MAZAHUA – ESPAÑOL - gob.mx · La lengua jñatjo o jñatrjo es una de las más de 68 que...
Transcript of MAZAHUA – ESPAÑOL - gob.mx · La lengua jñatjo o jñatrjo es una de las más de 68 que...
RUFINO BENÍTEZ REYNAColección Vocabularios en Lenguas Indígenas
• 1 •
Vocabulario práctico bilingüeMAZAHUA – ESPAÑOL
Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas
Autor
Rufino Benítez Reyna
FotografíasFototeca “Nacho López” Carlos Madrid Pérez
Juan Carlos Angulo Velázquez
Concepto editorialLizbeth Meléndez Carrillo
D.R. ® 2017 Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas Av. México-Coyoacán 343, Xoco, Ciudad de México.
C.P. 03330http:// www.gob.mx/cdi
El autor agradece al Programa de Apoyo a las Culturas Municipales y Comunitarias (PACMYC) de la Unidad Regional de Culturas Populares en
Michoacán del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes, a la Secretaría de Educación Pública de Michoacán y al Ayuntamiento Municipal de
Zitácuaro, el apoyo recibido para llevar a cabo esta investigación.
k
Serie de reediciones electróóónicasDepartamento de Medios Digitales
Norberto Zamora Pérez
México, 2017.
“La lengua escrita y hablada de un pueblo es el atributo cultural más importante, su preservación, desarrollo e igualdad despertarán la conciencia identitaria y devolverán a los
pueblos indígenas el orgullo perdido”.
Fausto Guadarrama
Presentación Introducción
AB
CH D E G I J
K L
M N Ñ O P R S T UX Y Z
ÍNDICE
513212326293436434552 63647793959710212115121 122126130
••••••••••••••••••••••••
• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
La lengua jñatjo o jñatrjo es una de las más de 68 que coexisten con el español en la nación mexicana. Todos los idiomas son sistemas de comunicación que poseen una estructura y gramáticas específicas que permiten a los pueblos construir su conocimiento, expresar y transmitir su cultura y forjar su iden-tidad.
Este documento jñaa jñato-jñangistia, Vocabulario práctico bilingüe ma-zahua-español, que nos comparte Rufino Benítez Reyna es un valioso aporte para el estudio y análisis de la lengua jñatrjo. El vocabulario que da lustre al pueblo jñatjo, escrito por Rufino Benítez Reyna, nos permite ir caminando con pasos firmes por los montes, las veredas, los llanos y en los atajos de las letras jñatjo en este transitar sin retorno al reconocimiento de la diversidad lingüística y cultural del México contemporáneo.
El Vocabulario bilingüe fue elaborado con el propósito de desarrollar la escri-tura y lectura del idioma mazahua, para que sirva como un medio de comu-nicación para los alumnos de educación básica y media superior de la región mazahua, en donde los maestros de educación indígena lo utilicen como un material de apoyo didáctico, de consulta y de fortalecimiento de su lenguaje y para los hablantes: como un instrumento de aprendizaje en la escritura y de lectura de la misma.
Este trabajo aporta elementos culturales y lingüísticos de los diferentes pueblos del Estado de México y Michoacán, ya que registra las variantes dialectales del idioma, respetando la fonología de las diferentes regiones del pueblo mazahua, lo que permitirá que los lectores conozcan la forma de comunicación de los hablantes jñatjo.
Así mismo, esta versión se realiza a través del Programa de Apoyo a las Cultu-ras Municipales y Comunitarias (pacmyc) de la Unidad Regional de Culturas Populares en Michoacán del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes; de la Secretaría de Educación en el Estado de Michoacán; del Instituto Nacional Indígenista (ahora CDI) Residencia Mazahua-Otomí; y del Ayuntamiento Municipal de Zitácuaro.
La lengua jñatjo, según los investigadores, es considerada como parte de la familia otopame del grupo otomangue en las que se encuentra el hñahñu (otomí), jñatjo (mazahua), matlatzinca y tlahuica; que desde tiempos prehis-pánicos han coexistido en el valle de México. El lenguaje ha sido transmitido oralmente de generación en generación y no se conoce escrito alguno, salvo los jeroglíficos representados en las artesanías, donde se puede apreciar figuras como el árbol de la vida y el sol, que representan parte de la cosmovisión del mundo mazahua.
Por las características de la lengua jñatjo, su escritura es muy compleja por ser tonal; desde la época colonial los frailes empezaron a escribir la lengua ma-zahua con fines de evangelización. A través del tiempo y por diversas razones la comunicación ha cambiado, por consiguiente la representación gráfica de algunos sonidos de la lengua jñatjo ha variado.
Para sistematizar el uso de las letras del alfabeto se han organizado varias reuniones entre los especialistas e instituciones involucradas en la escritura mazahua; una de las últimas se realizó en 1989 por el Colegio de Lenguas y Literatura Indígena del Instituto Michoacano de Cultura, el Instituto Nacional de Educación para los Adultos (INEA) del Estado de México, la Dirección General de Educación Indígena (DGEI), El Consejo Supremo Mazahua y la Facultad de Antropología de la UAEM, donde se unificó el alfabeto mazahua,
Se agradece a la comunidad mazahua que participó con su información, así como a diversas instituciones que directa e indirectamente intervinieron en la materialización de esta obra.
PRESENTACIÓN •••••••••••••••••••••
Nu xiskuamanu mama jango rga opjúji nu jñaa jñatjo ka yo kjee XXI, nu jango texe yo t’ii yo kjaba tee ra opjúji nu jñaa jñatjo ndo ra zopjúji texe yo t’ii ñeje yo xut’i ko xorú kja yo ngunxorú ko búbú kja yo jñiñi, nu jango yo xopúte ra jizhiji nu jñaa jñatjo, ra nuji, ra xorúji ndo ra xopúji texe yo t’ii ñeje yo xut’i, ngeko in jñagoji ra ñaji texe yo tee, ra zopjúji ndo ra opjúji kja yo skuama, kja yo jñab’izhi, kja yo telebisio ñeje kja yo komputadora; ga kjanu texe yo tee ra ñaji, ra zopjúji ndo ra dyopjúji.
Nujnu b’epjinu dya xonka yo jñaa, úsú texe yo jñaa ko ñaa yo tee jñatjo ko jango nde naño jñiñi kanraji a B’ondo ñeje a Ndajmo, búbú texe yo jñaa ko ñaa yo menb’ondo ngeko nza ga texeji ra soo ra zopjúji jango nde ñaji angezeji, ndo ra xorúji jango nde ga ñaa ko dyaja tee ko in b’edyiji nanka nde xi mi ñaji jñatjo.
