Libro Guarani Comunicativo

download Libro Guarani Comunicativo

If you can't read please download the document

Transcript of Libro Guarani Comunicativo

Guaran Comunicativo en la Funcin PblicaGuarani Mboesyry Estado RembiappeMiguel Angel Vern

SECRETARA DE LA FUNCIN PBLICA

PrlogoPor dcadas, la administracin pblica de nuestro pas ha sido sede de una cultura poltica basada en la exclusin y discriminacin de colectivos de nuestra sociedad con identidades o prcticas diferentes a las hegemnicas, algunas de ellas impuestas por siglos de sometimiento de nuestra poblacin. Uno de los componentes de esa cultura fuertemente arraigada implic el desprecio, desde el sector pblico, a la lengua guaran, contribuyendo de esta forma a la dilucin de un factor clave de nuestra identidad como sociedad. Por ello, la incorporacin del guaran en los mbitos gubernamentales, permitiendo la atencin a la poblacin en nuestras dos lenguas oficiales, constituye una apuesta a la revalorizacin de nuestra cultura, as como un paso firme en la lucha contra toda forma de discriminacin en el sector pblico. En ese marco, este material pretende ser un instrumento de capacitacin que ayude a quienes trabajamos en las diversas instituciones pblicas a comunicarnos, a orientarnos en la lengua guaran y a convertirnos en vehculos de inclusin de quienes por mucho tiempo han sido excluidos de la atencin que el Estado les debe. Dra. Lilian Soto Badaui Ministra - Secretaria Ejecutiva Secretara de la Funcin Pblica Presidencia de la Repblica del Paraguay

e'tenondeguaHetaite ra ningo Paragui Estado rembiapo guive oemboguata ha oemombareteva'ekue poltika ombotapykue ha omboykva tetygua aty hekpe ndojokupytiva teko ipu'akapa ha oporojopva Estado guive rehe; umva apytpe o umi oemboguatva hetai ra ojejopre ane retyguakura. Umi teko imbarete ha hapva ane retme apytpe oike guarani e' jehechagui Estado guive, mbeguekatpe amboyke hagua jahvo ande reko ha ande rapo tee tet hicha. Opa ko' mba'e rehe guarani e' jeike Estado rembiapo ha rekpe, tenonderite voi oeangareko hagua tetyguakura rehe mokive tet e' tepe, ohechauka aetehpe oemomba'e guasuseha tet reko teete, ha upichante avei aetehpe ojeluchahahna oembotatapeju hagua opaichagua emboyke sector pblico-gui. Ko' tembiapo kupe ko aranduka oemyasiva ha'ese pete tembiporu oembo'e ha oembokatupyry hagua opaite tapicha amba'apva ana Estado-pe, ikatu haguicha aekomunika ha jaiko guaranme ha picha ande rupi tapichakura hetaite arama Estado omboykva oepyr ohupyty eangareko ha oipyki hikui teko porve rape.

1

PresentacinLa publicacin del texto Guaran comunicativo en la funcin pblica, a cargo de Miguel ngel Vern, se abre a importantes significaciones en el contexto actual de las relaciones entre el Estado y la cultura en el Paraguay. En primer lugar, este material marca un hito en el intento, por parte de la administracin estatal, de capacitar a los funcionarios para atender al pblico en los dos idiomas oficiales del Paraguay. Sometido a profundas situaciones de diglosia -derivadas de profundas asimetras sociales y procesos antiguos de colonizacin cultural-, nuestro pas ha carecido hasta ahora de polticas pblicas dirigidas a fomentar la inclusin del guaran en el funcionamiento de sus propias estructuras: la gran poblacin del Paraguay habla guaran, el poder se ejerce en espaol. El guaran es el idioma coloquial y personal, el habla de las comunidades y el instrumento de comunicacin cotidiano; el espaol, es el karai e', la lengua hegemnica que debe ser manejada para ingresar en un sistema que comprende desde el acceso a los servicios pblicos elementales hasta las instancias donde se decide la res pblica. El hecho de que un monolinge en guaran no pueda hacer una consulta ante una mesa de entrada estatal, llenar un formulario, presentar una solicitud o una protesta, enterarse de disposiciones legales o aspirar a un cargo electivo, supone la vigencia de un modelo discriminatorio cuestionado largamente por sectores sociales diversos. Hoy el Estado intenta reparar esa inequidad histrica a travs de varios expedientes, uno de los cuales es, por cierto, la preparacin bilinge de sus funcionarios. Estos intentos marcan apenas el comienzo de un proceso largo, que ha comenzado ya en otros mbitos. Pero significan, sin duda, un cambio de actitud abierto al respeto de la diversidad cultural y a la riqueza de la comunicacin translingstica. Por ltimo, este material presenta otra nota positiva: cruza diversas instancias estatales y sociales en un esfuerzo comn por construir espacio pblico efectivo; aqul donde la diferencia es factor de dilogo y comunicacin; aqul donde las identidades distintas pueden coexistir sin arriesgar la articulacin del conjunto.

Ticio Escobar Ministro - Secretario Ejecutivo Secretara Nacional de Cultura Presidencia de la Repblica del Paraguay

3

e'epyrVy'appe amoguah opavave tapicha kua ha kuimba'e omba'apva Funcin Pblica-pe ppe che rembiapokue ojeherva Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica. Guarani Mbo'esry Estado Rembiappe. Rasa ningo avy'ava'ekue ojapo pete ro'y rupi karai Ticio Escobar ha kuakarai Lilian Soto ndive roemoramo guare pete e'me oemoepyrvo guarani mbo'esyry opavave tapichakura Funcin Pblica-pe omba'apva oemoarandu hagua guarani. Hasypeve ahechava'ekue Paragui ojetyvyro ha osseha tenonde, orekgui mburuvicha ohechakuava tet remikotev, oguerojera ha omboguatasva Estado ijapahpe opavave Paragui emoare ha ndaiporihpe emboyke, upichante avei Estado ha tet omombarete ha ombohekove resisva ie' ha reko tee. Picha oepyrva'ekue guarani mbo'esyry ambue ary opapotaitpe, heta roemongeta, romba'apo ha romohenda rire tembiapor. Roepyrtaramo guare rombo'e guarani ro'e mba'e arandukpa roiporta pevar; upmaramo ha'eva'ekue mburuvichakura Secretara de la Funcin Pblica, Secretara Nacional de Cultura ha Red Contra Toda Forma de Discriminacin-gupe che arekoha pete che rembiapokue chu'imi ikatva ojeporu oembo'e hagua guarani e' hasy'hicha ha pya'emi oee' hagua ko tet e' tee. Omone chve umi tapicha arandu ha roiporu umi mbo'epy romboguata hagua mbo'esyry peteha Estado-pegua mba'apoharakura ndive. Upe mbo'esyrpe roiporu umi kuatia ambosako'ipyre ha rohecha ovaltapa orve trpa ahniri; roiporu ha romyatyrmimi rire rohechakuaa upe tembiporu ha'ekuaaha pojoapy guarani embo'er ha vokikema roepyr romba'apo hese ronoh hagua chugui aranduka. Pevar heta tapicha arandu ha py'apor chepytyv; ndaikati ha ndaikatumo'i mramo- cheresari che angir amyri katupyry ha marngatu Karai Julio Fretes-gui, omoe' ha chepytyvva'ekue amboho'ove hagua che rembiapo; upvare ajokui hrape ko tembiapo. Avei chepytyv Susy Delgado, Mara Victoria Ledesma, Ana Mara Ferreira, Ins Faria, Mauro Lugo, Perla Alvarez ha ambueve. Che angir Melki katu oipytyv omoha'nga hagua ha Kathia Floris oemohenda ha oembohete hagua ko pojoapy ko'ga osva. Ko aranduka eguenoh ha guarani embo'e Funcin Pblica-pe ningo tuicha mba'e. Guarani ningo Paragui hei ypy guive ha'va akinte e' ojeporuvva ane retme; gakatu katui nungaitnte oemboyke. Ojapma amo 150 ary potaite oemboykete hague Estado rembiapgui, jepmo tetyguakura pva pe e'nte oiporu. Guarani ha ie'hra emboyke oimme mba'e ivaivva ojehuva'ekue ko tetme; oemboykvo ko e' avei oemboyke ie'hra ha ojejurumboty chupekura, ha upva rupi heta ane retygua ie'ngu, ie'rakate', hi't, ndojerovii ijehe, mramo ndopartisipasi ha jeyvramo katu oiko emomirme. Aipr tuicha mba'e mbo'esyry guarani e' embokatupyryr oemboguatva Funcin Pblica-pe, picha rupi ikattare maymavaite mba'apohra Estado-pegua oe' ha ohai mokive tet e' tepe, ha'va guarani ha castellano, ha oangareko opa tetygure ie' tepe. Rasa avy'ta che rembiapo oipytyvramo mba'apohra Fundicn Pblica-pegua oemoarandu, oe'kuaa, ohayhu ha oiporu hagua guarani. Picha ikatta aipytyv michmnte jepe guarani hekoveresi ha imbareteve hagua Paragui ha MERCOSUR-pe, ha'emahpe avei e' tee. amombaretvo guarani, amombaretevta ane reko ha amokyre'ta ane retyguakurape, ha pva jajapvo Paragui oepyrta ojetyvyro, opu', oakrapu' ha oheja tapykupe tekomar oapytva chupe, oipykivo tekokatu rape.

Miguel ngel Vern

5

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

INDICE

Mbo'epy Peteha Mbo'epy Mokiha Mbo'epy Mbohapyha Mbo'epy Irundyha Mbo'epy Poha Mbo'epy Poteha Mbo'epy Pokiha Mbo'epy Poapyha Mbo'epy Porundyha Mbo'epy Paha Mbo'epy Pateha Mbo'epy Pakiha Mbo'epy Paapyha Mbo'epy Parundyha Joapy 1 (e'pukuaa) Joapy 2 (Purahi) Arandukaporupyre

Pag. 9 Pag. 19 Pag. 27 Pag. 35 Pag. 41 Pag. 51 Pag. 59 Pag. 71 Pag. 79 Pag. 87 Pag. 97 Pag. 107 Pag. 117 Pag. 125 Pag. 137 Pag. 141 Pag. 157

7

MBO'EPY PETEHA

Maitei

1

- Mba'ichapa. - Ipornte ha nde. - Ipornte avei. - Mba'ichapa reiko. - Ipormnte ha nde. - Ipormnte avei.

