MAMAHA KITA MUY NA...katinig ta patinig ung main gutlung. Alimbawa: bu-u (buho) pu-un (pinuno) lu-uy...
Transcript of MAMAHA KITA MUY NA...katinig ta patinig ung main gutlung. Alimbawa: bu-u (buho) pu-un (pinuno) lu-uy...
1
MAMAHA KITA MUY NA
Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay
ung Halitang Magbukun
Department of Education
Division of Bataan
3
MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay
ung Halitang Magbukun
Let’s Read
Ayta Magbukun Spelling Guide
MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay ung Halitang Magbukun
First Edition, 2017
Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala sa mga pahayagan at magasin.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.
Management Staff
Arnold C. Montemayor, M.Ed. Regional IPED Focal Person
Elizabeth M. Perfecto, Ed.D.
CLMD Chief
Malcolm S. Garma, CESO V Director
DepEd Region-III
Training Workshop Team
Chitse Magaspag, M.A. Language and Education Consultant
Levi Cirilo Cruz, M.A.
TAP Language Documentation Specialist
Mansueto Casquite, M.A. Independent Consultant
Marciana E. Ramos
TAP Language Development Specialist
Roger Stone, M.A. SIL Philippines, Linguist
Ryn Jean Fe V. Gonzales
SIL Langauge Assessment Specialists
Xinia Skoropinski, M.A.
SIL Co-Coordinator for Language, Education and
Development in the Philippines
5
MILAGROS M. PEÑAFLOR, Ph. D. Division IPEd Focal Person
SYLVIA V. LOYOLA
Division IPEd Alternate Focal Person
BERNADETTE D. BANTIGUE Division EPSA II
DEPARTMENT OF EDUCATION – Region 3
City of San Fernando, Pampanga
DEPARTMENT OF EDUCATION PAMPANGA DIVISION SIL PHILIPPINES
PO Box 2270 CPO
1099 Manila
MAW - MANGHUHULAT
ANGELITO I. AQUILE
NCIP Tribal Affairs Assistant I
IP ELDER
ROSITA N. SISON
Tribal Cheiftain
Bangkal Resettlement, Abucay, Bataan
WINNIEFREDA L. RAMIREZ
Tribal Chieftain
Bayan-bayanan, Orani, Bataan
REBECCA C. REYES
NCIP Tribal Affairs Assistant II
IP ELDER
ROSALEE JOY R. MAAÑO
Teacher I, Culture Bearer
Bangkal Resettlement, Abucay, Bataan
Illustrations:
SIL International
MAMAHA KITA MUY NA Tamung Ma-in Gabay ha Pagbaybay ung Halitang Magbukun
HA PAMAMATNUBAY NINA BERNADETTE D. BANTIGUE
DIVISION EPSA II
Schools Division of Bataan
SYLVIA V. LOYOLA
DIVISION EPSA II
Schools Division of Bataan
ADOR S. CRUZ
District ALS Coordinator
Dinalupihan Annex
CHRISTINE CHELO P. GABRIEL
Teacher-In-Charge | Teacher I
Eva Aeta Elementary School
KATHLEEN KAYE L. BATHAN
Teacher I
Pag-asa Elementary School
HA PAGTATALA NI
GABRIEL MELCHOR J. PEREZ
Teacher I
Kanawan Integrated School
7
Acknowledgement
We, the Ayta Magbukun, would like to acknowledge and extend
our heartfelt gratitude to the following persons who have made the comple-
tion of the participatory orthography workshop possible:
To Apu Halibabu, who alone makes all things possible.
Dr. Milagros M. Peñaflor, Chief Curriculum and Instruction Division,for her
undying support in the development of the Ortography of the Ayta Magbukun
Language.
The educators and personnel of the Department of Education Region III,
Division of Pampanga, as well as all of the participants, elders and educators
from the Ayta Magbukun communities represented, for their interest, commit-
ment and desire for this endeavor for the sake of the future of their childen
and communities.
The team from SIL Philippines, especially to Madam Chitse Magaspag for
her technical support and assistance in the collection of data and aid in ne-
gotiations of participants in making decisions about how to write the mag-
bukun language.
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF EDUCATION
REGION III Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045) 961-7825
MESSAGE from the Director
9
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF EDUCATION
REGION III Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045) 961-7825
MESSAGE from the CLMD Chief
Republic of the Philippines
DEPARTMENT OF EDUCATION
REGION III Government Center, Maimpis, City of San Fernando, Pampanga
Website: www.deped3.net + Email: [email protected] + Telefax: (045) 961-7825
MESSAGE from the SDS
11
Introduction
This book is an introductory guide for teaching the writing system of the Magbukun
language, and is an output of the Regional Participatory Orthography Development Work-
shop for Indigenous Peoples’ Education held in San Fernando City, May 1 to May 5, 2017. This
effort to review the Magbukun orthography was undertaken with the active participation of
the Magbukun elders and educators who followed the five orthography development princi-
ples recommended by Smalley (1994)*, which are: acceptability, clear and consistent repre-
sentation of the important sounds of the language, easy to learn, easy to transfer and easy
to reproduce. The Ayta Magbukun participants came from the Municipalities of Abucay and
Orani, Bataan.
The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help ele-
mentary school teachers in the production of materials such as Big Books, small books and
primers required in teaching Grade 1 pupils to read and write the Magbukun language. The
content of the book includes: a brief description of the orthography; a directed word list for
each letter of the Magbukun alphabet; an alphabet chart; common words and phrases in
Magbukun and Filipino, and a collection of all the stories written by workshop participants. All
are items required in teaching the written language.
It is the intention of the writers that no Ayta Magbukun children be left behind as the K
to 12 MTB-MLE education system is implemented nationwide. For that reason, all chose to
participate in this effort, recognizing that adjustments based on community feedback might
be needed in what has been done so far in order to fully implement the MTB-MLE program in
all schools at the Schools Division of Bataan..
* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National Unity: Language Ecology in Thailand. Chicago: The
University of Chicago Press.
Table of Contents
TUNTUNUN HA HALITANG MAGBUKUN ...................................................... 1
HAY PAUNANG HALITANG ORTOGRAPIYA UNG MAGBUKUN .................... 2 TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN ..................................... 5
SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE ............................................... 8
INTRUDUKSYUN HA BATAYANG GRAMATIKA UNG MAGBUKUN ................ 11
HAY LITRANG AYTA MAGBUKUN ................................................................ 20 TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN ............................................... 25
TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN ........................................... 29
TAW-TUTUL UNG AYTA MAGBUKUN .......................................................... 32
13
TUNTUNUN HA HALITANG MAG-
BUKUN SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE
TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN
15
TUNTUNUN HA HALITANG MAGBUKUN
Hay Paunang Halitang Ortograpiya ung
Magbukun
Main labing pitung (17) litra ung alpabitung
Magbukun. Labing apat (14) kayti yay katinig ta
tatlu (3) kayti yay patinig.
Ta hay pagbigka ung katinig ta patinig ha hali-
tang Magbukun nay katular mut baying ha hali-
tang Filipino. Ubayi ti haw alimbawa ung Kat-
inig.
B b – buluy (laman lupa)
D d – dawun (dahon)
G g – gagang (talangka)
K k – kalaykay (buslo)
H h – huklay (suklay)
L l – libru (libro)
M m – mai (mais)
N n – niyug (niyog)
NG ng – ngipun (ngipin)
P p – paku’ (pako)
R r – ragari (lagari)
T t – tawu’ (ube)
W w – wali (walis tingting)
Y y – yamuk (lamok)
Hay katinig ga ipit (hay pag bigka main pag-
tunggun ha palam-igan) ta hinahabtan ha Eng-
lish ung glottal stop. Hati yay ihulat ha pama-
mag-itan ung gutlung u grave accent kumpur-
mi ha kahaling law litra .
Hay pagbigka ung patinig ha Magbukun nay pa-
rihu ha Filipino.
A a - amak (bahay)
I I - induyan (duyan)
U u - utan (ahas)
Kahunulan ha ustung paghulat ha Mag-
bukun
Kahunulan 1: Hay Katinig D
Main maanding nga halita ha Magbukun ung
gamit ung tunuy d. Ta main mut baying uram
ma halita ha tunuy d. Hay uram ma d dapay
mut bayi minhan ung ‘r’. E.g. bakud= bakur.
Alimbawa:
ubur (ubod)
pagur (pagud)
Kahunulan 2: Hay Katinig H
Hay litra H ha Magbukun kalimitang ginagamit
ha pi-utan ung halita tamung ha huli-an hati
yay ikun nang gingamit.
Alimbawa:
Hukub (kabibi)
Hika (ikaw)
Lupuk (itago)
Buhuy (puno)
Kahunulan 3: Hay Ipit ha palam-igan
Hay glottal stop pay hay pagbigka ung main
ipit ha lalam-igan.
(a) Hay ipit ha lalam-igan nay intu ha gitna ung
katinig ta patinig ung main gutlung.
Alimbawa:
bu-u (buho)
pu-un (pinuno)
lu-uy (leeg)
(b) Hay ipit ha lalam-igan nay ha himula ung
halitang uyat ung talaw mayhaan katular ung
hay ta maihulat ha pamamag-itan ung gutlung.
Hay aw way ingagamit nu hay kahunul gutlung
ngay hay patinig. Hay aw intu mut alun ta hay
unang litra ung uyat ta halita ti ing-
uuna.
Alimbawa:
hay-indu (ang ina)
hay-lamit (ang damit)
aw-amak (mga bahay)
aw-indu’ (mga nanay)
law-lamit (mga damit)
daw-dawun (mga dawun)
(d) Hay ipit tay ikayti ha hulian ung halitang
uyat ta patinig.
Alimbawa:
Habu’ (soup) Paku’ (fern)
Bakyu’ (snail) Indu’ (mother)
Kahunulan 4: Iba mut panggamitan ung
gutlung
Hay gutlung ngay kalimitan inggagamit ha pau-
ling halita.