Nde xi na joo ri panrgeji, nu xiskuamanu dya me kjuarú, xi búbú na punkjú jñaa ko dya kisiba ngeko na joo ri dyúsúge ko dyaja jñaa ko gi panra ngeko mazi ra nokú nu skuamanu, mazi ra búbú ko dyaja jñaa, ndo yo tee ko ra zopjú mazi ra mbara, mazi ra xorú nu jñaa jñatjo, nuske gi meb’ondo, ngeske soo ri zopjú, ngeske soo ri xorú ndo ngeske soo ri kjuatú nu skuamanu ngeko in jñagoji ra nokú na punkjú, ra ñaji, ra zopjúji ndo ra dyopjúji texe yo meb’ondo ndo yo ñaa jñangistia.
Nu skuamanu go mbedye nanka yo ngumújmuu Programa de Apoyo a las Culturas Municipales y Comunitarias (PACMYC), nu Instituto Nacional Indigenista (INI) ñeje nu Secretaria de Educación kja nu tajñiñi Animaxe, go tsjaji nguenda ngeko ro dyátáji nu skuamanu.
Ri unú pojo yo tsijñiñi jñatjo ñeje yo ngumújmuu ko nde go pepjiji ngeko ro mbedye nu b’epjinu.
Ndizi mi jingua yo jñiñi jñatjo ixi kanraji kja yo texjñiñi: Almoloya de Juárez, A Mbaro(Atlacomulco), A Pameje(Donato Guerra), El Oro de Hidalgo, Ixtlahuaca, Jocotitlán, San Felipe del Progreso, A Jiapjú(Temascalcingo), Villa de Allende ñejeVilla Victoria ko búbú kja nu tajñiñi B’ondo. Kja yo texjñiñi Angangueo, Ocampo, Susupuato, Xijumú1(Tlalpujahua) ñeje Xonxua ko búbú kja nu tajñiñi Animaxe2 (Michoacán).
Kja nu senso ka go dyátá nu INEGI ka nu kjee 1990 mama xiyi kärä 127,826 tee ko xiyi ñatji; 3,925 búnji kja nu texjñiñi Xonxua Animaxe.
Jango ni ñeje yo jñatjo
Yo jñaa yo tee mama ni ñeji yo jñatjo kja e jiarú ñeje e zana, yo otú tee ko go mimi mi ngeje yo “ma ndaa”, kjanu go ñeje yo dya ma ndaa, yo mi “tsike” kjanu ro ëkjojme nuskoji ri “ñatjoji”.
Mama e Carlos Basauri kja nu xiskuama ka chjüü: “Texe yo tee jñatjo ko kärä kja nu tajñiñi B’ondo”, mama angeze: “Ma mu ëjë yo chichimeka kja nu tajñiñi B’ondo go mbúrú ndizi nu zichiche kjee VI asta nu XII kjee, mango mi nzhodúji tsicha munrro tee, ka mi otú mango mi ngeje e Ma-zahuatl, ka mi kjaa jmuu kja yo b’edyi jñatjo, ko dyaja mi ngeje jmuu kja yo b’edyi matlazinka. Go minji kja nu b’atjú a Zúmi ñeje kja nu ñúnú”3. Jango ixi kanrajidya ndo búnji a nanguarú B’ondo a xoñi ndo jango ni ngib’i e jiarú, kja yo jñiñi a Mbaro, a Zorojo, a Ndab’ezo, a San Felipe nu Progreso, a Jiapjú, a Villa Victoria, a Villa de Allende, a Tarese, a T’ogú ñeje a Pameje, texeyo búbú a B’ondo; kja nu jñiñi a Xijumú, a Ocampo, a Xonxua, ñeje a Susupuato ko búbú kja nu tajñiñi Animaxe.
KO RI CHOTÚBA I. TEXE YO JÑATJO
Nde naño ga mimi yo jñatjo, búbú ko xiyi jee yo b’ituji, ko xiyi ñaji nu jñaa jñatjo, ko pjeb’i b’izhi, ko neme, ko átá mbaxua ndo ko pjeko nde kjaji.
Yo b’itu yo b’ezo ngeje na tjunsú, na pajna, na zetsje ñeje mbokua ko tomaji a choma xo ga kjatku jeeji ngaba ko átáji yo b’ezo ko ixi menzu-múji kja yo jñiñi ndo ni dyátáji kja tela. Nu b’itu yo ndixu ngeje na pajna, na kjosú, na kjezhe, na jiexkjezhe, na nzútú ñeje na mbayo ko ni dyátáji yo ndixu ko ixi menzumú a jñiñi. Nzakja yo b’ezo ya potpú yo b’itu, xo ga kjatku yo ndixu yai ga potpú yo b’itu ga kjatku yo t’ii ñeje yo xut’i, jñexto jango nzii ko dya jezi yo b’itu.
Ma ga ñaji yo jñatjo, yo taa yo t’ii joka zopjúji jñatjo ndo angezeji joka ndúrúji jñangistia.
Yo ngumúji yo jñatjo ni dyetáji dyabo zaa yo ndenzumú ñeje yo ndúngu-mú, búbú ko ni dyátáji ñijumú ñeje ni dyúsúji xichje jumú ndo ko dyaja yo yai tomaji a choma ngeko ra dyátáji yo ngunji. Búbú yeje ngumú, nu jango ni oxúji ndo jango ni kújnúji ndo ñonji, texeji oxúji kja naja ngumú nu jango obú yo taa, yo gande ñeje yo b’eche, ma dyaka chjebiji, numa ra mbedye ka naja b’ezo ndo ra dyátá ka naño ngumú nu jango ra mimibi nu ndixu ñeje yo t’ii ko ra zipji.
Yo mbaxua yo jñatjo tsjema, tsjema ni dyátáji; átpáji nu mbaxua yo siño ko búbú kja nitsjimi, nde naño siño búbú kja yo jñiñi. Ga kjanu átáji jñii o maxke nziyo mbaxua kja na jñiñi nu jango yo b’echujnú, yo tsib’echujnú ñeje yo mbixka chjúma, chjúma paa sogúji ndájná kja nitsjimi, ndo ma yai b’exto yeje zana ka ra zádá nu mbaxua, ndo ma yai tsjatjo ra sútú nu kjee ka paa sogúji yo ndájná; nu jmuu, nu sakrista, yo zoya, yo b’echujnú, yo tsib’echujnú ñeje yo mboxte joka mbotúji yo ndechjo ngeko ra dyátáji nu senchjö ka mi unúji e mizhikjimi ndo ko unúji kja yo mbaxua.
