LA ARQUITECTURA ECLESIÁSTICA DE TARRAGONA DURANTE LA ... · A partir de la identificación de...
Transcript of LA ARQUITECTURA ECLESIÁSTICA DE TARRAGONA DURANTE LA ... · A partir de la identificación de...
685
LA ARQUITECTURA ECLESIÁSTICA DE TARRAGONA DURANTE LA ANTIGÜEDAD
TARDÍA, NUEVAS INTERPRETACIONES*
Cristofor salom Garreta Ajuntament de Tarragona
RESUmENApartirde la identificacióndediferentesmaterialesdecorativos, tantoen terracota comoenmármol,pertenecientesalaAntigüedadtardíadeTarragonaseproponeunmodelodecorativoparalosedificiosquehipotéticamenteformaríanpartedelconjuntoepiscopalduranteesepe-riodo.Ensegundolugarseanalizanyvaloranlosdatosarqueológicosydocumentales,algunosinéditos,quenospermitenproponerunaubicaciónnuevaydiferenteparaelconjuntoespiscopaldeTarragonadurantelaAntigüedadtardía.
SUMMARY Based on the identification of different decorative materials, both terracotta and marble, from Late Antiquity Tarragona, a decorative model is proposed for the buildings that hypothetically formed part of the episcopal complex during that period. Secondly, an analysis and evaluation is made of the archaeological and documental data, some of it unpublished, that allow us to propose a new different location for the Tarragona episcopal complex during Late Antiquity.
Palabras clave: Arquitecturavisigoda,sedeepiscopal,cancel,baldosadecorada,hexafolio,Saint Jean de Poitiers, atrio episcopal, episcopium, Comes hispaniarum, oracional visigótico, Sancta Iherusalem, Sancto Pedro, Sancto Fructuoso.
Keywords:Visigothic architecture, episcopal see, screen, decorated tile, hexafolium Saint Jean de Poi-tiers, episcopal atrium, episcopium, Comes hispaniarum, Visigothic prayer book, Sancta Iherusalem, Sancto Pedro, Sancto Fructuoso.
*MireconocimentoporsudesinteresadaayudaaloscolegasyamigosEnricVilalta,InmaMesasyMartaBrú,asícomoporlaamablecolaboracióndelconservadordelMuseu Nacional Arqueo-lògicDr.JosepA.Remolà,ydelaDra.SofiaMatadel Museu DiocesàdeTarragona.
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
686
INTRODUCCIÓNQuisieraenprimerlugaragradeceralosorganizadoresdeestecongreso
yenespecialasuspromotores,laReial Societat Arqueològica Tarraconense,elhabermeinvitadoaparticiparconestaponencia.SindudaTarragonatieneunadeudadegratitudconelDr.TheodorHauschildporsustrabajos,noúnicamentesobreelextraordinariomonumentoquerepresenta lavilladeCentcelles, sino tambiénpor sus investigaciones sobre la ParteAlta de laciudad.Graciasasudedicacióntodaunageneracióndearqueólogoshemospodidoaprendertantísimo,ydisponerdeinformaciónarqueológicaorde-nadadesdeunpuntodevistacientífico,algoinéditoenTarragonadurantedemasiadotiempo.
LaarquitecturacristianadeTarragona,durantelaantigüedadtardíayhas-taladesaparicióndelreinovisigododeToledo,esprobablementeeltemadearqueologíalocalmásmarcadoporladicotomíaurbanaintramuros/extramu-ros.Mientrasquelasbasílicassuburbanassehanpodidodocumentararqueo-lógicamenteyseconocenrelativamentebien,nohasucedidolomismoconlosedificiosdecultoqueestaríansituadosintramuros,conocidosdemaneramuyfragmentariaoindirecta.Enlosaños20delsiglopasado,durantelacons-truccióndelafábricadetabacos,sedescubrióyseexcavólabasílicafunerariadelosmártireslocalesjuntoaunaextensayvariadanecrópolisenelmargendelríoFrancolí1.Enladécadadelos50aparecióbajolaiglesiarománicadeSantaMaríadelMilagro,enlaarenadelanfiteatro,unabasílicaanterior,que
1. ParalanecrópolisybasílicadeSanFructuosoexcavadaporSerraVilaróver:Del amo,M.D.,Estudio crítico de la Necrópolis paleocristiana de Tarragona,Institutd’EstudisRamonBerenguerIV.Sec-ciód’ArqueologiaiHistòria,42,Tarragona1979;Del amo,M.D.,Estudio crítico de la Necrópolis pa-leocristiana de Tarragona. Ilustraciones,Institutd’EstudisRamonBerenguerIV.Secciód’Arqueologiai Història, 45,Tarragona 1981; Del amo, M.D., Estudio crítico de la Necrópolis paleocristiana de Tarragona. Planos,Institutd’EstudisRamonBerenguerIV.Secciód’ArqueologiaiHistòria,78,Tarra-gona1989;Del amo,M.D.,“BroncesdelabasílicaydelcementeriopaleocristianodeTarragona”,BRSAT.,16,Tarragona1995,167-180;GoDoy,C.,Arqueología y litúrgia. Iglesias hispánicas (siglos IV al VIII),UniversitatdeBarcelona,12,Barcelona1995; laaG,H.,“DieCoementerialbasilikavonTarragona”,Von de Antike zum Christentum. Festschrift Victor Schulze,Stettin1931,128-145;PuiG,J.,“NecròpolisdeTarragonaiSarcòfagspagansenlanecròpolisdeTarragona”,Anuari de l’Institut d’Estudis Catalans,VII,1921-1926,Barcelona1931,100-109;PuiG,J.La basílica de Tarragona, perío-des paleocristià i visigòtic,Barcelona1936;serra,J.,Excavaciones en la necrópolis romano-cristiana de Tarragona,MemoriapresentadaalaJuntaSuperiordeExcavaciones,NúmGral104,Madrid1929;serra,J.,Excavaciones en la necrópolis romano-cristiana de Tarragona,MemoriapresentadaalaJuntaSuperiordeExcavaciones,NúmGral111,Madrid1930;serra,J.,Excavaciones en Tarragona,Me-moriapresentadaalaJuntaSuperiordeExcavaciones,NúmGral116,Madrid1932;serra,J.,Exca-vaciones en la Necrópolis Romano-Cristiana de Tarragona. Memoria redactada por el delegado-director...JuntaSuperiordelTesoroArtístico.SeccióndeExcavaciones,Núm.gral.133,Madrid1935;serra,J.,
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
687
serelacionóinmediatamenteconelcultoalosmártiresenellugardesumuer-te2.AfinalesdelsigloXXsecompletaelinventariodearquitecturacristianasuburbanadeTárracoconelhallazgodeotrabasílicafunerariaenelmargendelrioFrancolí,muypróximaaladescubiertaenlafábricadetabacos3.Porelcontrario,loshallazgoscristianosintramurosselimitan,enprimerlugar,aunastumbasyaunosescasosfragmentosdedecoraciónarquitectónicaenelentornodelacatedral.UnsegundoemplazamientoseríaelextensoedificioalladodelamurallaconservadoparcialmenteenlaplazaRovellatysusinme-diaciones, acompañado también de elementos decorativos en mármol. Porúltimo,citarlaaparicióndeunapequeña“necrópolis”enunodelosaccesosalgranedificioqueconstituíaelllamadoforoprovincial.Elrestodeloshallaz-gosurbanosdeelementosarquitectónicosdecorados,hanaparecidofueradecontexto,engeneralreutilizadosenemplazamientosdispares.
Para la antiguacapitaldeHispania citerior, la formacióndeAl-Andalusa iniciosdel sigloVIII, representó la rupturade lavidaurbanaduranteunprolongadoperiododecuatrosiglos,delaquenosehadocumentadoarqueo-lógicamenteningunapresenciasignificativahastaelsigloXII.Fueapartirdeaquelmomentocuandoelavancedelaconquistacristianahizososteniblelarepoblacióndelaciudadylarecuperacióndelasedeepiscopalmetropolitana,quedurantecuatrocientosañoshabíasidotransferidaaNarbona4.Despuésdeestadiscontinuidad,laformacióndelnuevotejidourbanobajomedievalplasmó el nuevo orden feudal que jerarquizó y organizó bajo unas nuevas
Fructuós, Auguri i Eulogi. Màrtirs Sants de Tarragona,Tarragona1936;serra,J.,“SepulcrosyataúdesdelanecrópolisdeSanFructuoso(Tarragona)”,Ampurias,VI,Barcelona1944,179-207;tulla,J.;Beltrán,P.;oliva,C.,Excavaciones en la necrópolis romano-cristiana de Tarragona.JuntaSuperiordeExcavacionesyAntigüedades,88,Madrid1927.
2. Para el anfiteatro ver arBeloa, J-V.M., “El anfiteatro romanodeTarragona: estadode lacuestión”,XVIII Congreso Nacional de Arqueología,(Canarias1985),Zaragoza1987,903-921;arBe-loa,J-V.m.,L’amfiteatre romà de Tàrraco. Aproximació al seu coneixement,Tarragona1990;GoDoy,C.,Arqueología y litúrgia. Iglesias hispánicas (siglos IV al VIII),UniversitatdeBarcelona,núm.12,Barcelona1995;GoDoy,C.,“LaMemoriadeFructuoso,AugurioyEulogioenlaarenadelanfiteatrodeTarragona”B.A.,16(1994),Tarragona1995,181-210;sánChez,J.,“ElmétodoenlaArqueologíatarraconense.IV.ElAnfiteatro.C)Eltemplocristiano(labasílica)”,Quadernsd’HistòriaTarraconen-se,XV,Tarragona1997,7-51;teD’a,L’Amfiteatre romà de Tarragona, la basílica visigòtica i l’església romànica,Memòriesd’excavació,3,Tarragona1990.
3. Para lanuevabasílica:lóPez vilar, J., “ParcCentral”,Cortés,R. (coord.), Intervencions arqueològiques a Tarragona i entorn (1993-1999),Tarragona2000,pp.59-76;lóPez vilar, J.,Les basíliques paleocristianes del suburbi occidental de Tárraco. El temple septentrional i el complex martirial de Sant Fructuós,Documenta4,Tarragona2006.
4. mCCrank,L.J.,“TarragonaMedieval.ReconquistayRestauración”,BRSAT,19-20,Tarrago-na1999,pp.212-213.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
688
pautaselespaciourbano,conservandosóloparcialmentealgunasestructurastardoantiguas.Aestosfactorescabeañadirquelaprácticaarqueológica,enelmejordeloscasosirregular,haconducidoaunafaltadeevidenciaslosufi-cientementeclaras,quepermitanlaformulacióndepropuestasparalaediliciaeclesiásticatardía.
Resulta difícil entender queTárraco, con obispos documentados a par-tirdelmartiriodeFructuosoenel259,conlapresenciadedelegadosenelconciliodeArlesdel314,yconelobispoHimerioqueenel384consultaalPapaDámasosobrecuestionesdedisciplina,dandopiéa laprimeradecre-talpontificiaconSiriciocomoPapa,nodispusiesedeuncentroeclesiásticoalmenosapartirde lasegundamitaddelsigloIV.Apesarde lorazonabledeestesupuesto,desgraciadamentenohayningúnindicioarqueológicoquepermitaapuntarenunadirecciónconcretasobrelatopografíapaleocristianaintramuros deTárraco para el siglo IV. Este desconocimiento es el mismoquehaysobrelaciudadengeneral,salvounospocosepígrafes,yunaspocasevidenciasaportadasporlaarqueología,nodisponemosdedatosparagenerarunapropuestasuficientementerepresentativadecuáleralaimagendeTárracoenépocaconstantinianayvalentiniana5.
SóloladocumentaciónescritaaportalamencióndelaexistenciadeunaiglesiaprincipalintramurosenplenofuncionamientoainiciosdelsigloV,enlanovelescatramadelaluchaentrecatólicosypriscilianistasimpulsadaporeleclesiásticoConsencio,yquerelataepistolarmenteaSanAgustínhaciael419.Enlamismacartasehacereferenciatambiénaunmonasterium extramuros,mencionesqueenciertamedidapuedenestarreflejandoladinámicadelsigloanterior,peroquenopermitenunaatribuciónconcretaenlatopografíacris-tianadeTárraco6.
LasituaciónvaríasubstancialmentecuandosetratadeanalizarladinámicaurbanaentrelossiglosValVIII,yaquelaurbanizacióndelaacrópolis,hastaentoncesocupadaporunextensoconjuntodeedificiospúblicosaltoimpe-riales,hasidoampliamentedocumentada(fig. 1).Enestecasolaarqueologíaurbanahaaportadosuficienteinformacióncomoparagenerarunapropuesta
5. Algunasintervencionesarqueológicasenlapartebajadelaciudad,cercadelpuerto,muestranunaimportanteactividadenelsuburbio.Otrasexcavacionesenlazonadehábitatponendemanifiestoelabandonodelosmodelosresidencialesalto-imperiales.Estosindiciostodavíanosonlosuficiente-menterepresentativosparadefinirelperfilurbanodeTárracoenelsigloIV.
6. Consenci,Correspondencia amb Sant Agustí,vol.I,Barcelona1987.SobremonasteriumverlainterpretaciónquedaJ.Arcecomoceldaparavivirenunlugarapartado.arCe,J.,Bárbaros y romanos en Hispania(400-507 A.D.),Madrid2005,p.224.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
689
demodelodedesarrollourbanístico,perounavezmáslaarquitecturacristianaquedasóloesbozada,sinmayorconcreción7.
Enestesentido,elestadoactualdelainvestigaciónsobrelaarquitecturacristianaintramuros,seresumeenlaaparicióndematerialesdecorativosdemármoldeépocavisigóticahalladosendeterminadoslugaresdelaacrópolisquedominalaciudad.Enalgúncasoseencuentranacompañadosporalgu-nas tumbas,quepodríanestar indicando lapresenciade iglesias.Todoellodificultaquesehayanpodidorealizarpropuestasconcretasderestitucióndelosedificiosdecultourbanos,ymuchomenossabercómoseorganizabasudecoraciónarquitectónica.Esteartículopretendeprecisamentecontribuiraladefinicióndeladecoraciónarquitectónicadeunodeellosyaproponerunanuevaubicaciónparalasedeepiscopaltarraconense.
LADECORACIÓNARQUITECTÓNICANocreoqueseaexageradoafirmarqueelconjuntoarquitectónicourbano
tardo-antiguo, mejor conservado deTárraco, es el que se encuentra entre laplazadels Àngels,laplazaRovellat,lamuralla,yelforoprovincial (fig. 2).Enunaposición,sisequieremarginal,yconunespaciodeapenas60metrosdeanchura,seconservanvisiblesdoscolumnasenlacalleGranadayunaterceraenlaplazaRovellat,quejuntoaotrashoydesaparecidas,perteneceríanaungranedificiotardíoqueseextenderíaportodoestesector.Apartedeestosrestosmo-numentales,laarqueologíadeurgenciahadocumentadoalgunasconstruccio-nesdelamismacronologíaqueformaríanpartedeesteconjuntomonumental.
Almismo tiempo, resulta extremadamente interesante comprobar cómolosmaterialesarquitectónicosdecoradosdemayorcalidaddeTarragona,conunacronologíapocoprecisaperosituadaentreelsigloVIyelVII,procedendelaplazaRovellat,susaledaños,oestánestrechamenterelacionadosconella.Entreellosdestacanespecialmentelosmármoles,queponendemanifiestounelaboradoprogramadecorativo,asícomotambiénunaseriede“ladrillos”,omejordichobaldosas,quehastaahoranohabíansidoestudiadas8.
7. Enpreparaciónuntrabajosobreelperfildelaciudadenépocavisigótica,quedesgraciadamen-tesehatenidoqueverpostergadoeneltiempo.
8. Estetipodematerialeshabíasidodenominadogenéricamenteenlabibliografíamásantiguacomoladrillosoplacasdecoradas.M.C.Maufus,citadaporM.LozaAzuaya,usaparapiezasdepeque-ñasdimensioneseltérminofrancésdecarreau,queparececompletamenteapropiado,yperfectamenteinteligible,porloqueseguiremoselmismocriteriodenominandoalaspiezasquenosocupanbaldosas.Verloza,M.,“TipologíaycatálogodelasplacascerámicasdecoradasamoldedeépocatardorromanayvisigodaconservadasenelMuseodeMálaga”,Mainake,XIII-XIV(1991-1992),pp.251-266.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
690
Elementos de mármolNúm.1.Placadecorativa.Dimensiones:116x66x12,3cm.Procedencia:c.Portella,núm.19.Ubicación:MNAT50448.Cronología:s.VI-VII.Fig. 3
EstapiezaesladefacturamáselaboradaycompletahastahoyencontradaenTarragona.Setratadeunaplacarectangulardemármolblanco,orientadaverticalmente,yrematadaporunfrontóntriangular,todoenunaúnicapie-za,delaque87cm.correspondenalaalturadelrectángulo,y29cm.aladelfrontón.Prácticamentetodasusuperficieestádecoradaconrelievesabisel,característicosdelartereliviariodeépocavisigótica,yconlageometrizacióndelasformasqueseatribuyea la influenciaoriental.Laparterectangularestáocupadaporunelementoprincipalconunbordededoblecírculo,condecoracionesunguiformesaderecha,enelexterior,yaizquierdaenelin-terior,queleotorganunaciertasensacióndemovimiento.Dichoscírculoscircunscribenunmotivoestrelladodecincopuntas,conunfloróncentraldecuatropétalos,inscritoencírculo,queestásostenidoporhojasdelisquenacendelosvérticesdelaestrella.Elfloróncentraldecuatropétalos,llenosdedecoraciónde tipounguiforme, formacon sus intersticios,o zonasdesombra,unapequeñacruzpatada.