Alimbawa:
Lima-lima (yam)
Likwa-likwa (not staying in on place)
law-lamit (mga damit)
daw-dawun (mga dawun)
Kahunulan 5: Panalaw
Main dalwang panalaw ha Magbukun na katular
ti gamit ha panukuy ung ang ha Filipino. Hati
yay pwiding gamitin ha hay ta ti.
Alimbawa:
Hay u-u kuway humahakit,
(Ang ulo ko ay sumasakit).
Yari na ti amak nya.
(His house is finished.)
Kahunulan 6: Uram na halita
(a) Ikun binabayu ti paghulat ung ngalan ung
tawu ta lugal.
Alimbawa:
Manuel L. Quezon Juan Flavier
Agoncillo Roxas City
Malacañang
(b) Hay haw-halita patungkul ha baw-bayung
bagay ya ginagamit katular ung silpun, laptap,
siti ikan.
(c) Kadalahan, Filipino ti hay ginagamit ha
paghulat ung aw-awlu ta gahatag mut bayi ha
baw-buwan piru kadalahan English ti ginagamit.
Peru pwidi mut ihulat ti ha Magbukun.
Alimbawa:
Monday Lunes Luni
Thursday Huwebes Huwibis
January Enero Iniru
November Nobyembre Nubimbri
(d) Hay haw-halitang inuram ibat ha English ta
Filipino ta na kahanayan nanang ginagamit ha
Magbukun ta ihulat ha Magbukun.
Alimbawa:
nukbuk (notebook) bulpin (ballpen)
halita (salita)
Kahunulan 7: Hay gaw-gamit ta panalaw
ha paghulat.
Hay taw-talaw wa ginagamit ha Filipino dapay
mut bayi ha Magbukun.
17
(a) ( . ) Hay taw-tuldok kay inggagamit ha
katapuhan ung pangunguhap ha panunutul la
pautu.
Alimbawa:
Nagbabasa ng aklat ang bata.
Nagbabaha ung libru ti anak.
(b) ( ? ) Hay pananalaw ha pagtatanung ngay
ginagamit ha katapuhan ung pangunguhap pa
patanung .
Alimbawa:
Saan ka nakatira?
Haay ka nakatuklu’?
(c) ( ! ) Hay panalaw ha malakang imubyun ta
inggamit ha katapuhan ung pangguguhap dapay
naligang ha surprisa ta hubrang haya.
Alimbawa:
Aruy! Mahakit matan!
Aruy! Masakit talaga!
(d) ( “ “ ) Hay panipi yay ginagamit para ha
haw-halitang uram ha halita ung mayhang
tawu.
Alimbawa:
Habing indu’ ku kayaku, “ Baa mag ibwar nu
yabi yana.”
Sabi ng nanay ko sa akin, “Huwag aalis pag ga-
bi na.”
(e) ( , ) Hay kuwit tay ingagamit nu paghiwa-
layun ti hay haw halita.
Alimbawa:
Maku ka ha palingki ta mamili ung mantika ,
tuyu, matam-i, ta ahin.
Pumunta ka sa palngke at bumili ng mantika,
tuyo, asukal, at asin.
(f) ( : ) Hay tutulduk kay inggagamit nu main
dalwa u mahagmak ka halitang nahulat mayha
ta mayha.
Alimbawa:
Hati ngan ti haw - hangkap ha pamamakaw-
tung gulay: mantika, bawang tuyu’, ahin, ta
bitsin.
Ito ang mga sangkap sa pagluto ng gulay: man-
tika, bawang, tuyo, asin, at MSG.
Kahunulan 8: Paghulat ung malakung litra.
(a) Ha Magbukun, hay paghulat ung malakung
litra yay dapay mut ung English ta Filipino.
Ha paghulat ung pangunguhap, malaku’ ti
unang litra.
Alimbawa:
Hay lamit nyay bayu.
Ang damit niya ay bago.
(b) Ha paghulat ung ngalan ung tawu, lugal, awlu, buwan ta hinu mut ta halitang unang ma-
lakung litra.
Alimbawa:
Romy
Baki
Lunis
Marsu
(c) Hay malakung litra yay ginagamit mut ha paghulat ung paw-pamagat ung libru, tula, tutul
ta maw-mahalagang panyayari.
Alimbawa:
Lupang Hinirang
Christmas
Ang Paraan sa Pagsulat ng Magbukun
May labing pito (17) na titik ang alpabeto ng
Magbukun. Labing apat (14) nito ay katining at
apat (3) ay patinig.
Ang pagbigkas ng mga katinig at patinig sa
wikang Magbukun ay magkapareho ng bigkas
sa wikang Filipino. Narito ang mga halimbawa
ng Katinig.
B b – buluy (laman lupa)
D d – dawun (dahon)
G g – gagang (talangka)
K k – kalaykay (buslo)
H h – huklay (suklay)
L l – libru (libro)
M m – mai (mais)
N n – niyug (niyog)
NG ng – ngipun (ngipin)
P p – paku’ (pako)
R r – ragari (lagari)
T t – tawu’ (ube)
W w – wali (walis tingting)
Y y – yamuk (lamok)
Ang katinig na impit stop (ang pag bigkas ay
may hinto sa lalamunan) ay tinatawag sa Eng-
lish na glottal stop. Isinusulat ito sa pamagitan
ng gitling o hyphen depende sa katabi na mga
titik.
Ang pagbigkas ng patinig sa Magbukun ay pare-
ho sa Filipino.
A a - amak (bahay)
I I - induyan (duyan)
U u - utan (ahas)
Mga tuntunin sa wastong pagsulat sa
Magbukun
Tuntunin 1: Ang Katinig D
May mga ilang salita lamang sa Magbukun na
gamit ang d na tunog. Pero meron ding mga
hiram na salita sa tunog na d. Ang hiram na d
ay tulad din minsan ng ‘r’. E.g.bakud=bakur.
Halimbawa:
ubur (ubod) lakal (lakad)
pagur (pagud)
Tuntunin 2: Ang Katinig H
Ang titik H sa Magbukun ay kalimitang gi-
nagamit sa unahan at gitna ng salitang-ugat
ngunit sa hulihan kailanman ay hindi ginagamit.
Alimbawa:
Hukub (kabibi)
Hika (ikaw)
Luhuk (itago)
Buhuy (puno)
Tuntunin 3: Ang Impit sa lalamunan
Ang glottal stop ay ang pagbigkas na may impit
sa lalamunan.
(a) Ang impit sa lalamunan ay sa gitna ng pa-
tinig na may gitling.
Alimbawa:
bu-u (buho)
pu-un (pinuno)
lu-uy (leeg)
(b) Ang impit sa lalamunan ay sa simula ng
salitang-ugat ng unlapi tulad ng hay, aw na plu-
ral marker sa patinig at katinig. Sinusulat ito sa
unahan ng salitang-ugat gamit ang gitling.
TUNTUNIN SA PAGSULAT NG WIKANG MAGBUKUN
19
Alimbawa:
hay-indu (ang ina)
hay-lamit (ang damit)
aw-amak (mga bahay)
aw-indu’ (mga nanay)
law-lamit (mga damit)
daw-dawun (mga dawun)
(c) Ang impit sa lalamunan na nasa katapusan
ng salita ay sinusulat sa tuldik na paiwa sa taas
ng huling patinig ng salita.
Alimbawa:
batà (bata) badì (itak)
kabò (damit) hodù (maamoy)
Tuntunin 4: Ibang gamit ng gitling
Ang gitling ay kalimitang ginagamitin sa inu-ulit
na salita.
Alimbawa:
Galung-galung (pangalan ng ilog)
Tuntunin 5: Pananda
May dalawang pananda sa Magbukun na katu-
lad ang gamit sa pantukoy na ang sa Filipino.
Ito ay pwedeng gamitin alinman ang sa o su.
Alimbawa:
Masakit sa ulu ku.
Masakit ang ulo ko.
Napongahan su balay din.
Gawa na ang bahay niya.
Tuntunin 6: Hiram na salita
(a) Hindi binabago ang orihinal na ispeling sa
pagsulat ng pangalan ng tao at lugar.
Alimbawa:
Manuel L. Quezon Juan Flavier
Agoncillo Roxas City Malacañang
(b) Ang mga salita tungkol sa mga elektronikong
bagay na ginagamit gaya ng cellphone, laptop,
CT Scan. Ito ay maaring isulat na ng Silpon,
laptap, siti skan.
(c) Kadalasan, Visayan ang ginagamit sa pag-
sulat ng mga araw ng buong linggo at ganun
din sa mga ‘buwan ng taon’ ngunit English ang
kadalsang ginagamit, ngunit maari din ito isulat
sa Banwaon na sulat.
Alimbawa:
Sunday Domingo Duminggu
Thursday Huwebes Huwibis
January Enero Iniru
November Nobyembre Nubimbri
(d) Ang mga salitang hiram sa Ingles at sa Fili-
pino na bahagi na ng pangaraw-araw na ta-
lasalitaan ng mga Magbukun ay isinusulat sa
paraang panulat ng mga Magbukun.
Halimbawa:
Kwaderno (nukbuk)
Ballpen (bulpin)
Salita (halita)
Tuntunin 7: Ang mga gamit na pananda
sa pagsulat
Ang mga bantas na ginagamit sa Filipino ay kat-
ulad din sa Magbukun.
(a) ( . ) Ang tuldok o period ay ginagamit sa
katapusan ng pangungusap na nagsasalaysay o
nag-uutos.
Alimbawa:
Nagbabasa ng aklat ang bata.
Nagbabaha ung libru ti anak.
(b) ( ? ) Ang tandang pananong o question mark
ay ginagamit sa katapusan ng pangungusap na
nagtatanong.
Halimbawa:
Saan ka nakatira?