- Hola, cmo ests. - Bien. Y vos? - Bien tambin. - Cmo ands? Cmo ests? - Bien. Y vos? - Bien tambin.

9

MBO'EPY PETEHA

1

Maitei

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

1. aemongeta- Mba'ichapa nderra. - Cherra Miguel. Ha nde. - Cherra Ramona. - Mogupiko nde. - Che San Lorenzo-gua. Ha nde. - Che Luque-gua. - Mboy arpa (ao) rereko. - Areko 25 ary (ao). - Mopiko remba'apo. - Amba'apo MAG-pe. Ha nde. - Che amba'apo Secretara de la Niez-pe. - Cmo te llams? - Me llamo Miguel. Y vos? - Me llamo Ramona. - De dnde sos? - Ha nde.Yo soy de San Lorenzo. Y vos? - Soy de Luque. - Cuntos aos tens? - Tengo 25 aos. - Dnde trabajs? - Trabajo en le MAG. Y vos? - Yo trabajo en la Secretara de la Niez

2. Reproducimos, en guaran, este dilogo:- Hola, Cmo ests? ................................................................................................................................................................ - Bien, y vos? ................................................................................................................................................................ - Yo muy bien tambin. ................................................................................................................................................................ - Dnde trabajs? ................................................................................................................................................................

3. Ahora nos encontramos con Jos, nuestro amigo. Conversamos con l. Lo saludamos y luego le preguntamos de dnde es y dnde trabaja.- Mba'ichapa Jos. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Maitei

MBO'EPY PETEHA

1

JaikuaamiPronombre Personales Yo Che Vos, t, usted Nde l, ella Ha'e Nosotros, nosotras ande (incluyente) Ore (excluyente) Ustedes, vosotros Pe Ellos, ellas Ha'ekura

JesarekorLa 1 persona plural incluyente (ande) incluye a todos/as los/as intervinientes en la comunicacin; la excluyente (ore) excluye a una parte de ellos/as. Ejemplo: Ore roguapy. Nosotros/as estamos sentados/as. Excluye a una parte de los receptores. ande jaguapy. Nosotros/as estamos sentados/as. Incluye a todos/as los/as emisores como a los/as receptores. En la situacin comunicativa nicamente se podr reconocer bien el uso de una u otra forma.

4. Jajojuhu jey ane angir Jos ndive. Hagmosle estas preguntas, en guaran, con la ayuda del/la pytyvhra.- Cuntos aos tens? ....................................................................... - Dnde ests trabajando? .......................................................................

- De dnde sos? .......................................................................

- Para qu vens? .......................................................................

- Cmo se llama tu mam? .......................................................................

- Dnde vivs? .......................................................................

- Cundo es tu cumpleaos? .......................................................................

- Qu hora tens? .......................................................................

11

MBO'EPY PETEHA

1

Maitei

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

5. Ko'ga Jos andekuaase avei. ambohovaimi chupe, guaranme, ko' porandu:- Cmo te llams? ................................................................................................................................................................ - De dnde sos? ................................................................................................................................................................ - Dnde vivs? ................................................................................................................................................................ - Cuntos aos tens? ................................................................................................................................................................ - Dnde trabajs? ................................................................................................................................................................ - Qu hora tens? ................................................................................................................................................................

Algunas palabras interrogativas:Mba'e: qu Mba'icha: cmo Araka'e: cundo Mo: dnde Mba'er, ma'er, mba'upe: para qu Mva: quin Mba're: por qu Mboy: cunto Mba'piko ere. Mba'ichapa nderra. Araka'pa ne'aramboty. Mopiko reiko. Mba'erpa reju. Mvapa ou. Mba'repa ndereji. Mbopa rejogua. Qu decs? Cmo te llams? Cundo es tu cumpleaos? Dnde vivs? Para qu vens? Quin viene? Por qu no vens? Cuntas compraste?

6. amoe'mi ko emongeta. Fijmonos en las partculas resaltadas en negrita.- Mba'ichapa nderra. - Cherra Juana. - Cmo te llams? - Me llamo Juana.

- Mogupiko nde. - Che Concepcin-gua.

- De dnde sos? - Soy de Concepcin

12

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Maitei

MBO'EPY PETEHA

1

- Mopiko reiko. - Aiko Paraguape.

- Dnde vivs? - Vivo en Asuncin.

- Moguipiko reju ko'ga. - Aju che rgagui.

- De dnde vens ahora? - Vengo de mi casa.

- Mopiko rehorena. - Aha che rembiapohpe.

- A dnde vas? - Voy a mi trabajo.

- Mopiko remba'apo. - Amba'apo Secretara de la Funcin Pblica-pe.

- Dnde trabajs? - Trabajo en la Secretara de la Funcin Pblica.

- Rerekpiko telfono. - Areko.

- Tens telfono? - Lo tengo.

- Mbopiko inmero.

- Cul es su nmero?

Partculas interrogativas:Para formular preguntas, en guaran, se utilizan las partculas sufijas pa, piko, pio, iko, tiko. Las mismas van pospuestas a la palabra interrogativa. El castellano carece de este tipo de partculas; en este idioma la interrogacin se expresa a travs de la entonacin, en la expresin oral, y por medio del signo de interrogacin, en la expresin escrita. Las partculas pa y piko son las correctas desde el punto de vista acadmico, pero en el habla coloquial se utilizan las formas pio, iko, tiko que son variantes de piko. En guaran, gracias a la existencia de partculas interrogativas especficas, no hace falta utilizar el signo de interrogacin (?). Empero, se lo puede utilizar si as se desea, para evitar confusiones. Si se usa, slo se ubica al final de la oracin, como en el ingls y el portugus. Techapyr: Mba'ichapa nderra. Mba'ichapa nderra?

La partcula piko tambin expresa otros contenidos adems de la interrogacin. La misma expresa sorpresa, extraeza o admiracin. Ante una informacin inesperada que se recibe, por ejemplo: - Ohova'ekue ningo che ra'y Espaa-pe. - Piko. - Kuehe omano Jos jari. - Piko. - Mi hijo se haba ido a Espaa. - En serio!. - Ayer muri la abuela de Jos. - No me digas No puedo creer .

13

MBO'EPY PETEHA

1

Maitei

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

7. Jajojuhujey ane angir Jos ndive. aemongetami hendive ha aporandu chupe:- De dnde es? ................................................................................................................................................................ - Dnde vive? ................................................................................................................................................................ - De dnde viene? ................................................................................................................................................................ - A dnde va? ................................................................................................................................................................ - Dnde trabaja? ................................................................................................................................................................ - Qu estudia? ................................................................................................................................................................ - Cmo se llama su pap? ................................................................................................................................................................ - Cmo se llama su mam? ................................................................................................................................................................ - Cul es el nmero de su telfono? ................................................................................................................................................................

8. Practicamos saludos con los compaeros y compaeras y con el/la pytyvhra, por medio de juego de roles.

14

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Maitei

MBO'EPY PETEHA

1

9. Moki tapicha, pete karai ha ambue kuata, ojojuhu Paraguape ha ojokuaase hikui. Jahaimna pete emongeta ikatva ojapo tapicha................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

10. aemongeta ha jajepy'amongeta. En la primera persona plural del guaran existe la diferencia entre ANDE y ORE. Reflexionamos hasta qu punto influye en la administracin del Estado la mentalidad ORE KUETE. Adems, cmo podemos construir un Estado inclusivo, para ANDVE GUAR y no solo para ORVE GUAR.

11. ane rembiapohpe jareko pete ane ir pyahu. Iporne jaikuaami chupe. Jahai emongeta ikatva jajapo hendive................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

12. amba'apo ane ir ande ykeregua ndive ha jajapo ojupe porandu jajokuaa hagua. Jahai ane emongetakue.

15

MBO'EPY PETEHA

1

Maitei

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

anemandu'a hagua: Mba'ichapa aneko' ande - Che cheko' por. - Nde neko' por. - Ha'e iko' por. - ande aneko' por. - Ore oreko' por. - Pe peneko' por. - Ha'ekura iko' por. Mopa ande jaiko - Che aiko Paraguape. - Nde reiko San Lorenzo-pe. - Ha'e oiko Ka'aguaspe. - ande jaiko Paraguay jerre. - Ore roiko okahre. - Pe peiko Luque-pe. - Ha'ekura oiko Argentina-pe. Mopa ande amba'apo: - Che amba'apo Secretara de la Niezpe. - Nde remba'apo Parlamento-pe. - Ha'e omba'apo INDI-pe. - ande amba'apo Ministerio de Justicia y Trabajo-pe. - Ore romba'apo Ministerio de Defensape. - Pe pemba'apo Puerto-pe. - Ha'ekura omba'apo Ministerio de Salud-pe. Mvapa ande - Che mba'apohra Funcin Publicapegua. - Nde indgena. - Ha'e parlamentaria. - ande chokokue. - Ore empleada domstica. - Pe mit amba'apva calle-pe. - Ha'ekura pytagua. Moguipa jaju ko'ga - Che aju che rgagui. - Nde reju ne rembiapohgui. - Ha'e ou facultad-gui. - ande jaju Palacio de Justicia-gui. - Ore roju MEC-gui. - Pe peju MOPC-gui. - Ha'ekura ou itva rgagui. Mopa jaha ande ko'ga - Che aha che mba'apohpe. - Nde reho Identificaciones-pe. - Ha'e oho Ministerio del Interior-pe. - ande jaha IPS-pe. - Ore roho Fiscala-pe. - Pe peho SENACSA-pe. - Ha'ekura oho SAS-pe. emongeta municipalidad-pe: - Mba'ichapa ndepyhareve kuakarai. - Ipormnte, mba'pa remandami. - Ajningo ae'vo karai Intendente ndive. - Ne. Ko'ga ha'e oemongetahna pete tapichndi. Eha'armna chupe. - Oma. aha'arta chupe. Aguyje ndve. - Ndaipri mba'repa.