Elmotivocircularcentralnoocupatodalasuperficiedelrectángulo,sinóqueestádesplazadohacialaparteinferior,sostenidopordostrifolios.Porotrolado,lapartesuperiordelrectánguloestádecoradaconunmotivocen-tralconfloróndecuatropétalosycruzpatadaenlosintersticios(repeticióndelmotivocentraldelaplaca),ysituadoenelejeverticaldelacomposición,flanqueadopordosrosetashexafoliadasconapéndicesdehojasarracimadas.Losmárgeneslateralesdelrectángulopresentandosfinasfranjasverticalesdedecoraciónunguiformeenlamismadirección.
Lapartesuperiordelrectánguloestáseparadadelfrontónporunamol-duradetalón,sinlaselaboradasdecoracionesquecubrenelrestodelaplaca.Asuvez,elfrontónestádecoradocondosfranjasdedecoraciónunguifor-me,igualesalasdeloslateralesdelrectángulo,yeltímpanoquedacubiertoporunashojasarracimadasdispuestasaizquierdayderechasegúnelejedesimetríavertical.
Comolamayoría,estapiezanoprocededeuncontextoarqueológico,sinóqueseencontrabaincrustadaenunadelasparedesdelgarajedelnúmero
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
691
19delacallePortella9.Laplacahasidopublicadahastahoycomocancel,aunquePeredePalolyadestacaba,en1953,laoriginalidaddeunaformaquecombinaelrectánguloyunfrontóntriangularparaseruncancel10.Deformamásreciente,elmismoPalol,enlapublicacióndelcatalogoconme-morativodelaexposiciónPalliumreconocíaelparalelismoconplacasdeco-rativasdelbaptisteriodeSaintJeanenPoitiers,relaciónquecomoveremosresultafundamental11.TambiénRafaëleMourguesensucatálogorelacionalasplacasdeTarragonaconlasdePoitiers,asícomoconotraprocedentedeMazerolles12.H.Schlunky.T.HauschildlasitúanentrelossiglosVyVII,ydestacanlararezadelasoluciónrectángulo-frontón13.PorsuparteM.L.Reallaincluyeenungrupoderelievesalosqueatribuyeunahipotéticain-fluenciaomeya,ylossitúaentrelossiglosIX-X14.
Esprecisamente laextrañaformaqueleda lapresenciadel frontón, laquehacenecesariaunarevisiónconmayorprofundidaddeesteelementodecorativo.Unamorfologíatancaracterísticatienequeobedeceraunafun-cionalidaddiferentealatradicionalmenteatribuidadecancel.
Núm.2.Placadecorativa.Dimensiones:86,5x57,5x5,8cm.Procedencia:instalacionesportuarias.Ubicación:MNAT19564.Cronología:s.VI-VII.Fig. 4
Ladecoracióndeestaplacaesmuysimilar,prácticamenteigual,alaplacanúm.1queacabamosdedescribir.Ladiferenciaprincipaleslaausenciade
9. Todalabibliografíareferenteaesterelievecitalapiezacomoprocedentedelnúm.12delamismacalle.ApartirdelamenciónenDasCa,A.;rovira,J.,-CL- anys de la Reial Societat Arqueolò-gica Tarraconense,Tarragona1994,p.308,conlascorrespondientesnotas,yconsultadaladocumen-tacióndearchivonohaydudadequelaprocedenciadelaplacaeselnúmero19.
10. Palol,P.,Tarragona hispanovisigoda,Tarragona1953,p.114.11. VerPalol,P.,“Núm.14.Placadecancell”,Pallium. Exposició d’art i documentació. Catedral
de Tarragona,Tarragona,1992,p.63.12. mourGues,R.,La sculpture hispanique attribuée à l’époque wisigothique,3Bde.,Diss.Univer-
sitédeParisIVSorbonne,Paris1996,pp.401-402,571.13. sChlunk, h.; hausChilD, t.,Hispania Antiqua. Die Denkmaler der frühchristlichen un west-
gotischen Zeit,Mainz1978,p.57.14. real,M.L.,“Portugal:culturavisigodaeculturamoçárabe”,Visigodos y Omeyas. Un debate
entre la antigüedad tardía y la alta edad media (Mérida, abril de 1999),AnejosdeAEspAXXIII,2000,p.58,yfig.7.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
692
frontón triangular,y la simplificacióndealgunosdetallesdecorativos.Lasrosetasdelosángulossuperioresdelrectángulo,enlaplaca1tienenunosapéndicesdehojasarracimadasque,encambio,enlaplacanúm.2sehansimplificadoyhansidosubstituídosporunahojadehiedra,omotivoaco-razonado,encadalado.Tambiénenlapartesuperiordelaplaca,elmotivocentraldeflorónestásostenidoporcuatropequeñashojasdehiedra,mien-trasqueenlaplaca1nopresentaestosmotivos.Finalmente,laúltimagrandiferenciadecorativaseencuentraenlosmárgenesverticalesdelrectángulo,dondesehaoptadoporrealizarunasolafajacondecoraciónunguiforme,ensentidovertical,enlugardelasdosmásestrechasdelaplaca1.
Desgraciadamentesuprocedenciaoriginalesdesconocida,enelsigloXIXsucaraposterior,lisacompletamente,seutilizabacomopizarraenlasinsta-lacionesdelpuerto,ysedesconocecómollegóatanalejadoemplazamiento.Apesardenopodersegarantizarcontotalseguridad,perfectamentepodríaperteneceralmismoedificioquelaplaca1,porlaunidadestilísticaquehayentreambosejemplares.
Núm.3.Cimacio.Dimensiones:10x30x25,5cm.Procedencia:desconocida,probablementedelentornodeplazaRovellat.Ubicación:Colecciónparticular.Cronología:s.VI-VII.Fig. 5
Setratadeunapiezadeplantarectangularyseccióntrapezoidalconunafran-jadecorativahorizontalrealizadaabasedetriángulosconlosvérticessuperioresrizados,yconvertidosenespirales15.Elinteriordelostriángulosestáocupadoporcuatrofranjasdedecoraciónunguiforme.Unadesuscarasestácompletaycontieneuntotaldecincotriángulos,mientrasquelaotracaraconservacom-pletoscuatroyrestosdeunquinto.Lostriángulosrizadosdelladoconservadoíntegroestánmáscomprimidosqueenelfragmentado.Enelprimero,laespiralestáencontactoconlahojaangular,mientrasqueenelsegundohaquedadounespaciomásamplio.
Unapequeñamolduracóncavaremataelplanoinclinadoconlostriángulos,mientrasqueenlaparteinferiorpresentaunrebajelevementecóncavo.Dosde
15. Publicada por Palol, P., “Nuevos fragmentos de escultura decorativa hispanovisigoda deTarragona”,BRSAT,LXII-LXIII,pp.7-13.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
693
lasesquinasestánmásomenoscompletas,endondeseconservacomomotivoangularunahojadobladaverticalmenteporelnerviocentral,configurandoelángulodelapieza,conmediahojaporcadalado.Cadacaradelahojaestáde-coradaconmotivosunguiformesquellenansusuperficie.Porsusdimensiones,creemosquedebeidentificarseconuncimacioparacolumnaspequeñas,aunquenosepuededeterminarsisetratadeuncimaciocompletamenteexentoopar-cialmenteembebidoenunmuroparacolumnasqueenmarcasenunapuerta.Encambiocreemosquesepuededescartarlaidentificacióncomoimpostaparaserembebidacompletamenteenunmuro.
Nocabedudadequelaseriacióndelostriángulosrizadosentroncaconlatradiciónclásicademotivosdeondas,quepodemosencontrarenejemplosdelamismaTárraco,concretamenteenunfrisoflavioexpuestoenelMuseoAr-queológico16.SegúnPalol,elmotivodelcimaciovisigóticodejanotarlaposibleinfluenciagodaquesehavistotambiénenlosmotivosquedecoranelfrisodelmausoleodeTeodorico17.EstetipodedecoraciónesescasaenHispania,resultamásfrecuenteenotraszonasdeEuropacomoenelnortedeItaliaoenCroacia,aunqueallísedocumentaespecialmenteenlossiglosXyXI.Apesardeello,lapresenciadelasdecoracionesunguiformesausentesenlosejemplaresdálmatasenelinteriordelostriángulosrizadosausentesenlosejemplaresdálmatas,si-túanlapiezaenelmismocontextoestilísticoqueunimportantegrupodeele-mentosdecoradosdecronologíavisigodadeTarragonaconidénticasolución18.
Lafamiliaqueconservalapiezahabíatenidosuresidenciaenlazona,cir-cunstanciaquehacemuyprobablequelaprocedenciaoriginaldelcimacioseaelentornodelaplazaRovellat,aestehechohayqueañadirqueenlamismaco-lecciónseconservaelfustedeunacolumnaprocedentedelasobrasdelantiguomercadodelaplazadelFòrum,enplenazonaocupadaporlasconstruccionestardías.
Núm.4.Fragmentodecimacio.Dimensiones:desconocidas.
16. Vernúmero79delcatálogodePatricioPensabeneenPensaBene,P.“Ladecorazionearchit-tettonicadeimonumentoprovincialidiTarraco”, mar,R(ed.)Els monuments provincials de Tàrraco, Dac,1,Tarragona1993,pp.33-105.
17. Palol,P.,“Núm.18.Cimaciquadrat”,Pallium. Exposició d’art i documentació. Catedral de Tarragona,Tarragona,1992,p.67.
18. Porejemplo loscancelesdelarcotriunfaldeSantaMariaenSplit,ounapiezasimilardefinalesdelXprocedentedeUzdoje,cercadeKnin,tambiénenCroacia.skuBiszewski,P.,L’art du Aut Moyen Âge. L’art européen du VIe au Ixe siècle,Baume-les-Dames1998,399-400.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
694
Procedencia:ObrasdelMercadodelaplazadelFòrumde1958.Ubicación:MNAT.Cronología:s.VI-VII.Fig. 6
Pequeñofragmentoconunadecoraciónidénticaalapiezanúm.3.Con-servauntriangulorizadoybuenapartedeunsegundo,asícomopartedelmotivodehojaangularcondecoraciónunguiforme,está rematadapor lamismamolduritacóncavaypresentaelmismorebajeenlabasequelapiezaanterior.Conocemoslapiezaporsupublicaciónyporfotografíasdearchivo,quepermitenatribuirleunasdimensionessimilaresalapiezaanterior(núm.3).Nohasidoposibleconsultarlapieza19.
Núm.5.Fragmentodefrisodecorado.Dimensiones:6,5x39x24cm.Procedencia:ObrasdelMercadodelaplazadelFòrumde1958.Ubicación:MNAT45298.Cronología:s.V-VII.Fig. 7
Fragmentodeparalelepípedoquesólopresentaunacaradecorada,me-dianteunacintaentrelazadaquerodeaunaseriedebotonesalineados.Setratadeunadecoraciónfrecuenteenelcontextohispanodelaantigüedadtardíayreinovisigodo,enlamismaTarragonaserecuperarondiversosfrag-mentosconunadecoraciónsemejanteenlabasílicadelanfiteatro20.
Núm.6.Fragmentoconfrisodecorado.Dimensiones:17x49x11cm.Procedencia:ObrasdelMercadodelaplazadelFòrumde1958.Ubicación:MHT750.Cronología:s.VI-VII.Fig. 8
19. sánChez, J.,“UntallerdedecoraciónhispanovisigododeTarragona”,BRSAT,LXII-LXIII,pp.15-16,lam1.
20. VerteD’a,L’Amfiteatre romà de Tarragona, la basílica visigòtica i l’església romànica,Memòriesd’excavació,3,Tarragona1990,pp.217-231.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
695
Fragmento de mármol conuna sección en formadeL, con unaúnicacaradecoradamedianteunfrisoderoleosenmarcadosimétricamenteporunlistel,unrosariodeperlasyunsegundolistel.Unadelascaraslateralesestápulimentada,elotroextremoestáfracturado,yelrestodecarasinterioresdelapiezapresentalasmarcasdeltrabajoacincel.
Elfrisodelacaradecoradaesunaesquemáticoroleo,continuoyconespi-rales.Delostallosonduladosnacenunaspequeñashojasenformadegota,lasespirales,yunaalargadahojaenformadeS.Losvolúmenessonmuyplanos,ylashojas,tallos,yzarcillossóloestánperfiladosynopresentandecoraciónensuinterior.Todalasuperficiedelfrisoestápulimentada,asícomoelfondodelrelieve.Unfinolisteldeseccióntriangular,separaelfrisodelosrosariosdeperlas,untantoirregularesensufactura,yalgoaplastadas.Lapiezaacabaconunlistelnormal,deigualgrosortantoenlapartesuperiorcomoenlainferior.
En lacara interiornodecorada,yquenoha sidoposteriormentepuli-mentada,sonvisibleslasmarcasdeltrabajoacincelefectuadodeizquierdaaderecha.Remarcarquedichacaraenlugardetenerunacabadoverticalyortogonalrespectoalplanoinferioreslevementecurvaycóncava.
Laprocedenciadeestapiezahastaahoranosehabíapodidoestablecerconcompletaseguridad,yaqueenlafichadelMuseud’Històrianoestabapreci-sada21.Graciasaquesehanconsultadolasfichasantiguasdel“Museodelaciudad”,precedentedelactualMuseud’Història,ylasnotasmanuscritasdesuprimerconservador,podemosasegurarquelapiezaprocedíadeldesmon-tajedelascasasdelacalleTalavera,previoalaconstruccióndelMercado,confechadenoviembrede1957.
Núms.7,8y9.Fragmentosde3crucescaladasinscritasencírculo.Dimensiones:35cm.,26cm.,y37cm.dediámetroreconstruido.Procedencia:PlazaRovellatyobrasdelMercadodelaplazadelFòrumde
1958.Ubicación:MNAT,yMHT1457.Cronología:s.VI-VII.Fig. 9 y 10
21. Macias, Menchón, y Muñoz habían atribuido la pieza a la colección Molas, que si bienconfiguraunapartemuy importantede los fondosdelMuseode titularidadmunicipal,hayotrasfuentesdistintas.Ensuartículoconcluyenque:“fetpelqualsabem,ambtotaprobabilitat,quelapeçaprocedeixdelaplaçaRovellat”,criterioquelosmismosautoresnosiguenparaotraspiezasconsimilarproblemática.maCias,J.M.;menChon,J.;muñoz,A.,“EsculturaarquitectònicadeTarragona”,Del romà al romànic. Història, art i cultura de la Tarraconense mediterrània entre els segles IV i X,Barcelona1999,p.228.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
696
Estascrucessecaracterizanportenersusuperficierealizadaapartirdeplanosinclinadosabiseltriangulares,yportenerlosespaciosentrelosbrazosdelacruzrecortados,dejándolaexenta,salvoensuperímetro.Unaligeraacanaladura separa los extremosde la cruzdeun sogueadoque recorretodoelcírculo,yunestrecho listelenmarcaelperímetro.Lasdoscarasestán trabajadas simétricamente y el perfil lateral estádecorado conunsogueado.LasdospiezasconservadasenelMNATprocedendelaplazaRovellatylescorrespondenunosdiámetrosreconstruidosde35y26cm.respectivamente,mientrasqueladelMHTdelasobrasdelMercadodelaplazadelFòrum,ysudiámetrooriginalseríade37cmaproximadamente.
Hastafechamuyrecientesólodisponíamosdeestostres fragmentos,que se corresponden a tres crucesdediámetrosdiferentes.En2006 enunazanjaabiertaenlacalleTalaveraaparecióunfragmentomásdecruz,queseencuentraenestudioporpartedelosarqueólogosquerealizaronelhallazgo22.Setratadeunfragmentodecaracterísticassimilaresalosyaconocidos,aunquedemayoresdimensiones.Laúnicadiferencia,queenunbreveexamenseapreció,eslaausenciadesogueadoenelperfilexteriordelacruz.
Núms.10-14.Bloquesconmoldurademediobocel.Procedencia:Desconocida,probablementeentornodelaPlazaRovellat
-Plazadels Àngels.Ubicación:Paramentoexteriordelamuralla,Paseode Sant Antoni.Fig. 11
Porúltimo,enloqueconciernealmaterialpétreo,hayquemencionarunaseriedepiezasqueatribuimoshipotéticamentealconjuntovisigótico.Endiciembrede1868traselderribodelbaluartedeCadenas,sepusoaldescubiertoelpequeñotramodemurallaromanayunapoternaciclópeaquehabíanpermanecidoocultosdurantecientocincuentaaños.Enposta-lesantiguassepuedeapreciarqueenestepuntohabíadesaparecidobuenapartedelparamentoexteriordelamurallaaladerechadelapoterna,yqueelrelleno,asícomoparcialmenteelparamentointeriorestabanaldescu-
22. AgradezcolaamabilidaddeM.ReisFabregatydeO.Curullaquemehanpermitidoexa-minarlapieza.Anotarqueenlasmismascircunstanciassehallóunpequeñofragmentodecoradodemármolquepodríacorresponderseconunavolutaangulardecapitel,alaesperadelapublicaciónporpartedesusexcavadores,nolaincluimosenestecatálogo.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
697
bierto.Enunmomentoquenopodemosprecisar,seguramenteafinalesdelsigloXIX,oiniciosdelXX,setaponóelrellenoyelparamentointeriorde lamurallaquehasta entonceshabíanquedadovisibles, conmaterialprocedendealgunaobradederribo,entreelqueseencuentranunaspiezasmolduradasconmediobocel(fig. 12).