Haay ka nakatuklu’?
(c) ( ! ) Tandang Padamdam o exclamation
point ay ginagamit sa katapusan ng pangungu-
sap na nagsasaad ng masidhing damdamin tulad
ng nagulat, namangha, galit, o sobrang masaya.
Halimbawa:
Aruy! Masakit talaga!
Aruy! Mahakit matan!
(d) ( “ “ ) Ang panipi ay ginagamit para sa mga
salita na hiram sa salita ng isang tao.
Haimbawa:
Sabi ng nanay ko sa akin, “ Huwag aalis pag
gabi na.”
Habing indu’ ku kayaku, “ Baa mag ibwar nu
yabi yana.”
(e) ( , ) Ang kuwit ay ginagamit para sa pag hi-
walay ng mga salita.
Halimbawa:
Punta ka sa palengke at bibili ng mantika, tuyo,
asukal, at asin.
Maku ka ha palingki ta mamili ung mantika ,
tuyu, matam-i, ta ahin.
(f) ( : ) Ang tutuldok ay ginagamit kung mer-
ong dalawa o maraming salita na nasulat isa’t
isa.
Halimbawa:
Ito ang mga sangkap sa pagluto ng gulay: man-
tika, bawang, tuyo, asin, at MSG.
Tuntunin 8: Pagsulat ng malaking titik
(a) Sa Magbukun, ang pagsulat ng malaking ti-
tik ay katulad din ng English at Filipino.
Sa pagsulat ng pangungusap, ang unang titik ay
malaki.
Halimbawa:
Ang damit niya ay bago.
Hay lamit nyay bayu.
(b) Sa pagsulat ng pangalan ng tao, lugar, ar-
aw, buwan at iba pang salita, ang unang titik ay
malaki.
Halimbawa:
Romy
Daga
Lunis
Marsu
(c) Ang malaking titik ay ginagamit rin sa pag-
sulat ng mga pamagat ng libro, tula, kuwento
at mahahalagang pangyayari.
Halimbawa:
Lupang Hinirang
Krismas
21
The Way of Writing Magbukun
Magbukun uses 17 letters – 14 consonants
and 3 vowels.
The pronunciation of consonants in Magbukun
is like the pronunciation in Filipino. These are
examples of words that have consonants.
B b – buluy (root crop)
D d – dawun (leaf)
G g – gagang (crab)
K k – kalaykay (basket)
H h – huklay (comb)
L l – libru (book)
M m – manuk (chicken)
N n – niyug (coconut)
NG ng – ngipun (teeth)
P p – paku’ (fern)
R r – ragari (saw)
T t – tawu’ (yam)
W w – wali (broom)
Y y – yamuk’ (mosquito)
For the consonant which in English is called a
glottal stop (which means to say a not long
stop in saying a word) either a dash or grave
accent over the vowel is used depending on
the word environment as detailed later.
The pronunciation of vowels in Magbukun is
like the pronunciation in Filipino.
A a – amak (house)
I i – induyan (hammock)
U u – utan (ahas)
Rules for the Correct Way to Write
Magbukun
Rule 1: The consonant D
There are very few words in Magbukun that
use the ‘d’ sound, but there are borrowed
words which do have the ‘d’ sound. Some-
times the borrowed ‘d’ sound is pronounced
as ‘r’ (eg bakud = bakur), sometimes it is pro-
nounced as ‘l’. Also, many names are bor-
rowed from other languages and need a ‘d’.
For consistency, it was decided to represent
this sound with an ‘r’ which is written only at
the end of the word.
For example:
ubor (rattan shoot); pagur NO pagud (tired)
Lakar No Lakal (walk)
Rule 2: The consonant H
The letter h in Magbukun is frequently used
but only be found in word initial and medial
but never be found in the word final.
For example:
Hukub (shell) Hika (ikaw)
Iuhuk (keep) Buhuy (full)
Rule 3: The glottal stop consonant
A not long stop in saying a word is in English
called a glottal stop
(a) A glottal stop which is between a conso-
nant and a vowel is written with a dash or hy-
phen.
For example:
bu-u (bamboo)
pu-un (leader)
lu-uy (neck)
SPELLING RULES OF MAGBUKUN LANGUAGE
(b) A glottal stop at the beginning of a root
word which is preceded by a hay singular
marker and aw plural marker (with vowel
and consonant in the beginning of a root
word) is written with a dash or hyphen.
For example:
hay-indu (ang ina)
hay-lamit (ang damit)
aw-amak (mga bahay)
aw-indu’ (mga nanay)
law-lamit (mga damit)
daw-dawun (mga dawun)
(c) A glottal stop which is at the end of a
word is written with a hyphen above the final
vowel.
For example:
Habu’ (soup)
Baku’ (anak)
Bakyu’ (snail)
Indu’ (mother)
Rule 4: Other use of a dash
A hyphen is often used in repeated words.
And also with plural marker which depends
on the first consonant letter of a word.
For example:
Lima-lima (yam)
Likwa-likwa (not staying in on place)
law-lamit (mga damit)
daw-dawun (mga dawun)
Rule 5: Markers
There are two markers in MAgbukun which
are similar in function to the article ang in
Filipino. These are ti and hay and often either
can be used. They are written separated
from other words.
For example:
Hay u-u kuway humahakit,
(My head hurts.)
Amak nyay yari yana.
(His house is finished.)
Rule 6: Borrowed words
(a) In writing names of people and places they
should not be changed.
For example:
Manuel L. Quezon Juan Flavier
Agoncillo Roxas City Malacañang
(b) Words about new objects can either be
used as they are eg. cellphone, laptop, CT
scan, or they can be transliterated eg. silpun,
laptup, sitiskan.
(c) In writing names of days usually Visayan is
used. In writing names of months Visayan is
most often used, but increasingly English is
being used. But, they can also be written fol-
lowing the way to write MAgbukun.
For example:
Sunday Domingo Duminggu
Thursday Huwebes Huwibi
January Enero Iniru
November Nobyembre Nubimbri
(d) Words which are borrowed from English
and Filipino and which already are now every-
day words used by Magbukun can be written
following the way to write Magbukun.
For example:
nukbuk (notebook)
bulpin (ballpen)
halita (salita)
23
Rule 7: Marks used in writing
Marks which are used in writing Magbukun
are like Filipino.
(a) ( . ) A dot (period) is used at the end of a
complete statement as when you tell a story
or give a command.
For example:
The child is reading his book.
Nagbabaha ung libru ti anak.
(b) ( ? ) The mark for asking a question
(question mark) is used at the end of a com-
plete statement which is a question.
For example:
Where do you live?
Haay ka nakatuklu’?
(c) ( ! ) The mark of strong emotion
(exclamation point) is used at the end of a com-
plete statement such as when afraid, sur-
prised, angry, or very happy.
For example:
Ouch! It really hurts because I was squashed.
Aruy! Mahakit matan!
(d) ( “ ” ) Two small-lines (quotation marks)
are used above what someone else has said
which you have borrowed.
For example:
My mother said to me, “Don’t be continually
out walking at night.”
Habing indu’ ku kayaku, “ Baa mag ibwar nu
yabi yana.”
(e) ( , )The small-stroke (comma) is used in
separating words.
For example:
Go to the store and there buy some oil, soy
sauce, sugar and salt.
Maku ka ha palingki ta mamili ung mantika ,
tuyu, matam-i, ta ahin.
(f) ( : ) Two dots (colon) are used if there
are two or more words which are listed one
by one.
For example:
These are what we use when cooking vegeta-
bles: oil, garlic, soy sauce, salt and MSG.
Hati ngan ti haw - hangkap ha pamamakaw-
tung gulay: mantika, bawang tuyu’, ahin, ta
bitsin.
Rule 8: Using a capital letter
In writing Magbukun the function/use
of a capital letter is the same as in English and
Filipino.
(a) When writing a complete statement, the
first letter is a capital.
For example:
His clothes are new.
Hay lamit nyay bayu.
(b) When writing the name of people, places,
days, months and other words like that, the
first letter should be a capital.
For example:
Romy Daga
Lunis Marsu
(c) A capital letter is also used in writing the
title of books, poems, stories and important
events.
For example:
Lupang Hiniran
Krismas
INTRUDUKSYUN HA BATAYANG
GRAMATIKA UNG MAGBUKUN INTRODUCTION TO MAGBUKUN BASIC GRAMMAR
INTRUDUKSYON SA BATAYANG GRAMATIKA NG MAG-
BUKUN
25
1. Markers and clause structure.
A. Tatlung talaw pang-impersunal ta tatlung talaw wa pam-pirsunal ti gaw-ginagamit ha paw-
pangngalan ha Magbukun.
1 2 3
A hay(ang) ung(ng) ha (sa)
B ti (si) ni (ni) kay,ti(kay)
1. Ang ‘hay’ ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.
Alimbawa:
a. maputi ti lamit.
puti 1 damit
topic
Salin: ‘Ang damit ay puti.’
b. Maputì ti amak ung karapintiru.
white 1 house 2 carpenter
topic possessor
Salin: ‘Ang bahay ng karpentero ay puti.’
c. Mahayang-mahaya hi Nini.
happy 1 Nini
topic
Salin: ‘Si Nini ay masaya.’
d. Mairap ti tarbahu ni Nunuy.
difficult 1 trabaho 2 Nunuy
topic possessor
Salin: ‘Ang trabaho ni Nunuy ay mahirap.
2. Hay hi yay ginagamit ha pagpakilala ung tawu.
Alimbawa:
a.Magara hi Ana.
beautiful 1 Ana
topic
Salin: ‘Ana is beautiful.’
3. Hay,kay/ti, ta ung ngay ginagamit ha pagpakilala ung baw-bagay, lugal, ta tinutukuy ya
panyayari.
Alimbawa:
a. Malaku ti amak ung tawu.