II. NU JÑAA JÑATJO
Nu jñaa jñatjo ngeje yo b’edyi yo Otopame ko ni ñeje kja yo Otomange jango kärä yo Hñahñu, yo jñatjo, yo Matlatzinca ñeje yo Tlahuica; ko ndizi mi jingua ixi kanraji kja nu jiapjú B’ondo. Ndizi mi jingua, yo tee jñatjo jichiji yo t’ii ra ñaji; dya go opjúji ni xi ri búbú na skuama, jñexto kja yo mape, yo b’arú, yo mandresi ñeñe kja yo kjosú búbú jango nzi jmicha nu jango soo ra jandaji jango ga mbeñe yo jñatjo ga kjaa nu xoñojumú.
Nu jñaa jñatjo mi na sezhi, nanka ma ri ñaji; in jñúúji ni mbedye kja in xiñoji ndo a mboo kja in dyiziji. Ndizi ma mu sájá yo ngistia ko mbokjimi, go mbúrúji go opjúji nu jñaa jñatjo ngeko yo tee ko ixi menzumúba, ro xorúji yo kjimiji angezeji. Ga kjanu go kjogú yo kjee ndo nu jñaa jñatjo go potpú, dyaka ri ñaji nzakja yo tee ko mi kärä mi jingua; ga kjatkü nu opjú ya potpú ma ri opjúji in jñúúji, dyaka chjebi nzakja ma mu opjú yo ngistia ko mi mbokjimi.
Pa soo ra opjúji in jñagoji, go chjúnrúji jango nzii tee ko mi pepji kja nu Colegio de Lenguas y Literara Indígena del IMC, nu Instituto Nacional de Educación para los Adultos (INEA), nu Dirección General nu Educación Indígena, nu Consejo Supremo Jñatjo ñeje nu Facultad de Antropología de la UAEM, nu jango go manji ro búbú natjo jñaopjú; nazkja yo búbúba:
Jñaopjú Jñatjo (Alfabeto mazahua)a b ch d e g i j k l m n ñ o p r s t u x y z
Grupos consonánticos:
II. NU JÑAA JÑATJO
III. JANGO GA OPJÚJI NU JÑAA JÑATJO
chj dy jm jn jñ jy kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj zh
Consonantes glotales:b’ ch’ d’ k’ m’ n’ ñ’ p’ s’ t’ = tr’ ts’Vocales guturales:ð ¦ ø š
Vocales nasales:ý ¢ £ % @
Vocales heridas o glotales:a’ e’ i’ o’ u’ ð’ ¦’ ø’ š’ ý’ ¢’ £’ %’ @’ š’
Vocales simples, guturales y nasales dobles:aa ee ii oo uu ð𠦦 øø šš ýý ¢¢ ££ %% @@ šš
Vocales heridas o glotales dobles:a’a e’e i’i o’o u’u ð’ð ¦’¦ ø’ø š’š ý’ý ¢’¢ £’£ %’% @’@ š’š
Nujio letra yo búbú kja nu jñaopjú jñatjo, peska ra potpúji nanka mi na sezhi ma ri dyopjú ndo ri zopjú na skuama. Jñandaji na joo yo búbúba:
1. Yo bokale dyizi: ð ¦ ø š, dya soo ri opjú kja yo komputadora, kja yo makina letrika ni xi ri ngeje kja yo korrego letroniko ko pedye kja interne.
2. Yo bokale xiño: ý ¢ £ % @, dya ñetse ma ri xanú andúbú nu jango ri opjú o maxke ma ri xipji nu t’ii ra sotú na bokale xiño ka bézhi kja na jñaa, nzakja yo kuatúba:
tý’ý tý’ý t ‘a madurar¢j¢ ¢j¢ je viene£j£ £j£ j duerme
chj%’% chj%’% chj ‘ maízt@’@ t@’@ ‘u traer
3. Ma ri dyúsú nu glotale (‘) kja yo bokale dyizi ñeje kja yo bokale xiño, mi na sezhi ndo dya ri panra jango rgi opjú, mbeka ma jñaa ri kuatú nu glota, nzakja yo búbúba:
dy’¦’¦, dy¦’¦ dye’e, dyee caña, mano, arrear, tragars’š’š, sš’š pájaro, chupar o masticar cañach’i’i, chi’i hijo, cañadaø’ø, øø pulga, está adentroi’i, ii chile, reproducirsetý’ý madurarpa’a, paa, p’a’a caliente, día, vak’a’a, ka’a mojado, cuervo
Kja nujio jñayo, joka jioo yo t’ii ndo dya panra jingua ra dyúsú nu glota.
4. Ndo ga kjatkü ma ri ñee ri potpú yo letra ndo ri opjú ko dyaja jango ga kjaa: nu arial, nu korsiva, nu mistral, nu times new roman, nu symbol system ñeje ko dyaja letra, kja nu kumputadora, nu makina letrika ñeje nu korrego letroniko dya nee ra opjú, nzakja yo letra ko opjú nu dgei bk bt; jñandaji na joo yo ni yeje:
Letra ko na tsike ndo ko na nojo
Tipo de letras
Escritura de varias palabras
dgeibkbt ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
arial ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%mistral ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
corsiva ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%DGEIBKBT CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
ARIAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%MISTRAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
CORSIVA CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
Nudya jñandaji yo letra ma jñexto ra opjúji kja yo jñaa; nu tilde(´) ñeje nu dierisi(¨).
Letra ko na tsike ndo ko na nojo.Tipo de letras
Escritura de varias palabras
lucida chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
book chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä ööcentury chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä ööwest�mins
chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
impact chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä ööLUCIDA CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
BOOK CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖCENTURY CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
WEST�MINS
CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
IMPACT CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
¿Mbekjadya ra potpúji yo letra ma ra opjúji nu jñaa jñatjo yo kjee ko kja ba ëjë?Texe yo jñaa ñeje yo letra yo ya gi ñuji ndo gi zopjúji, búbú ko dya soo ra opjúji kja yo komputadora, kja yo makina letrika ni xi ri ngeje kja nu korrego letroniko ka búbú kja nu interne ndo; ma dya ra negoji ra kenji ga kjanu peska ra potpúji yo letra ko búbúdya, nzakja nu chjeje (/) ñeje nu dyaxú (_). Ndo ra opjúji nu tilde o maxke nu asento (´) ñeje nu dieresi (¨) nanka nujio, ngeje yo mazi soo ra opjú texe yo tee ko ñaa jñatjo ndo ko dya ñaa, zo jango nde ri kanraji kja naño jñiñi ko búbú kja nu xoñijumú, soo ra dyopjúji nu jñaa jñatjo.