Entotal se tratadecincoelementos sindecoraciónembebidosenelparamentoexteriordelamuralla,frutodelarefacciónmoderna.Sonunosbloquesdepiedracalcáreadedistintascalidadesde42cm.delongitud,unaalturaquevaríaentrelos30ylos20cm,yunaanchuradesconocidaalestarempotradosenelmuro.Laúnicacaracterísticaespecialeslapre-senciaenunadesuscarasdeunamoldurademedioboceldeunos12cm.dealturayunos8cm.delongitudaproximadamente.
Aparentemente no hay elementos que permitan relacionarlos con elconjunto arquitectónico visigótico, pero su ubicación en la muralla loshace interesantes,yaque seencuentran justoenel tramocontiguoa lazonaocupadaporlosedificiosvisigóticos.Precisamenteeltramorecons-truidodelamurallasecorrespondeconelpatiodelacasa19delacallePortella,lugardeprocedenciadelaplacademármolnúm.1.
Lasimplemolduraamediobocelnoindicaningunaatribucióncrono-lógicaniestilísticadeterminadaperoresultaextremadamentesignificativoquejustoalladodelotroedificiovisigóticobiendocumentadodeTarra-gona, la basílica del anfiteatro, se halle también una pieza de similarescaracterísticas.Enunarefaccióndeépocadesconocida,enlagradacons-truidaenbóvedasalladodelmarsepracticóunaoberturaenelnúcleodeopus caementiciumparaconectarlazonadelaarenaconlapartecubiertaporlasbóvedasdelasgradas.La“jamba”izquierdaseforrócondiversosbloquesdepiedraentrelosquedestacandospiezasde balteusdelagraninscripcióndeHeliogábaloque coronaba elpodio.Estaspiezas estabanenorigenrematadasporunamoldurasuperior, formadaporun listelyuntalón,peroenlosejemplaresreutilizadoscomomaterialdeconstruc-ciónlamoldurahabíasidorepicada,deidénticomodoqueotrosbloquesdelbalteus, reutilizados en el cimientode labasílica visigótica yque sehanconservadoin situ.Otrobloquesituadojuntoalosprocedentesdelbalteusesunsillarconmediobocelenunadesuscaras,muysimilaraloscincoempotradosenlamurallayquedeberíatenerunafunciónanáloga.(fig. 13).Probablemente laaberturade lacomunicaciónentrearenadelanfiteatroyel interiorde lasbóvedasbajo lagradaserealizóunavez labasílicavisigóticayaestabaamortizada,yqueconelementosdesufábricaseacondicionódichoacceso.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
698
Núm.15.Fustedecolumna.Dimensiones:15,3cm.ØProcedencia:Desconocida,probablementeentornodelaPlazaRovellat
-Plazadels Àngels.Ubicación:Paramentoexteriordelamuralla,PaseodeSantAntoni.Fig. 14
Enlamismareparaciónmodernadelamuralladondeseencuentranlaspiezasnúms.10-14seencuentraembebidounfragmentodefuste lisodecolumnadepiedracalcárealocaldegrancalidad.
Baldosas decoradasDepositadosenelMuseu d’Història de Tarragonahemospodidodocumen-
tarunconjuntodebaldosasprocedentesdelseguimientodelasobrasdelMer-cado,delosqueyahabíadadonoticiaJ.SánchezReal,citándolasyaportandounafotografíaqueharesultadoserdegranayudaparasulocalización23.
Setratadedostiposdebaldosasdistintasquenohancaptadolaatencióndelosarqueólogos,yquehanpasadocompletamentedesapercibidosparalabibliografíasobrelaantigüedadtardíaenTarragonayquerequierendeunaexplicaciónmásdetenidayelaborada.
Núm.16-33.Baldosafusiforme.Dimensiones:c.11x26x4cm.Procedencia:DerribosdelosinmueblesparalaconstruccióndelMercado
delaplazadelFòrum.Ubicación:MHT592-595;MHT1721-1733.Cronología:s.VI-VII.(Fig. 15)
El primer tipo de baldosa tiene forma de huso, del que se conservan 7bastantecompletas,y10fragmentosdemenoresdimensiones,peroqueseco-rrespondenaotrostantosindividuos.Conpequeñasvariacionessusmedidassesitúanalrededordelos26cm.delongitud,entre10y11cm.deancho,yconungrosorentrelos3,7ylos4,2cm.Presentanunasolacaradecoradaconunaseriede11franjascurvasquesecruzantransversalmenteenrelieve,
23. sánChez real, J.,“Elmétodoenlaarqueologíatarraconense.Lasconstruccionesmonumen-talesdelaParteAlta.II.B)Elforo”,BRSAT,12,Tarragona1990,p.97.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
699
sobresaliendodelplanounos3milímetros.Porloquehemostenidoocasióndecomprobar,estetipodedecoraciónunguiformeaparecefrecuentementeenlaspiezasdemármoldecoradasdeTarragona24.
Núm.34.Baldosaconhexafolio.Dimensiones:21x18x4cm.Procedencia:DerribosdelosinmueblesparalaconstruccióndelMercado
delaplazadelFòrum.Ubicación:MHT591.Cronología:s.VI-VII.Fig. 16
Procedentedelasmismasobras,sehaconservadoenelMuseu d’Historia de Tarragona(MHT-591),casicompletaunapiezaenformadecuadradocurvilí-neo.Lasdimensionesdelfragmentosonde21por18cm.,yconungrosorde4cm.,quepermitenreconstruiruncuadradode21cm.delado.Igualquelasbaldosasenformadehuso,tieneunasolacaradecoradaconrelievesdeentre2y4mm.degrosor,aunqueenestecasoladecoraciónesmáselaborada.Eldibujorespondeaunmotivocentralderosetahexafoliadaconunostriángulosisóscelesconelvérticehaciaelinterior,ysituadosentrelospétalosdelaflor,motivosquequedanencerradosenuncírculode13,5cm.dediámetro.Losvérticessehandecoradoconunmotivodeflordelis,muyesquematizado,encadaunadeellas.
INTERPRETACIÓNDELADECORACIÓNARQUITECTÓNICALosejemplaresmáscaracterísticosdelaarquitecturaconocidacomovisi-
godahansidoobjetodeunprocesoderevisión,queproponereformularsuatribuciónapartirdeunanuevateoría,centradaenlasiglesiasvisigodas,queahorasepresentanenunnuevomarcocronológicomásalládelaconquistais-lámicadelaPenínsula.LosprincipalesponentessonLuisCaballeroZoreda25,
24. Altratarsedepiezasrealizadasenmoldenosehanpresentadodemaneraindividual,apesardeelloadjuntamossurelaciónconlascorrespondientesmedidas.MHT-0592(10,7x24,4x4cm.),MHT-0593(10x25,6x3,7cm.),MHT-0594(10,8x26x4cm.),MHT-0595(11x23,8x3,6cm.),MHT-1721(11x23x4,3cm.),MHT-1722(10,5x26,2x4,2cm.),MHT-1723(10x11,5x4cm.),MHT-1724(10,7x15,5x3,8cm.),MHT-1725(11,1x26x4,2cm.),MHT-1726(10,8x15,4x3,8cm.),MHT-1727(10x13x4cm.),MHT-1728(10,8x20,5x3,8cm.),MHT-1729(11x14,5x4,1cm.),MHT-1730(11x19,5x3,9cm.),MHT-1731(10,8x14,5x4cm.),MHT-1732(11x14,5x4,2cm.),MHT-1733(11x16,8x3,8cm.).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
700
ManuelLuisReal26yCarlosAlbertoFerreiradeAlmeida27.Amientendereracompletamentenecesariorevisarelconjuntodeiglesiassituadasenelinterioryoccidentepeninsular,yaqueelarmazónsobreelquesebasabalaatribuciónalperiodovisigodoestaba,enalgúncaso,faltodeargumentoslosuficiente-mentecontrastadosbajounametodologíaarqueológicamoderna.Sinduda,lasombradelaincertidumbreplaneasobrelasparticularesiglesiasdeSantaMaríadeMelque,Quintanilla,SanPedrodelaNave,ySanJuandeBaños,tanto por su propia configuración arquitectónica, como por las dudas queplanteansusprogramasdecorativos,yladiscusiónquegeneranquedalejosdeestarcompletamenteresuelta.
Laescasezdepruebasevidentes,yaceptadasporelcomúnde losespe-cialistas,hageneradolaconstruccióndeunnuevocuerpoteóricoparapoderexplicarestascaracterísticasiglesias,ydeestemodoinsertarlasenundetermi-nadocontextohistórico,másavanzadocronológicamente,enelquesequie-renreconocerinfluenciaspaleoislámicas.Precisamentelanuevapropuestahaarrastradoaun revisionismogeneralizadode losmaterialesdecorativosquetradicionalmentesesituabanenelreinovisigododeToledo,ycomoeslógico,losmaterialesarquitectónicosquenoprocedendeuncontextoarqueológicofiablesonlosmássensiblesaserobjetodeestarevisión.
Apesardequepuedeserposiblequealgunadelasiglesiashispanasobjetodelapolémicafueseconstruidaalprincipiodeladominaciónislámica,lage-neralizaciónauncontextopeninsularmásamplio,hageneradoquediversostiposdecorativosdelahastahoyarquitecturavisigodaodeépocavisigótica,hayanvistoavanzarsucronologíaparadarcuerpoalanuevateoría.Paradi-rimirlacuestión,poriniciativadeL.CaballeroydeP.Mateosybajolosaus-piciosdelCSICydelconsorciodeMéridaciudadmonumental,seorganizóel encuentro “Visigodos yOmeyas”quedio como resultadouna completapublicaciónconlasdistintasapreciacionessobreeltema28.
25. CaBallero,L.,“Laarquitecturadenominadadeépocavisigoda,¿esrealmentetardorromanaoprerománica?”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media (Mérida, abril de 1999),AnejosdeAEspAXXIII,2000,pp207-247.
26. real, M.,L.,“Inovaçaoeresistencia:dadosrecentessobreaAntiguidadecristiananoOc-cidentepeninsular”,IV Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica,Lisboa1992,Barcelona1995,pp.17-68;real, m.l.,“Portugal:culturavisigodaeculturamoçárabe”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.58-63;fig.7-b.
27. ferreira De almeiDa, C.a.,Arte da Alta Idade Média,HistóriadaArteemPortugal,II,Lis-boa1993.
28. CaBallero, l; mateos, P.(ed.),Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXIII,Madrid2000.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
701
LasaportacionesparalaformacióndeunnuevocuerpoteóricoexplicativopartenesencialmentedeLuisCaballeroqueponesobrelamesalascarenciasdelsistemaexplicativotradicionalyconstruyeunnuevosistemaquesetiendeadenominarmodelomozárabe29.Enlamismalínea,ManuelLuisRealampliaelhorizontehaciaorienteparalasinfluenciasdelartedereconquistacentrán-doseenelterritorioportuguésysuincidenciaenlossiglosVIIIyX30.PorsuladoJeanMarieHoppeinsisteenlaimportanciadelarteomeyaenladifusióndeladecoraciónsasánidaenHispania,yponeencuestiónelbizantinismodelaexplicacióntradicional31.
Apartirdeestadiscusión, seponedemanifiesto losmuchosproblemasquequedanporresolver,perotambiénsehapodidocomprobarquealgunosdelosedificios,quesetomabanparaarticularelhiloconductordelanuevateoría,disponendeuncontextoarqueológicoconocido,yenlugardereforzar,planteanimportantesdificultadesalageneralizacióndelnuevosistema.Así,enel levantepeninsular,SoniaGutiérrezdemuestraquesepuedenrechazarlasadscripcionescronológicasavanzadasparaelPladeNadal,queseríaunaresidenciarepresentativadesigloVII,quizásdelasegundamitad,ylomis-mosucedeparalavilladeTorre-LaCruz,quequedaríaenunacronologíabajo imperial.Tambiénhayquedestacar en el levante, las intervencionesenTolmodeMinateda,dondesedocumentaunabasílicaconbaptisterio,ydondeaparecieronnumerososrestosdeesculturadecorativa,conunacro-nología indiscutiblemente visigoda. Las puntualizaciones de S. GutiérrezponendemanifiestoladificultaddegeneralizareldiscursoylosconflictosqueconllevaintentarestablecerunainfluenciaOmeyaparalasdecoracionesdemuchoselementosarquitectónicosquedebensituarseconseguridadenelsigloVIIcomomáximo32.Enlamismadirección,AchimArbeiterensualegatodaexplicaciónaloselementosdecorativosdeSanJuandeBaños,SanPedrodelaNave,Quintanilla,yelTrampal,ylossitúaenuncontextode
29. CaBallero, l.,“Laarquitecturadenominadadeépocavisigoda,¿esrealmentetardorromanaoprerrománica?”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media, AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.207-247.
30. real, m.l.,“Portugal:culturavisigodaeculturamoçárabe”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.21-75.
31. hoPPe, J.m.,“Lecorpusdelasculpturevisigothique.Libreparcoursetessaid’interprétation”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.307-355.
32. Guitierrez, s.,“AlgunasconsideracionessobrelaculturamaterialdelasépocasvisigodayemiralenelterritoriodeTudmir”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.95-116.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
702
influencia paleobizantina, desvinculándolos de toda influencia paleoislámi-ca33.EnlamismalíneaRafaelBarrosoyJorgeMorínabordanelproblemadelaiconografíadelascontrovertidasiglesiasdelaNave,QuintanillayBaños,manteniendoparaellasunaatribucióndentrodelreinovisigododeToledo34.Ladiscusiónlejosdefinalizarprometetenercontinuidadyesperamosquedesemboqueenlaconfiguracióndeunmodelodesíntesisaceptadoporelcomúndelosespecialistas.
ParaelcasoconcretodelaspiezasprocedentesdeTarragona,apriori,yporsucontextohistórico,sehacemuydifícilsituarlasmásalládeiniciosdesigloVIII.Laciudad,despuésde laconquista islámicade laPenínsula,seencontróenunasituaciónpocopropiciaparaelmantenimientodelavidaurbana.Esteabandonovienetambiénavaladoporlaarqueología,conlato-talausenciadetestimoniosmínimamenteindicativosdeunaactividadcomociudad.Enestecontexto,resultamuydifícilimaginarqueenépocaandalusíseconstruyeranenTarragonaedificiosdecoradosconpiezasdeindiscutiblecalidad,comolasplacasdemármol1y2,yquedeningúnmodocreemosviablequesepuedansituarmásalládefinalesdelVIIcomoproponeM.L.Real35.
Enloqueconcierneaestasplacas,1y2deTarragona,destacarquesudiseñoessumamenteparticular,parecenmáspiezasdeunorfebregodoquerelievesarquitectónicos.EnpalabrasdePalolsetratadeuna“composicióndecorativaoriginalísimayúnicaenlaesculturahispanovisigoda”36.Sonpre-cisamenteestasplacasdecoradas,juntoalasbaldosasdecoradaslasquenospermitenestrecharlarelaciónentrelaGaliamerovingiaylaHispaniavisigo-da,estavezincidiendo,noyaenlascuestionesestilísticasdeloselementosarquitectónicos,sinoenlacomposicióndecorativadelosedificiosalosquepertenecieron.
Enprimerlugar,observarquelaplacadecorativademármolconfrontón(núm.1),quecasitodoslosautoresatribuyenauncancel,deberesponderaunaproblemáticadistinta.SibienPalolsigueinterpretándolacomocancel,
33. arBeiter, a.,“Alegatoporlariquezadelinventariomonumentalhispanovisigodo”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.249-263.
34. Barroso, r.; morin, J.,“Fórmulasytemasiconográficosenlaplásticahispanovisigoda(si-glosVI-VIII).ElproblemadelainfluenciaorientalenlaculturamaterialdelaEspañatardoantiguayaltomedieval”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.279-306.
35. real,M.L.,“Portugal:cultura…”,pp.21-75.36. Palol,P.,Tarragona hispanovisigoda…p.113.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
703
la relaciona también con las placas decorativas de Saint Jean de Poitiers,aceptandounaposiblefuncióncomoplacadecorativa,peronoprofundizan-domásenlacuestión.R.MourgueslasponeenrelacióndirectamenteconlasplacasdePoitiers,yasídeformamuyescueta,conlosdosejemplaresdeTarragona,losdePoitiersyunodeMazerollesformalizaungrupodentrodesutipología,elIII-A37.
Loscancelesqueintegranladelimitacióndeespacioslitúrgicosreserva-dos,tienenunaformarectangular,ocuadrada,tantolosdiversosejemplaresconocidosenHispaniacomootraspiezascontemporáneasdelaGalia,Italia,onortedeÁfrica.Enrealidadunapiezatansingularcomolaquenosocupatienequeresponderaunafuncionalidaddistintaaladeuncancel.
Enunprimermomentolacaracterísticaformadelaplacadabaaima-ginarquesepodríacorresponderaunapiezademobiliariolitúrgico,comoporejemploelrespaldodeunacátedraepiscopal,ountronolitúrgico,tantoporlaformarematadaporelfrontón,comoelmotivoestrelladocentral,quepodríarecordarladecoracióndeltronodelbemadeQuiqbïze,enSiria38.Apesardequeunasolucióndeestetipopermitiríapoderexplicarelrematetriangular,faltabaunparaleloclaroquenospermitieracompararconmayorseguridadestetipodemobiliariolitúrgico.Antelasdificultadesqueimpli-cabaunahipótesiscontrastableenesadirección,seoptóporotralíneadeinvestigacióndirigidaalalocalizacióndeelementossimilaresqueformasenpartedeladecoracióndeedificiosdecultoenlaantigüedadtardía.Afortu-nadamente,contamosconelejemploextraordinariodeledificiomejorcon-servadodelaGaliamerovingia,elbaptisteriodeSaint JeandePoitiers,queaportaunparaleloperfectotantoparalasplacasdemármol,comoparalasbaldosasdeterracotaprocedentesdelentornodelaplazaRovellat.