Big 1 house 2 man
topic posessor
Salin: ‘The house of the man is big.’
b. Nangan ti bakulaw ung un-nung haging.
Ate 1 monkey 2 banana
agent object
Salin: The monkey ate some banana.’
INTRODUKSYUN HA BATAYANG GRAMATIKA UNG MAGBUKUN
c. Kinan ung bakulaw ti haging.
Ate 2 monkey 1 banana
agent object
Salin: ‘The monkey ate the banana.’
d. Nangan hi Nini ung talipi.
ate 1 Nini 2 talipi
agent object
Salin: ‘Nini ate a piece of talipi.’
e. Kinan ni Nini ti talipi.
ate 2 Nini 1 talipi
agent object
Salin: ‘Nini ate the talipi.’
4. Hay ni yay ginagamit ha pagpakilala ung intutukuy ya tawu.
Alimbawa:
a. Kulut ti labuk ni Nunuy.
Curly 1 hair 2 Nunuy
topic posessor
Salin: ‘Nunuy has curly hair.’
5. Hay ti yay ginagamit ha pagpakilala ung bagay ya nakwa, pinamiyan untudyu ta lugal u law-
lugal la pinamiyan, pinangibatan u ininggatan.
Alimbawa:
a. Intudyu ni Nilu ti tulang isda ha ahu
gave 2 Nilu 1 leftover fish 3 dog
agent object recepient
Salin: ‘The leftover fish was given by Nilu to the dog.’
b. Inkayti ni Nilu ti libru ha lamiha.
Put 2 Nilu 1 book 3 table
agent object recepient
Salin: ‘Nilu put the book on the table.’
6. Hay kay yay ginagamit ha pagpakilala ung tawu wa binyan u nananggap ung mayhat bagay.
Alimbawa:
a. Intudyu ni Nilu ti bulaklak kay Nini.
Gave 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)
Salin: ‘Nilu gave a flower to Nini.’ / ‘Nilu gave Nini a flower.’
27
II. Plural and question indicator
1. Hay baw (way ginagamit ha pangmaramian na talaw wa kumpurmi ha unang litra ung hali-
tang ugat ta katinig). Hati yay binibigka ung ’mga’. Hay nauy yay nagpapaiwatig ga main in-
tatanung.
Alimbawa:
a. Intudyu nauy ni Nilu ti baw- bulaklak kay Nini?
gave question 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-
(recipient)
Salin: ‘Did Nilu give (some) flowers to Nini?’
III. Pronouns
1. Hay pantawag ga pamalit ha ngalan ung tawu ha Magbukun.
1 2 3
Point of
View
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
1st person
inclusive -
Kitamu
(táyo) -
tamu
(nátin) -
Kay kitamu
(sa átin)
1st person
exclusive
haku
(akó)
hikay
(kamí) ku (ko)
kaykay
(namin)
Ha kayaku
(sa akin)
Ha kaykay
(sa ámin)
2nd per-
son
ka, hika
(ka, ikáw)
hikaw
(kayo)
mu
(mo)
nu
(ninyó)
kayka
(sa iyó)
Ha kaykaw
(sa inyó)
3rd per-
son hiya (siyá) hila (silá)
nya
(niya)
kaynila
(nilá)
Ha kanya
(sa kaniyá)
Ha kaynila
(sa kanilá)
1. Markers and clause structure.
Tatlong markang pang-impersonal at tatlong markang pampersonal ang ginagamit sa
mga pangngalan sa Magbukun.
1 2 3
A hay(ang) ung(ng) ha (sa)
B ti (si) ni (ni) kay,ti(kay)
1. Ang ‘hay’ ay ginagamit sa pagpapakilala ng mga bagay, lugar at pangyayari.
Alimbawa:
a. maputi ti lamit.
puti 1 damit
topic
Salin: ‘Ang damit ay puti.’
b. Maputì ti amak ung karapintiru.
white 1 house 2 carpenter
topic possessor
Salin: ‘Ang bahay ng karpentero ay puti.’
c. Mahayang-mahaya hi Nini.
happy 1 Nini
topic
Salin: ‘Si Nini ay masaya.’
d. Mairap ti tarbahu ni Nunuy.
difficult 1 trabaho 2 Nunuy
topic possessor
Salin: ‘Ang trabaho ni Nunuy ay mahirap.
2. Ang si ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao.
Alimbawa:
a.Magara hi Ana.
maganda 1 Ana
topic
Salin: ‘Maganda si Ana.’
3. Ang hay, kay/ti, at ung ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay, lugar at pangyayari na tinu-
tukoy.
Alimbawa:
a. Malaku ti amak ung tawu.
Malaki 1 bahay 2 lalaki
topic posessor
Salin: ‘Malaki ang bahay ng lalaki.’
b. Nangan ti bakulaw ung un-nung haging.
kinain 1 unggoy 2 saging
agent object
Salin: ‘Kinain ng unggoy ang saging.’
INTRODUKSYUN SA BATAYANG GRAMATIKA NG MAGBUKUN
29
c. Kinan ung bakulaw ti haging.
kinain 2 unggoy 1 saging
agent object
Salin: ‘Kinain ng unggoy ang saging.’
d. Nangan hi Nini ung talipi.
kinain 1 Nini 2 talipi
agent object
Salin: ‘Kinain ni Nini ang talipi.’
e. Kinan ni Nini ti talipi.
kinain 2 Nini 1 talipi
agent object
Salin: ‘Kumain si Nini ng talipi.’
4. Ang ni ay ginagamit sa pagpapakilala ng taong tinutukoy.
Alimbawa:
a. Kulut ti labuk ni Nunuy.
Kulot 1 buhok 2 Nunuy
topic posessor
Salin: ‘Kulot ang buhok ni Nunuy.’
5. Ang ti ay ginagamit sa pagpapakilala ng bagay o bagay na tinanggap, pinaglagyan o ibinigay; at
ng lugar o lugar na pinaglagyan, pinanggalingan o pinuntahan.
Alimbawa:
a. Intudyu ni Nilu ti tulang isda ha ahu
binigay 2 Nilu 1 tirang isda 3 aso
agent object recepient
Salin: ‘Binigay ni Nilu ang tirang isda sa aso.’
b. Inkayti ni Nilu ti libru ha lamiha.
Nilapag 2 Nilu 1 aklat 3 hapag
agent object recepient
Salin: ‘Nilapag ni Nilu ang aklat sa hapag.’
6. Ang kay ay ginagamit sa pagpapakilala ng tao na binigyan o tumanggap ng isang bagay.
Alimbawa:
a. Intudyu ni Nilu ti bulaklak kay Nini.
binigay 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)
Salin: ‘Binigay ni Nilu ang bulaklak kay Nini.’
II. Plural and question indicator
1. Ang ‘baw’(plural marker ay base sa unang titik ng salitang ugat na katinig) ay ginagamit sa
pagmarka ng maramihan. Ito ay binigkas na ‘manga’. Ang nauy ay nagpapahiwatig na may
katanungan.
Alimbawa:
a. Intudyu nauy ni Nilu ti baw- bulaklak kay Nini?
Ibinigay tanong 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-
(recipient)
Salin: ‘Ibinigay ba ni Nilu ang bulaklak kay Nini?’
III. Pronouns
1. Ang mga Panghalip sa Magbukun.
1 2 3
Point of
View
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
1st person
inclusive -
Kitamu
(táyo) -
tamu
(nátin) -
Kay kitamu
(sa átin)
1st person
exclusive
haku
(akó)
hikay
(kamí) ku (ko)
kaykay
(namin)
Ha kayaku
(sa akin)
Ha kaykay
(sa ámin)
2nd per-
son
ka, hika
(ka, ikáw)
hikaw
(kayo)
mu
(mo)
nu
(ninyó)
kayka
(sa iyó)
Ha kaykaw
(sa inyó)
3rd per-
son hiya (siyá) hila (silá)
nya
(niya)
kaynila
(nilá)
Ha kanya
(sa kaniyá)
Ha kaynila
(sa kanilá)
31
1. Markers and clause structure.
Three impersonal and three personal markers are used to introduce nouns of Mag-
bukun. 1 2 3
A hay(ang) ung(ng) ha (sa)
B ti (si) ni (ni) kay,ti(kay)
1. Hay is used to introduce a person, thing, place or event.
Example:
a. maputi ti lamit.
white 1 shirt
topic
Salin: ‘The shirt is white.’
b. Maputì ti amak ung karapintiru.
white 1 house 2 carpenter
topic possessor
Salin: ‘The house of the carpenter is white.’
c. Mahayang-mahaya hi Nini.
happy 1 Nini
topic
Salin: ‘Nini is happy.’
d. Mairap ti tarbahu ni Nunuy.
difficult 1 job 2 Nunuy
topic possessor
Salin: ‘The job of Nunuy is difficult.
2. Ni is used to introduce a person.
Example:
a.Magara hi Ana.
beautiful 1 Ana
topic
Salin: ‘Ana is beautiful.’
3. The word hay, kay/ti and is used to name a thing, place and event that is being referred
to.
Example:
a. Malaku ti amak ung tawu.
Big 1 house 2 man
topic posessor
Salin: ‘The house of the man is big.’
b. Nangan ti bakulaw ung un-nung haging.
Ate 1 monkey 2 banana
agent object
Salin: The monkey ate some banana.’
INTRODUCTION TO MAGBUKUN BASIC GRAMMAR
c. Kinan ung bakulaw ti haging.
Ate 2 monkey 1 banana
agent object
Salin: ‘The monkey ate the banana.’
d. Nangan hi Nini ung talipi.
ate 1 Nini 2 talipi
agent object
Salin: ‘Nini ate a piece of talipi.’
e. Kinan ni Nini ti talipi.
ate 2 Nini 1 talipi
agent object
Salin: ‘Nini ate the talipi.’