16

e'ndy:Aguyje: gracias, agradecimiento Ambue: otro, otra Angir: amigo, amiga Araka'e: cundo Aramboty: cumpleaos Ary: ao Avei: tambin Che: yo Chupe: a l, a ella Ha'e: l, ella Ha'ekura: ellos, ellas Hagua: para, a fin de Hembiapo: su trabajo Hendive: con l, con ella Ipornte: bien Ir: compaero, compaera Jesarekor: observacin Juhu: encontrar Ko: vivir, residir Kokue: chacra Kuaa: saber Maitei: saludo, hola Mva: quin Mba'e: qu Mba'icha: cmo Mba'ichapa: hola, cmo ests Mba'er, ma'er, mba'upe: para qu Mba're: por qu Mbo'ehao: escuela Mbo'epy: leccin Mbohovi: responder Mboy: cunto Mombe'u: contar Moe': leer Mo: dnde Mogua: de dnde Nde: vos, t, usted Ndive: con ande: nosotros (incluyente) e'ndy: glosario emongeta: conversacin, conversar Ova: se muda (l, ella) Oka: campo, campaa Ore: nosotros (excluyente) Pa, piko, pio, iko: partculas interrogativas Paraguay: Asuncin Pe: ustedes, vosotros/as Peteha: primero, primera Porandu: preguntar Pumbyry: telfono Pyahu: nuevo, nueva Pytyv: ayudar Pytyvhra: facilitador, facilitadora, ayudante Reindy: hermana (usa slo el varn) Rogaygua: familiar Techapyr: ejemplo Tra: nombre Tet: pas, nacin

17

MBO'EPY PETEHA

1

Maitei

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

18

MBO'EPY MOKIHA

eemongetavemi

2

Las formas de saludos que hasta ahora venimos practicando se pueden usar a cualquier hora del da. Pero en guaran existen saludos especficos para la maana, la siesta, la tarde y la noche.

19

MBO'EPY MOKIHA

2

eemongetavemi

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Hablante 1- Mba'ichapa neko'(mi). ______- Cmo amaneciste? - Cheko' por(nte) avei.________- Amanec bien tambin

Hablante 2- Cheko' por. Ha nde. - Amanec bien. Y vos?

- Mba'ichapa ndepyhareve(mi)._- Buenos das (cmo ests a la maana). - Chepyhareve por(nte) avei.____- Bien tambin.

- Chepyhareve por. Ha nde. - Estoy bien. Y vos?

- Mba'ichapa ndeasaje(mi).____ - Cmo ests a la siesta?. - Cheasaje por(nte) avei._______- Tengo buena siesta tambin.

- Cheasaje por. Ha nde. - Bien. Y vos?

- Mba'ichapa ndeka'aru(mi).____- Cmo ests a la tarde?. - Cheka'aru por(nte) avei.______ - Bien tambin.

- Cheka'aru por. Ha nde. - Muy bien. Y vos?

- Mba'ichapa ndepyhare(mi).___- Buenas noches (cmo ests a la noche). - Chepyhare por(nte) avei._____ - Bien tambin.

- Chepyhare por. Ha nde. - Bien. Y vos?

Jesarekora) En guaran no existe diferencia en el tratamiento de 2 persona singular vos, t o usted, como en el castellano. En todos los casos se utiliza el pronombre Nde. ) En esta lengua, como podemos notar, existen saludos especficos para cada momento del da.

- Mba'ichapa neko'. - Mba'ichapa ndepyhareve. - Mba'ichapa ndepyhareve'asaje. - Mba'ichapa ndeasaje. - Mba'ichapa ndeka'aru. - Mba'ichapa ndeka'arupyt. - Mba'ichapa ndepyhare.

- Cmo amaneciste? (se usa de maana muy temprano). - Cmo ests? (de maana). - Cmo ests? (a la media maana) - Cmo ests? (a la siesta). - Cmo ests? (a la tarde). - Cmo ests? (de nochecita). - Cmo ests? (de noche).

20

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

eemongetavemi

MBO'EPY MOKIHA

2

ch) En guaran se deben diferenciar dos tipos de saludos: los formales y los informales. Todas las formas estudiadas hasta ahora son saludos formales, que se pueden utilizar con cualquier persona. Pero existen los saludos informales, que se utilizan en la rueda de amigos, en el lenguaje coloquial, y que no se pueden utilizar con una persona desconocida o alguien a quien debemos respeto, dado que representara falta de deferencia. Estos saludos se usan a cualquier hora del da.

Techapyr: Hablante 1 Hablante 2 - Mba'eteko(pa) (piko)________- Jari - Mba'e la prte.____________ - Jaryiete. - Mba'e la situ._____________ - Alplo. - Mba'eteko la situ.__________ - Altko. - Ha upi._________________ - Ovevete.

1. Nos encontramos con nuestro amigo Jos en distintos horarios del da. amomaiteimi chupe guaranme.

- Hola Jos, cmo amaneciste? ..................................................................

- Hola Jos, cmo ests (a la maana)? ..................................................................

- Hola Jos, cmo ests (a la siesta)? ..................................................................

- Hola Jos, cmo ests (a la tarde)? ..................................................................

- Hola Jos, cmo ests (a la noche)? ..................................................................

21

MBO'EPY MOKIHA

2

eemongetavemi

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

2. Ko'g a Jos anemomaitei guaranme ha ande avei amomaiteimta chupe ie'me:- Mba'ichapa neko'. .................................................................. - Cheko' pornte avei. - Mba'ichapa ndeka'aru. .................................................................. - Cheka'aru pornte avei.

- Mba'ichapa ndeasaje. .................................................................. - Mba'ichapa ndeasaje.

- Mba'ichapa ndepyhare. .................................................................. - Chepyhare pornte avei.

3. Jajojuhu pete tapicha ndive ane rembiapohpe. aemongeta hendive ha pevar aporandu chupe: mba'ichapa ijasaje, mba'ichapa hra, mogupa, mopa oreko hga, moguipa ou, mopa omba'apo ha mopa ohta os rire upgui................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

4. ane rembiapohpe oguah pete tetygua oe'sva director/a ndive. amomaitei chupe, aporandu chupe hra ha moguipa ou. Upi jajerure chupe anera'ar'imi hagua, agaitma oantendetaha hese director tr directora................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

22

5. Con la ayuda del/la pytyvhra practicamos saludos informales; los participantes aportarn otras formas de saludos usados en su entorno.

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

eemongetavemi

MBO'EPY MOKIHA

2

anemandu'a hagua: Mba'ichapa ande andepyhareve - Che chepyhareve por. - Nde ndepyhareve por. - Ha'e ipyhareve por. - ande andepyhareve por. - Ore orepyhareve por. - Pe pendepyhareve por. - Ha'ekura ipyhareve por. Mba'ichapa ande andeasaje - Che ndacheasajepori. - Nde nandeasajepormbi. - Ha'e nda'ijasajepori. - ande naandeasajepori. - Ore nda'oreasajepori. - Pe napendeasajepori. - Ha'ekura nda'ijasajepori. Mba'ichapa ande andeka'aru - Che cheka'aru por. - Nde ndeka'aru por. - Ha'e ika'aru por. - ande andeka'aru vai. - Ore oreka'aru vai. - Pe pendeka'aru vai. - Ha'ekura ika'aru vai. andpa mba'icha andepyharese: - Che chepyhare porse. - Nde ndepyhare porse. - Ha'e ipyhare porse. - ande andepyhare porse. - Ore orepyhare porse. - Pe pendepyhare porse. - Ha'ekura ipyhare porse. Mba'ichapa ande anderra - Che cherra Ramn. - Nde nderra Mara. - Ha'e hra Jos. - Ore orerra Mara, Ramn ha Jos. - Pe penderra Ramn ha Mara. - Ha'ekura hra Federico ha Fernando. Mvapa iko' por ko rape. - Che cheko' por ko rape. - Nde neko' por ko rape. - Ha'e iko' por ko rape. - ande aneko' por ko rape. - Ore oreko' por ko rape. - Pe peneko' por ko rape. - Ha'ekura iko' por ko rape. Mvapa ipyhareve vai ko rape. - Che chepyhareve vai ko rape. - Nde ndepyhareve vai ko rape. - Ha'e ipyhareve vai ko rape. - ande andepyhareve vai ko rape. - Ore orepyhareve vai ko rape. - Pe pendepyhareve vai ko rape. - Ha'ekura ipyhareve vai ko rape. Mba'ichapa reiko(mi) - Aiko por. - Jaiko(ve). - Ni nda'ivaipoti. - Jaryiete. - Aiko tengetngepe. - Ha jacherechapma . emongeta tappe: - Mba'e la prte, Juan. - Jaryiete. Mba'piko rejaporena ko'a rupi. - Ha pina aju avisitvo che rpe. - Iporite pva. Arma ndajajoechavi. - Arma ndajajoechavi aete. - Maiteimi nde rpe. - Aguyje ndve, che ir. Jajoechta vokoiete. - Avy'aite rohechre. Jajoechta vokoiete.