Enlaactualidadeledificiogaloestáformadoportrescuerpos,elprimeroesunnártexdeplantapentagonalycontresentradasalasalaprincipal,peroquenorespondealedificioensusfasesiniciales,sinoaunreformaproba-blementedeépocamedieval.Elcuerpocentral,quesobresaleenaltura,esdeplantarectangularconcubiertaadoblevertienteycondosábsides,situadosenloslateralesyenfrentados.Eltercervolumen,demenoraltura,esdeplan-tacuadrangularenelexterioryhexagonalenel interior,ysecorrespondeconelábsideprincipal(fig. 17).Enrealidad,eledificiooriginalfueobjeto
37. mourGues, r.,La sculpture hispanique… p.570.38. Verilustración15enarBeiter, a.,“Alegatoporlariquezadelinventariomonumentalhispa-
novisigodo”,Visigodos y Omeyas. Un debate entre la antigüedad tardía y la alta edad media,AnejosdeAEspAXXII,2000,pp.249-263.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
704
dediversastransformacionesyrestauracionesquehanvariadosensiblementesuaparienciaoriginal.DemaneraespecialhayquedestacarlarestauraciónrealizadaporJoly-Letermeentre1853y1865que,entreotrasactuaciones,consistióenlaconstruccióndeunanuevacubierta,larefaccióndelapartealtadelosparamentosdeledificio,laconstruccióndelosábsidesyeladita-mentodecontrafuertesangulares39.
Apesardeladificultadqueestasmodificacionescomportanparalalec-turadelmonumento,ladecoraciónarquitectónicadesusfachadas,queeselaspectoquemásnosinteresadeSaint JeanparasucomparaciónconloselementosdecorativosdeTarragona,nocorresponderíaaningunainterven-cióndecimonónica,sinoquesesituaríaenépocamerovingia.Enestesen-tido,dibujoscomoeldeLeroux,reproducidoenel fantásticocompendiodeLes premiers monuments chrétiens de la France,reflejanqueladecoracióndeltímpanodelafachadadelcuerpoprincipalsemanteníaconservadaconanterioridadalarestauracióndeJoly-Leterme40.
Elcuerpocentraldeledificio,esunparalelepípedocubiertoadoblever-tienteyconunacomposicióndecorativasimétricaensusfachadas.Presentasobrelosábsidesunacornisaconpequeñasménsulas,sobrelaqueseelevaunsegundocuerpoconunosóculoscirculares,queenunprimermomentohabían sidoventanales, tal y como seponedemanifiesto enelparamen-toqueclaramentelosamortizaconvirtiéndolosenunasventanascirculares.Aproximadamenteamediaalturadelosóculos,unsegundocordónsobreelqueseasientancuatropilastrasconunosfustesextremadamentecortosyca-pitelescorintizantesdeinspiraciónclásica.Porencimadeloscapiteles,otroelementohorizontal,enestecasoformalizadodecorativamentecomounar-quitrabe,quesostienedospequeñosfrontonestriangularesconsustímpanosdecorados,asícomounahornacinasemicircular,enelcentrodelacompo-sición,quepresentaunadecoraciónenformadecruzensuinterior.Estoselementosseencuentransituadosrespondiendoaunadisposiciónsimétricayordenadasegúnunosejesverticales.Todaestafranjaestabarealizadaconunaparejodepequeñoformato,alternandoelsillarejoconelladrillo.
Finalmente, por encima de este cuerpo, una cornisa muy clásica, conménsulascuadrangularesquedanpasoalfrontóntriangularderematedefa-chada.Precisamenteeneltímpanodelfrontónseencuentranloselementos
39. février, P. a.,“Poitiers.BaptistèreSaint-Jean”,Les premiers monuments chrétiens de la France, 2. Sud-Oest et Centre,Paris1996,pp.290-299.
40. février,P.A.,“Poitiers.Baptistère...”,p291.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
705
queponemosenrelaciónconlaspiezashalladasenTarragona.Laprimeraseencuentraenelejedesimetríaysetratadeunaplacadecorativarectangular,rematadaporunfrontóntriangularconsutímpanotambiéndecorado.Elperímetrointeriordelcuadradopresentaunastrágalodehusosycarretes,yencadaesquinapresentaunosmotivosvegetalescompuestosdeunpardehojasacada ladodeuntalloqueacabaenunapequeñaflor,muchomáselaboradosquelostrifoliosdelejemplardeTarragonayconunaejecuciónmásnaturalística,peroconidénticafuncióncompositiva.Elmotivocentralesuncírculodedoscoronasdepétalos41.Enloqueconciernealpequeñofrontóndelaplaca,estárealizadoenvariaspiezas,susecciónsecorrespondeaunamolduraformadaporunafajalisa,unagola,yacabaconunlistel.Fi-nalmenteladecoracióndeltímpanoestáformadaporuncírculocentralconunmotivohexafoliadoaparentementeincisoyentrelosángulosdeltímpanoyelhexafolioelespacioestáocupadoporpequeñostrifolios(fig. 18).
LaotraplacarematadaconfrontóntriangulardeSaint Jeanseencuentraprecisamentetambiéndecorandountímpano,enestecasoelqueremataelcuerpodelábsideprincipal.Estaplacapresentaalgunasdiferenciasdecora-tivasrespectoaladelcuerpoprincipalperocompositivamentereproduceelmismomodelo,lomismosucedeconunejemplarquenoestáin situperoseconservaenelinteriordelbaptisterio.
LasdecoracionesdelasplacasdeSaint Jeanrespondenalamismasolu-ciónquelasplacas1y2deTarragona.Ambaspresentanlosmotivosangula-resyelcírculocentralquesostienen.Estilísticamentesonmuydiferentes,lapiezadeTarragonaestámuchomáselaborada,conuntratamientodehorror vacui,yconladecoraciónconformasmuygeometrizadas,característicasdelarelivariavisigótica,contrariamentealaspiezasdePoitiersquepresentanuntratamientomuchomásclásicoynaturalístico42.
Correspondeahoraabordar la funciónde lasbaldosasdeTarragona.Aprioripodíanhaberformadopartedeladecoracióndeunpavimento,otam-biénpodíanhabersedispuestoverticalmente,insertadascomofrisosofajasdecorativasenlasfachadas,oenelinteriordeledificio.Enunprimermo-mento,aniveldehipótesis,losdostiposdebaldosaspodíanhaberformado
41. Hayciertasdiferenciasdecorativasentrelasdosplacasmerovingias,comolapresenciadeunacoronadeperlasquerodeaelmotivocentraldelaplacaoccidentalquenoexisteenlaoriental,tam-biénhaydiferenciasenlacolocacióndelaplacarectangularrespectoalfrontón,condossolucionesdistintas,circunstanciasquenorepresentaningúnobstáculoanivelinterpretativo.
42. Conocidaeslarelacióndelartereliviariomerovingioconlasartes“menores”comolaorfe-breríayeltratamientocloisoneedelaantigüedadtardía.skuBiszewski, P.,L’art du Aut…,pp96.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
706
partedeunamismadecoracióndecírculossecantesconmotivocentral,conlabaldosacuadradarodeadaporcuatrobaldosasfusiformes,queformaríanelcirculo,yapartirdeestenúcleosepuedeelaborarunfrisocontinuoounatramadecorativa.Dehechoenunapresentaciónantiguadelmuseo,sedispusieronsobreuntablero,cuatrobaldosasenformadehuso,rodeandoaladeformacuadrada (fig. 19).Estadecoración,clásicayfrecuente,seríasimilar,porejemplo,aladeunodeloscancelesdelconjuntoepiscopaldeBarcelona,oalfragmentoprocedentedeSantMartíSacosta(Girona)43.Unavezmás,encontramosenSaint JeandePoitiers,elparaleloqueilustraper-fectamentelaspiezasdeTarragona,yquenospermitesituarlasenellugarprecisoquelescorrespondeenladecoracióndeledificio.
Eneltímpanodelcuerpoprincipaldelbaptisteriomerovingio,aladoyladodelaplacacentralqueacabamosdetratar,seencuentranbajounospe-queñosfrontones,unosmotivosformadosporbaldosasfusiformesembebi-dasenlafachadayqueformanunadecoracióncircularconrosetahexafoliadacentral.EstaspiezassonperfectamenteasimilablesalasbaldosasfusiformeshalladasenTarragonaquesedispondríandeigualmodo.Finalmente,labal-dosadeterracota,conformadecuadradocurvilíneodeTarragona,tambiéntienesuperfectoparaleloenPoitiers.Igualquelaspiezasenformadehuso,sesitúanenlapartesuperiordeledificio,enestecasoenladecoracióndelmargendeltímpanobajolacornisadelfrontón.EnelcasodeTarragona,laplacatieneidénticaformaquelasdeltímpanodeSaint Jean,peropresentaunadecoraciónmáselaboradaqueladelosejemplaresgalos,cuyasuperficieparececompletamentelisa.
PrecisamenteestádecoraciónnospermiteprofundizarenlarelaciónqueexistíaentrelaGaliamerovingiaylaHispaniavisigoda,recuperadarecien-tementeporJ.Domingoparaelcasodeloscapitelesdecuatrohojasangu-lares44.NosólosepuedeestablecerlapresuncióndequetantoeledificiodeRovellat-ÀngelscomoeldePoitiersformulensudecoraciónbajounasimilarsintaxisarquitectónica,sinoquetambién,apartirdelabaldosacurvilíneadeTarragona,larelaciónentrelaGaliaylaHispaniatarraconensesepuedehacerextensivaa la iconografía.Sumotivodecorativocentral formaparte
43. VerDel romà al romànic. Història, art i cultura de la Tarraconense mediterrània entre els segles IV i X,Barcelona1999,p.235yp.245,fotografíaMHCB,M.GuàrdiayECSA,G.Lloprespectiva-mente.
44. DominGo, J.,“Similitudesentreloscapitelescatalanesyfrancesesenépocapaleocristianayvisigoda.Unaaproximaciónatravésdelanálisisdeloscapitelesconcuatrohajasangulares”,BRSAT,25,Tarragona2005,pp.131-174.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
707
delampliorepertoriodeejemplosdondelarosetaohexafolioeselemblemaprincipal.Elusodelarosetacomodecoraciónesmuyhabitualdesdeanti-guoentodotipodedecoracionesmusivarias,murales,etc,peroseráenlasdecoracionesdeépocavisigótica,yenlasdelaantigüedadtardíaengeneral,dondepasaaconvertirseenunodelostemasmásrepetidosenbaldosasyplacasdecoradas.Lasrosetasdecoranprofusamenteplacasdecancel,comoenladeMontefrio(fig. 20),yenlasdosplacasdemármoldecoradasdeTa-rragona(núm.1y2),sucedelomismoenlaspequeñasplacasdeterracota,muyabundantesenelsurdelapenínsulaIbérica,conejemplosenCórdoba,Sevilla,Huelva,Málaga,etc.Motivoqueendefinitivaserepite,aunamayorescala,enlascomposicionesformadasporlasbaldosasfusiformes,almenosenPoitiersyTarragona.
Laformadelhexafoliodelabaldosa(cuadradocurvilíneo)tarraconenseesherederodeloselaboradosabiselenpiedra,porlostriángulosconvérticehaciaelinterior,ennuestrocaso,toscamentemoldeadosentrelospétalos,ypresentaunagransimilitudconlabaldosa9delCortijolaEstrella,enPo-sadas,Cordoba(fig. 21),oelnúmero13deTorreóndeGerenaenHuelva(fig. 22)45.
Peroapesarde locomúnqueresultaelusoderosetashexafoliadas, labaldosatarraconense,permiteestrecharlarelaciónconotrasejecutadasenlaGalia.NuestroejemplarpresentaciertassimilitudesestilísticasconuntipoconcretodebaldosapresenteenlaGalia,yqueconocemosapartirdelosejemplosprocedentesdeSaintSimilienenNantes,deSaintMartinenLaye,ydeVertou46.ElejemplardeNantesestácompletoypresentacomomotivocentraluncrismónconlaChiylaRoformandounaestrelladeseisbrazos,delosquependenelAlfaylaOmega.LapartecurvadelaRoesdepequeñasdimensionescomoelAlfayOmega(fig. 23).Finalmente,elcrismónestáro-deadoporuncírculoyenlosángulosdelabaldosapresentaunospequeñostrifolios,exactamenteigualqueenlabaldosadeTarragona.
Elcrismónpuedepresentarvariacionesensurepresentación,inclusopue-dehastaperderprácticamentelaformaoriginal.SonnumerososlosejemplosdondelaRohasidoreducida,aunpalovertical,quedandosólolosbrazos
45. Castelo, R., “Placas decoradas paleocristianas y visigodas de la colección Alonso (Ecija,Sevilla)”,Espacio, Tiempo y Forma,SerieII,HistoriaAntigua,t.9,1996,pp.467-536(enparticularpp.500-503).
46. sirat(J.)vieillarD-troiekouroff, m.;Chatel,E.,Monuments sculptés en France (IVè-Xè siècles) III Le Val d’Oise et les Yvelines,París1984,p.101,ypl.LVIII,N°267;Costa,D.,Nanes Musée Th. Dobrée. Art Mérovingien,Paris1964.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
708
delmonogramacomosisetratasedeunaestrella.Porcitaralgúnejemplo,recordarelsarcófagodelosdoceapóstolesenRavena,olosconstantinopo-litanos,procedentesdeBeyazit, ySarigüzel, conservadosenelMuseoAr-queológicodeEstambul47.Estosejemplosmuestrancomoelcrismónsehasimplificado,ysehaconvertidoenunacomposiciónestrelladadeseisbrazosinscritaenunacorona.Enestecontextolabaldosatarraconensevendríaarepresentarlaabstracción,ounaderivacióndelmismotemaquelasgalasdeltipoNantes,enuntipodepiezacuyafunciónesladeelementodecorativointegradoenlaarquitecturacultual,queporlaforma,ycomohemosvisto,debeinsertarseenelmargenexteriordeltímpanodeledificio.
Amododeconclusión,yenloqueconciernealaspiezasdeterracotayalasgrandesplacasdemármoldeTarragona,apartirdelparalelode Saint Jean,sehapodidoestablecerlafuncióndecorativaapiezasquehastaahoraeraninterpretadas incorrectamente, o simplemente no estudiadas. Igualmente,lacoincidenciadelostreselementos(placademármolconrematetriangu-lar,lasbaldosasconformadehusoylasdecoradasconrosetahexafoliada)hacemásqueplausibleunasoluciónarquitectónicasimilaraladeledificiogalo, con fachadas rematadas por frontones triangulares. Es decir que enalgúnemplazamientodelazonadeplazaRovellat-plazadelsÀngels,habríaunedificioconunacubiertapreeminente,adoblevertienteydecoradademanerasemejanteaSaint JeandePoitiers. (fig. 24)Respectoasufunciona-lidad,nonecesariamentedebetratarsedelbaptisterio,comoenelcasogalo,tambiénpuedetratarsedelafachadadeunaiglesia,aunquelaposibilidaddeunbaptisterionodebedescartarse,vistoquetodavíahoynosehalocalizadoningunodentrodelaciudad.
Porloquehacereferenciaalrestodepiezascondecoracionesvisigóticassusceptiblesdeestarintegradasenlaarquitectura,mencionarenprimerlugarelfrisodecorativodecintaentrelazadaconbotóncentral(núm.5).Podríatratarsedeunfrisoofajadecorativaparacolocarembebidaobienenalgunadelasfachadas,oenlasparedesinterioresdeledificiodeculto,solucionessi-milareslashallamoseniglesiasvisigóticascomoporejemploenSanJuandeBañosenCerrato,enlaprovinciadePalencia48.Porotrolado,piezasdefor-
47. EldeSarigüzel(N.Inv.4508)conunacronologíaatribuidaentremediadosdels.IVeiniciosdelV,mientrasqueeldeBeyazit(N.Inv.5798T)setratadeunfragmentoqueconservabuenapartedeladecoracióndelfrontal,sucronologíasesitúaenelsigloV.VerPasinli,A.,Istanbul Archaeological Museums,Istanbul2005,pp.127y142.
48. ParaunresumensobreestaiglesiaverGoDoy,C.,Arqueología y litúrgia…,pp.258-261.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
709
matosimilar,conunasolacaradecorada,lasencontramosenMéridadondesehallanalgunosfrisosinterpretadoscomorematedecancelaldisponerdeunaranuradeencajeenlacaraposteriorparaencajarlascorrespondientesplacas49.PrecisamenteenlabasílicadelanfiteatrodeTárracosedocumentanunosfrisosconlamismadecoracióndecintasybotones,peroqueensucasodisponenenlacaraposteriordelcorrespondienteencajeparaplacadecancelybarrotera50.Adiferenciadeestosejemplos,lapiezanúm.5deplazaRove-llatcarecederanurasposterioresydadoqueunadelasesquinasdelacaradecoradaestálevementeredondeadaporeluso,esprobablequesetratasedelajambadeunapuertaquejustificaríaesedesgaste.
Porúltimo,lascrucescaladasquetambiénformaríanpartedeladeco-raciónexteriordeledificio,comorematesoacroteriosdelascornisas,em-plazamiento que ya propuso el mismo M. Berges y que es comúnmenteaceptado51.