4. Ni is used to introduce a person.
Example:
a. Kulut ti labuk ni Nunuy.
Curly 1 hair 2 Nunuy
topic posessor
Salin: ‘Nunuy has curly hair.’
5. Ti is used to introduce a thing; or a thing that is accepted, placed or given; and a place of
origin or destination.
Example:
a. Intudyu ni Nilu ti tulang isda ha ahu
gave 2 Nilu 1 leftover fish 3 dog
agent object recepient
Salin: ‘The leftover fish was given by Nilu to the dog.’
b. Inkayti ni Nilu ti libru ha lamiha.
Put 2 Nilu 1 book 3 table
agent object recepient
Salin: ‘Nilu put the book on the table.’
6. Kay is used to introduce a person that is given or has accepted a certain object
Example:
a. Intudyu ni Nilu ti bulaklak kay Nini.
Gave 1 Nilu (agent) 2 bulaklak (object) 3 Nini (recipient)
Salin: ‘Nilu gave a flower to Nini.’ / ‘Nilu gave Nini a flower.’
33
II. Plural and question indicator
1. The marker baw is used to indicate plurality. A consonant letter is affixed at the beginning
of -aw based on the first letter of the root word. It is pronounced as manga. Nauy indicates a
question.
Alimbawa:
a. Intudyu nauy ni Nilu ti baw- bulaklak kay Nini?
gave question 1 Nilu (agent) 2 plural bulaklak (object) 3 Nini-
(recipient)
Salin: ‘Did Nilu give (some) flowers to Nini?’
III. Pronouns
1. Pronouns of Magbukun.
1 2 3
Point of
View
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
mayhaan
Singular
maramian
Plural
1st person
inclusive -
Kitamu
(we) -
tamu
(our) -
Kay kitamu
(our)
1st person
exclusive
haku
(me) hikay (we) ku (my)
kaykay
(ours)
Ha kayaku
(mine)
Ha kaykay
(ours)
2nd person ka, hika
(you)
hikaw
(yours)
mu
(you)
nu
(your)
kayka
(yours)
Ha kaykaw
(to you)
3rd person hiya (he/
she) hila (they)
nya (her/
his)
kaynila
(them)
Ha kanya
(to her/to
him)
Ha kaynila
(to them)
HAY LITRANG AYTA MAGBUKUN THE LETTERS OF AYTA MAGBUKUN
ALPABETONG AYTA MAGBUKUN
35
THE A
LPH
AB
ET
INITIAL MEDIAL FINAL
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
Aa
Amak Bahay Malaku Malaki Palangka Palaka
Anak Bata Maaypa Mababa Hila Sila
Ahay Sahig Maanding Maliit Baa Huwag
Apu Ninuno Matagay Mataas Ayma Kamay
Awug Ilog Bayaba Bayabas Kayka Saiyo
Ii
Ikun Hindi Pingit Tabi Nawini Katawan
Intu Iyon Kinwa Kunin Makayli Matawa
Iupa Iyan Ngipun Ngipin Tangili Kahoy sa
Gubat
Intuyna Ayon na Panilan Pukyutan Tagiti
Uri ng
kahoy sa
gubat
Ihip Isip Apitong Kahoy-gubat Hati Ito
Uu
Ubur Ubod Luta Lupa Bu-u Buho
Utan Ahas Buluy - Manabu Mahulog
Umuk Kalaba Lupuy Hindi makala-
kad Kakalu Kawawa
Uyha Usa Lanum Tubig Malimu Matakot
Ulang Sugpo Bukil Bundok Malyu Maligo
Bb
Buluy Bungang
kahoy Yabi Gabi Lawub Darang
Babayi Babae Lubay Bahag Tangab Singgalong
Buyangin Buhangin Labu Hubad Dubdub Dibdib
Bukir Bukid Takbaw Takbo Tabtab Taga
Barak Buwaya Kalabaha Kalabasa Talub Mali-mali
Kk
Kanun Kanin Hikay Kami Amak Bahay
Kitamu Tayo Hika Ikaw Lamak Sapin
Kayu Kahoy Ikun Hindi Yamuk Lamok
Kayli Tawa Kalakahan Kalakasan Matluk Maingay
Kayatun Kagatin Hakit Sakit Duluk Linisin
Dd
Dangluy Palos Kalamunding Kalamansi
Dyikut Gubat Kadyang Mahaba
Dyiwi Tinik Midya Medyas
Dawun Dahon Handuk Sandok
Dansu Kubo Anda Lola
37
THE A
LPH
AB
ET
INITIAL MEDIAL FINAL
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
Gg
Gatu Mainit Kagut Dala Ibug Gusto
Gagang Talangka Kagun Panggagamot Dayag Luto
Guyur Guyod Haging Saging Damulag Kalabaw
Gaya-un Gayahin Hugat Sugat Amug Hamog
Gilagir Gilagid Panlam-igan Lalamunan Mag-
undag
Lumund-
ag
Hh
Hataw Iyon Lahing Lasing
Haay Saan Uhap Usap
Huklay Suklay Uhay Bunga
Habu Sabaw Ahu Hindi
Hikaw Kayo Mayha Isa
Ll
Lanum Tubig Awlu Araw-araw Bukil Bundok
Labuk Buhok Kakalu Kawawa Mitnul Upo
Lamul Sama Kalaykay Kaladkad Tutul Kwento
Luta Lupa Paligir Paligid Lamul Kasama
Labak iwan Nalimu Natakot Upul Hanap
Mm
Mangkakling Pera Amak Bahay Lanum Tubig
Maandi Maliit Ayma Kamay Lamlam Kapa
Malyu Ligo Lamit Damit Minum Inum
Malunu Gutom Lamul Kasama Tanum Tanim
Mai Mais Mahagmak Madami Ma-ginum Maulap
Nn
Nawini Katawan Indu Nanay Kanun Kanin
Nati Patay Inang Nanay Dawun Dahon
Nayna Tara na Kanaw Hugas Main Mayroon
Nalulunu Gutom Anda Apo Puun Pinuno
Napuut Nagalit Anag Anay Mam-
bangan Malaki
NGn
g
Ngipun Ngipin Hiyangan –
hiyangan Sari – sari Anding Liit
Nganga Nganga Ayang – ang Punong –
kahoy Awng Mga
Ngala-ngab Ngalangala Untungun Hintayin Lubung Libing
Mangupul Maghanap Mawling Maitim
Kabangil Kabila Lamping Lampin
THE A
LPH
AB
ET
INITIAL MEDIAL FINAL
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
MA
GB
UK
UN
FILIP
INO
Pp
Pali Palay Bapa Tatay Uhap Usap
Pakun Ganoon Lupuy Hindi maka-
lakad Dawup Hangin
Panulung Tapis Apun Sandali Dyakup Hulihin
Palatuna Parating Hapay Pag suot ng
sombrero Ayup Hayop
Pu-un Punong
kahoy Kahapi Kasapi Uyup Higop
Rr
Rawup Hangin Hira Karne Tamar Tamad
Radyu Radyo Yaraw Maganda Ubur Ubod
Ragari Lagari Arap Harap Bakur Bakod
Lurup Sisid Tiar Itak
Buris Tatae Bukir Bukid
Tt
Tarak Trak Hati Ito Laat Lahat
Tabtab Taga Intu Ayon Mabugat Mabigat
Tuluy Tulog Batang Tuyong
kahoy Malaut Masama
Takbaw Takbo Latung Dating Ibat Galling
Turuk Tiris Pati patay maumut Mainit
Ww
Wakay Yantok Ahawa Asawa Yaraw Magan-
da
Wali Walis Awlu Araw Takumpaw Tumalon
Walu Walo Iwiin Alagaan Takbaw Takbo
Kuwayu Kuwago Lipaw Layas
Mawling Maitim Kulaw Bunso
Yy
Yaraw Magan-
da Ayta - Haay Saan
Yabi Gabi Aypa Mababa Mamalhay Mamana
Yakag Isama Aypara Kumusta Mamuay Kumuha
ng pulot
Yahaw Hipon Hiyay Hiwalay Hiyay Hiwalay
Yakut malibag Biyay buhay Kaykay Sa amin
39
TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN
AYTA MAGBUKUN ALPHABET CHART
TSART NG ALPABETONG AYTA MAGBUKUN
A a B b
Amak Buluy
K k D d
Kalaykay Dawun
G g H h
Gagang Huklay
TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN
41
I i L l
Indayun Libru
M m N n
Mai Niyug
NG ng P p
Ngipun Paku’
R r T t
Ragari Tawu’
U u W w
Utan Wali
Y y
Yamuk
43
TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN
AYTA MAGBUKUN DIRECTED WORD LIST
TALAAN NG MGA SALITANG AYTA MAGBUKUN
TSART UNG ALPABITUNG AYTA MAGBUKUN
AYTA MAGBUKUN DIRECTED WORD LIST
TALAAN NG MGA SALITANG AYTA MAGBUKUN
I. PARTS OF THE BODY PARTS OF THE BODY
BAHAGI NG KATAWAN
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Uo ulo head
Labuk buhok hair
tung-u noo forehead
Pamalayan mata eye
Kilay kilay eyebrow
Diring pilik-mata eyelashes
Talukab Pa-
malayan
talukap ng
mata eyelid
Balungu ilong nose
Labi labi lips
Dampal pisngi cheeks
Muka mukha face
Pingul/Tuuk tenga ear
Luuy leeg neck
Batuk batok nape
Ngipun ngipin teeth
Dyila dila tongue
Bubuy bibig mouth
Gayagut/
Gilagir gilagid gums
Panlam-igan lalamunan throat
Ngalangala ngalangala palate
Abaya balikat shoulder
Likul likod back
kulituk kilikili armpit
Hiku siko elbow
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Hiki braso arm
Bisig bisig forearm
barasu braso upper arm
ayma kamay hand
Palar palad palm
kamao kamao fist
gulamut daliri fingers
Suu kuko fingernails,
toenails
hinlalaku hinlalato middle fin-
ger
palahin-
ghingan palasing-
singan ring finger
kaling-
kingan kaling-
kingan small finger
dubdub dibdib chest
Banyaba suso breast
Puhul pusod navel
Labut tiyan stomach
Tumbung puwit buttocks
Bay-awang baywang waist
Awak balakang hip
hita hita thigh
Bwawu
(Bwaw) tuhod knee
Ahul/biti binti calf
45
II. MEMBERS OF THE FAMILY MEMBERS OF THE FAMILY