23

e'ndy:Akinte: siempre Asaje: la siesta Hasykatu: est enfermo, enferma Hecha: ver Ie'me: en su idioma Ir: compaero, compaera Jepiveguichante: como de siempre Jojuhu: encontrarse Ka'aru: la tarde Ka'arupyt: la nochecita Ko': amanecer Kuehe: ayer Maitei: saludo Maymavete: todos, todas. Mokiha: segundo, segunda Momaitei: saludar Ndaikuai: No s Neko': vos (t, usted) amanecs Por(nte): bien Pyhare: la noche Pyhareve: la maana Pyhareveasaje: la media maana Ru, tva: pap Se: partcula que expresa modo volitivo Tapicha: persona, semejante Tee: propio Tembiapoha: lugar de trabajo Tetygua: ciudadano/a, compatriota Vai: mal, feo, fea Vokoiete: oportunamente Vy'a: alegrase

24

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

eemongetavemi

MBO'EPY MOKIHA

2

ANOTACIONES

25

MBO'EPY MOKIHA

2

eemongetavemi

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

26

MBO'EPY MBOHAPYHA

aporandu hagua

3

1. Jos se encuentra en Asuncin y no sabe cmo llegar al Parlamento. Una transente le indica cmo llegar.- Jos: - Transente: - Jos: - Transente: - Jos: - Transente: - Jos: - Transente: - Jos: - Transente: - Jos: - Transente: Mba'ichapa. Ipornte. Ikatpa amba'eporandu(mi) ndve. Ikatu. Mopiko opyta Parlamento. Opyta Paraguayo Independiente ha 14 de mayo-pe. Mba'ichapa hra kva ko tape. Kva 14 de mayo. Mba'ichapa aguahta Parlamento-pe. Reguatava'er cuatro cuadra yvatvo, ha ppe rejuhta. Aguyje ndve. Ndaipri mba'repa.

27

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

aporandu hagua

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Para pedir informaciones, en guaran, se pueden utilizar las palabras interrogativas que ya conocemos: mba'e (qu), mba'icha (cmo), araka'e (cundo), mo (dnde), ma'er, mba'er, mba'upe (para qu), mva (quin), mba're (por qu). La pregunta inicial es, ikatpa, ikatpiko (katu: poder, posibilidad; pa/piko: partcula normalmente, interrogativa). As, si se desea pedir permiso para salir de un lugar se dir: Ikatpa as sapy'aite. Puedo salir un momento? Permiso, puedo salir un momento?

2. aime terminal-pe ha jahase Ciudad del Este-pe. aporandu pete kuatame mba'ichapa jajapova'er pevar, mba'e mba'yruguatpepa jahakuaa. Jajapta pytyvhra emoirme.- Mba'ichapa kuata - Ikatpa amba'e porandumi ndve ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................ ................................................................................................................................................................

Partculas de nmero y persona (para verbos regulares).Observamos estas palabras extradas de la primera conversacin. Ambae porandu, opyta, aguahta, reguatava'er. Rejuhta. Las mismas son verbos. Las partculas en negrita indican nmero y persona. La partcula es una letra o slaba que tiene sentido solamente estando unida a un lexema, pero separada de l carece de sentido. 1 persona singular 2 persona singular 3 persona singular 1 persona plural incluyente 1 persona plural excluyente 2 persona plural 3 persona plural Che Nde Ha'e ande Ore Pe Ha'ekura a re o ja/a ro pe o aguapy reguapy oguapy jaguapy roguapy peguapy oguapy akay rekay okay akay rokay pekay okay

28

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

aporandu hagua

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

Jesarekor: en la primera persona plural incluyente ande tenemos dos partculas ja y a. La primera se usa con los verbos orales (jaguapy: nos sentamos) y la segunda con los nasales (akay: nos perdemos, nos escondemos).

3. Nuestro amigo Jos quiere gestionar su cdula de identidad y no sabe cmo llegar hasta el Departamento de Identificaciones de Asuncin. l est en la terminal de mnibus de Asuncin. Ayudmosle explicando cmo debe expresar las siguientes ideas en guaran.- Buenos das.

................................................................................................................................................................ - Puedo preguntarle algo?

................................................................................................................................................................ - Cmo puedo irme desde aqu hasta Identificaciones?

................................................................................................................................................................ - Qu lnea debo tomar?

................................................................................................................................................................ - En qu calle queda Identificaciones?

................................................................................................................................................................ - Gracias.

................................................................................................................................................................

29

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

aporandu hagua

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

4. as amba'ejoguvo ha aporandta mba'apohrape jajoguasva repy. Cuidamos el uso de las partculas de nmero y persona.- Le puedo hacer una pregunta? ................................................................................................................................................................ - Tiene pantalones? ................................................................................................................................................................ - Qu costo tienen? ................................................................................................................................................................ - Tiene camisas? ................................................................................................................................................................ - Cundo las tendr? (las camisas) ................................................................................................................................................................ - Agradecemos por la atencin dispensada. ................................................................................................................................................................

5. Ko'ga aipytyv pe mba'apohrape ombohovi hagua ane porandu.- S, en qu le sirvo. ................................................................................................................................................................ - S, tenemos. ................................................................................................................................................................ - Cuestan 50.000 guaranes. ................................................................................................................................................................ - No tengo camisas ahora. ................................................................................................................................................................ - Maana las tendr. ................................................................................................................................................................ - No fue ninguna molestia. ................................................................................................................................................................

30

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

aporandu hagua

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

6. ambohovaimi ko' porandu. Usamos correctamente las partculas de nmero y persona.- Mboy ary (ro'y, ao) piko rereko nde. ................................................................................................................................................................ - Mopiko reiko. ................................................................................................................................................................ - Mboy arpa oreko nde ru. ................................................................................................................................................................ - Mboy arpa oreko nde sy. ................................................................................................................................................................ - Mba'e e'pa jaiporu ko'ga. ................................................................................................................................................................ - Mba'pa rejapta ko'r. ................................................................................................................................................................ - Mba'piko rekaru kuehe. ................................................................................................................................................................ - Nde sy ha nde rpiko mo oiko. ................................................................................................................................................................

7. Pete indgena ogueru hospital-pe hapicha hasva. Jahai omongeta ikatva ojapo pohnohra ndive. Cuidamos el uso de las palabras interrogativas y de las partculas de nmero y persona.

8. Jajojuhu pete kuakarai ndive ane mba'apohpe ha aemongetase hendive. Para encarar la conversacin hacemos de la siguiente manera: la saludamos, le preguntamos si podemos formularle algunas preguntas, le preguntamos su nombre, de dnde viene, para qu viene, con quin viene, dnde queda su casa y por ltimo le agradecemos por la deferencia. Practicamos estas frmulas con un compaero o compaera de al lado. Luego escribimos el dilogo. Jaiporke guarani. 31

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

aporandu hagua

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

anemandu'a hagua: Mopa oho ko tape - Ndaikuai. - Oho Encarnacin-pe. - Oho oparei aguietnte. - Ko tape oho Paraguape. Mba'pa jajapoana ande - Che ambosako'i'ana pete kuatiae'e. - Nde reemongetarena directora ndive. - Ha'e oantendehna ova rehe. - ande aantende oheniva telfono-pe rehe. - Pe peopytyvpena. - Ha'ekura omopot oficina. Mopiko jahra'e kueheambue - Che ahkuri che sy rgape. - Nde rehkuri ysyrpe. - Ha'e ohkuri omba'apo'imi. - ande jahkuri ane irngura rgape. - Ore rohkuri roandvo ore rpe. - Pe peikundaha Paraguay tuichakue javeve. - Ha'ekura opytkuri hgape. Ikatpa chepytyvmi - Mba'e provlma piko jarekta. - Ko'ga ndaikatumo'i, asta'ana. - Ikatu. - Ko'r guive ikatta. Mba'pa pendeguerumi Paraguape - Che aju ahechvo che ra'pe. - Ramn ou ohekvo tembiapo, omba'apose. - Che ryvy ou oho haguicha Argentinape. - ngel ou oikuavo ko tva. - Jos ou ojapoukvo pete kuatia. andpa mo amba'apo - Che amba'apo Ministerio de Educacinpe. - Nde remba'apo Ministerio de Defensa-pe. - Ha'e omba'apo Presidencia-pe. - ande amba'apo Senave-pe. - Ore romba'apo Ministerio de Hacienda-pe. - Pe pemba'apo Ministerio de Industria y Comercio-pe. - Ha'ekura omba'apo Secretara de Cultura-pe. Mba'piko ande andercho vyvypra hicha. - andedercho jaikovvo. - andedercho aemoarandvo. - andedercho jakarvo hekpe. - andedercho naaemboykivo. - andedercho aemomba'vo ande rekovpe. - andedercho aneambuvo ojuehegui. - andedercho jaikuaaukvo ane remiandu. - andedercho Estado omoaetvo ande derechokura. Mopa aembojakuaa oepyr tr oembykramo ande dercho - CODENI-pe oembojakuaa mitkua ha mitkuimba'ekura. - Secretara de la Mujer-pe oembojakuaa kuangura. - INDI-pe oembojakuaa indgena-kura. - Defensora del Pueblo-pe aembojakuaa maymave. - Comisin de Derechos Humanos Parlamento-pe avei aembojakuaa. emongeta supervisin-pe - Mba'ichapa ndepyhareve, karai. - Chepyhareve por, che rajy. - Ikatpa amba'eporandumi ndve. - Ikatu, mba'pa remandami. - Mba'ichapa ajapova'er anoh hagua che certificado de estudio. - Ehova'er nde colegio-kupe rejerure nde kuatia; uppe oeme'ta ndve ha upi regueru pe supervisin-pe rovisa hagua ndve. - Aguyje ndve. - Ndaipri mba'repa.

32

e'ndy:Aguietnte: muy cerca Aguyje: gracias Araka'e: cundo Guah: llegar Guive: desde Ikatpa: se puede? Puedo? Jerure: pedir, solicitar Juhu: encontrar Karai: seor Karia'y: el joven Ko'ga: ahora Ko'r: maana Kuatiae': carta Kuehe: ayer Kundaha: recorrer Kua: mujer Mandu'a: recordar Mva: quin Mba'apohra: trabajador, trabajadora Mba're: por qu Mbo'ehra: maestro, maestra Mbohapyha: tercero, tercera Mbohovi: responder Me': dar Mitkuimba'e: nio Mitkua: nia Moaete: garantizar Mo: dnde Mba'yruguata: vehculo Ndaipri mba'repa: de nada Ndive: con andu: averiguar el estado de una persona; sentir, percibir. emboja: acercarse emoarandu: estudiar Opavave: todos, todas Ppe: ah Porandu: preguntar Pytyv: ayudar Ra'y: hijo Repy: el costo Ru, tva: padre Sy: madre Tape: calle Tekove: vida, persona Temiandu: idea, sentimiento Tuja: viejo Voko: bolso Yvatvo: norte Yvypra: persona, ser humano.

