ez onartu, etxean lagunenbrtean banatu

Etchepare irakaskuntzaerligiosoaren aurka.

Haeckel eta Nietzschefilosofoen obrakirakurri eta gero

Fedezko zalantzak

Nietzsche

Haeckel

• http://www.euskaletxeak.net/index.php?option=com_content&task=view&id=161&Itemid=274&lang=eu

XIX.Mendean idatziZiren (batez ere, Amerikan)

euskal aldizkariak

http://www.euskaletxeak.net/index.php?option=com_content&task=view&id=161&Itemid=274&lang=eu

http://www.euskaletxeak.net/index.php?option=com_content&task=view&id=161&Itemid=274&lang=eu

Ikus daiteke gai jakin batzuk alde batera utzi zituela Buruxkak-en lehenedizioa osatzerakoan. Izan ere, herriko auziei buruzko artikuluak edota Aldudeko eguneroko kontu txikiei buruzkoak ez ditu sorta horretan sartuko.

Esaterako, Eriaren gela sartuko du, ez ordea artikulu horrekin batera saila osatuz argitaratu zituen beste batzuk: «Eriaren artatzeaz», «Etche jende hiltzaleak» edota «Kutsua».

Medikuntzari buruzkoetan

Gure egileak bi artikulu sartu zituen, «Urrungo leihorretan» eta «Canadako berriak».

Emigrazioari dagokionez

Bi soilik gordeko ditu: «Villeneuvette» eta «Tratuak ordu batez».

Landa ekonomiari buruz

Ere bere lekua du liburuxka horretan:«Phesta-Berri», «Eskualdun Phestak Baigorrin1905ean», «Eskuararen ikasteko» eta«Ongi etorria».

Jeanek hainbeste maite zuen euskal kulturak

Adostasuna dago Etchepare mende honen maila jasoko idazletzat jotzean, eta batzuen ustez, nagusienen artean ere kokatzean.

DUINTASUNA

Idazkerari doazkion ezaugarriak.

HIZTEGIAREKIKO GARBITASUNA

1931n argitaratu (Buruxkak argitaratu eta 21 urtera)

Nafarroan eta Gipuzkoan zehar egun bateko bidaia egitearen aitzakiaz, oso modu ederrez egiten du irakurketa bat baino gehiago dituen Euskal Herriko deskribapena.

Esan dugunez, 21 urte igaro dira irakaskuntzari buruzko artikulua argitaratu zenetik, eta nabarmentzekoa da bigarren liburu horretan islatzen den katolikotasun kutsu ageria. Gogora ditzagun Buruxkak argitara eman zuenean gure idazleakzituen fedezko zalantzak. Alde benetanhandia dago garai hartako Etchepareren eta Beribilez argitaratu zuen Etchepareren artean! Fededun zintzoa, abertzalea eta tradizio zaharren gordetzailea agertu zaigu Jean garai honetan.

1 Gau ilunari zerua izarretan da. Itzalpetan gaindi eskuz-esku dabiltzan maiteri xoriño bat bada bihotzetik bihotzera kantari. 2 Xoragarri bihotzaren eleak maiteari. Ez du goxoagorik bizi guziak ametsetan baizik.

3 Munduko solas ederrenak maiten bihotzetan dagotzi betidanik ehortzirik maiteak maiteari erranak. 4 Maitek bakarrik dakite gordatzen gizon samurren begietarik ixil ixila zoriona. 5 Itsasoa kexu ta zerua ilun maiteak uros iganen dira beti maiten bihotzetan baita zoriona.

Jean etxepare

Documents

Transcript of Jean etxepare