IV. JANGO RGA OPJÚJI NU JÑAA JÑATJO YO KJEE XXI KO KJA BA ËJË
Yo bokale dyizi: ð š, ra opjúji: á ú, jango ga kjaa yo jñayo:
ðrð, ra potpúji ndo ra opjúji: árá = oíršd’š, ra potpúji ndo ra opjúji: údú = enojarse
Ka ni yeje jñaa dyaka paa nu glotale (‘) nanka yai paa nu bokale dyizi ndo in jñagoji chjebi nzakja ma ri tonji.
Dyaka paa yo bokale: ¦ ø, nanka chjetpji yo bokale: e o, dya potpú ma gi ñaa, nzakja yo jñaa yo búnkua:
dy¦’¦ = dyee = caña o mano, chjetpji ma gi zopjú ndo ma gi ñaa.Xøjø = xojo = uña, chjetpji ma gi zopjú ñeje ma gi ñaa.
Yo bokale xiño: ý ¢ £ % @, ra opjúji ga kjanu: ä ë ï ö ü, nanka nu diéresi (¨) chjebi yo ndoo, ko búbú kja in xiñoji, nu jango ni mbedye in jñúúji ma ri ñaaji; ga kjatkü soo ra xanúji andúbú yo jñaa ko ri mbeñeji na joo ra meyaji; nzakja yo búbúba:
%xý, ra potpúji ndo ra opjúji: öxä = salado öxäk¢’¢, ra potpúji ñeje ra opjúji: këë = quejido këë£j£, ra potpúji ndo ra opjúji: ïjï = duerme ïjïkj%’%, ra potpúji ñeje ra opjúji: kjöö = amargo kjööch@@, ra potpúji ndo ra opjúji: chüü = pelea chüü
Ga kjatkü dyaka paa nu glotale (‘) kja yo konsonate: ch’ k’ p’ s’ ts’, ni xi ri ngeje kja nujio konsonante: b’ d’ t’ tr’ ma yai paa na bokale dyizi ñeje na bokale xiño, nzakja yo jñayo:
b’šb’š, jñexto ra opjúji: búbú = vivirb’ðtr’ð, jñexto ra opjúji: bátrá = cercard’šgš, jñexto ra opjúji: dúgú = cortard’ðt’ð, jñexto ra opjúji: dátá = cerrar
Xo ga kjatkü texe kja yo yeje bokale, yo yeje bokale dyizi, ñeje yo yeje bokale xiño; dyaka paa nu glotale, yai ra ngentjo ga kjanu:
dy’¦’¦, ra opjúji: dyee = cañas’š’š, ra opjúji: súú = pájarochj%’%, ra opjúji: chjöö = maízø’ø, ra opjúji: oo = pulgai’i, ra opjúji: ii = chiletý’ý, ra opjúji: tää = madurarpð’ð, ra opjúji: páá = tirarb’a’a, ra opjúji: b’aa = leche
Yo jñaa, yo nee ra mama yeje o maxke jñii jñaa, nzakja yo búbúba:
Dy¦¦ = cañaDy¦’¦ = tragarDye’e = arrearDyee = manoJñexto ra opjúji: dyee, nzaga nziyo yo jñaa.
S’š’š = pájaroSš’š = chuparJñexto ra opjúji: súú, nzaga yeje yo jñaa.
Poo = bultoPø’ø = venderPøø = hay líquidoPo’o = arbusto muy tupidoJñexto ra opjúji: poo, nzaga nziyo yo jñaa.
Pee = tejeP¦¦ = hoja nueva que brota del árbol
Pe’e = pegajosoJñexto ra opjúji: pee
Ch’i’i = hijoChi’i = cañadaChii = fugarseJñexto ra opjúji: chii, nzaga texe yo jñaa.
Ka’a = cuervoK’a’a = mojadoJñexto ra opjúji: kaa
K’ijmi = víboraKijmi = sabrosoJñexto ra opjúji: kijmi
Oo = pulgaO’o = está adentroJñexto ra opjúji: oo
I’i = chileIi = reproducirseJñexto ra opjúji: ii
Nujio jñayo joka potpú jango mi opjúji mi jingua, nanka ma ri opjúji na punkjú glotale kja yo bokale ñeje kja yo konsonante, joka jiojo ka opjú ndo dya panra jango peska ra maa nu glotale, mbeka ma jñaa ri dyúsú ndo mbeka ma jñaa dya paa nu glotal. Ngeko ma jñexto ri dyopjú yo bokale ndo dya ri dyúsú nu glotale, mazi dya ga sezhi; ndo soo ra dyopjú ndo ra zopjú yo tee ko ñaa jñatjo ñeje ko ñaa jñangistia o mbeka nde naño jñaa ñaa.
Nu jango rgi búbúge, ndo nu paa ka ri ñaa; ngeje ka ra xitsi mbeka gi nee
ri mama, nzakja yo jñaa yo búnkua:
1. Nu t’ii go dyokú nu dyee ndo go mbedye na punkjú kjii.2. Nu t’ii go dyokú na dyee ngeko ro zúú.3. Ne tr’ii go ma dyee ye nrrechjú kja tr’eje.4. Nu tr’ii go dyee na punkjú dyee ka go unú d’iji.
1. El niño se cortó la mano y le salió mucha sangre.2. El niño cortó una caña para masticarlo.3. El niño fue a arrear las borregas al monte.4. El niño tragó mucha caña que le dio diarrea.
1. Nu b’ezo tunsú yo poo.2. Nu b’ezo poo ndechjö ngeko ra ndoma yo mbokua.3. Dyaka poo ndeje kja b’arú, maa bi chüü kja meje.4. Mi na poo yo nrrexú kja juajma, dya soo ri kjogú.
1. El señor carga su bulto.2. El señor vende maíz para comprar sus zapatos.3. Ya no hay agua en el cántaro, ve a traer en el pozo.4. Es muy denso el trigo en el terreno que no puedes pasar.
Ma natkü ri opjú na jñaa ka nde xi mi nee ra mama naño jñaa, nichko ri xorú ndo dya ri jiojo ma ri dyopjú ndo ma ri zopjú. Chjebi nzakja yo xiji omonimo kja nu jñaa jñangistia, natkü ga dyopjúji ndo nde naño nee ra mama; nzakja yo búbúba:
La señora lava la ropa.La lava del volcán.
El pico de Orizaba.El pico del águila.Yo pico la tierra.
Ve a traer el pico.
El banco de arena.Siéntate en el banco.Ve al banco a cambiar el cheque.El banco de datos.
Dame un vaso de agua.El vaso sanguíneo.