MOBILIARIOLITÚRGICOLosdosfragmentos(núms.3y4delcatálogo)sepuedenatribuiralos
cimaciosquesesitúansobreloscapitelesoaladecoracióndeimpostasenlafábricadeunedificio.Entreestasopciones,parecemuchomásadecuadoidentificarlaspiezasconlaprimera,enbaseasuescasaanchura.Nosetra-taríadecimaciosparaloscapitelesdelascolumnatasdelaplazaRovellatydelaplazadelsÀngels,quetienenunasdimensionesmuysuperioresaloscimacios,enlugardeesaubicacióndeberíamosimaginarlossobrepequeñoscapitelesconunábacodemedidascercanasalos30cm.deladoaproximada-mente.Afaltadeotrosfragmentosquesepuedanasociar,sondoslashipó-tesisparasuubicación.Laprimerasituaríaloscimaciossobreloscapitelesdeunbaldaquín,seaparacubrirunaltarounapiscinabautismal.Unasegundaposibilidadesqueformaranpartedelamonumentalizaciónconcolumnasflanqueandounapuerta.
LasecciónenformadeLdelfrisodeguirnaldasonduladas(núm.6)des-cartaquesepuedatratardeunafajadecorativaembebidaenelparamento.
49. ParalaspiezasdeMéridaverCruz villalón,M.,Mérida visigoda. La escultura arquitectónica y litúrgica,Badajoz1985,p.185,lám.I,nº113.
50. teD’a,L’amfiteatre romà…,pp.219-220,fig.234.2.51. BerGes, m.,“ColumnasromanasycrucesvisigóticasenlaplazadelRovellat,deTarragona”,
Miscelánea arqueológica. XXV Aniversario de los Cursos Internacionales de Prehistoria y Arqueología en Ampurias (1947-1971),vol1,Barcelona1974,pp.153-167.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
710
Probablementeerapartedemobiliariolitúrgico,perodedifícilasignación.Sepuederecurriralasocorridaexplicacióndepiezaparasoportedecancel,aunque si se examinan otras piezas que parecen responder a esta funcio-nalidad,severáqueconservanencajesyqueensumayorpartesetrataderebajesenelbloquealrededordelos5cm.degrosordondeseencajaríaelmargenlisoyrebajadodeunaplacadecorada.Laleveconcavidadquepre-sentalacarainteriorjuntoalafaltadeunacabadonofacilitaprecisamentelaexplicacióncomocancelosoporte,sinóquepareceestarindicandootracolocaciónque impliquequeesa caraquedaocultaperonoembebida enunmuro(fig. 25).Segúnesterazonamiento,lasoluciónpodríaconsistirensituarlaelevada,formandopartequizásdelconjuntodepiezasquepodríanformarpartedelrematedeunposiblebaldaquino.
Losbloquesconmediobocelembebidosenlamurallaporsusdimensio-nesperteneceríanaunbancodeobra,sinqueellodetermineunaubicacióndeterminadadentrodeunaarquitecturareligiosa,yaquenonecesariamentesetienequetratardeunbancopresbiteralparaelinteriordeunaiglesia.
Porúltimo,nosepuedeatribuirunafuncionalidadconcretaalfragmentodefustedecolumnitaembebidoenlamuralla.Porsudiámetro,15,3cm.puedetratarsetantodeunstipesdealtar,unapiezadebaldaquino,operte-neceralamonumentalizacióndeunapuertaoventana.
LAARQUITECTURATARDOANTIGUAENLASPLAZASROVELLATYDELSÀNGELS
Lamonumentalidaddelacolumnata,visibleenlacalleGranadayplazaRovellat,estápresenteenlabibliografíaeruditadeTarragonadesdesusini-ciosen1573.Ensulibrodelas“Grandezas”,LluísPonsd’Icartsereferíaaellasconsiderándolaspartedeun“arcotriumphalotropheonotable”52.EnelsigloXIXseinterpretaroncomolospórticosdelosComiciosylaCuriaporpartedeBonaventuraHernández,elmásfecundoeruditolocal,quelocalizó6columnasalineadas53.Enel sigloXX,segúnAdolfSchultenestosrestosformaríanpartedeuntemplo,(fig. 26),hipótesisquesesiguióhastaqueen1971,elentoncesdirectordeMuseoarqueológicoprovincial,ManuelBergesrealizóunaexcavaciónenloquehoyeslaplazaRovellat54.
52. Duran, e.,Lluís Ponç d’Icard i el “Llibre de les Grandeses de Tarragona”,Barcelona1984,p.192.
53. hernánDez sanahuJa, B.,Historia de Tarragona, Apéndices,Tarragona1892,p.21.54. BerGes, m.,“Columnasromanas…”
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
711
Dejando de lado que el conjunto de construcciones no permiten unainterpretacióninmediata,elhallazgodediversosfragmentosarquitectónicosdecoradosdeépocavisigodacomolascrucescaladasinscritasencírculoper-mitióaM.Bergesproponerlaposibleidentificacióndeledificiodelacolum-nataconunaiglesia,supuestoqueengeneralyafaltadenuevosargumentosse mantiene vigente, pero sin mayores precisiones sobre la configuraciónconcretadeledificio.
Enprimerlugarhayquetenerenconsideraciónquelafisonomíaurbanadeeste sectorde la ciudadha sidoprofundamentemodificadaenel sigloXX.Apartirdelosañoscincuentadelsiglopasadolamanzanadecasasquehabíaconservadoensuinteriorlosrestosdelconjuntotardíofueobjetodeunaoperaciónde“esponjamiento”quecomportóelderribodecasas,laam-pliacióndelaplazaRovellat,ylaconstruccióndeunequipamientoparaelbarrio,unmercadomunicipal,quehoyendíaestárehabilitadocomosededelInstitut Català d’Arqueologia Clàssica(ICAC).Fueprecisamenteeldes-mantelamientodelamanzanadecasasysuparticiónenlasdosqueexistenactualmenteloquepropició,añosmástarde,laintervenciónarqueológicadeM.Berges.
COLUMNATANORTEEnlaconfiguraciónurbanaactual,unadelascolumnasseencuentraen
laplazaRovellat,otraenlaparedmedianeraentrelosnúmeros9y11delacalleGranadaylasotrasdos,quecomomínimoseconservan,sehayanembebidasenlasfachadasaambosladosdelacalleGranada55.
LarestituciónenalzadosepuedeestablecerapartirdelosrestosdeRove-llatydeGranada,especialmentegraciasalprimercasoyaqueconservacasicompletoelarcoqueseelevaporencimadelacolumna(fig. 27).Setrataríadeunacolumnataconstruidaapartirdematerialesdeexpolioprocedentesdeedificiosclásicos,concolumnas,ensumayorparteformadasportambo-resalargados,losdeRovellatyGranadaacanalados,otrodocumentadoliso,de piedra calcárea fosilífera. Los fustes se asientan directamente, sin basacanónica,sobredadosutilizadosenorigencomosoportealosbasamentosepigráficosaltoimperiales,yquetambiénprocedendeexpolioyreutiliza-ción(fig. 28).Idénticosistemafueutilizadoenlascolumnatasinterioresdelabasílica construida en la arenadel anfiteatroprobablemente en el siglo
55. LacolumnasituadaenelinteriordelascasasladaporvistayconservadaM.Bergessinquehayamostenidoocasióndecomprobarlo.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
712
VI,dondesehanconservadolamayorpartedelosdadosin situ56.Laproce-denciadeestosdadosnosepuededeterminarpuestoquetantoelconjuntoforensesuperiorcomoelforodelacoloniadisponíandeampliosconjuntosestatuarios,documentadosporlasnumerosasinscripcionesrecuperadas.
Deloscapitelesqueseencuentranin situ,aparentementeelúnicoquehaconservadomínimamentesumorfologíaeseldeplazaRovellat.Delosotrossepuedecalcularsualturatotalyanotarlapresenciaderestos,muyescasosyprácticamente imperceptibles,dehojasdeacanto, enunode losque seencuentranenlacalleGranada.
PorloquehacereferenciaalejemplardeplazaRovellat(fig. 29),setratadeuncapitelcorintioencalcárealocalconunaalturatotalconservadade90centímetros.Tienevisiblesbuenapartededoshojasdelacoronainferiorypartedeunatercera,unahojade lacoronasuperior,partedelcostillajecentral y el tallodedos caulículos.Apartir de las orlas de los caulículosla decoración superior está dañada en la parte visible del capitel. Resultamuyinteresanteobservarqueelplanosuperiordelcapitelesperfectamentehorizontal,circunstanciaquepodríadarapensarqueelcapitel,aunquedes-figuradoestácompleto.Peroenrealidad,elcapiteldeRovellatnoconservatodasualturaoriginal.Unexamenmásdetenidomuestraqueporencimadelostallosdeloscaulículos,sóloquedaespacioparalashojasdelcáliz,peronoparalasvolutasyhélices,ymuchomenosparaelábaco.Porloquehacereferenciaalacronología,elcapitelsesitúaestilísticamenteenelsigloIdC.,entremediadosyfinalesdesiglosegúnJavierGimeno57.Endefinitivaunapiezadeexpoliodealgúnedificiopúblicoquedesconocemos,probablemen-tedeépocajulioclaudiaoflavia.
ElrecorteenalturadelcapiteldeRovellat,yquizástambiéneldelosotrosdosembebidosenlacalleGranada,nosconduceainterpretarquealgunoscapitelesfuerontransformadoscuandosereutilizaronparalacolumnata.Enesemomentoperdieronprácticamenteunacuartapartedesualturaoriginal,quedandocomoprincipaleselementosangulareslosvérticesdelashojasdeloscálices,enlugardelasvolutas.Ignoramoslosmotivosporlosquesepro-dujoestámodificación,peroesmuyprobablequerespondiesealaintención
56. ElusodeestosdadoscomobasayafueobservadoporBergesparalacolumnadelaplazaRovellat,quesepuedeverenlafigura3desuartículo.Asimismo,elquesubscribepudocomprobar,porazar,enunazanjaqueseefectuósinseguimientoarqueológicoennoviembrede1995,quelascolumnasdelacalleGranadafuncionandeidénticomodo.
57. Gimeno,J.,Estudios de arquitectura y urbanismo en las ciudades romanas del nordeste de His-pania,TesisDoctoralesUCM145/91,Madrid1991,volII,p.924.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
713
dehomogeneizarmaterialesdiversos,uobedecieseaunareformanecesariaporunestadodeconservacióndeficienteenorigen.
Porotrolado,loscapitelesreutilizadosenlacolumnatanortenoproce-díandeunsoloedificioclásicodeépocajulioclaudia,sinóquegraciasaladocumentacióndearchivo, juntoa J.Domingohemospodidoubicarunejemplardecapitelestilísticamentedistinto.ElMuseoDiocesanoconservaenelinteriordelacapilladeSantaTeclalaVella,uncapitel(MDT1435),quesegúnelinventariodelmuseo,fuedonadoporelSr.FerréDuránel5deagostode1915,yqueprocedíadesucasaenel“fororomano”(fig. 30). GraciasalamencióndeB.HernándezSanahujasabemosquelacasadeFerréDuránsecorrespondeconlacasanúm.13delacalleTalavera58.Setratadeuncapitelqueestilísticamentesecorrespondeconlosconocidosdesegundotriunvirato,yqueguardaunagransimilitudconlosdeunadelasseriesdelteatroromano59.Sualturaesde77cm.,dimensionesinferioresalasdelosotroscapitelesdelacolumnatadeRovellat-Granada,perosuficientescomoparaformarpartedelamisma.
La identificacióndeestapieza resultamuy interesantea lahoradees-tudiar losprocesosde espolio y reutilizacióndelmaterial alto imperial, eintentarestablecerqueedificiosclásicosfuerondesmontadosparareutilizarsuselementosdecorativos.Esprobablequesuprocedenciaoriginalfueseeledificiodeespectáculosde lapartebajadeTárraco,delque sabemosquecomomínimoapartirdemediadosdelsigloIVfueutilizadocomocante-ra60.Elteatroseencuentraaunadistanciaconsiderable,ysuscapitelessondepiedracalcárea;nodejadeserinteresantesuutilizaciónenelconjuntodeRovellat-ÀngelssisetieneenconsideraciónqueenlaacrópolisdeTárracoseencontrabaelextensoconjuntodelforoprovincialricamentedecoradoconmármoldeLuniensumayorparte.Unahipótesisquecontempleeldesman-telamientodelaparatodecorativodeunantiguomonumento,tanalejadocomoelteatro,ysureutilizaciónenunnuevoedificioenlapartealta,generaautomáticamentepreguntassobreelprocesodedesmantelamientoyexpoliode los elementosdecorativosdemármolque formabanpartede los edifi-ciosdelaParteAltadelaciudad,concretamentedelaterrazasuperiordel
58. hernánDez, B.,“Unamazmorraromana”, BRSAT,26,Tarragona1925,p.81.59. DominGo, J.,“Similitudesentreloscapiteles…”pp.172-173.60. sánChez, J.,“RessenyabibliogràficadeM.BergesTeatroromanodeTarragona.Anteceden-
tesysituación.ApéndiceI.EstratigrafíadelrecintoA”,BRSAT,8y9,Tarragona1989,pp.262-263;mar,R.;roCa, m.;ruiz De arBulo, J.,“ElteatroromanodeTarragona.Unproblemapendiente”,Teatros romanos de Hispania. Cuadernos de Arquitectura romana,2,Murcia1993,pp.11-23.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
714
conjuntoprovincial.Elllamado“recintodeculto”delaterrazasuperiorpo-díaofrecerunampliorepertoriodericoselementosdecorativosdemármol,materialesestudiadosporPatrizioPensabene,yquenoaparecen,enningúnmomento,reutilizadoscomopiezasdegranformatodurantelaantigüedadtardíaenlaciudad61.TodosloselementosdecoradosenmármolatribuiblesalossiglosV-VIIquesehandocumentadoenTarragonasonpiezasdeunfor-matorelativamentepequeñorespectoalasgrandesposibilidadesqueofrecíacomocanteralosantiguosedificiosflavios.
Porloquesetieneconocimiento,lasgrandespiezasdemármolfueronobjetodeunprofundoprocesodeexpolioyposterioracopio,significativa-menteenelexteriordelconjuntodelforoprovincial,enlazonadelasactua-lesplazasdelFòrumydelOli.EnelsigloXXsehadocumentado,alnortedelmurodecierredelforoprovincial,undepósitodegrandesbloquesdemármolentreelloselfragmentodeunkilyxmonumental(MNAT45459)decoradoconefigiesdesátiroysileno,hoyexpuestoenelMuseuNacionalArqueològicdeTarragona(fig. 31).Quizásdebamoscontemplarlaposibi-lidaddequelosmaterialesdemayorcalidadfueronreutilizadossiguiendoalgúncriterioquejerarquizaselasprioridadesensudestino,yquetodavíahoyesprontoparaaventurarunapropuestamásconcretaenesadirección.
VolviendoaladefinicióndeledificiodeRovellat-Àngels,yconcretamen-tealacolumnatanorte,laalturatotaldelascolumnasseríade5,76metros,delosqueaproximadamente4,40m.secorrespondenalfuste,formadoenel casodel ejemplardeRovellatpor tamboresde160,150y130cm.Eldadoinferiorquehacedebasatieneunaalturade46cm.,yelcapitelmideaproximadamente90cm.dealtura.
Acontinuación,loscapitelessostienenunosarcosdemediopunto,con-servandosóloeldeplazaRovellatsuperfilcompletosalvoenlaclave.Estánformadosporpequeñasdovelas,yconunalargadoveladearranque,quees-taríacompartidaporelarcocontiguo.EnlacalleGranadasepuederestituirlaestructuradesillaresdelaenjuta,quesealzaverticalmentesobreelcapitelhastaunaalturade1,80m.aproximadamente,yquesehamantenidofosili-zadaenlasfachadasactuales,dondeseencuentranlascolumnasembebidas.Elintercolumnioesaproximadamentede3,20metros,tantoenplazaRove-llatcomoenlacalleGranada.
Esmuyprobable que esta columnata, durante la bajaEdadMedia, seconvirtieseenel límitenortedelbarrio judío,atestiguadoalrededorde la
61. PensaBene, P.“Ladecorazionearchitettonica…”
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
715
plazadelsÀngels, segúnM.Berges los intercolumnios fueronclausuradosconmaterialreaprovechado62.Finalmentelaestructurasefueintegrandoeneltejidourbano,pasandoaformarpartedelasparedesdivisoriasdelinteriordelagranmanzanadecasasqueocupóestesectorhastasuparticiónenlasegundamitaddesigloXX.
Elestudiodelmaterialcerámicosituólaconstruccióndeestecomplejo,sindiferenciarfases,enelsigloIV,perounarevisiónposteriordelmismomaterialrealizadaporX.AquiluécorrigióalalzalacronologíaparasituarlaenlaprimeramitaddesigloV63.
OTROSRESTOSDELAPLAZAROVELLATLacolumnatanoeslaúnicaconstruccióndelaantigüedadtardíaeneste
lugar(fig. 32).HaytambiéndocumentadasenlaintervencióndeM.Bergesotrasestructurasypavimentos,entreellosunmínimodetresdepósitosrec-tangularesdeaguadelosqueunoestabaconservadoprácticamenteentero,conunasdimensionesde9x3,5m.Asociadosalosdepósitos,unosmurosacabanporconfigurarunedificioquelosengloba,delqueM.Bergesdocu-mentaelumbraldeunapuerta,yqueparecededifícilarticulaciónconlacolumnataporlasdistintasalineacionesdesusmuros.Nosehadocumen-tado una relación estratigráfica clara que determine diferentes fases cons-tructivasentrelacolumnatayeledificiodedepósitos,apesardeello,yenbaseexclusivamentealasdiferenciasysimilitudesenelaparejoconstructivo,sepropusierondosmomentosdiferenciadosparasuconstrucción,siempredurantelaantigüedadtardía64.