MIYEMBRO NG PAMILYA
MAGBUKU
N FILIPINO ENGLISH
Apu laki lolo grandfather
Anda lola grandmother
Bapa tatay father
Indu nanay mother
Kaka kuya older brother
kaka ate older sister
Putu bunso younger sib-
ling
Kulaw sanggol baby, infant
Ahawang
laki
asawang
lalaki husband
Ahawang
babayi
asawang
babae wife
Bakung laki anak na
lalaki son
Bakung ba-
bayi
anak na
babae daughter
Ama/
tatang gu-
lang tiyo uncle
Dara tiya aunt
Pinhan pinsan cousin
Puwangkun pamang-
kin
nephew or
niece
Mangaha-
wa
bayaw o
hipag
brother-in-law
or sister-in-law
Manuyang manu-
gang
son-in-law or
daughter-in-
law
bila
bilas
wife of
brother-in-law
or husband of
sister-in-law
Bianan biyenan
father-in-law
or mother-in-
law
Lawlaman kamag-
anak relatives
Hinlagi
ninuno ancestor
III. BALANG MANYAG SA BARYU COMMUNITY WORKERS
MGA MANGGAGAWA SA KOMUNIDAD
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Tindira tindero o
tindera
vendor, sell-
er
Magtatanum magsasaka farmer
Karpintira karpintero carpenter
Mangingisda mangingis-
da fisherman
Tubiru tubero plumber
Bumbiru bumbero fire fighter
Mau-u pulis police
Narsis nars nurse
Duktur duktor doctor
Mistra guro teacher
Dintista dentista dentist
Draybir tsuper,
drayber driver
Arkitiktu arkitekto architect
Mangangatul abugado lawyer
Panadiru panadero baker
Basuriru basurero garbage
collector
Kargadur kargador porter
IV. MANI BAGAY COMMON OBJECTS
PANGKARANIWANG GAMIT
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Palansa plantsa Iron
Palansaan plantsahan ironing
board
Panghaluk timba Pail
Barilis bariles barrel
Panganan mesa table
IV. MANI BAGAY COMMON OBJECTS
PANGKARANIWANG GAMIT
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Itnulan upuan chair
Kurtina kurtina curtain
Wali walis broom
Pangkuwa pandakot dust pan
Katuluyan papag wooden
bed
Palatu pinggan plate
Tinidur tinidor fork
Kuthara kutsara spoon
Kutha-
rang
maan-
di
kutsarita teaspoon
Pali palay rice
Ahin asin salt
Makan pagkain food
Bintiladur bentilador electric
fan
palangga-
na basin
Batyalin batya big basin
panghaluk tabo dipper
hagdanan
hag-
dan,
hag-
danan
stairs
Halamin salamin mirror
Kulu tasa cup
Bunut bunot coconut
husk
Basaan basahan rag
pamuyukan basahan doormat
Uwu kumot blanket
Unan unan pillow
Balanga banga jar
Pasu paso pot
Tila tela cloth
Lamit damit clothes
aparadul aparador closet
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Baul baul wooden
chest
sampilut/
haku sako sack
Pala pala shovel
Pala pala spade
Kalarkar kalaykay rake
Palakul palakol axe
Ragari lagare saw
Martilyu martilyo hammer
Kartilya kartilya wheelbar-
row
Asarul asarol garden
hoe
Lubil lubid rope
Habun sabon soap
garapatus sapatos shoes
Midya medyas socks
Istipin tsinelas slippers
Rilu relo watch
tilibisyun telebisyon television
laruan toys
manika manika doll
Dyulin holen marble
Bula bola ball
Guma goma rubber
bands
turumpu/
parisu trumpo top
Yuyu yoyo yoyo
Pihara pisara black-
board
Libru aklat book
Nukbuk kuwaderno notebook
Lapi lapis pencil
pambura pambura eraser
panulis/
pantaha pantasa sharpener
47
IV. MANI BAGAY COMMON OBJECTS
PANGKARANIWANG GAMIT
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
pangulay pangkulay crayon
Pagkul-
butan/
pamiyar bag bag
panghukat ruler ruler
Abubut gamit
supplies,
posses-
sions
payung
habagat payong umbrella
Kaputi kapote raincoat
Papil papel paper
pandikit pandikit paste
Gunting gunting scissors
Kahun kahon box
dikurasyun dekorasyon decora-
tion
tamwag ilaw lamp, light
Tsuk yeso chalk
Minatsiti itak big knife
Kampit kutsilyo small knife
Kawali kawali frying pan
Kaldiru kaldero rice pot
Takuri takure kettle
Kaldiru kaldero large pot
Hangkalan sangkalan chopping
board
handuk sandok ladle
sansi sanse food
turner
taha/kulu mangkok bowl
bahu/tangab baso drinking
glass
tungku kalan stove
batalan pamingga-
lan dish rack
palatu plato plate
bandihadu bandeha-
do
serving
plate
kahirula kaserola casserole
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
panghala pansala strainer
palayuk palayok clay pot
uyahan lababo sink
tabagan bandehado serving tray
panganan mesang kai-
nan low table
batu bato stone
buyangin buhangin sand
IV. MANI BAGAY COMMON ANIMALS
PANGKARANIWANG HAYOP
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
manuk manok hen
ahu aso dog
puha pusa cat
bibi bibe duck
babuy baboy pig
damulag kalabaw carabao
kambing kambing goat
baka baka cow
utan ahas snake
pag-ung pagong turtle
palangka palaka frog
ganha gansa goose
bakulaw/kyu matsing monkey
ibun ibon bird
kalapati kalapati dove
Langgam langgam ant
Butiki butiki lizard
mabait daga rat
ipi ipis cockroach
papalu paruparo butterfly
yamuk lamok mosquito
langaw langaw fly
uwang uwang beetle
balaing balaing locust
gagamba gagamba spider
ulul uod worm, cat-
erpillar
kabayu kabayo horse
kunihu kuneho rabbit
IV. MANI BAGAY COMMON ANIMALS
PANGKARANIWANG HAYOP
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
kulalaying putakti wasp
Bangaw bangaw botfly
Gayaman alupihan centipede
Pugu-puguan kobung-
kobung ant lion
kalituptup alitaptap firefly
barak bayawak dragon liz-
ard
buaya buwaya crocodile
tagak tagak heron
isda isda fish
manuk manok chicken
Ayup ha dy-
ikut hayop sa
gubat
animals
(wild)
Alagang ayup alagang
hayop
animals
(domestica
ted)
V. COMMON PLANTS COMMON PLANTS
PANGKARANIWANG HALAMAN
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Hantul santol santol
Bayaba bayabas guava
Suha suha pomelo
kaimitu kaymito star apple
Manga mangga mango
Haging saging banana
Tsiku tsiko chico
Duat duhat black plum
Buku buko coconut
Hampaluk sampalok tamarind
Makupa makopa wax apple
Aratilis aratiles aratiles
Mansanitas mansanitas jujube
plum
Papaya papaya papaya
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Kamatsili kamatsile guamachi
li
Pinya pinya pineapple
Pakwan pakwan watermel-
on
Melon melon melon
Kamyas kamias camias
Dalanghita dalanghita orange
Mabulu mabolo mabolo
Langka langka jackfruit
Hampagita sampagita sam-
paguita
Rosas rosas rose
Hantan santan santan
Abukadu abokado avocado
Kamya camia camia
Ilang-ilang ilang-ilang ilang-ilang
Kalamunding kalamansi calamansi
Kamati kamatis tomato
lanhuni lansones lanzones
Atis atis atis
Guybanu guyabano soursop
Pitsay petsay pechay
Hibuya sibuyas onion
Bawang bawang garlic
Talung talong eggplant
ampalaya ampalaya bitter
gourd
Ukra okra okra
Hitaw sitaw string
bean
Kalbaha kalabasa squash
Munggu monggo monggo
Kangkung kangkong water
cabbage
49
V. COMMON PLANTS COMMON PLANTS
PANGKARANIWANG HALAMAN
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Labanu labanos radish
Hingkamas singkamas turnip
Ripulyu repolyo cabbage
Katimun pipino cucumber
Upu upo bottle
gourd
Patula patola sponge
gourd
Hili sili chili
pepper
Umangi luya ginger
Paminta paminta black
pepper
Hayuti sayote chayote
Malunggay malunggay malungay
VI. COMMON PLACE COMMON PLACE IN THE HOUSE, SCHOOL, and COMMUNITY
PANGKARANIWANG LUGAR SA BAHAY, PAARALAN, at KOMUNIDAD
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Hala sala sala
Hilir
katuluyan silid-tulugan bedroom
Palyuan paliguan shower
room
Panak-an palikuran comfort
room
Balkunahi balkonahe porch
Bintana bintana window
Pintuan pinto door
Hilir pan-
ganan silid kainan
dining
room
Labaan labahan laundry
room
Pamakawtu-
an lutuan kitchen