33

MBO'EPY MBOHAPYHA

3

aporandu hagua

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

34

MBO'EPY IRUNDYHA

4

Mba'ejerurer

1. amoe'mi ko emongeta.

- Eguerumi chupe iaranduka. - Eguerna chupe iaranduka. - Eguerke chupe iaranduka. - Eguerkena chupe iaranduka.

Trale su libro, por favor. Trale su libro, por favor. Trale su libro. Trale su libro.

35

MBO'EPY IRUNDYHA

4

Mba'ejerurer

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

En guaran para solicitar algo o dar orden se utilizan partculas imperativas. En estos casos en la segunda persona singular se usa la partcula prefija E en vez de la partcula de nmero y persona categrica RE, y se le posponen al verbo las partculas segn la modalidad del hablante. Estas son las modalizaciones imperativas ms usuales: Imperativo carioso:.....................mi (tnica).........Ejumi..........Ven, por favor. Imperativo amistoso, rogativo:......na (tona).........Ejna..........Ven, por favor. Imperativo conmitativo:.................ke (tona).........Ejke..........Ven ya. Imperativo enftico:.....................py (tona).........Ejpy...........Ven ya, de una vez. Ko' e'peh ikatu avei oho oondive, oembopohyive hagua oje'esva. Jahechami ko' techapyr:- aopytyvmna amohu' hagua ane rembiapo. - Ayudmonos para culminar el trabajo, por favor. - aopytyvkena amohu' hagua ane rembiapo. - Ayudmonos para culminar el trabajo. - aopytyvmkena amohu' hagua ane rembiapo. - Ayudmonos, por favor, para culminar el trabajo.

Existen tambin partculas de nmero y persona imperativas que se utilizan de la misma forma como las categricas que hemos visto en la tercera leccin (a, re, o, ja/a, ro, pe, o). Dichas partculas son: ta, e, to, ja/a, toro, pe, to que van prefijas a la raz verbal. Con estas partculas se pueden tambin utilizar las partculas mi, na, ke, py.

Techapyr:- Takaru che, ekaru nde, tokaru ha'e, jakaru ande, torokaru ore, pekaru pe, tokaru ha'ekura. - Tahke che, ehke nde, tohke ha'e, jahke ande, torohke ore, pehke pe, tohke ha'ekura.

2. En una cancha del barrio los chicos juegan a la pelota. amoe'mi ha upi amboguatave emongeta.- Embohaspy chve nde pelta. - Epona pe. - Ediparke - Esmi sapy'aite. - Callate. - Corr, por favor. - No pierdas la pelota. - No salgas, por favor. - Pasme la pelota (de una vez). - Tir aqu. - Corr. - Sal un rato, por favor. -

36

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Mba'ejerurer

MBO'EPY IRUNDYHA

4

3. Expresamos, en guaran estos pedidos u rdenes.- Ayudame, por favor. - Ven ya. - Alz conmigo. - Pasame el libro, por favor. - No te canses. - Baj ah. - Descansemos un rato. - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................

4. Ou pete kuakarai ohechvo ikuatia ane rembiapohpe. amoe' omongeta ha upi ambohasa guaranme ova castellano-pe.- Mba'ichapa ndepyhareve. - Ipormnte, kuakarai. Mba'pa ndeguerumihna. - Aikuaase che kuatiakurapa ombva. - Cheraarmi sapyaite. - ............................................................................Le preguntar a mi compaera. - ............................................................................Ya est su documento, seora. - ............................................................................Acompeme hasta la otra oficina. - ............................................................................Espere un rato en la ventanilla. - ............................................................................Puede firmar ac, por favor, para entregarle. - ............................................................................Vuelvo enseguida, seora.

5. Trabajamos en clase dando rdenes o solicitando algo a nuestros compaeros y compaeras. Utilizamos las partculas mi, na, ke y py solas o combinadas.- Ejumna - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................ - ............................................................................

37

MBO'EPY IRUNDYHA

4

Mba'ejerurer

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

anemandu'a hagua: Ejumna chepytyv - Ahma roipytyvvo. - Nipy, ahma. - Amohu're che rembiapo ahtama. - Nde ningo nereikotevi voi epytyv. Pejpy amba'apo oondivepa - Ko rape ndaikatumo'i. - Ko'ga orekane'iterei. - Rohtama agaite. - Rohomarona. Apouka (imperativo) jeporu - Jos, eguapke che ir. - Peguapymna, Jos ha Antonio. - Ehomna che ru rendpe. - Anke peneakhatitti. - Ere ne membpe antei oho ha'eo upe rupi. - Pejuvokena. - Director, ikatpa chepytyvmi. -Kuatangura, ikatpa amba'apo oondivepa. Partculas de nmero y persona imperativas - Taku'ke che. - Eku'ke nde. - Toku'ke ha'e. - Jaku'ke ande. - Toroku'ke ore. - Peku'ke pe. - Toku'ke ha'ekura. emongeta mba'apohpe - Pejumna, che irngura, chepytyvmi. - Mba'piko reikotev, Jos. - Ajejopypaite che rembiappe ha aipota chemoirmi. - Mba'pa jajapta nendive. - Pemohendapamna ko' kuatia ha tembiporu ahejva escritorio ri. - Mba'piko nembopyaragetva. - Amoguahva'er ko kuatia Parlamentope asajer. - Ani rejepy'apy. Ehejntema ore ppe. - Aguyje peme. - Tandepo'aite. emongeta ogappe - Che memby, ejumna. - Mba'iko che sy. - Aipota chepytyv amopotmba hagua ande rga. - Ni, che sy. Mba'pa jajapta. - Eguerumi amo typycha puku ha emopot pe tcho. - Ahma agueru. - Emopotmba rire tcho eguerta andve y mba'yrpe. - Oma, che sy. Ajtama. - Pya'nteke che memby.

38

e'ndy:Agaite: enseguida Aranduka: libro Gueru: traer Ha': jugar, probar Irundyha: cuarto, cuarta Jejopy: aprieto Jepy'apy: preocupacin Karai: seor Ke: imperativo conmitativo Ko'ga: ahora Kotev: necesitar Kuatia: papel, documento Kuakarai: seora Ku'e: moverse Mba'ejerure: solicitar algo Mba'yru: recipiente Mbohasa: pasar. Memby: hijo (usa sola la mujer) Mi: imperativo carioso Mohenda: colocar, acomodar Mohu': concluir Moir: acompaar Mopot: limpiar Na: imperativo amistoso, rogativo Ni: bueno! Interjeccin. Nipy: vamos! interjeccin Oondive: juntos, juntas Po'a: suerte, fortuna Poi: tirar, arrojar Puku: largo Py: imperativo enftico Pytyv: ayudar, socorrer Pyarage: premura, apuro Sapy'aite: un rato S: salir Sy: madre Tembiapo: trabajo Typycha: escoba Y: agua

39

MBO'EPY IRUNDYHA

4

Mba'ejerurer

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

40

MBO'EPY POHA

Che rete1. Jaikuaami ande rete vorekura.Kva che ak Kva che ajra Kva che nambi Kva che rye

5

Kva che t?

Kva che juru

Kva che tyvyta

Kva che pytia

Kva che atiy Kva che jyvanga Kva che py Kva che retyma Kva che jyva

Kva che po Kva che ku

Kva che renymy Kva che pys Kva che resa

Che ak pete, che po ha che py moki, che t po'imi pete, che jyva ha che retyma moki, che juru pukavy pete, che resa h por moki, ha heta che akrague.

41

MBO'EPY POHA

5

Che rete

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

2. Jajesareko ko ta'ngre ha upi amboherami hete vorekura.

3. Jaikuaavemi ande rete vore, pytyvhra emoirme. Jaipuru e'ryru.

4. Jahechaukami ande rete vorekura. (Mtodo Respuesta Fsica Total).

5. ambohovi ko' porandu.- Mbopa nde resa. - Cheresa moki ............................................................................ - Mbopa ne ak. ............................................................................ - Mbopa nde jyva. ............................................................................ - Mbopa nde rye. ............................................................................ - Mbopa ne ku. ............................................................................ - Mbopa ne retyma. ............................................................................

42

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rete

MBO'EPY POHA

5

6. ae'mi. amyesak aty guaspe mba'erpa jaipurukuaa ande rete vorekura. ae'ke guaranme. Jahaimi ja'eva'ekue.................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. ................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................

7. amba'apo ane ao tr aty'pe ha ambohovi ko' porandu:- Mba'erpa jaipurukuaa ane ak. - ane ak jaiporukuaa apensa hagua. ............................................................................ - Mba'erpa jaiporukuaa ande py. ............................................................................ - Mba'erpa jaiporukuaa ane ku. ............................................................................ - Mba'erpa jaiporukuaa ande jyva. ............................................................................ - Mba'erpa jaiporukuaa ande resa. ............................................................................ - Mba'erpa jaiporukuaa ande juru. ............................................................................