Sólounode losmurosdocumentados en la intervencióndeBerges esparaleloalacolumnata,yseencuentraasólodosmetrosdedistancia.Tam-biénBergesdocumentóunpavimentodemorterodecalygravillaqueseextendíaentrelacolumnataylosdepósitos,yquesegúnsuexcavadorestaríaasociadoalacolumnataportenersunivelcoincidenteconelbasamentodelacolumnadeplazaRovellat65.
62. Sobreelcierredelosintercolumnios:BerGes,M.,“Columnasromanas…,p.156,figs.5y7.63. BerGes, m.,“Columnasromanas…,yaquilué, X.,“JacimentdelaplaçaRovellat(Tarrago-
na)”,Del romà al romànic. Història, art i cultura de la Tarraconense mediterrània entre els segles IV i X,Barcelona1999,p.81.
64. Segúnsuexcavador,refiriéndosealmurodecimentacióndelacolumnatadice:“Elrestodemurosromanosguardanmásanalogíaentresíquerespectoaesteprimero”.BerGes,M.,“Columnasromanas…,p.156.
65. BerGes,M.,“Columnasromanas…,p.159.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
716
ANTIGUOMERCADODELFOROApesardequefuelaintervencióndeM.Bergeslaquehaaportadoun
mayor volumen de información, en realidad la primera obra que ofreciódatosarqueológicosde la zona fue laconstruccióndelMercadoen1958,donde,graciasalesfuerzoparticulardeJoséSánchezReal,seconstatólapre-senciaderestosdeconstruccionesantiguasquepodríanestarenrelaciónconlasdeplazaRovellat66.Apartedelosnumerososfragmentosarquitectónicosdemármolacumulados,muchosdeellosprocedentesdeedificiosimperialesantiguos,delaspiezasdemármol4,5,6y9deatribuciónvisigóticaydelosdostiposdebaldosasdecoradas,enelsolardelMercadosedocumentóunaconstrucciónformadapormurosdeopus quadratumquedefiníandospe-queñascámaras,yqueunodesuslateralesservíadecimientoparalafachadadelascasasdelacalleTalavera,hoysededelICAC.EnelmismosolarseidentificóunmurocalificadoporJ.SánchezRealcomo“muroromanodeca-dente”,yquecontodaseguridadeslacontinuacióndeunodelosencontra-dosporM.BergesenlaplazaRovellat.67TambiénelmismopavimentoqueencontróM.BergesenlaplazaRovellathabíaaparecidoanteriormenteenlasobrasdeconstruccióndelvecinomercado,conunaanchuraconservadade3metros.
ApartedelcapiteldesegundotriunviratoprocedentedelacalleTalavera,13antescitado,enelsolardelMercadotambiénaparecieronotrosrestosdelacolumnanorte.Enestecasosetratadeunfustelisoformado,igualquelascolumnasacanaladas,por3largostambores,peroconundiámetrode76cm.(fig. 33).Delmismomodoquelasotrascolumnas,éstaseencontrabaemplazadasobreundadodeestatuariaquecumplíalafuncióndebasa68.EnlosañoscincuentaporencimadelfusteyanoseencontrabaelcapitelqueposiblementeseríaelconservadoenelmuseoDiocesano.
Ladocumentacióndeestascolumnassugiere,comoseapuntabaantes,quelacolumnataseprolongaría,comomínimo,hastalafachadadelascasasimparesdelacalleTalavera,ensutramoalsurdelaplazadelFòrum,yporelotroextremoseprolongaríahastaaproximadamentelamuralla69.
66. sánChez,J.,“Elmétodoenlaarqueologíatarraconese.LasconstruccionesmonumentalesdelaParteAlta.II.A)Lazona“sagrada””,BRSAT,10y11,Tarragona1990,79-115.
67. Segúnsuplano,elquepertenecealsectorIVyquetiendeaserperpendicularalmuroAdelacolumnata.BerGes, m.,“Columnasromanas…”fig.2.
68. BerGes, m.,“Columnasromanas…”,pp.155-156.69. Portestigospresencialesnosconstaqueenunasobrasde“adecuación”delacasanúm.1dela
calleGranadasedestruyóhacepocosañosuncapitelqueseencontraba in situ,fosilizadoensuparedmedianera.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
717
PLAZADELSÀNGELSEnagostode1986X.DupréyJ.A.Remolàllevaronacabodosson-
deos(fig. 34)enlaplazadelsÀngels,unodeellossituadoalladodelnú-mero23delamismaenlaconfluenciadelaplazaRovellat.Elresultadofue la apariciónendeunmuro (UE103y104)quecortabaunnivelfechadoentrefinalesdelIIIyiniciosdelIV,yqueseadscribióalaanti-güedadtardía.Setratabadeunmurorealizadoconpiedrasirregularesyunsillarreutilizado,queseguíalaorientacióndelasfachadasquedanalaplazadelsÀngels.
CALAGARSAYCALLETALAVERAA pesar de la gran transformación de la zona en el siglo XX, algunos
murostardoantiguossehanmantenidoenfachadas,medianeras,yparedesinteriores.Algunasalineacionesdeestructurasantiguashansobrevividofo-silizadasenlaarquitecturamedieval,queobiensehanmantenidoconser-vadas,osehanidosucediendoporsubstituciónenlamismaubicaciónquelasoriginales.Seríaelcasodepartedelinmueblenúm.23delaplazadelsÀngels(calaGarsa)ysusvecinosdelacalleTalavera.
En la intervencióndeplazadelsÀngels23 sedocumentaronuna seriedemurosquesehanfechadoenlaantigüedadtardía,yquedurantelabajaEdadMedia sirvierondebasepara lasconstruccionesmedievales,y luegomodernas,quesehansucedidohastanuestrosdías70.Elprimerodeellosesunmurointeriorformadoporsillaresreutilizadosymamposteríaconmor-terodecal(U.E4501).Elsegundo(U.E4503),deanálogascaracterísticas,esperpendicularalprimeroconelqueformaunaesquinadesillaresentre-lazados,definiendounedificiorectangular.Untercermuro(U.E4504),delqueseconservasólounahiladadefragmentosdesillares,tieneunrecorridoparaleloalmuroU.E4501aunadistanciaaproximadade3,85metros,apo-yándoseenelmuro4503.
Porotrolado,delantedelmuro4501,yenlamismadirección(aproxi-madamentenorte-sur),aunadistanciade2,15metrosdiscurreunacanali-zacióncubiertaporlosas.Juntoalcanalotromurotambiénrealizadoconmaterialesfrutodelareutilización.SeríalacontinuacióndelqueJ.SánchezRealdocumentaenlasobrasdelMercadodelaplazadelFòrum,quedeno-mina“muroromanodecadente”.
70. QuisieraagradeceraDavidBeaCastañolainformaciónfacilitadasobrelaintervenciónar-queológicarealizadaenestesolar.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
718
Uninteresantehallazgo fue laaparicióndeunabasaáticadepiedracal-cárea,queenelmismobloquepresentaelarranquedeunfustecontracanalado,conundiámetrodeunos83centímetrosaproximadamente(fig. 35).Sobrelabasaseasientanmurosdeadscripciónmedievaldelacasahastahacepocoenpié.Asuvezésta,seasientasobreunmuroformadoporpiedras irregularesentrelasquenoseapreciamorterodecal.
FinalmenteaéstoshayqueañadirelmuroobservadoporJ.SánchezRealenlaconstruccióndelmercadodelForo,asícomodocumentadoparcialmen-teduranteunseguimientoarqueológicoporlaempresaNémesis.Sobreélseasientanlasfachadasdelascasasimpares,surecorridoesparaleloal4501yper-pendicularal4503,conlosqueformaríaeledificiorectangulararribacitado.
PLAZAROVELLATNÚM.1-2Enelmismosectorperoadyacentealamuralla,frutodeunseguimiento
arqueológicoenelinmueble1-2delaplazaRovellat(fig. 36),sedocumentóunmurodemamposteríaconservadocomomedianeraentredichoinmuebleylavecinacasanúm.371.Elmuro,adosadoperpendicularmentealamuralla,sepudofechargrosso modoapartirdelosescasosmaterialescerámicosqueofrecióunpavimentodemorterodecalconmachacacerámicaqueseleadosabapar-cialmente.Apartirdeesteexiguoregistroarqueológico,L.Piñolproponeads-cribirloaunacronologíatardía,apartirdelsigloVIsinquesepuedaprecisarconmayorexactitudsuconstrucción.Elpavimento,deescasasuperficiecon-servada,nopresentabaloscaracterísticosregruesosensusextremosconocidoscomo“mediascañas”yqueacostumbranaindicarsuusocomodepósitos,ensulugarunamínimaelevaciónmarcaríaellímitedelaestanciapavimentada.
Apartirde estemuroydeotrosdosperpendiculares, elprimeroprácti-camentedestruidoalaalturadelafachadadecasasactual,yelotrosituadoa unos siete metros del primero y escasamente conservado, se definiría unaprimeraestancia.Enesteámbitofuedondeaparecieronlosrestosdepavimen-toadosadosalmurodemampostería.Aparte,unapuertaconservadaensutotalidadyconelumbraldemármolpermitiríasucomunicaciónatravésdelmuro,hoymedianera.
Pordebajodelpavimento,elextremodelmuro,juntoalafachadaactual,presentabaunaperforaciónensucimentaciónqueseinterpretócomouna
71. Piñol, l., “Plaça Rovellat, 1-2”, Intervencions arqueològiques a Tarragona i entorn (1993-1999),Tarragona2000,pp215-221.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
719
posiblecanalizaciónconunahipotéticaorientaciónperpendicularalmuro.Unsegundoámbitoconunaanchuradeaproximadamentedosmetros
dispondríatambiéndeunaccesoatravésdelmuro,peroaunnivelsignifica-tivamenteinferior,segúnsedesprendedelapresenciadeunapuertaconser-vadaparcialmente.Esteespacioestaríadelimitadoporelprimeroámbitoenunextremo,yelparamentointeriordelamurallaporelotro.
INTERPRETACIÓNARQUITECTÓNICACon mayor o menor reparo la totalidad de autores que han dedicado
sustrabajosalaTarragonatardíahanaceptadolaidentificacióndelosrestosarqueológicos hallados en las inmediaciones de la catedral medieval comotestimoniodeunaprimerasedeepiscopal.LoshallazgosdeJ.SerraVilaró,primero,ydeT.Hauschilddespués,parecíanencajarbienyresolvergrosso modo, el problema de ubicación de la sede tarraconense72. Esta propuestacobróespecialrelevanciaapartirdelaintervencióndeX.AquiluéenlasededelColegiodeArquitectos,relativamentecercanaalacatedral,dondesecon-servaunaseriedemurosenopus quadratum,degranentidad,adosadosalmurodecierredelrecintodecultoflavio,porsuladoexterior73.Elmismoarqueólogoenlapublicacióndesustrabajosyapropusoqueunedificiodeestascaracterísticas,ysuproximidadaunaposibleiglesiavisigótica,locon-vertían enun candidato a ser el episcopium tarraconense. Supropuestahaidopasandodeprudentehipótesisaprobable,yaceptadaporelcomúndelaarqueologíalocal,oalmenosnocuestionada.Enalgunaocasión,nosotrosmismosalabordaresteproblemaapuntábamosenlamismadirección,peroenrealidad,loselementosenquesesustentalaidentificaciónsonextremada-mentefrágiles74(fig. 37).Recientemente,enlapublicacióndelostrabajosderestauracióndelacatedralrománica,losarqueólogosencargadosdelasexca-
72. serra, J.,Santa Tecla la Vella,RealSociedadArqueológicaTarraconense.Vpremio“CronistaJoséMª.Pujol”,Tarragona1960,hausChilD, t.,“HallazgosdelaépocavisigodaenlaParteAltadeTarragona”, III Reunió d’Arqueologia Cristiana Hispànica, Maó (1988), Barcelona 1994, 151-156,sánChez, J.,“ExploraciónarqueológicaeneljardíndelaCatedraldeTarragona”,Madrider Mitteilun-gen,vol.10,Heidelberg1969,276-295,sánChez, J.,“Elmétodoenlaarqueologíatarraconense.LasconstruccionesmonumentalesdelaPartealta.II.A)Lazona“sagrada””,BRSAT,10-11,Tarragona1990,pp.79-115,rüGer,C.B.,“RömischekeramikausdemkreuzgangderKatedralevonTarrago-na”,Madrider Mitteilungen,vol.9,Heidelberg1968,237-258+Abb.17.
73. aquilué, X.,La seu del Col·legi d’Arquitectes. Una intervenció arqueològica en el centre històric de Tarragona,Tarragona1993.
74. mar,R.;salom,C.,“Latransformaciódel’acròpolideTàrraco”,Del romà al romànic. His-tòria, art i cultura de la Tarraconense mediterrània entre els segles IV i X,Barcelona1999,pp.79-80
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
720
vacionesacometidasenlosúltimosañosenelconjuntocatedraliciopasanenelmismotextodecomentarlahipótesisaconsiderarlacomocompletamenteaceptada,sinmayoresvisosdeverosimilituddelosqueyadisponíamos75.
Sinduda,existenelementosquepermitenasegurar lapresenciadeunaiglesiadeépocavisigóticaenlazonadelacatedralactualosusaledaños.Laparcialrepavimentacióndelasalaaxialdelrecintodecultoflavio,unosfrag-mentosdemármoldecoradosjuntoaunpardecapitelesjónicosdecrono-logíatardíafueronlosprimeroselementosquepermitieronproponeraSerraVilarólaubicaciónaproximadadeunabasílicaanterioralaconquistacristia-nadelsigloXII76.Unatumbaacompañadaporuna“jarritalitúrgica”,yunasdovelasdearcodeherradura,estudiadasporT.Hauschild,juntoanuevosfragmentosdemármoldecoradosacreditaronunavezmáslaexistenciadeestaiglesiaenalgúnlugardelazonapróximaalacatedralrománica.Espe-cialmenteinteresanteresultalarepavimentacióndelasalaaxialintegradaenelporticadoseptentrional,estudiadaprimeroporJ.SerraVilaró,yluegoporT.Hauschild.Lostrabajosdelinvestigadoralemánponendemanifiestoquelarepavimentaciónserealizaenelperímetrodelasala,yquedichaobrasepodríaatribuiralaépocatardíaromana,talycomohamanifestadoenalgúnseminarioycongreso77.
Nonoscabedudadelapresenciadeunaiglesiavisigóticaenlazona,perootracosamuydistintaesquesetratedelasedeepiscopal78.Eledificiodeopus quadratumdelColegiodeArquitectos,sibienrespondeaunaarqui-tecturadegranentidadnoporellodebeidentificarsenecesariamenteconelepiscopium.Hayunagrandificultadparaidentificarlasresidenciasepiscopa-lesconunmodeloarquitectónicodeterminadocomorecuerdanCh.BonnetyJ.BeltrandeHerediaparaelcasodeBarcelona79.
Porotrolado,lacreenciadequeseproduceunasubstitucióngeneralizadadelostemplospaganosyforosprincipalesdeunaciudadporlasnuevassedes
75. maCias, J.m.; menChón, J.; muñoz, a.; teiXell, i., “L’arqueologiadelaCatedraldeTarra-gona.Lamemoriadelespedres”,La Catedral de Tarragona. In sede. 10 anys del pla director de restaura-ció,Tarragona2007,pp.153-213.
76. serra, J., Santa Tecla la Vieja,Tarragona1960,pp63-105.77. Alaesperadelapublicaciónendetalledesustrabajos,noavanzamosmásennuestrossu-
puestossobreestazonaquetambiénhemostenidoocasióndedibujarpormenorizadamente.78. hausChilD,T.,“Hallazgosdelaépoca…”pp.151-156.79. Bonnet. Ch.; Beltran De hereDia, J.,“OrigenyevolucióndelconjuntoepiscopaldeBar-
cino:delosprimerostiemposcristianosalaépocavisigótica”DeBarcinoaBarcinona(siglosI-VII).LosrestosarqueológicosdelaplazadelReydeBarcelona,(BeltrandeHerediaBercero,Julia(dir)),Barcelona2001,pp.74-93.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
721
episcopalesnoacabaderespondera la realidad.Nohaydudadequeesunfenómenoque seproduce,pero resultaquenoes la tónicadominanteparala instalaciónde lassedesepiscopales.Sibienesciertoqueexistenciudadesenqueestoesasí,comoenAix-en-Provence,oValencia,dondeelconjuntoepiscopalsesitúaenlaantiguazonaforense,enrealidadhaynumerososcasosenqueunaubicaciónexcéntrica,ypróximaalamurallaeslapreferida80.EselcasodelamismaPoitiers,queyahailustradoperfectamenteeltemadeladeco-raciónarquitectónicadeTarragona.DelmismomodosucedetambiénenotrasciudadescomoporejemploLyón,Arles,Ginebra,yGrenobleenlasGalias,oenRimini,Aquileia,Brescia,Parma,yEmonaenelnortedeItaliaysuáreadeinfluenciadirecta,porcitarlosprincipalesejemplos81(fig. 38). LomismosucedeenlavecinaBarcino,dondesuconjuntoepiscopalseencuentra,unavezmás,alladodelamuralla,ynoreutilizandoestructurasdelforo,ymuchomenossuspartesmássignificativascomoeltemplodecultoimperial(fig. 39).