Hilir aralan silid aralan classroom
Palaruan palaruan play-
ground
MAGBUKUN FILIPINO ENGLISH
Panganan kantina canteen
Klinika klinika clinic
Hilir libruan
silid-
aklatan
library
Hardin hardin garden
Guhaling
pang-amak
gusaling
pantahan-
an
Home Eco-
nomics
building
Intabladu entablado stage
Tanggapan
ung puun
maistra
Tangga-
pan ng
Punung-
Guro
Principal’s
Office
Dyim gym gym
Himbaan simbahan church
Pamil-an palengke market
Plaha plasa plaza
Banwa bayan town
Syudar siyudad city
Lalawigan lalawigan province
Rihiyun rehiyon region
Munihipyu munisipyo municipal
hall
Lubungan semen-
teryo cemetery
Iskwilaan paaralan school
Amak bahay house
Uspital ospital hospital
Istahiyun ung
ma-uo istasyon ng
pulis
police sta-
tion
Istahiyun
mamating
apuy
istasyon ng
bumbero fire station
Kumbintu kumbento convent
Parki parke park
Dyaan daan pathway
kulungan kulungan jail, prison
(Colors and Color Qualifiers)
FILIPINO ENGLISH
Ahul asul blue
Mawdyit pula red
Puti puti white
Mawling/
mamuhing itim black
Dawun-dawun berde green
Kulyawan dilaw yellow
Dapay luta kulay tsokolate brown
Dapay abu kulay abo gray
Rusas rosas pink
dapay orin dalandan orange
Angkak lila violet
Mamawdyit-mawdyit medyo mapula reddish
Dapay maputi medyo maputi whitish
Dapay mawling medyo maitim blackish
Dapay kulyawan medyo dilaw yellowish
Dapay rusas medyo rosas pinkish
Smell and Taste
FILIPINO ENGLISH
Maahum maasim sour
Mapait mapait bitter
Matum-i matamis sweet
Mapara maanghang spicy
Matab-ang matabang blunt
Maalat maalat salty
Higul amoy smell, odor
Mabango mabango fragrant
Mabuluk mabaho stinky
malangha malansa foul odor
FILIPINO ENGLISH
Anun/ala wala zero
Mayha isa one
Dalwa dalawa two
Tatlu tatlo three
Apat apat four
Lima lima five
Anum anim six
Pitu pito seven
Walu walo eight
Hiyam siyam nine
hampu sampu ten
Labing mayha labing isa eleven
Labin-dalwa labindalawa twelve
Labin-tatlu labintatlo thirteen
Labing apat labing apat fourteen
Labing lima labinlima fifteen
Labing anum labing anim sixteen
Labing pitu labing pito seventeen
Labing walu labing walo eighteen
Labing hiyam labinsiyam nineteen
Dalwampu dalawampu twenty
Dalwampu ta mayha dalawam-
pu’t isa twenty-one
Dalwamapu ta dalwa dalawam-
pu’t dalawa twenty-two
Dalwampu ta tatlu dalawam-
pu’t tatlo
twenty
- three
Dalwampu ta apat dalawam-
pu’t apat twenty-
four
Dalwampu ta lima dalawam-
pu’t lima twenty-five
Dalwampu ta anum dalawam-
pu’t anim twenty-six
Dalwampu ta pitu dalawam-pu’t pito
twenty- seven
Dalwampu ta walu dalawam-
pu’t walo
twenty
- eight
Dalwampu ta hiyam dalawam-
pu’t siyam twenty-
nine
Tatlumpu tatlumpu thirty
51
Tatlumpu ta mayha tatlumpu’
t isa thirty-one
Tatlumpu ta dalwa tatlumpu’
t dalawa thirty-two
Tatlumpu ta tatlu tatlumpu’
t tatlo thirty-three
Tatlumpu ta apat tatlumpu’
t apat thirty-four
Tatlumpu ta lima tatlumpu’
t lima thirty-five
Tatlumpu ta anum tatlumpu’
t anim thirty-six
Tatlumpu ta pitu tatlumpu’
t pito thirty-
seven
Tatlumpu ta walu tatlumpu’
t walo thirty-eight
Tatlumpu ta hiyam tatlumpu’
t siyam thirty-nine
Apatnapu apatnapu forty
Apatnapu ta may-
ha
apatnapu’
t isa forty-one
Apatnapu ta dalwa apatnapu’
t dalawa forty-two
Apatnapu ta tatlu apatnapu’
t tatlo forty-three
Apatnapu ta apat apatnapu’
t apat forty-four
Apatnapu ta lima apatnapu’
t lima forty-five
Apatnapu ta anum apatnapu’
t anim forty-six
Apatnapu ta pitu apatnapu’
t pito forty-seven
Apatnapu ta walu apatnapu’
t walo forty-eight
Apatnapu ta
hiyam
apatnapu’
t siyam forty-nine
Limampu limampu fifty
Limampu ta may-
ha
limam-
pu’t isa fifty-one
Limampu ta dalwa
limam-
pu’t dala-
wa
fifty-two
Limampu ta tatlu limam-
pu’t tatlo fifty-three
Limampu ta apat limam-pu’t apat
fifty-four
Limampu ta lima limam-
pu’t lima fifty-five
Limampu ta anum limam-
pu’t anim fifty-six
Limampu ta walu limampu’t
walo fifty-eight
Limampu ta hiyam limampu’t
siyam fifty-nine
Anumnapu animnapu sixty
Anumnapu ta mayha
animnapu’t isa
sixty-one
Anumnapu ta
dalwa
animnapu’t
dalawa sixty-two
Anumnapu ta
tatlo
animnapu’t
tatlo sixty-three
Anumnapu ta
apat
animnapu’t
apat sixty-four
Anumnapu ta
lima
animnapu’t
lima sixty-five
Anumapu ta
anum
animnapu’t
anim sixty-six
Anumnapu ta pitu
animnapu’t pito
sixty-seven
Anumnapu ta
walu
animnapu’t
walo sixty-eight
Anumnapu ta
hiyam
animnapu’t
siyam sixty-nine
Pitumpu pitumpu seventy
Pitumpu ta mayha pitumpu’t isa seventy-one
Pitumpu ta dalwa pitumpu’t
dalawa seventy-two
Pitumpu ta tatlu pitumpu’t
tatlo
seventy-
three
Pitumpu ta apat pitumpu’t
apat
seventy-
four
Pitumpu ta lima pitumpu’t
lima seventy-five
Pitumpu ta anum pitumpu’t
anim seventy-six
Pitumpu ta pitu pitumpu’t
pito
seventy-
seven
Pitumpu ta walu pitumpu’t
walo
seventy-
eight
Pitumpu ta hiyam pitumpu’t
siyam
seventy-
nine
Walumpu walumpu eighty
Walumpu ta mayha walumpu’t isa eighty-one
Walumpu ta dalwa walumpu’t
dalawa eighty-two
Walumpu ta tatlu walumpu’t
tatlo eighty-three
Walumpu ta apat walumpu’t
apat eighty-four
Walumpu ta lima walumpu’t
lima eighty-five
Walumpu ta anum walumpu’t anim
eighty-six
Walumpu ta pitu walumpu’t
pito
eighty-
seven
Walumpu ta walu walumpu’t
walo eighty-eight
Walumpu ta hiyam walumpu’t
siyam eighty-nine
Hiyamnapu siyamnapu ninety
Hiyamnapu ta
mayha
siyamnapu’t
isa ninety-one
Hiyamnapu ta dal-wa
siyamnapu’t dalawa
ninety-two
Hiyamnapu ta tatlu
siyamnapu’t tatlo
ninety- three
Hiyamnapu ta ap-at
siyamnapu’t apat
ninety-four
Hiyamnapu ta lima siyamnapu’t lima
ninety-five
Hiyamnapu ta anum
siyamnapu’t anim
ninety-six
Hiyamnapu ta pitu siyamnapu’t pito
ninety- seven
Hiyamnapu ta wa-lu
siyamnapu’t walo
ninety-eight
Hiyamnapu ta hiyam
siyamnapu’t siyam
ninety-nine
Handaan isang daan one hun-dred
FILIPINO ENGLISH
Dangkal dangkal hand span
Hakbang hakbang step
Pantimban talampakan foot long
Panghukat metro meter
Kilumitru kilometro kilometer
Hintimitru sentimetro centimeter
Pulgada pulgada inch
Mayhang dangkal isang dangkal 1 hand span
Mayhang hakbang isang hakbang 1 step
Maikluk/maitluk maikli short
Mas maikluk mas maikli shorter
Pinaka maikluk pinakamaikli shortest
Makadyang (Makajang) mahaba long
Mas makadyang mas mahaba longer
Pinaka makadyang pinakamahaba longest
Matangkar matangkad tall
Matag-ay mataas high
Mas matag-ay mas mataas higher, taller
(Question Words)
(Direction / Location)
FILIPINO ENGLISH
Hinu? Ano? What?
Nakanu? Kailan? When?
Haay? Saan? Where?
Hinu-taw? Alin? Which?
Hinu? Sino? Who?
Bakin? Bakit? Why?
Magkanu?
Umnu?
Magka-
no? Ilan?
How
much?
How
many?
(Direction / Location)
FILIPINO ENGLISH
Mula ha mula sa from
Ha libabu
ung
sa ibabaw ng on top of
Ha lalu sa ilalim Under
Ha luub sa loob Inside
Ha gitna sa gitna in the middle
Ha unaan sa unahan at the front end (first)
Mataykulan sa hulihan at the back
end (last)
Ha libabu sa itaas up, above
Likulan likuran back
Ha gabun sa ibaba below
Kayti dito here
53
(Common Phrases)
FILIPINO ENGLISH
Yaraw ti/wa ratu. Magandang umaga. Good morning.
Yaraw ti/wa ugtu. Magandang tanghali. Good noon.
Yaraw ti/wa apun. Magandang hapon. Good afternoon.
Yaraw ti/wa yabi. Magandang gabi. Good evening.
Ay para kawana? Kumusta po kayo? How are you?
Mahaya kung makilala ka. Masaya akong makilala ka. Glad to meet you.
Hali yana , mag- ali kuyna. O sige na /aalis na ako/paalam. Goodbye
Yaraw matan. Mabuti naman. I am fine.