8. ambohysyimna ande rete vore ova ane ak (cabeza), ande rete (tronco) ha ande rete aprape (extremidades).ane akme: ___________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________ ande pyti'ape: __________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________ ande rete aprape: ______________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

43

MBO'EPY POHA

5

Che rete

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

9. Ja'e mba'pa jajapokuaa ko' ande rete vorpe. amba'apo moki moki.ikatu jajapyhy oimera mba'e. - ande ppe_____________________________________________________________________ - ane akme ___________________________________________________________________ - ande jyvpe ___________________________________________________________________ - ande pyti'pe___________________________________________________________________ - ande ppe_____________________________________________________________________ - ande apyspe__________________________________________________________________ - ande pytpe___________________________________________________________________ - ane retymme__________________________________________________________________ - ane tme______________________________________________________________________ - ane kume____________________________________________________________________ - ande ajrape___________________________________________________________________ - ane pysme____________________________________________________________________ - ande ropeppe__________________________________________________________________ - ande ati'pe____________________________________________________________________ - ane pyapme___________________________________________________________________ - ande jyvangpe_________________________________________________________________

10. Mba'pa ande jareko tr amo:ande jyva ri:___________________________________________________________________ ane rapypa'me:_________________________________________________________________ ane retyma ri: __________________________________________________________________ ande ykre: ____________________________________________________________________ ande po pytpe: _________________________________________________________________ ande ati're:____________________________________________________________________ Ne akre: _______________________________________________________________________

44

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rete

MBO'EPY POHA

5

11. Ja'emi mva ande rete vorpepa jajapo ko' mba'e.- Japorohecha - Japoropichi - Jasavi jahayhvape - Jachuta pelta - ambopu mbaraka - ahet mba'e ryaku - aekmberi - Japoropopyhy - ahendu purahi rory - apensa - Jakaru - Jajohavi'u - aemokuh - ambovyvy ao ande respe.

Jaikuaami haguaJajesarekomijey texto epyrhapegure. Pype ojehaihve ko' e': pete, moki. Ko'va hna papapy (nmero). Jaikuaami guarani papapy: Nmeros cardinales:Pete: uno Moki: dos Mbohapy: tres Irundy: cuatro Po: cinco Pote: seis Poki: siete Poapy: ocho Porundy: nueve Pa: diez Pate: once Paki: doce Paapy: trece Parundy:catorce Papo: quince Papote: diecisis Papoki: diecisiete Papoapy: dieciocho Paporundy: diecinueve Mokipa: veinte Mbohapypa: treinta Irundypa: cuarenta Popa: cincuenta Potepa: sesenta Pokipa: setenta Poapypa: ochenta Porundypa: noventa Sa: cien Mokisa: doscientos Mbohapysa: trescientos Irundysa: cuatrocientos Posa: quinientes Potesa: seiscientos Pokisa: setecientos Poapysa: ochocientos Porundysa: novecientos Su: mil Mokisu: dos mil Mbohapysu: tres mil Irundysu: cuatro mil Posu: cinco mil Potesu: seis mil Pokisu: siete mil Poapysu: ocho mil Porundysu: nueve mil Pasu: diez mil Mokipasu: veinte mil Popasu: cincuenta mil Sasu: cien mil Posasu: quinientos mil Sua: un milln Moki sua: dos millones Po sua: cinco millones Pa sua: diez millones

45

MBO'EPY POHA

5

Che rete

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Nmeros ordinales: En guaran se forman los nmeros ordinales posponiendo la partcula ha a los nmeros cardinales.

Techapyr:Peteha: primero Mokiha: segundo Mbohapyha: tercero Irundyha: cuarto Poha: quinto Poteha: sexto Pokiha: sptimo Poapyha: octavo Porundyha: noveno Poha: dcimo

12. ande jerre ha ane retme o heta tapicha orekva discapacidad hetpe. O ndohechiva, oguata'va, ohendu'va, iepva hetyma tr ijyvpe hamba'e. aemongetavemi mba'eichagua discapacidad-pa ove ha mba'pa Estado ojapova'er omoaete hagua idercho tapicha orekva discapacidad-pe.

13. aemongeta ha jahai jaiporu hagua papapy. amoha'ngahai jarekva ande rgape; ja'e mba'emba'pa umva ha mbopa jareko. Ikatu mesa, tupa, apyka, celular, pejuha ha avei mymbakura. Jaiporu hekpe papapykura. amba'apo ande kuatiahape.

14. amoha'nga ande rete ha jahechauka ivorekura.

46

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rete

MBO'EPY POHA

5

anemandu'a hagua: ande jaikuaa ande rete vore - Che aikuaa che ak, che akrague, che syva, che tyvyta, che ropea ha che resa. - Nde reikuaa nde rova, nde rovayke, ne t, ne nambi, ne rayk, nde ajra, nde ati'y ha nde atukupe. - Ha'e oikuaa ijahy'o, hi, himbra, ik, iapek, hatypy, ha hembe. - ande jaikuaa ande jyva, ande pyapy, ande jyvanga, ande jyvaguy, ande po, ane ku ha ane pyap. - Ore roikuaa ore kma, ore pyti'a, ore rye, ore puru', ore ku'a, ore py'a, ore koras ha ore ryekue, ha ore revi. - Pe peikuaa pene rakamby, pene rumby, pene rembo, pende rapypi ha pende rako. - Ha'ekura oikuaa hetyma, henymy', hetymaro'o, ikupy, ipy, ipyta, ipytas, ipys ha ipysap.ande rvare o - ande resa jahecha hagua. - ane t ahet hagua. - ande rovayke aehet hagua. - ande juru jakaru ha ae' hagua. - ande ropepi amo' hagua ande resa. - ande ropea ojoko hagua mba'eky'a ohokuava ande respe. - ande tyvyta omo' hagua ande resa kangue. ande po vorekura jaiporu - ande popyte amo hagua mba'e michva. - ane ku jajapyhy hagua aikotevva. - ane ku ak jajepovyvy haggua. - ane pyap amo' hagua ane ku ak. - ande po ropyta jajejoko hagua. ande jurpe jareko - ane ri amongu'i hagua tembi'u. - ane k aikmby por hagua ja'va. - ane apek omo'va ande juru ryepy. - ane rimbra ane ri renda. - ane rembe ambohyapu por hagua e' ae'vo. - ande ahy'o amok hagua tembi'u. ande reteppe jareko - ane e' (koras) omyasiva tuguy ande retepre. - ande py'a, omongu'va tembi'u ja'va. - ande ryekuepo'i ohykue'o ha oipokva tembi'u ja'va. - ande vevuikue ome'va yvytu anepytuh hagua. ane retymme jareko - ane renymy' aes hagua. - ande py apyr hagua. - ande py ape japyvoi hagua. - ande pyta jajepytaso hagua. - ane pys aembo'y por hagua. - ane retmaro'o jajepytaso mbarete hagua. Mba'erpa ande jaipuru ande po - Che aiporu ahai hagua. - Nde reiporu rembovyvy hagua. - Ha'e oiporu oporopopyhy hagua. - ande jaiporu jajepoity hagua. - Ore roiporu rokopi hagua. - Pe peiporu pescrivi hagua komputadrape. - Ha'ekura oiporu ojahu hagua. emongeta hospital-pe - Mba'ichapa pohnohra (doctora). - Eguahke mitrusu. Mba'pa ojehu ndve. - Ahunga che py kangue, hi'che otiri tr ojekaite voi. - Mba'eichahpepiko oiko nderehe. - Aha'hpe partdo. - Jahechami Kva ihoddo. - Mba'pa rehecha pohnohra. - Ndaikuai. Ehta ejapouka radiografa ha upi ejujey. - Oma. Ahta ajapouka. - Ombrekena ejma. - Ore ajta. Aguyje. - Ndaipri mba'repa.

47

e'ndy:Ahy'o: garganta Ajra: cuello Ak: cabeza Akrague: cabello Apek: paladar Ati'y: hombro Atukupe: espalda Ha': jugar Hagua: para Hecha: ver, observar Heta: mucho, mucha Het: besar, oler, olfatear H: negro, negra Hunga: golpear Irundy: cuatro Irundyha: cuarto Irundypa: cuarenta Irundysa: cuatrocientos Irundysu: cuatro mil Jahu: baarse Japyhy: agarrar Jehu: acontecer, suceder Jeka: quebrar Jepoity: llamar con la mano Jepytaso: afirmar los pies Juru: boca Jyva: brazo Jyvanga: codo Kma: seno, teta Karu: comer, almorzar Kopi: corpir Kva: ste, sta K: lengua Ku: dedo de la mano Ku'a: cintura Mba'apo: trabajar Mbaraka: guitarra Mbohapy: tres Mbohapyha: tercero Mbohapypa: treinta Mbohapysa: trescientos Mbohapysu: tres mil Mbovyvy: coser Mitrusu: el joven Mohangahai: describir Moki sua: dos millones Moki: dos Mokiha: segundo Mokipa: veinte Mokipasu: veinte mil Mokisa: doscientos Mokisu: dos mil e': corazn embo'y: ponerse de pie ep: paraltico, deforme es: arrodillarse Pasua: diez millones Pa: diez Paapy: trece Paki: doce Papapy: nmero Papo: quince Papoapy: dieciocho Papoki: diecisiete Paporundy: diecinueve Papote: diecisis Parundy: catorce Pasu: diez mil Pate: once Pete: uno Peteha: primero Po sua: cinco millones Po: mano, cinco Po'i: fino/a, delgado/a Poapy: ocho Poapyha: octavo Poapypa: ochenta Poapysa: ochocientos Poapysu: ocho mil Poha: dcimo, dcima Poha: quinto, quinta Pohnohra: mdico, mdica Poki: siete Pokiha: sptimo Pokipa: setenta Pokisa: setecientos Pokisu: siete mil Popa: cincuenta Popasu: cincuenta mil Popyhy: apretn de mano Popyte: palma de la mano Por: lindo, linda Porundy: nueve Porundyha: noveno Porundypa: noventa Porundysa: novecientos Porundysu: nueve mil Posa: quinientes Posasu: quinientos mil Posu: cinco mil Pote: seis Poteha: sexto Potepa: sesenta Potesa: seiscientos Potesu: seis mil Pukavy: sonrisa Puru': ombligo Py ape: dorso del pie Py: pie Py'a: estmago Pyap: ua de las manos Pyapy: mueca Pyr: pisar Pys: dedo del pie Pysp: ua de los pies Pyta: taln Pytas: tendn de Aquiles Pyti'a: pecho Pytuh: respirar Sa: cien Sasu: cien mil Su: mil Su'u: masticar, morder Sua: un milln Syva: la frente Ti: diente Timbra: enca Takamby: entrepierna Tako: vagina Tayk: quijada Tapypa: regazo Tapypi: vulva Tasyo: hospital Tatypy: mejilla Tembe: labio Tembi'u: comida, alimento Tembo: pene Tenymy': rodilla Tesa: ojo Tete: cuerpo Tetyma: pierna Tetymaro'o: pantorrilla. T: nariz Tiri: fisura Topea: pestaa Topepi: prpado Tova: cara Tovayke: mejilla Tuguy: sangre Tyekue: intestino, tripa Tyvyta: ceja Vevuikue: pulmn

48

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rete

MBO'EPY POHA

5

ANOTACIONES

49

MBO'EPY POHA

5

Che rete

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

50

MBO'EPY POTEHA

Che jere

6

1. Jajesareko ko ta'ngre.

Che jerre heta mba'e areko: che rembiporu, che ao, che sapatu, che sapatlla, che aranduka ha hetave mba'e.