Nzakja kja nu jñaa jñangistia búbú omonimo; nde xi na joo ra búbú omonimo kja nu jñaa jñatjo; ndo soo ra opjúji natjo jñaa, ka nde naño nee ra mama; ndo dya peska ra opjúji yeje, jñii o maxke nziyo jñaa.
Nde xi na joo ra opjúji nu t’onú (¿?) ngeko na joo rga zopjúji nu jñaa jñatjo ndo ra xorúji na joo yo skuama ndo dya ra jioji ma ngeje na t’onú o maxke ma xitsiji na jñaa, nzakja yo jñayo:
¿Jango ro mago mi nzháá? = ¿Adónde fui ayer?Gi maa a Xonxua. = Fuiste a Zitácuaro.¿Ro maa a Xonxua? = ¿Fui a Zitácuaro?¡Jää! Gi maa a Xonxua. = ¡Sí! Fuiste a Zitácuaro.
Jango ro mago mi nzháá. = A donde fui ayer.¿Gi maa a Xonxua? = ¿Fuiste a Zitácuaro?Ro maa a Xonxua. = Fui a Zitácuaro¿Jää? ¿Gi maa a Xonxua? = ¿Sí? ¿Fuiste a Zitácuaro?
Nzaga texe yo jñaa yo ya gi ñuu ndo yo ya gi xorú; nu Jñaopjú Jñatjo (al-fabeto mazahua) ka ra opjú yo t’ii ko kja ba tee kja yo kjee yo kja ba ëjë, ngeje yo búbú andúbú. Ga kjanu soo ra dyopjúji kja yo komputadora ko ra búbú kja yo ngunxorú, kja yo b’epji ndo texe kja yo ngumúji yo tee ko kärädya ndo ko kja ra tee. Yo letra ko ra opjúji ngejio:
Jñaopjú Jñatjo (alfabeto mazahua):a b ch d e g i j k l m n ñ o p r s t u x y z
Nujio letra yo búbú kja nu Jñaopjú Jñatjo, soo ra opjúji texe yo jñúú ko pedye kja in teeji, kja in dyiziji, ñeje kja in xiñoji. Ma ra úsúji nu tilde o maxke asento (´) kja yo bokale dyizi; hndo nu dyeresi (¨) kja yo bokale xiño; ndo nu saltiyo o maxke apostropje (‘) kja yo konsonate glotale ndo ma ra jmutúji yeje o maxke jñii konsonante, soo ra opjúji texe yo jñaa jñatjo ko ra negoji; ngeko jñexto ra búbú yo letra yo kuatúba:
Jmurú konsonante:chj dy jm jn jñ kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj
Konsonante glotale:b’ d’ t’ = tr’
bokale dyizi:á ú
bokale xiño:ä ë ï ö ü
Yo letra: t’ = tr’, tj = trj ñeje nd = nrr: ngeje jango ga ñaji yo tee jñatjo ko kärä kja naño jñiñi. Nujio jñayo, ñeje yo: ye = yo, ne = nu, peska ra jodúji jango rga kjapúji ngeko natkü rga opjúji yo jñaa, yai ri ngeje nd o maxke nrr; nzakja: ma mazi na punkjú yo tee ko ñaa ye trjomechi, ra opjúji ga kjanu; nzakja nu jñangistia ri manji tons ndo ri opjúji entonces; ga kjanu natkü ra opjúji nu jñaa jñatjo ndo mazi ra ñetse na joo ndo dyaka peska ra kjaji t’onú jango rga opjúji.
El vocabulario práctico bilingüe mazahua-español fue elaborado con el propósito de desarrollar la escritura y lectura del idioma mazahua, se utilice como un medio de comunicación para los alumnos de educación básica y media superior de la región mazahua, en donde los maestros de educación indígena lo utilicen como un material de apoyo didáctico, de consulta y de fortalecimiento de su lenguaje y para los hablantes: como un instrumento de aprendizaje en la escritura y de lectura de la misma.
Este trabajo aporta elementos culturales y lingüísticos de los diferentes pueblos del Estado de México y Michoacán, ya que registra las variantes dialectales del idioma, respetando la fonología de las diferentes regiones del pueblo mazahua, lo que permitirá que los lectores conozcan la manera de comunicación de los hablantes jñatjo.
Así mismo, esta versión se realiza a través del Programa de Apoyo a las Culturas Municipales y Comunitarias (PACMYC) de Culturas Populares en Michoacán del Consejo Nacional para la Cultura y las Artes; de la Secretaría de Educación en el Estado de Michoacán; del Instituto Nacional Indígenista Residencia Mazahua-Otomí; y del Ayuntamiento Municipal de Zitácuaro.
Se agradece a la comunidad mazahua que participó con su información, así como a diversas instituciones que directa e indirectamente intervinieron en la materializ
I. GENERALIDADES
Desde épocas prehispánicas, el pueblo jñatjo (mazahua) se ha ubicado en los municipios de: Almoloya de Juárez, Atlacomulco, Donato Guerra, El Oro de Hidalgo, Ixtlahuaca, Jocotitlán, San Felipe del Progreso, Temascalcingo, Villa de Allende y Villa Victoria pertenecientes al estado de México; y en los municipios de Angagueo, Ocampo, Susupuato, Tlalpujahua y Zitácuaro del Estado de Michoacán.
Según censo oficial de inegi, 1990, indica que la población mazahua es de 127 826 hablantes, de los cuales 3 925 se asientan en el municipio de Zitácuaro, Michoacán.
Origen de los mazahuas
El origen de los mazahuas, según la tradición oral, descendemos del Dios Sol y de la Madre Luna; los primeros hombres eran gigantes que se les llamó “ma ndaa” (eran altos); posteriormente vinieron los enanos, a los que se les llamó “mbeje” (insignificantes) y nosotros correspondemos a la tercera generación y nos llamamos “Jñatjo” (los que hablan).
Y según historiadores como Carlos Basauri en la “Población indígena de México; familia otomiana mazahuas”, dice: “En la migración chichimeca hacia el sur y valle de méxico, que se efectuó desde el siglo VI al XII, aproximadamente, caminaban cinco tribus, uno de cuyos jefes Mazahuatl, parece haber sido el caudillo de la familia mazahua, siendo los demás jefes de las tribus matlazincas. Ocuparon el valle de Toluca y lugares circunvencinos”. Territorio que actualmente ocupan hacia la parte noroeste del estado de México y oriente del Estado de Michoacán.
I. GENERALIDADES
INTRODUCCIÓN •••••••••••••••••••••
La vida de los mazahuas es heterogénea, hay quienes conservan el vestido, la comunicación en mazahua, otros; la música, la danza y la mayordomía.