Seguramente algún sector del enorme conjunto imperial que ocupa lapartealtadeTárracoestuvoenfuncionamientohasta la terceramitaddelsigloV. La arqueología urbana muestra cómo se va ocupando el enormeespaciodelallamada“plazaderepresentación”comozonadehábitat,peroquizás lapartemásrepresentativadelconjuntoestuvoenfuncionamientohastaesa fecha.Unposible testimoniodeestaactividadpodría ser la ins-cripcióndedicadaalosemperadoresLeónyAnthemio(468-472),laúltimamuestraepigráficadeactividaddeTárracocomociudadromana82.Enesta
80. ParaAix-en-ProvenceverGuilD, r.; Guyon, J.; rivet, l., “Aix-en-Provence.Groupeepis-copalSaint-Sauveur-Sainte-Marie”,Les premiers monuments chrétiens de la France, 1, Sud-Est et Corse, Paris1995,pp.109-117;yparaValencia:riBera,A.V.,“OrigenidesenvolupamentdelnucliepiscopaldeValencia”,IV Reunió d’Arqueologia cristiana hispànica. Les ciutats tardoantigues d’Hispània: cristia-nització i topografia,Barcelona2005,pp.207-243.
81. Bonnet, Ch., Les foullies de l’ancien groupe episcopal de Genève (1976-1993), Cahiersd’archéologiegenevoise,I,Geneve1993.;BauCheron, f.; GaBayet, f.; De montJoye, a.,Autour du groupe episcopal de Grenoble. Deux millénaires d’histoire,Documentsd’ArchéologieenRhône-Alpes,16,Lyon1998.;Cantino wataGhin, G., “Urbanisticatardoanticaetopografíacristiana,terminidiunproblema”,FelixTemporis reparatio,Milano1990,pp.171-192;Catarsi,M.,“Lacittàromanaeiluoghidicultocristiani:ilcasodiParma”,Journal of Ancient Topography,XVII,2007pp.63-82.;heiJ-mans, m.;“Laplacedesmonumentspublicsduhaut-empiredanslesvillesdelaGauleméridionaledurantl’Antiquitétardive(IVe-VIeS.)”,Gallia,63,Paris2006,pp.25-41.;neGrelli,C.,“RiminitraVedVIII secolo: topografía e culturamateriale”,Le città italiane tra la tarda antichità e l’alto Medioevo, Atti del convegno (Ravenna, 26-28 febbraio 2004),Firenze2006,pp.219-271.;PlesniCar-GeCL.,“EmonanelIVsecolo:problemadicollegamentoconMilanoel’areapadana”,Felix Temporis reparatio,Milano1990,pp.219-226.
82. alfölDy, G.,Die Römischen Inschriften von Tarraco,MadriderForchungen,10,Berlin1975.AbreviadocomoRIT,vernúm.100.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
722
dinámica,elemplazamientodelconjuntoepiscopalenunsitioperiféricoseconvierteen laopciónnormal, comúnaotrasciudades, configurandounnuevourbanismoenelquehavariadolaubicacióndelosespaciosrepresen-tativos,conelobjetivodediferenciarsedesuspredecesores,generandounnuevocentrodepoder.
Porotrolado,unmotivomásparticularquedificultalaidentificacióndelasedeepiscopalconelconjuntoalrededordelacatedralactual,eslacrono-logíadeledificioformadoporaulasconservadoenelinteriordelcolegiodearquitectos,yquefuepropuestocomoepiscopium83.ElestudiodelmaterialcerámicorealizadoenunprimermomentoporX.Aquiluéquelodataentreel475y525,hasidorevisadoalaalzaporJ.M.MaciasqueledaunanuevacronologíaquelositúaenlaprimeramitaddelsigloVI84.Unacronologíatanavanzadaresultaunproblemaparasuidentificaciónconposibleepisco-pium,yaqueabreelinterrogantededondeseencontraríahastaesafecha.Losarqueólogosqueactualmenteestáninterviniendoenlacatedralresuel-venelproblemamanteniendolapropuestadeque,hastaesafechalabasílicafunerariadedicadaa losmártiresysituadaenel suburbiosería laprimerasede episcopaldeTárraco85.Ésta erauna antigua conviccióngeneralizadaydifundidaparalamayorpartedeciudadesoccidentales,queconvertíaloscentroseclesiásticossuburbanosenlasprimerassedesepiscopales,teoríaquehasidoampliamentediscutida.Loscentrossuburbanos,araízsindudadelexitosocultoalosmártires,sibienteníanunaimportanciafundamentalparaladinámicadelaciudadtardíayrepresentabanuncontrapuntoalaparteintramuros,nodeberían interpretarse apriori como las sedes episcopales,queporlogeneraltienenuneminentecarácterurbano86.
83. aquilué, X.,La seu del Col·legi d’Arquitectes. Una intervenció arqueológica en el centre històric de Tarragona,Tarragona1993.
84. maCias, J.m.,La ceràmica comuna tardoantiga a Tàrraco,Tulcis,MonografiesTarraconenses,1,Taragona1999.
85. BosCh, f.; maCias, J.m.; menChón, J.; muñoz, a.; teiXell, i., “Latransformacióurbanís-ticadel’acròpolisdeTarragona:avançdelesexcavacionsdelpladirectordelacatedraldeTarragona(2000-2002)”,IV Reunió d’Arqueologia cristiana hispànica. Les ciutats tardoantigues d’Hispània: cris-tianització i topografia,Barcelona2005,p.171;maCias, J.m., menChón, J., muñoz, a., teiXell,I.,“L’arqueologiadelaCatedraldeTarragona.Lamemoriadelespedres”,La Catedral de Tarragona. In sede. 10 anys del pla director de restauració,Tarragona2007,pp.153-213.
86. Sobreeltemaver Guyon,J.,“Implantationd’évêchesetensemblespaléochrétiensdanslesvillesromaines.LecasdelaGauleetdel’Italie”,Simposi Internacional sobre les Esglésies de Sant Pere de Terrassa. Actes.Terrassa 1992, pp. 17-37; Guyon, J., “Au-delà des Espagnes: un aperçu sur lesgroupesepiscopauxenOccident”,IV Reunió d’Arqueologia cristiana hispànica. Les ciutats tardoantigues d’Hispània: cristianització i topografia,Barcelona2005,pp.15-36,yelposteriorcoloquiodondeelau-
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
723
EnestesentidohayquerecordaraquílamenciónquehaceeleclesiásticoConsencioensucartaaSanAgustín,yquemencionamosaliniciodeesteartículo.Enunodelosfragmentosdeltexto,ConsenciorelataelintentodeagresióncontraelmonjeFrontón,enlaiglesiadeTarragona,porpartedeundestacado servusdelacasadelcomes HispaniarumAsterio.FrustradoelintentodedarmuerteaFrontón,suagresorseretiróad suburbanum,dondedespuésdecomeropíparamentesufrióunataquequeleprovocólamuertealcabodesietedías.Lacuestiónesqueeneltextoquedaclaramentemarcadaladicotomíaentrelaciudad,dondeseencuentralaiglesiaprincipal,escena-riodelsínodo,yelsuburbiodondemuereelpersonajealserviciodelcomes,probablementeenunadelasmuchasvillaequesalpicabanlasinmediacionesdelaTárracodeiniciosdesigloV87.
EnloqueconcierneestrictamentealosrestosdeRovellat-Àngelsygraciasaquedisponemosdealgunareferenciadecimonónica,podemosintentardarunprimerpasoenlaidentificacióndeestosrestoscomoelprimerconjuntoepiscopaldeTárraco.
UnacolumnatacomoladocumentadaenplazaRovellat,puedesugerir,apriori,partesconcretasdeedificioscomoporejemploelinteriordeunabasílica,ounporticado,seadeunatrioodeunpatio.Encuantoalaprime-raposibilidad,nopareceprobablealresultarmuycomplejalaubicacióndeotracolumnataparalelaaunadistanciarazonable,ydeestemododefinirlasnavesinterioresdeunaiglesia.Encambiolaposibilidaddequesetratedeunespacioabiertoporticadoesmuyplausiblealdisponerdeotrasnoticiasarqueológicasqueapuntanenesadirección.
Resultamuy interesanteeldatoqueaportaB.Hernándezcuandodes-puésdedescribirlascolumnasdelaplazaRovellatserefierealaexistenciadeunasegundacolumnataenelnúmero8delacallePortella,delaquecitalaapariciónde2columnas.Estasegundacolumnataseencontraríaaunos40metrosdedistanciadelaprimera,referencia,queM.Bergesrecogeensu
torconsideraunaubicaciónsuburbana“insostenibleparalasGalias”;Guyon,J.,“Émergenceetaffir-mationd’unetopographiechrétiennedanslesvillesdelaGauleméridioale”,Gallia,63,Paris2006,pp.85-115.;Cantino wataGhin, G.,“L’ItaliaSettentrionale”,entestini,P.;CantinowataGhin,G.;Pani ermini, L.,“LacattedraleinItalia”,XI ciac1989,pp.5-229;Duval,N.,“L’évèqueetlacathédraleenAfriqueduNord”,XI ciac1989,pp.345-399;Pani ermini,“L’Italiacentromeridionaleeinsulare”,entestini, P., CantinowataGhin,G.,Pani ermini,L.,La cattedrale in Italia,XICiaC1989,pp.5-229;lusuarDi siena,S.,“2ª.2Milano:latopografíacristiana”,Milano capitale dell’Impero romano (286-402 d.C),Milano1990,pp.92-94;BroGiolo,G.P.,The Idea and Ideal of the Town bet-ween Late Antiquity and the Middle Ages,Leiden1999.
87. Cons.Ep.XI,12-13.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
724
artículo,yquehatenidoescasoecoenlainterpretacióndelascolumnasdeRovellat,cuandoenrealidadsetratadeunelementofundamental88. (fig. 40)
Apartede lamencióndeB.Hernández,aparentementenohabíadatosobjetivos para situar las columnas con mayor precisión que el encontrarseubicadasenel citado solar.Si se examina laplantade lamanzanadecasasdondeseencuentraelnúm.8delacaldelaPortella,seobservaquelafachadaqueafrontaconlaplazadelsÀngelspresentaunaorientaciónaparentementearbitrariarespectoalrestodeconstruccionespróximas,peroqueencambio,esprácticamenteparalelaalacolumnatadeplazaRovellat,apesardelaconsi-derabledistanciaqueseparaambasestructuras.Estedatoporsísólonositúalacolumnata,perojuntoalanoticiadelsigloXIXdequeenesesolarhabíacolumnas,permiteproponercomomínimoquelasdoscolumnataseranpara-lelasentresí,porloquepodríanresponderalmismoproyectoarquitectónico.
LaintervencióndeDupréyRemolàenlaplazadelsÀngelsnospermitenfijarconciertaprecisión lasituaciónyrecorridode lasegundacolumnata.Porsuubicación,aniveldehipótesis,elmurodocumentadosecorresponde-ríaconlacimentacióndelacolumnataquevioB.HernandezenelsigloXIX,hoy desaparecida. La confirmación se produjo a principios del año 2003,cuandose llevaronacabotrabajosarqueológicosenunemblemáticoedifi-ciodelazonaconocidocomo“CalaGarsa”,elnúmero23delaplazadelsÀngels89.Elelementodocumentadoquepermitióubicarlacolumnatafuelaaparicióndeunabasa in situ.Sualineaciónconelsegmentodemurodescu-biertoen1986confirmónuestrassospechasiniciales.Apartirdeestosdatosseobtienelaposicióndelasegundacolumnata.90
88. “InmediatamentealladodelProetoriumsehallabanlosComiciosylaCuria,dequehemoshechomención,yestosedificiosestabanrodeadosinteriormente,ysegúnconstumbredeunaespacio-sacriptaopórtico,especiedeclaustrosdeunamagnificenciasuma,sostenidosporrobustascolumnasestriadasdeordencorintio,delasquequedanalgunasenefecto,dosdeellasexistenvisiblesempotra-dasenlapared,enelpuntomásangostodelacalledeRobellat;otrasdosquevienenacontinuación,enelinteriordelacasanúm.9,propiadedonMiguelCabré,enlamismacalle,yotrasenfin,yenfi-landotambiénenlínearectahacíaelForum,enlacasadeFerreryDurán,enlacalleTalavera,núm.13,sosteniendotodasellasesbeltosarcosdesillería,habiéndosedestruidootrascuandoseedificóhacepocosañoslacasadeD.AlbertoGonzález,calledelaPortella,núm.8,lascualesvimosderribar(…)”hernanDez, B.,“Unamazmorraromana…”,p.81;M.Bergesconscientede la importanciade lanoticiadeHernández,incorporaeltextodeleruditodecimonónicoenlasnotasapiedepágina.
89. Laboresefectuadasprimero,porlaempresaCota64,ypormàrmaraenunasegundafase.90. Mientrasrevisábamosnuestrotextoparasupublicaciónnoshallegadolanoticiadelaapa-
riciónduranteunostrabajosdelimpiezadeunsegundobasamento,alaesperadeconocersuestudioarqueológiconolaincluimos.Porotroladocomentarqueaparentementenocimientasobreestructuraalgunaporloquesuactualsituaciónpodríaserfrutodeunaobraenépocamedieval.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
725
Lasdoscolumnatasparalelasyconstruidasenlaantigüedadtardíaaunaconsiderabledistancia,perteneceríanaunúnicoedificiodecaráctersindudamonumental.Siaesteelementodeldiscurso leañadimos, lapresenciadediversos fragmentosdecoradosdemármol,yde lasbaldosasdecoradas, laprimerahipótesis,propuestaapartirdeBerges,deadscribirelconjuntoar-quitectónicoaunaiglesiaresultamuycoherente,ydehechotodaslasopi-nionesposterioressehanmantenidoenlamismalínea.
Esmuysugerenteponerdirectamenteenrelaciónlascolumnasconunaiglesia,eincluirlasenunahipotéticaperístasisinteriordeunabasílica,peroenrealidadlaexplicacióndelosrestosdeRovellat-Àngelsnoobedeceaunaexplicacióntansencilla.Contrariamenteaestaconjetura,lanuevapropuestaconsisteenidentificarlascolumnatasconunelementoclavedelaarquitec-turarepresentativadelaantigüedadtardía,unespacioabiertoyporticadoensuperímetro,elatrioepiscopal.
Mediantegrandesperistilossearticulabanlosconjuntospalatinos,yeran,ensímismos,unodelosescenariosdondesedesarrollabapartedelceremo-nialimperial.Estaliturgiadelpoderenmuchoselementosfuetrasladadaaotrasesferas,manteniendounespacioabierto,normalmenteporticadoqueacabótrasladándosetambiénalosconjuntosepiscopalesresultandounapie-zafundamental,nosólodearticulacióndelosdiferentesespacios,sinotam-biénporsueminentecarácteráulico,escenariodelpodercivildelobispoydondesedesarrollaríaenpartelaepiscopalis audientia.Precisamente,Cristi-naGodoyabordalaproblemáticainterpretacióndelexcepcionaldocumentohispanodelasVitasdelosSS.PadresdeMérida,escritoenlosañostreintadelsigloVII,dondesedesvelaelimportantepapelrepresentativodelatrioenelceremonialepiscopaldelacapitaldeladiócesis Hispaniarum91.
CuandoB.HernándezSanahujaafinalesdelXIXimaginabaaqueedi-ficiosperteneceríanlascolumnatas,hablabadelospórticosinterioresdelaCuriaolosComicios.Unaatribuciónfantasiosa,peroqueencambiocree-mosacertadísimaporloqueconcierneaquelascolumnatasdefinenunpatioporticado,elqueennuestrapropuestaidentificamosconelatriodelconjun-toepiscopaldeTárraco.
El casodel conjuntoepiscopaldeGrenoblepermite ilustrar comopo-dría haberse articulado el deTárraco. En el ejemplo gratianopolitano las
91. GoDoy, C.,“El atrium en las vitas sanctorum patrum emeretensium.¿Unafórmuladelallama-daarquitecturadepoder?”,Arqueología y liturgia. Iglesias hispánicas (siglos IV al VIII),Barcelona1995,pp.133-147.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
726
construccionesepiscopalesdelbaptisterio,consusanexos,ylasdosiglesias,seconcentrananexasalamuralla,yarticuladasmedianteelatrio(fig. 41) Lleganinclusoaincorporarunaantiguapuertadelamurallaalconjunto,yfueramurallaseestableceunapequeñanecrópolis.ParaTárraco,todavíanodisponemosdelaidentificaciónconcretadeningunaiglesianitampocodelbaptisterio,porloqueresultaprematuroestablecercómosedispondríanloselementospropiosycaracterísticosdelassedesepiscopales,peroapartirdeestahipótesissíqueubicaríamoselespacioquelosarticularía,elatrioforma-doporlascolumnasdeplazaRovellatylasdeplazadelsÀngels.
Paraaventurarunahipótesissobrelanaturalezaeclesiásticadelconjuntohayunúltimoaspectoatenerenconsideración:laausenciadetumbasentodoelsector.Losenterramientostardíosmáspróximosquesehandocu-mentadosesitúananexosalmuroseptentrionaldelforoprovincial,aunaciertadistancia92.SinosremitimosunavezmásalejemplodeGrenoble,suproximidadalamuralla,alaqueseadosa,propiciabaquelosenterramientosserealizasenenparteextramuros.Porotrolado,notodoslosespaciosdeunconjuntoepiscopaleran lugarparaenterramiento,probablementenosen-contremosenelentornodelbaptisterio,odelaresidenciaepiscopal,queenmuchoscasosestánlibresdetumbas.UnadinámicadeestascaracterísticasnohaydescartarlaparaTárraco,dondeseríaprobablelareutilizacióncomoiglesiadeltramodebóvedadelforoprovincialporexplorartodavía;apartedeotrasopcionescomosituarlaiglesiaprincipalalnortedelacolumnata.