51

MBO'EPY POTEHA

6

Che jere

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

2. amoe'.Che aspe o pete komputadra, mesa ri; Che akatape, mesa ri, o pete aranduka; Che ri o pete aravopapaha; Che renondpe o pete apyka; Che rapykupe o pete ta'nga.

3. Jajesareko por jeymi ta'nga yvategua rehe ha ambohovi ko' porandu.- Mba'pa o Jos renondpe. - Mba'e ripa oguapy Jos. - Mba'pa o Jos kuppe. - Mba'pa o Jos kupepegua ta'nga ri. - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - ..........................................................................

- Mba'pa o Jos kupepegua aravopapaha gupe. - .......................................................................... - Mba'e ripa o komputadra. - Mba'pa o Jos mesa ri. - Mba'pa Jos oreko ippe. - Mba'e vaichapa ojapohna Jos. - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - ..........................................................................

4. ama' ko ta'nga rehe. Pe ova pype ha'ehna Jos. Embohovaimi ko' porandu.- Mba'pa o Jos renondpe. - .......................................................................... - Mba'pa o Jos ri. - .......................................................................... - Mba'pa o Jos ykre. - .......................................................................... - Mba'e o tle gupe. - ..........................................................................

52

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che jere

MBO'EPY POTEHA

6

5. aimehpe ko'agaite amombe'umi mba'pa o:ande ykre, ande asu gotyo:.............................................................................................................. ande ykre, ande akata gotyo:......................................................................................................... ane renondpe:.................................................................................................................................... ande atukuppe:.................................................................................................................................. ane ak ri:.......................................................................................................................................... ande py gupe:.....................................................................................................................................

6. Ja'emna mba'pa o andepype:Chepype o mborayhu, py'aguapy ha vy'a; upichante avei py'atarova, pochy ha py'aro. Ndepype o:............................................................................................................................................ Ipype o:................................................................................................................................................ andepype o:...................................................................................................................................... Orepype o:........................................................................................................................................... Pendepype o:........................................................................................................................................ Ipypekura o:.........................................................................................................................................

7. Cada uno nos autodibujamos. Estamos sentados en un escritorio, y en nuestro entorno las cosas como se pide: Jaguapy pete escritorio kuppe, ha ande jerre o ko' mba'e: escritorio ri, ane renondpe, pete aranduka; ande aspe, pete komputadra; ande akatape, pete telfono. ande ri pete aravopapaha; ande ykre, ande asu gotyo, pete apyka; ande akata gotyo, pete mesa'i.

53

MBO'EPY POTEHA

6

Che jere

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

8. Che rembiapohpe roembyaty roemongetvo. Pevar roguapy pete mespe. Motenondehra oguapy pete iakme ha Luca oguapy ambupe. Mbytpe, Motenondehra akatape ha Luca aspe, oguapy Cinthia; henondpe oguapy Pedro; Cinthia ykre, ijaspe ha Motenondehra akatape, oguapy Josefina; hovi katu oguapy Ignacia. Pedro ykre, ijasu gotyo, oguapy Csar, ha hovi, Luca aspe, aguapy che.aembyaty mokimoki ha amo mesa jerre opaite che rembiapo irngurape. ae'ke guaranme. Jajapke tembipor ojerure hicha.

54

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che jere

MBO'EPY POTEHA

6

anemandu'a hagua: Mopa peime - Roime ne renondpe. - Roime nde atukuppe. - Roime nde ykre. - Roime nde aspe. - Roime nde akatape. - Roime nde reipotahpe. - Roime yvate. - Roime yvpe. Aipota reguata - Che ykre. - Che renondpe. - Che rapykuri. - Che akatape. - Che aspe. - Mombyry che renonder. - Aguimnte che rapykuri. - Che pre. Mopa ha'e ose - Ha'e ose nde jyva ri. - Ha'e ose nde pre. - Ha'e ose nde ykre. - Ha'e ose nde rapypa'me. - Ha'e jepiguicha ose nde reimehpe. - Ha'e ose ane ndive. Mopa oime che mbarakaja - O mesa ri. - O apyka gupe. - O karamegua kuppe. - O ne renondpe. - O korappe. - Okehna muralla ri. - Okaruhna amo ga ri. Mopa aime - Che aime Parlamento renondpe. - Nde reime Parlamento kuppe. - Ha'e o Parlamento ykre. - ande aime Parlamento ryeppe. - Ore roime Parlamento renondepegua okaruspe. - Pe peime Parlamento rokme. - Ha'ekura o Parlamento rovi. Mopa o mba'e por - Mba'e por o chepype. - Mba'e por o ndepype. - Mba'e por o ipype. - Mba'e por o andepype. - Mba'e por o orepype. - Mba'e por o pendepype. - Mba'e por o ipypekura. Moguipa os ko' viru - Ko'va os chehegui. - Ko'va os ndehegui. - Ko'va os (i)chugui. - Ko'va os andehegui. - Ko'va os orehegui. - Ko'va os pendehegui. - Ko'va os (i)chuguikura. Mva ndivpa ohta ane rembiapo ir - Ha'e ohta chendive. - Ha'e ohta nendive. - Ha'e ohta hendive. - Ha'e ohta anendive. - Ha'e ohta orendive. - Ha'e ohta penendive. - Ha'e ohta hendivekura.

emongeta guarani jeporre - Mba'ichapa Josefina. - Ipornte, ha nde. - Ipor ja'e chupe. - Mba'piko ojehu ndve. - Aju Palacio de Justicia-pe onohvo che Certificado de Antecedentes Judiciales ha aike pete apauime; che nae'kuai castellano. - Upva ningo ndaha'i apaui. - pe ningo castellnonte oee'. - Ee' chupekura guarani, pva ningo avei ane e' tee ha funcionario publicokura oikuaava'er mokive tet e' tee. - Ae'ta chupekura upichar. - Upva ri avei, Marta, pva nde dercho. Nde ndedercho ree'vo e' nde reiporusevvape. - Oma, Josefina. - ae'ta ka'aru. - Oma. Tandepo'aite.

55

e'ndy:Agui: cerca Akata: derecha Ao: ropa Apaui: problema Apyka: silla Aranduka: libro Aravopapaha: reloj ri: encima, sobre Asu: izquierda Chehegui: de mi Chendive: conmigo Chepype: en mi Gotyo: hacia Gupe: debajo de Hendive: con l, con ella Hendivekura: con ellos, con ellas (I)chugui: del l, de ella (I)chuguikura: de ellos, de ellas Ipype: en l, en ella Ipypekura: en ellos, en ellas Jepiguicha: como siempre Jere: entorno, contorno. Jyva ri: en brazo Karamegua: bal Korapy: patio Kuppe: detrs de Mba'e: cosa Mbarakaja: gato Mesa'i: mesita Mit: nio Mombyry: lejos Ndehegui: de ti, de vos Ndepype: en ti, en vos Nendive: contigo andehegui: de nosotros, de nosotras andepype: en nosotros, en nosotras anendive: con nosotros, con nosotras e' tee: idioma oficial Okarusu: plaza Orehegui: de nosotros, de nosotras Orendive: con nosotros, con nosotras Orepype: en nosotros, en nosotras Pendehegui: de ustedes Pendepype: en ustedes Penendive: con ustedes Poteha: sexto, sexta Po'a: suerte, xito Rapykupe: detrs de Rapykuri: detrs de Renondpe: en frente de Rovi: frente Sapatu: zapato Ta'nga: dibujo, foto, ilustracin Tembiporu: herramienta, utensilio. Viru: dinero Ykre: al lado de

56

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che jere

MBO'EPY POTEHA

6

ANOTACIONES

57

MBO'EPY POTEHA

6

Che jere

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

ANOTACIONES

58

MBO'EPY POKIHA

7

Che rogayguakura

JakaruOguahma asaje pejke mespe jakaru. Mesa akme toguapy che sy ha che ru. Ijapykva toguapy, oreko'va togueru, tembi'u mima otmbo, o kumanda ha so'o mandi'o, mbujape ityrar, ryguasu rupi'a at, maymave hi'upyr.

59

MBO'EPY POKIHA

7

Che rogayguakura

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

1. amoe' por rire ko texto, ambohovaimi guaranme ko' porandu.- Mba'e aravpa oguahma. - .............................................................................................................................................................. - Mavamvapa oguapta mesa akme. - .............................................................................................................................................................. - Mba'pa ojapta ijapykva. - .............................................................................................................................................................. - Mba'pa ojapta ijapyka'va. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa o tembi'u. - .............................................................................................................................................................. - Mba'emba'pa umi tembi'u ova mesa ri. - ..............................................................................................................................................................