El vestido del hombre es sombrero, camisa, pantalón y zapatos de comercialización industrial y el gaban manufacturado por los artesanos de la comunidad. El vestido de la mujer es una blusa, labrada, enagua, delantal, faja y rebozo elaborado por las mismas mujeres de la comunidad. Así como el hombre ha cambiado su vestido, la mujer está haciendo lo mismo. En las mujeres jóvenes el vestido está siendo remplazado por el vestido moderno a excepción de algunas que prefieren seguir usando el vestido tradicional.
La comunicación de padres a hijos es en lengua mazahua y de hijos a padres en español, es decir, los padres hablan a sus hijos en mazahua, pero los hijos contestan en español.
La casa de los mazahuas es de madera, con techo de tejamanil o lámina de asbesto, de adobe con techo de teja y también de concreto. El cuarto se encuentra separado de la cocina, dividiéndolo un patio, en el cuarto duerme toda la familia (padre, hijos, y nietos) asta que los hijos construyen su propia casa.
La fiesta de los mazahuas se realiza año con año, dependiendo del santo patrono que se venera en cada pueblo. Así en un año pueden realizarse tres o más festividades donde los mayordomos, mayordomitos y fiscales sirven durante un año llevando flores cada ocho días y, faltando dos meses para terminar el compromiso de servir al santo patrono u otro santo; el juez, el sacristán, el consejo de ancianos, mayordomos, mayordomitos y ayudantes reparten granos de maíz para preparar el pulque sende (bebida que se toma en todas las fiestas, que era y es ofrendada a los dioses).
II. LA LENGUA JÑATJOII. LA LENGUA JÑATJO
La lengua jñatjo, según los investigadores, es considerada como parte de la familia otopame del grupo otomangue en las que se encuentra el hñahñu (otomí), jñatjo (mazahua), matlatzinca y tlahuica; que desde tiempos prehispánicos han coexistido en el valle de México. El lenguaje ha sido transmitido oralmente de generación en generación y no se conoce escrito alguno, salvo los jeroglíficos representados en las artesanías, donde se puede apreciar figuras como el árbol de la vida y el sol, que representan parte de la cosmovisión del mundo mazahua.
III. SISTEMA DE ESCRITURA DE LA LENGUA JÑATJO
Por las características de la lengua jñatjo, su escritura es muy compleja por ser tonal; desde la época colonial los frailes empezaron a escribir la lengua mazahua con fines de evangelización. A través del tiempo y por diversas razones la comunicación ha cambiado, por consiguiente la representación gráfica de algunos sonidos de la lengua jñatjo ha variado.
Para sistematizar el uso de las letras del alfabeto se han organizado varias reuniones entre los especialistas e instituciones involucradas en la escritura mazahua; una de las últimas se realizó en mayo de 1989 por el Colegio de Lenguas y Literatura Indígena del imc, el Instituto Nacional de Educación para los Adultos (inea) del Estado de México, la Dirección General de Educación Indígena, El Consejo Supremo Mazahua y la Facultad de Antropología de la uaem, donde se unificó el alfabeto mazahua cuyas grafías son las siguientes:
Alfabeto mazahua:a b ch d e g i j k l m n ñ o p r s t u x y z
Grupos consonánticos:
III. SISTEMA DE ESCRITURA DE LA LENGUA JÑATJO
chj dy jm jn jñ jy kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr sj tj=trj ts tsj zh
Consonantes glotales:b’ ch’ d’ k’ m’ n’ ñ’ p’ s’ t’ = tr’ ts’
Vocales guturales:ð ¦ ø šVocales nasales:ý ¢ £ % @
Vocales heridas o glotales:ð’ ¦’ ø’ š’ ý’ ¢’ £’ %’ @’
Vocales guturales y nasales dobles:ð𠦦 øø šš ýý ¢¢ ££ %% @@
Vocales heridas y glotales dobles:ð’ð ¦’¦ ø’ø š’š ý’ý ¢’¢ £’£ %’% @’@
A estas grafías del alfabeto mazahua es necesario realizarles algunos cambios por las siguientes razones y justificaciones:
1. Las vocales guturales: ð ¦ ø š, no se pueden escribir con facilidad en los medios electrónicos de la comunicación escrita utilizando la computación, máquina eléctrica y mucho menos por correo electrónico que ofrece el Internet.
2. Las vocales nasales: ý ¢ £ % @, se confunden en el texto cuando se subraya alguna palabra o frase, como se muestra en las siguientes palabras:
tý’ý tý’ý madurar¢j¢ ¢j¢ viene
£j£ £j£ duermechj%’% chj%’% maízt@’@ t@’@ traer
3. El uso de la glotal (‘) en las vocales guturales y nasales es muy confuso de reconocer cuándo debe llevar y cuándo no debe emplearse, como en las siguientes palabras:
dy’¦’¦, dy¦’¦ dye’e, dyee = caña, mano, arrear, tragars’š’š, sš’š = pájaro, chupar o masticar cañach’i’i, chi’i = hijo, cañadaø’ø, øø = pulga, está adentroi’i, ii = chile, reproducirsetý’ý = madurarpa’a, paa, p’a’a = caliente, día, vak’a’a, ka’a = mojado, cuervo
4. Al emplear estas palabras en diferentes tipos de letras, como: Arial, cursiva, mistral, Times New Roman, Symbol System y otras; no acepta el tipo de letra usado anteriormente y empleado por la Dirección General de Educación Indígena(dgei); como se muestra en el siguiente cuadro:
Letra minúscula y mayúscula.
Tipo de letras
Escritura de varias palabras
dgeibkbt ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
arial ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
mistral ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
corsiva ch@@ t££ ¢j¢ dyšd’š b’ðtr’ð pøø dy¦¦ šd’š ýný %%
DGEIBKBT CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
ARIAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
MISTRAL CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
CORSIVA CH@@ T££ ¢J¢ DYŠD’Š B’ÐTR’Ð PØØ DY¦¦ ŠD’Š ÝNÝ %%
Obsérvese ahora los siguientes cuadros con los tipos de letras y escritura de palabras, empleando la tilde (´) y la diérisis (¨).
Letra minúscula y mayúscula.