Yaraw haku matan. Mabuti naman po. I am good.
Hikaw?/ hika? Kayo po? / Ikaw? How about you?
Haay ka maku? Saan ka pupunta? Where are you going?
Mahayang kaawluan. Maligayang kaarawan. Happy birthday.
Mahayang Pasku. Maligayang Pasko. Merry Christmas.
Manigung bayung tawun. Manigong Bagong Taon. Happy New Year.
Mahayang kapistaan Masayang kapiyestahan. Happy fiesta.
Ingat namut ha byahi Ingat sa pagbyahe. Happy trip.
Mahayang paglatung Maligayang pagdating.
Yanayna Welcome home.
Pagpalaun kaw ha ng Apu Halibabu Pagpalain ka nawa ng Panginoon.
God bless you.
Gara mu Ang ganda mo. You are so beautiful.
Gara mu. Ang guwapo mo. You are so handsome.
Maal kita. Mahal kita. I love you.
Hit ngalan mu? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Tiga haay ka? Taga saan ka? Where are you from?
Haay ka nakaalun/nakatuklu? Saan ka nakatira? Where do you live?
Makapaw ka halamat. Maraming salamat. Thank you.
Pwidi nauy? Maari po ba…? May I…?
Patawarun muku Patawarin mo ako. Please forgive me. / I am sorry.
Makiwana raw Makikiraan po. Excuse me. / May I pass?
Awu Opo. Yes.
Uhu (paggalang ng bata) opo
Manu ku raw Mano po. Bless me.
Mag-ali kuyna Aalis na po ako. I’m leaving. / I am going.
Maari muku nauy tulungan Maaari mo ba akong tulungan? Can you help me?
Hit magawa ku kaykaw Ano po ang magagawa ko para sa inyo?
What can I do for you?
Naintindian ko Naiintindihan ko. I understand.
Haay ka maku Saan ka pupunta? Where are you going?
Maku ku ha gahak Pupunta ako sa halamanan. I’m going to the garden.
Haay ti gahak Nasaan ang halamanan? Where is the garden?
Mahali ha awug ti gahak Malapit sa ilog ang halamanan. The garden is by the river.
Kaninung gahak taw Kaninong halamanan iyon? Whose garden is it?
Kayaku ti gahak Sa akin ang halamanan. It is my garden.
Hit gusto mong kuun Ano ang gusto mong kunin? What do you want to get?
Limampung pisut hati Limampung piso ito. It is fifty pesos.
Mangwa kung dalwa Kukuha ako ng dalawa. I will get two.
Hali kuun muyna Sige kunin mo na. Okay, you can get them.
Magkanut dalwa Magkano ang dalawa? How much for two?
Handaan ti dalwa Isang daang piso ang dalawa. The two are 100 pesos.
Hit/Hinu intatayo mung in? Ano ang itinatayo mo? What are you building?
Nanggagawa kung amak. Gumagawa ako ng bahay. I’m building a house.
Kaninung amak in?/amak ta in? Kaninong bahay iyan? Whose house is that?
Amak ku in Bahay ko iyan. That is my house.
Yaraw ti amak Maganda ang bahay. It is a good house.
Haay ti bapa mu Nasaan ang tatay mo? Where is your father?
Intu hiya ha amak Nasa bahay siya. He is at the house.
Hit/Hinu ginagawa mo Ano ang ginagawa mo? What are you doing?
Namamakawtu ku Naghahanda ako ng pagkain. I’m preparing food.
Ibat haku ha bimbyanan. Galing ako sa baryo. I have come from the village.
Hit/Hinu ngalan mu? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Haku hi___________. Ako si . My name is .
Nakanu ka lumatong? Kailan ka dumating? When did you come?
Apun hakuynang lumatong. Hapon na nang dumating ako. I came in the afternoon.
Bakinka nakukayti. Bakit ka pumarito? Why did you come?
Ibug kung makit/maikit ti bapa mu. Gusto kong makita ang tatay mo.
I want to see your father.
55
Palatong na hiya. Paparating na siya. He is coming.
Humunul namut hiya. Susunod lang siya. She will come later.
Lumatong nga hiya. Dumating na siya. He already came.
Ibug nyang mag- ali. Gusto niyang umalis. She wants to go.
Mag-ali kayna. Umalis ka na. You go away.
Mangwa ha kung mai. Kukuha ako ng mais. I’m going to get corn.
Hali, magibwar kayna. Sige, maaari ka nang umalis. Ok, you can go.
Haay ya maku? Saan siya pupunta? Where is he going?
Maku ya ha tindaan. Pupunta siya sa tindahan. He is going to the store.
Haay ti tindaan? Nasaan ang tindahan? Where is the store?
Intu ha pingit dyaan ti tindaan. Nasa tabing daan ang tindahan. The store is by the road.
Bakin hiya maku ha tindaan? Bakit siya pupunta sa tindahan? Why is he going to the store?
Ibug nyang mamiling buya. Gusto niyang bumili ng bigas. He wants to buy rice.
Hit ibug mu? Ano ang gusto mo? What do you want?
Mangwa kung kahirula. Kukuha ako ng kaserola. I want to get a saucepan.
Mamhak u maanding? Malaki o maliit? Big or small?
Ibug kung maanding nga kahirula.
Gusto ko ng maliit na kaserola. I want a small saucepan.
Magkanu/umnu ti? Magkano ito? How much is it?
Kaninung makan ti impapakawtu mu? Kaninong pagkain ang in-ihahanda mo?
Whose food are you preparing?
Makan ni bapa. Pagkain ng tatay mo. Your father’s food.
Hit impapakawtu mung in? Anong pagkain ang niluluto mo?
What food are you preparing?
Namamakawtu kung kanun ta isda. Nagluluto ako ng kanin at isda. I’m preparing rice and fish.
Haay mu kinwa ti kahirula? Saan mo kinuha ang kaserola?
Where did you get the saucepan?
Nabili ko in ha tindaan. Nabili ko iyan sa tindahan. I got it from the store.
Nakanu mu in nabili? Kailan mo iyan nabili? When did you buy it?
Nabili ku in naapun. Nabili ko ito kahapon. I got it yesterday.
Magkanut bili mu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?
Limapung pisu. Limampung piso. It cost 50 pesos.
Ibug kung mamiling mayha. Gusto kong bumili ng isa. I want to get one.
Haay ka nangibat? Saan ka nanggaling? Where did you come from?
TAW - TUTUL UNG AYTA
MAGBUKUN
STORIES OF AYTA MAGBUKUN
MGA KWENTONG AYTA MAGBUKUN
57
TAW - TUTUL UNG AYTA MAGBUKUN
PINANGIBATAN UNG BULUY
By: Winniefreda L. Ramirez, IP Elder
Hay unang panaun, main ung magulang nga laki ya hi
Apung Burut. Hiya ti napapalaya ha bukil, anggat naglalakal hiya,
main hiyang naikit ung mayhat baging, main dyiwi ti puun. Tinukuy
ti naikit nyang puung baging. Hing nakit ta tataw, hinabi ni Apu Bu-
rut, “Baa-kaw magpakalalu’ ”. Anggay na baying naikit ni Apu Burut
ti laman ung baging, kanyang kinayi. Intuktuk nya taw ta kinan. Na-
harapan hiya ta ipakan taw ha kalamulan ha amak. Mayhat awlu na-
wala na namut dili hi Apung Burut. Inupul hiya piru ikun hiyang nai-
kit. Magbuat ung hataw mahagmak ung nanakwang buluy ha paniwa-
lang hataw way hi Apung Burut.
KAYAKUNG NAIBUGANG YAM-AWUN By: Angelito Aquili, IP Elder
Hay habi ha tutul ung kamagulangan, main mayhang magu-
lang nga hay ngalan nay Apu Induy. Hi Apu Induy yay laging napa-
palaya ha kabukilan ta ha kayti hiya nangungupul ung kanyang
makan, hay kikinwa ha dyikut tay hay ubur limuran. Hati yay impa-
pakawtu nya ha bu-u hati yay niluluruk anggang ha madurug ga
ustu’. Hati yay pinapanig-angan ung umangi. Hi Apu Induy yay ga-
nadung mangan anggat nalalahaan nya ti pait ta nakaka-ubu ung
anggang dalwang halup pa indayag. Haku man hati mut ti paburitu
kung kanun nu haku way nanaku ha bukil. Ganadu hakung mangan la-
lu na nu hati yay hinaluan kung ulang ta huhu’, maging hay aw-anak
ku way hati mut bayi ti paburitu da-il tanda’ nila ti mahagmak
nanakwang ikaka-ayu ung nawini ti ubur limuran.
59
IBUN NA TAHAW By: Rebecca C. Reyes, IP Elder
Hing-aw hay naunang panawun, main mayhang anak ka ay-
ta ung ubur ung ulit ta ikun makilunguy ha mangagulang nya. May-
hang awlu, ibat ya ha laruan, nangupul yang kanun ha indu’ nya ta
hiya ay lunuy na. Humagut ti indu ung anak ka papu-ut ti habing
“Imbahun ti malamig ga kanun!” Humagut ti anak “Akung mangan
malamig ga kanun.” Nanghagut ti indu’, “nu ahu’ mu ibug, maging
mayha kang “ibun na tahaw”. Himulang hataw, bigla na mut nawala
ti anak ta main na baying nangalunguy ya uning ibun na tahaw. Hati
ya bat anak ka maulit, hay “ibun na tahaw”.
For inquiries or feedback, please contact:
The DEPARTMENT OF EDUCATION
For improvement of this book, please send suggestions or comments to Website: www.depedbataan.com
email: [email protected] FB Page: https://www.facebook.com/DepedBataan
Telephone: 047-2372102 TeleFax: 047-7917004
SIL PHILIPPINES
PO Box 2700 CPO 1099 Manila