Tero: sustantivo: Jajesarekomi ko' tero rehe oeguenohva texto-gui: Sy, ru, tembi'u, so'o. En guaran los sustantivos tienen distintas formas. Hay algunos que tienen una sola forma para el uso, otros dos, otros tres, y otros hasta cuatro. Sy tiene una forma. Es uniforme. Che sy, nde sy, isy, ande sy, ore sy, pende sy, isykura. Ru tiene dos formas. Ru, tva. Es biforme. Che ru/tva, nde ru/tva, itva, ande ru/tva, ore ru/tva, pende ru/tva, ituvakura. Tembi'u tiene tres formas. Tembi'u, rembi'u, hembi'u. Es triforme. Che rembi'u, ne rembi'u, hembi'u, ane rembi'u, ore rembi'u, pene rembi'u, hembi'ukura. So'o tiene cuatro formas. To'o, so'o, ro'o, ho'o. Es cuatriforme. Che so'o, nde so'o, iso'o, ande so'o, ore so'o, pende so'o, iso'okura. La forma iniciada con la letra t recibe el nombre de absoluta, las dems, las que inician con la r y la h, son constructivas. En los sustantivos biformes, que son vocabularios de uso familiar: tva, ru (padre); ta'ra, ra'y (hijo del varn); tajra, rajy (hija del varn); tyke'ra, ryke'y (hermano mayor del varn); tyvra, ryvy (hermano menor del varn); tykra, ryke (hermana mayor de la mujer), la forma iniciada con r se usa para la 1 y 2 persona del singular y plural; la iniciada con t, con la 3 persona singular y plural.

60

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rogayguakura

MBO'EPY POKIHA

7

Che ru (mi padre), nde ru (tu padre), itva (su padre), ande ru (nuestro padre), ore ru (nuestro padre), pende ru (su/vuestro padre), ituvakura (su padre). La palabra teindy, reindy, heindy (hermana del varn), memby (hijo de la madre) y membykua (hija de la madre) constituyen excepciones entre los vocabularios de uso familiar, dado que la primera es triforme y la segunda y tercer uniformes. En los sustantivos triformes, la forma iniciada con la r se usa para la 1 y 2 persona del singular y plural, y la iniciada con la h se usa para la 3 persona singular y plural. Che retyma (mi pierna), ne retyma (tu pierna), hetyma (su pierna), ane retyma (nuestras piernas), ore retyma (nuestras piernas), pene retyma (sus/vuetras piernas), hetymangura (sus piernas).

2. amoe'mi:Eikuaami che rogayguakura.

Che rgape orereta. Che ru hra Carlos, che sy hra Luca, che jari (abuela) hra Vicenta, che rami (abuelo) hra Antonio, che reindy hra Ana, ha che katu cherra Jos. a Vicenta ha karai Antonio che ru sy ha tva. Amombe'u jey ndve : Che ru hra Carlos. Che sy hra Luca. Che jari hra Vicenta. Che rami hra Antonio. Che reindy hra Ana. Che cherra Jos.

61

MBO'EPY POKIHA

7

Che rogayguakura

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

3. ambohovaimi ko' porandu. Jajapke guaranme.- Mba'ichapiko hra Jos tva. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapiko hra isy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapiko hra ijari. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapiko hra itami. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapiko hra heindy. - ..............................................................................................................................................................

4. amba'apove jahvo:Qu relacin de parentesco tiene Jos con:

Jos tva. Carlos:....................................................................................................................................................Luca:...................................................................................................................................................... a Vicenta:............................................................................................................................................ Karai Antonio:......................................................................................................................................... Ana:........................................................................................................................................................

5. ambohovi:- Mba'ichapa otoka Carlos-pe karai Antonio. - Mba'ichapa otoka Ana-pe a Vicenta. - Mba'ichapa otoka Jos-pe karai Carlos. - Mba'ichapa otoka a Luca-pe karai Carlos. - Mba'ichapa otoka Karai Antonio-pe Carlos. - Mba'ichapa otoka a Vicenta-pe karai Carlos.

Itva. - ..........................................................................- .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - ..........................................................................

62

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rogayguakura

MBO'EPY POKIHA

7

6. ambohovi petete ko' porandu. ae'ke guaranme.- Mba'ichapa nde rra. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapiko hra nde ru. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa hra nde sy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa hra ne reindy/kypy'y/ryke. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa hra nde kyvy/ryke'y/ryvy. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa hra nde jaryikura. - .............................................................................................................................................................. - Mba'ichapa hra ne ramoingura. - ..............................................................................................................................................................

Jaikuaami hagua1 persona singular 2 persona singular 3 persona singular

Adjetivos Posesivos CheNde/ne H, ij, i, i, hi'

mi tu su nuestro/a/s nuestro/a/s su, vuestro/a/s

1 persona plural incluyente ande/ane 1 persona plural excluyente Ore 2 persona plural 3 persona plural Pende/pene

H, ij, i, i, hi' + sustantivo + kura, ngura su, sus

Jesarekor: Mba'ichapa ojeporu H, ij, i, i, hi H: ojepuru umi tero oepyrva taipu t tr o-pe ndive. Techapyr: hga, hogakura, hetyma, hetymangura, hesa, hesakura. Esta regla rige para los sustantivos triformes como (tesa, resa, heta), pero no para los uniformes como: t (it), tyvyta (ityvyta), t (it), tupo (itupo).

63

MBO'EPY POKIHA

7

Che rogayguakura

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

IJ: ojeporu tero jurugua oepyrva pu'ae ipukangvape ndive. Techapyr: ijajra, ijapysa, ijati'y, ijera, ijyvy, ijao, ijape. I: ojeporu tero tgua oepyrva pu'ae ipukangvape ndive. Techapyr: iak, ianambusu, iir, iaa, iapytu', iapi, iapek. I: ojepuru e' oepyrva ambue pundie ndaha'iva t-pe ndive. Techapyr: ijagua, ikuatia, imbarakaja, ipo, inambi. HI': ojepuru e' oepyrva pu'ae pu'atme ndive. Techapyr: hi'va, hi'ra, hi'a, hi'va, hi'ra, hi'nga, hi'uto. Estas son las reglas generales, pero siempre existen excepciones. Cuando se utilizan estos adjetivos con palabras castellanas rigen las mimas reglas. Como ejemplo podemos tomar la palabra auto: hi'uto (su auto). e' ogapypegua Che ru, che tva:...................................... mi pap. Che sy:.....................................................mi mam. Che rami, taitachu :.................................mi abuelo Che jari:..................................................mi abuela Che remiarir:..........................................mi nieto/a Che ra'y (usa slo el varn):......................mi hijo Che rajy (usa slo el varn):......................mi hija Che memby kuimba'e (usa slo la mujer): mi hijo Che memby kua (usa slo la mujer):....... mi hija. Che reindy (usa slo el varon):..................mi hermana Che ryke'y (usa slo el varn):..................mi hermano mayor Che ryvy (usa slo el varn):.....................mi hermano menor Che kyvy (usa slo la mujer):.................... mi hermano Che ryke (usa solo la mujer):.....................mi hermana mayor Che kypy'y (usa slo la mujer):................. mi hermana menor

7. ambohasami guaranme ko' e'joaju; jaiporu hekopete adjetivo posesivo:- Mi auto es nuevo. - Tu madre es bondadosa. - Su perro (de l/ella) es negro. - Nuestra profesora nos ayuda. - Su (vuestra) camisa es vieja. - Sus padres (de ellos) son jvenes - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - .......................................................................... - ..........................................................................

64

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rogayguakura

MBO'EPY POKIHA

7

8. ambohovaimi:a) Mba'ichapiko nde jyva. - .............................................................................................................................................................. ) Mba'ichapa ne akrague. - .............................................................................................................................................................. ch) Mba'ichapa nde sy. - .............................................................................................................................................................. e) Mba'ichapa nde ru. - .............................................................................................................................................................. ) Mba'ichapa ane kamisa tr ande si. - .............................................................................................................................................................. h) Mba'ichapa pende rga. - .............................................................................................................................................................. i) Mba'ichapa ande rapekura. - ..............................................................................................................................................................

9. Expresamos estas afirmaciones en guaran- Mi hijo es alto (dice la madre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hijo es gordo (dice el padre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hija es baja (dice la madre) - .............................................................................................................................................................. - Mi hija es delgada (dice el padre). - .............................................................................................................................................................. - Mi hermano menor es trabajador (dice el varn) - .............................................................................................................................................................. - Mi hermano mayor es lindo (dice el varn). - .............................................................................................................................................................. - Nuestra casa es linda. - .............................................................................................................................................................. - Sus/vuestras ropas estn limpias. - ..............................................................................................................................................................

65

MBO'EPY POKIHA

7

Che rogayguakura

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

10. Representamos nuestra familia a travs de un dibujo y practicamos los vocabularios de uso familiar.

11. Jajepy'amongeta. Ogappe heta jey ojehasa emboyke, jejahi ha jejopyvai. Jeyvramo tva ojapo ojaposva ha tembireko, tajra tr ta'yrakura katu oikova'er ipogupe emomirme. aemongetamna ko mba'e ojehva heta ogappe rehe ha jahecha mba'pa ojejapokuaa Estado ha sosieda guive ojehapo'o hagua. ae'ke guaranme. 12. aemongeta ha jajepy'amongeta ko' je'e ohechaukva kuimba'e embotuicha ha kua jeapo'i rehe. ambohysyive ambue e' peichagua ha aeporandu aetpa he'va pype ha mba'ichapa heoinerakae.- Kua ogapegunte voi. - Gllonteke tosapuki ha ani la ryguasu. - Kua ha rco reha'nteva'er. - Kuimba'icha igupa amo kua. - Kua ha mboka reguerekova'er simpre cargdo. Jesarekor: Indgena guarani apytpe kua ha mit oemomba'e, ko'te ymaiteve. Kua mramo noemomich tr ndojeapo'ri, jeyvramo katu ha'ekura omyak komunidakura. Mitngura, kua ha kuimba'e, avei oembotuicha ha oeangareko hesekura jejahei'me. Mramo noembyepotri mit. aemongeta ha eeporandu mba'icha ruppa upicharamo imbarete ande paraguaigua apytpe ko' teko. ae'ke guaranme ha jahai ane remiandu ande kuatiae'me.

66

Guaran Comunicativo en la Funcin Pblica

Che rogayguakura

MBO'EPY POKIHA

7

anemandu'a hagua: Mavamvapa peime pende rgape - Roime che ru, che sy, che ryke'y, che jari ha che. - Ore katu roime che ru, che sy, che kyvy, che kypy'y ha che. - Ore roime che sy, che ru, che ryvy, che tio ha che. - Ore roime che sy, che ryke, che kyvy moki, che jari, che rami ha che. ander