Tipo de letras
Escritura de varias palabras
lucida chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
book chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
century chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
west�mins
chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
impact chüü tïï ëjë dyúdú bátrá poo dyee údú änä öö
LUCIDA CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
BOOK CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
CENTURY CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
WEST�MINS
CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
IMPACT CHÜÜ TÏÏ ËJË DYÚDÚ BÁTRÁ POO DYEE ÚDÚ ÄNÄ ÖÖ
IV. ESCRITURA ACTUAL DE LA LENGUA MAZAHUA SIGLO xxi
¿Por qué es necesario cambiar la escritura de la lengua mazahua en este siglo xxi? Por las razones y justificaciones escritas en los párrafos y cuadros anteriores y para hacer uso de la ciencia y de la tecnología e ir a la vanguardia en computación, máquinas eléctricas, correo electrónico e Internet, es necesario cambiar la diagonal (/) y el guión (_) por el uso de la tilde o acento (´) y la diéresis (¨). Ya que en la actualidad y para el futuro éstos son los signos más eficaces y aceptables en los medios de comunicación escrita de cualquier lengua en el mundo utilizando la ciencia y la tecnología, quedando de la siguiente manera:Vocales guturales: ð š, se sustituyen por: á ú, como se muestra en las siguientes palabras:
ðrð, se sustituye por: árá = oíršd’š, se sustituye por: údú = enojarse
En esta segunda palabra también se suprime la glotal (‘) por emplearse vocales guturales y porque nuestra lengua es tonal.
Se suprimen las vocales: ¦ ø, ya que no hay diferencia con las vocales: e o, como se muestra en los siguientes ejemplos:
dy¦’¦ = dyee = caña o mano, se lee de la misma forma.Xøjø = xojo = uña, se lee de la misma forma.
En cuanto las vocales nasales: ý ¢ £ % @, se sustituyen por: ä ë ï ö ü, porque la dierisís (¨) representa los orificios de las fosas nasales por donde sale el aire cuando pronunciamos las siguientes palabras, además de que no se tiene ningún problema para subrayar, como se muestra a continuación:
%xý, se sustituye por: öxä = salado öxäk¢’¢, se sustituye por: këë = quejido këë£j£, se sustituye por: ïjï = duerme ïjï
IV. ESCRITURA ACTUAL DE LA LENGUA MAZAHUA SIGLO xxi
kj%’%, se sustituye por: kjöö = amargo kjööch@@, se sustituye por: chüü = pelea chüü
También se suprime el uso de la glotal (‘) en las siguientes consonantes: ch’ k’ p’ s’ ts’, así como en las consonantes b’ d’ t’ tr’, cuando van acompañadas de una vocal gutural, como en estas palabras:
b’šb’š, se sustituye por: búbú = vivirb’ðtr’ð, se sustituye por: bátrá = cercard’šgš, se sustituye por: dúgú = cortard’ðt’ð, se sustituye por: dátá = cerrar
Y en todas las vocales naturales, guturales y nasales, se suprime el uso de la glotal, quedando de la siguiente forma:
dy’¦’¦, se debe escribir: dyee = cañas’š’š, se debe de escribir: súú = pájarochj%’%, se debe de escribir: chjöö = maízø’ø, se debe de escribir: oo = pulgai’i, se debe de escribir: ii = chiletý’ý, se debe de escribir: tää = madurarpð’ð, se debe de escribir: páá = tirarb’a’a, se debe de escribir: b’aa = leche
En el caso de las palabras que tienen más de un significado como:
Dy¦¦ = cañaDy¦’¦ = tragarDye’e = arrearDyee = manoSolamente se escribirá: dyee, para los cuatro significados.
S’š’š = pájaro
Sš’š = chuparÚnicamente se escribirá: súú, para los dos significados.
Poo = bultoPø’ø = venderPøø = hay líquidoPo’o = arbusto muy tupidoSolamente se debe de escribir: poo para los cuatro significados.
Pee = tejeP¦¦ = hoja nueva que brota del árbolPe’e = pegajosoSe debe de escribir: pee
Ch’i’i = hijoChi’i = cañadaChii = fugarseÚnicamente se escribirá: chii, con diferentes significados.
Ka’a = cuervoK’a’a = mojadoSe debe de escribir: kaa
K’ijmi = víboraKijmi = sabrosoSe debe de escribir: kijmi
Oo = pulgaO’o = está adentroSolamente se escribirá: oo
I’i = chileIi = reproducirse
Se debe de escribir: ii
Estos cambios se deben a que al usar excesivamente el apostrofe en las vo-cales y en algunas consonantes, confunden al escritor sobre cuándo debe emplear el apostrofe, en cuáles palabras debe llevarlo y en cuáles no.
Por eso, escribir de una sola forma facilita al escritor y al lector emplear la escritura y la lectura de la lengua mazahua como un medio de comu-nicación más accesible para la población, sea hablante o no de la lengua en cuestión.Según el contexto donde se emplee nos mostrará el significado de la palabra que se esté usando; por ejemplo:
1. Nu t’ii go dyokú nu dyee ndo go mbedye na punkjú kjii.2. Nu t’ii go dyokú na dyee ngeko ro zúú.3. Ne tr’ii go ma dyee ye nrechjú kja tr’eje.4. Nu tr’ii go dyee na punkjú dyee ka go unú d’iji.
1. El niño se cortó la mano y le salió mucha sangre.2. El niño cortó una caña para mascarla.3. El niño fue a arrear las borregas al monte.4. El niño tragó mucha caña y le dio diarrea.
1. Nu b’ezo tunsú yo poo.2. Nu b’ezo poo ndechjöö ngeko ra ndoma yo mbokua.3. Dyaka poo ndeje kja b’arú, ma bi chüü kja meje.4. Mi na poo yo nrrexú kja juajma dya soo ri kjogú.
1. El señor carga su bulto.2. El señor vende maíz para comprar sus zapatos.3. Ya no hay agua en el cántaro, ve a traerla del pozo.4. Es tan denso el trigo en el terreno que no puedes pasar.
Escribir una palabra con las mismas grafías, pero con diferente significado, facilita su uso y se emplea en diferentes contextos. Es lo que en español se le llama: homónimos, de escritura igual pero de significado distinto; por ejemplo:
La señora lava la ropa.La lava del volcán.
El pico de Orizaba.El pico del águila.Yo pico la tierra.Ve a traer el pico.
El banco de arena.Siéntate en el banco.Ve al banco a cambiar.El banco de datos.
Dame un vaso de agua.El vaso sanguíneo.
Así como en el idioma español existen homónimos, no hay razón alguno para no emplear homónimos en la lengua mazahua.
También es necesario usar el signo de interrogación (¿?) y de admiración (¡!) para la buena lectura y comprensión de los textos y no confundir cuando se está haciendo una pregunta o se está afirmando algo, como en las siguientes oraciones:
¿Jango ro mago mi nzháá? = ¿Adónde fui ayer?Gi maa a Xonxua. = Fuiste a Zitácuaro.¿Ro maa a Xonxua? = ¿Fui a Zitácuaro?¡Jää! Gi maa a Xonxua. = ¡Sí! Fuiste a Zitácuaro.