Enesesentido,aunqueresultaextremadamentetentadorsituarlacate-dralsobreunaplantaarqueológicatomandoalgunodelosnumerososcon-juntosepiscopalesconocidoscomoposibleparalelo,resultaríaprematurohastaquenoserealicenmásintervencionesarqueológicasenlazona.Lapropuestadeestetrabajoquedaabiertaaaportacionesfuturasalaluzdenuevosdatosarqueológicos,deotromodorealizaríamosunsimpleejerci-ciodeespeculación.
Finalmente,lapresenciadeotrasconstruccionesinseridasenelinteriordelatriosontestimoniode latransformacióndelconjuntoinicial, lasdoscolumnatasdefineneláreadeunatriodelimitadoenunextremoporlamu-ralla,oporlosedificiosanexosaella,comoeldocumentadoporLl.Piñol,el edificio unitario parcialmente conservado en el núm. 23 de plaza delsÀngels,ylasmismascolumnatasanorteysur.Laevolucióndelconjuntomonumental,y susecuenciacronológicaporelmomentoescapandeesta
92. AA.VV.,Planimetria arqueològica de Tàrraco,Documenta,5,Tarragona2007.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
727
interpretación,peronodejade ser significativoque el atriodel conjuntoepiscopaldeGrenobleestésujetoaunfenómenosimilar.Enelcasodelaciudad suiza sedocumentauna incesante actividad constructoraquemo-dificaconstantementeelconjuntoarquitectónico,inclusoenelespaciodelatrioseacabaporinstalarunmolino,porloqueunosdepósitosenelcasodeTárraco,seaninstalacionesdecarácterdomésticoodelconjuntoepiscopal,porejemploparaalimentarunbaptisterio,nodeberíansorprender.
DeestemodosepuedeentenderquepartedelatrioseaocupadoporelconjuntodedepósitosdeaguapuestoqueenTárraco,durantelaantigüe-dadtardía,cuandoseocupacomozonadehábitatelgranconjuntoforense,llamadohoyforoprovincial, seobservaen lasdiversasoportunidadesquenoshaofrecidolaarqueologíaurbana,queelsistemadeabastecimientodeaguateníaquehacersemediantesuacopioencisternasydepósitos,debidoalcolapsogeneraldelosacueductos93.
LASFUENTESTEXTUALESLosejemplosdeotrosconjuntosepiscopalesdansentidoalosescasostex-
tosreferentesalaarquitecturavisigodadeTarragona,yespecialmentealasmencionesdelOracionalvisigóticoprocedentedeTarragonayconservadoenlabibliotecacapitulardeVerona94.
Eldomingoadcarnes tollendaseselúnicodíaenqueaparecenrúbricasconindicacionestopográficasdeloracional.Laprimeraesuncontrovertidotexto
93. Apartede losdepósitosdeplazaRovellat, sehan localizado sistemasdealmacenamientodeaguaenlacalleMisserSitges,eneledificiodeaulasdelColegiodeArquitectos,yenelextremocontrariodelrecintodecultoimperial,al ladodelantiguorefectoriodelaCatedralrománica.VerrespectivamentefoGuet,G.,Intervenció arqueològica als solars 8, 10 i 12 del carrer Misser Sitges,Me-moriaentregadaalDept.deCulturadelaGeneralitatdeCatalunya,Tarragona1992,inédita;aqui-lué,X.,La seu del Col·legi d’Arquitectes. Una intervenció arqueològica en el centre històric de Tarragona,Tarragona1993;BosCh,F.;maCias,J.M.;menChón,J.;muñoz,A.; teiXell,I.,“Latransformacióurbanísticade…”,pp.167-174.
94. Setratadellibrodeoracionesdelperíodovisigótico,libellus orationum festiuus,conservadoenVerona(bibliotecacapitular,c.LXXXIX),yeselúnicodelaliturgiavisigóticaconservadodeépoca,conunafechanosuperioralprimercuartodelsigloVIII.Verprincipalmentelaedicióndevives,J.(ed.),Oracional visigótico, edición crítica,MonumentaHispaniaeSacra,serielitúrgica,volI.Barcelona1946,asícomoarBeloa“Perunanovainterpretaciódel“CodexVeronensis”ilesesglésiesvisigòtiquesdeTàrraco”,BRSAT,8-9,Tarragona1989,pp.125-134;Díaz,M.,“Lafechadeimplantacióndeloracionalfestivovisigótico”,BRSAT,fasc.113-120,Tarragona1973,pp.215-244;Gaiffier,B.“Lesoraissonsdel’officedeSantHippolytedansleLibellusOrationumdeVérone”,Revue d’Ascétique et de Mystique,25,1949,pp.219-224;GoDoy, C.; Gros,M.delsS.,“L’OracionalHispànicdeVeronailatopografiacristianadeTarracoal’antiguitattardana:possibilitatsilímits”,Pyrenae,25,Barcelona1994,pp.245-258.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
728
enquesecitalaiglesiadeSanFructuosoylaSancta Iherusalem,ylasoracionesquedebenrealizarseenunayotraiglesia:523R.-“Item completuria post ex-plicitas laudes, quas psallendo vadunt usque ad Sancta Iherusalem, que in Sancto Fructuoso dicenda est”.SanFructuosoenelsigloVII,iniciosdelVIIImomentode redacción del oracional, se identifica con la basílica construida sobre laarenadelanfiteatro,mientrasque ladenominacióndeSancta Iherusalem seacostumbraaidentificarconlaiglesiaprincipal,esdecirlaiglesiaepiscopal.
AcontinuaciónlacitadelaiglesiadeSanPedro:526.R.Completuria ad sancto Pedro. Dejando de lado propuestas descartadas hace tiempo por losinvestigadoresdevincularsanPedroconeltopónimosuburbanodeSant Pere de Sacelades,laquemáshadadopieaespeculacióneslaquelaponeenrela-ciónelsancto Petroconotramencióndocumental,enestecasodelsigloXII,en elCartulariodelmonasteriodePoblet.En él se encuentra la referenciadeunaiglesiallamada“porlosantiguos”comoSanPedro:“illam voltam que dicitur antiquitus ecclesia Beati Petri”.ElmismoeditordelCartularioanotabajunto a la referenciadeldocumentoque la iglesia estaba situadadentrodelasmurallas95.Apesardeello,GodoyyGros,enbasealasafrontacionesdelCartulario,sitúanlaiglesiaenlazonadelcircoromanoquehastaelsigloXIVestuvoextramurosdelareducidaciudadmedieval96.EnfuncióndelasmismasafrontacionesMar,MiryPiñolsitúanSanPedrosiempredentrodelaciudadynofueradelmur vell(muralladelsigloXIIentreelantiguoespaciodelforoprovincial y el del circo adyacente)nide lamuralla romana97.Conmayorprecisión, y después de rectificar opiniones anteriores, Macías, Menchón yMuñoz,sitúanlaantiguaiglesiacitadaenelCartularioentrelaplazadelReyylacalleSant Bernat,esdecirbásicamentelamismazonadeplazaRovellatyplazadels Àngels98.
Lanoticiadequepodríahaberunaiglesia,ocapilla,deSanPedroenelmismosectorurbanoqueeledificiodeRovellat-Àngels,recuerdaloscon-
95. Cartulari de Poblet. Edició del manuscrit de Tarragona,Barcelona1938,pp.153-154.96. GoDoy, C.; Gros,M.delsS.,“L’OracionalHispànicde…”,p.253.97. mar, r.; mir, h.; Piñol, l., “LaformacióndelatopografíaurbanadelaTarragonamedie-
val:Nuevasaportaciones”,Archivio storico del Sannio. Attività economiche e svilupo urbano nei secoli XIV-XV.Atti dell’incontro di studi, (Barcelona 19, 20, 21 de octubre de 1995), Anno I, núm 1-2,Gennaio-Dicembre1996,pp.165-203.
98. LasituacióndeSanPedroenelcircolasiguenenunprimermomentomenChón,J.;maCias, J. m.; muñoz,A.,“AproximacióalprocéstransformadordelaciutatdeTàrraco.DelBaixImperial’edatmitjana”,Pyrenae,25,Barcelona1994,p.228;paradespuéssituarlaintramurosen:“Detopo-grafíacristianadeTarragona,apropòsitdedosdocumentsmedievals”,Annals de l’Institut d’Estudis Gironins,vol.XXXVII,1996,pp.939-951.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
729
juntosepiscopalesdedoblecatedralcomoGrenoble,GenéveoLyon,yes-pecialmenteporlaadvocaciónpetrinaaldeBresciaformadoporlaiglesiaprecedenteaSantaMariaMaggioreylabasílicadetresnavesdeSanPietrodeDom,oeldelaciudaddeComoconlaiglesiadeSanPietroinAtrio,interpretadacomolaampliacióndelconjuntoepiscopal99.
Lahipótesis queproponemos consistiría en identificar laprimera sedeepiscopaltarraconensesformadapor la iglesiaprincipalydedicada,ome-jordenominada,Sancta Iherusalem,acompañadadeunaiglesiasecundariadedicadaasanPedro,posiblementefrutodeunaampliación.Elconjuntosearticularíamedianteungranatrioepiscopalformadocomomínimoporlascolumnatasnorteysur,quecomunicaríalasdiversasestanciasquecabeesperardeuncomplejodeesascaracterísticas:unbaptisterio(enTarragonatodavíahoynohaaparecidoenningúnlugar,salvoenlabasílicasuburbanade laNecrópolis,yen labasílicadelanfiteatro),y la residenciaepiscopal,conmásomenosespacios representativos,comopuedaserel secretarium,escenariodelsínododelaño419.
CONCLUSIÓNElconocimiento sobre la cristianizacióndelpaisajeurbanodeTárraco
durante la antigüedad tardía y especialmente el reino visigodo deToledopresentaimportanteslagunasquedificultanlainterpretacióndesuconfigu-raciónurbanística.Hasidoapartirdenuevoshallazgosproporcionadosporlaarqueologíaurbanayespecialmentegraciasalarelecturadeviejasinter-vencionesydeelementosdecorativosconescasoecoenlosestudiosarqueo-lógicos,quesehapodidogenerarunanuevapropuestaparalaarquitecturacristiana,enconcretoparalaubicacióndelcentroepiscopal.
Lahipótesissebasaenlaidentificacióndedosgrandescolumnatasreali-zadasconmaterialesdeexpolioquedefiniríanelatrioepiscopal,juntoalainterpretacióndeunconjuntodeelementosenmármoldegrancalidadydebaldosasdecoradasqueponenenevidenciaunanuevadinámicaurbana.AiniciosdesigloV,altiempoqueseurbanizabaelenormeespacioquerepre-sentalaacrópolisdeTárraco,desdeépocaflaviaocupadoporungrancon-juntoforense,seprodujounasustitucióndelcentrodegravedadurbanoconlaaparicióndelconjuntoepiscopalenunespaciomarginaldelaacrópolis.
99. Cantino wataGhin, G.,“2b.3Latopografiacristiana”,Milano capitale dell’Impero romano (286-402 d.C),Milano1990,pp.154-155;Cantino wataGhin, G.,“2d.2Latopografiacristiana”Milano capitale dell’Impero romano(286-402d.C),Milano1990,pp.163-164.
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
730
Esta propuesta de diseño urbano, el aparato decorativo documentado,juntoa la configuraciónde la sedeepiscopal,queestaría formadaporunmínimodedosiglesias–laSancta IherusalemySanPedro–,esdeciruncon-junto episcopal dedoble catedral, insertan el conjuntodeTárraco enunpanoramamásamplio,máspermeableyenrelaciónconladinámicaqueseproduceenotrasciudadeseuropeas.
Seabreasíunanuevalíneadeinvestigaciónparalaidentificacióndelosdistintosedificiosqueformaríanpartedelconjuntoepiscopal,delosqueporelmomentodamosunapropuestadeubicaciónparasuatrio,espaciofunda-mentalparaelceremonialnolitúrgicoperodeenormeimportanciadadalajurisdiccióncivilquelosobisposejercíanenelreinovisigodo.Enestesenti-dohayquetenerenconsideracióneldestacadopapeldelasedetarraconense,quenosetratadeunobispadocualquiera,sinodelasedemetropolitanadelaHispaniaTarraconense,degranprestigioeinfluencia.
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
731
Figura 1. Reconstrucción de la ocupación de la acrópolis de Tárraco a partir del s. V.
Figura 2. Vista aérea de la zona de la plaza Rovellat, plaza dels Àngels y calles adyacentes (Google earth).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
732
Figura 3. Placa de mármol, MNAT 50448 (Foto R. Cornadó. Archivo MNAT).
Figura 4. Placa de mármol, MNAT 19564 (Foto R. Cornadó. Archivo MNAT).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
733
Figura 5. Cimacio de mármol (Foto J. Ferré. Archivo MDT).
Figura 6. Dos vistas del fragmento de cimacio de mármol del MNAT (Foto J. Sánchez).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
734
Figura 7. Friso de mármol, MNAT 45298 (Foto J. Sánchez).
Figura 8. Friso de mármol, MHT 750 (Foto. C. Salom.).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
735
Figura 9. Fragmentos de dos cruces caladas de mármol del MNAT (Foto M. Berges).
Figura 10. Fragmento de cruz calada de mármol MHT 1457 (Foto C. Salom).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
736
Figura 11. Composición de los bloques moldurados reutilizados en la muralla (Foto C. Salom).
Figura 12. Estado actual del portón ciclópeo de la muralla (Foto C. Salom).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
737
Figura 13. Bloque con moldura reutilizado en el anfiteatro (Foto I. Mesas).
Figura 14. Fuste de columna (Foto C. Salom).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
738
Figura 15. Conjunto de baldosas fusiformes, MHT 592-595; MHT 1721-1733 (Foto C. Salom).
Figura 16. Baldosa con hexafolio MHT 591 (Foto C. Salom.).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
739
Figura 17. Vista general de Saint Jean de Poitiers (Foto A. Flammin).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
740 CRISTOFORSALOM
Figura 18. Vista del frontón de Saint Jean de Poitiers (Foto A. Flammin).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
741
Figura 19. Antigua presentación de las baldosas, MHT 592-595 y 591(Foto R. Sarabia. Archivo MHT).
Figura 20. Cancel de Montefrío (Foto Inmaculada de la Torre Castellano).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
742 CRISTOFORSALOM
Figura 21. Placas cerámicas decoradas de La Estrella en Cordoba (Foto R. Castelo).
Figura 22. Placas cerámicas decoradas de Torreón de la Genera en Huelva (Foto R. Castelo).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
743
Figura 23. Baldosa de Nantes (Foto D. Costa).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
744
Figura 24. Aproximación al alzado del frontón del conjunto tarraconense, (C. Salom - E. Vilalta).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
745LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Figura 25. Sección del friso de mármol decorado con roleos MHT-750 (C. Salom).
Figura 26. Plano de Adolf Schulten; con una elipse se indica la zona de las columnas (A. Schulten).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
746
Figura 27. Vista del arco sobre la columna de plaza Rovellat (Foto C. Salom).
Figura 28. Fuste sobre dado de estatuaria (Foto J. Rovira).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
747
Figura 29. Capitel de la plaza Rovellat (Foto C. Salom).
Figura 30. Capitel procedente de la calle Talavera núm. 13 (Foto C. Salom).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
748
Figura 31. Hallazgo de la copa monumental junto a otros grandes bloques de mármolen la plaza del Fòrum (Archivo MNAT).
Figura 32. Plano de la intervención arqueológica de M. Berges (Berges 1974).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
749
Figura 33. Fuste procedente de las obras de construcción del Mercado del Fórum (Foto J. Alberich).
Figura 34. Situación de los sondeos de X. Dupré y J.A. Remolà con la referencia 142(Planimetria Arqueològica de Tàrraco, ICAC).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
750
Figura 35. Basa de columna de plaza dels Àngels, núm. 23 (Foto D. Bea).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
751
Figura 36. Planta de la intervención en el núm. 1-2 de la plaza Rovellat (Ll. Piñol).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
752
Figura 37. Planta del entorno de la actual catedral con la repavimentación parcial y estructuras tardías de la sala axial, indicación de las tumbas y del edificio con aulas del colegio de arquitectos (C. Salom - I. Fiz).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
753
Figura 38. Planta del conjunto episcopal de Grenoble (F. Pont).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
754 CRISTOFORSALOM
Figura 39. Planta del conjunto episcopal de Barcino (M. Berti-E. Revilla).
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
755
Figura 40. Planta general del conjunto de Tárraco. Se restituye el recorrido de las columnatas norte y sur. De la columnata meridional también se indica en tramado el solar núm. 8 de la calle de la Portella donde se documentaron columnas en el siglo XIX, y en trama punteada la cata donde apareció su muro de cimen-
tación (C.Salom - E.Vilalta - M. Brú).
LAARQUITECTURAECLESIÁSTICADETARRAGONADURANTELAANTIGÜEDADTARDÍA
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).
756
Figura 41. Restitución axonométrica del atrio episcopal junto a la muralla de Grenoble (D. Chancel).
CRISTOFORSALOM
Butlletí Arqueològic, V, 32 (2009), ISSN 1695-5862 (p. 685-756).