Jango ro mago mi nzháá. = A donde fui ayer.¿Gi maa a Xonxua? = ¿Fuiste a Zitácuaro?Ro maa a Xonxua. = Fui a Zitácuaro¿Jää? ¿Gi maa a Xonxua? = ¿Sí? ¿Fuiste a Zitácuaro?
Por lo anterior, el alfabeto que emplearán en el siguiente siglo las futuras generaciones del pueblo mazahua; y para estar a la vanguardia de los avances tecnológicos y científicos, es el siguiente:
Alfabeto mazahua:a b ch d e g i j k l m n ñ o p r s t u x y z
Con estas grafías básicas que integran el alfabeto mazahua, se pueden representar convencionalmente todos los sonidos y vocablos que se usan en la lengua mazahua utilizando, la tilde o acento (´) para las vocales guturales, y la diéresis (¨) para los vocales nasales, y el saltillo o apostrofe (‘) para las consonantes glotales y la combinación de dos o tres consonantes para los consonánticos.
Grupos consonánticos:chj dy jm jn jñ kj mb nd = nrr ng nz nzh pj rr tj = trj ts tsj
Consonantes glotales:b’ d’ t’ = tr’
Vocales guturales:á ú
Vocales nasales:ä ë ï ö ü
Las letras: t’ = tr’, tj = trj, nd = nrr, yo = ye y nu = ne: éstas son
las variantes dialectales de la región mazahua que se utilizan indistintamente en la escritura, pero que se requiere de una unificación sistemática y reglamentada de la escritura y la lectura del idioma jñatjo, por ejemplo: si hay un mayor número de hablantes con la variante “nrreje”, con esta variante debe de escribirse la lengua mazahua aunque una parte de la población diga “ndeje”; como en el español se escribe “entonces” aunque una parte de la misma pablación dice: “entons” así habla pero sabe que debe escribir: “entonces” porque existe un sistema de escritura reglamentada y que año con año o siglo está siendo modificada de acuerdo con los tiempos actuales y la evolución de la misma lengua.El uso de los signos de admiración e interrogación
¡Chjidya! ¡Mira!¡Eko jää! ¡Verdad que sí!¡Jää! ¡Ngejnu! ¡Sí! ¡Es éste!¡Mina zotsú! ¡Eres muy bella!¡Numa, ra tügoma! ¡Entonces, moriré!¡Ñanga, ya ndempa! ¡Levántate, ya es tarde!¿Dya gi nee na xedyi? ¿No quieres una tortilla?¿Dya gi nege ri maa? ¿Tú no quieres ir?¿Gi nee ri chjúntú? ¿Quieres casarte?¿Gi pärä texe ko kjogú? ¿Sábes todo lo qué pasa?¿Gi pärä? ¿Sábes?¿Gi päräge mbeka ro b’ezhi? ¿Sabes tú qué perdí?¿Gi soo tjimi? ¿Tienes hambre?¿Jango bi ñeje? ¿De dónde vino?¿Jango búbúma? ¿Entonces en dónde está?¿Jango ga chjüü? ¿Cómo se llama?¿Jango gi búnji? ¿En dónde están?¿Jango gi chotúji? ¿En dónde lo encontraron?¿Jango gi jiasú? ¿Cómo amaneciste?¿Jango gi pärge? ¿Cómo sabes tú?
¿Jango go maa? ¿Dónde sé fue?¿Jango go tsjapú? ¿Cómo le hizo?¿Jango mi búbú? ¿En dónde estaba?¿Jango mi nzhodúge? ¿En dónde andabas tú?¿Jango nzi gi nee? ¿Cuánto quieres?¿Jango nzi ora ri maa? ¿A qué horas te vas a ir?¿Jango ora ra sátábi? ¿A que hora llegaremos?¿Jango ra kjapúbi? ¿Cómo le haremos?¿Jango xi gi jiasúge? ¿Y tú como amaneciste?¿Joko gi mbeñe ngeske? ¿Quién crees que eres tú?¿Joko go jichi? ¿Quién le enseñó?¿Joko go ndungú? ¿Quién me lo quitó?¿Joko ngeske? ¿Quién eres tú?¿Joko ra kjapú nguenda? ¿A quién le haré caso?¿Kjo dya gi sogú? ¿Qué no lo dejaste?¿Mbara mbeka go ma tsjaa? ¿Quién sabe que fue hacer?¿Mbeka gi kjadyaba? ¿Qué haces aquí?¿Mbeka gi kjaji? ¿Qué hacen?¿Mbeka gi mbeñege? ¿Qué piensas tú?¿Mbeka gi tsjapú? ¿Qué le hiciste?¿Mbeka go kjogútsú? ¿Qué te pasó?¿Mbeka ndúbú? ¿Qué se te ofrece?¿Mbeka ni guee? ¿Por qué lloras?¿Mbeka ni ñege ri pjongúzú? ¿Por qué quieres tú sacarme?¿Mbeka rbi nee? ¿Por qué quería él?¿Mbekjadya gi xitsi ga kjanu? ¿Por qué me dices así?¿Mbekjadya iyo? ¿Por qué no?¿Mbekjadya mi mana kja ñii? ¿Por qué estabas tirado en el camino?¿Ngeske gi makúzúgo? ¿Eres tú quien me defendió?¿Pjeko go xitsi? ¿Qué te dijo?¿Ri ñaa? ¿Hablarás?¿Ri sii na tsitjomechi? ¿Comerás un poquito de pan?
Primera grafía del alfabeto mazahua, prefijo de locativos
Aa choma
a Kjin a ndangoxti
a ndeje a nitsjimia Pameje a Xonxua
ajense ájná
ajumúaalakoke
alealilialo
ámbáamboo
änäandee, anrree
andúbú, anrrúbúangeze
angeze dya pepjiangeze dya ra jiesgibi
angeze mazi pesiangezebi angezeji
anianilio
ansaanxe
anxkúanxpa
anxúanzo
al mercadosinombre de un lugaren el portón, en la entrada principalal agua, al lavaderoen el temploa Valle de Bravoa Zitácuaroarriba, cieloguajolote(a)bajo, en la tierrachabacanoexpresión de admiraciónexpresión de dolorsábananegación, tenerle coraje a alguienadentrogateaen medioabajoélél no trabajaél no nos dejaráél tiene másellos dostodos ellosadmiraciónanillocepillarángelescepillacepíllalerasurar, trasquilar, pelargarrocha
•••••••••••••••••••••••••••••••••
añimaapjú
áráärä
árábiárágo
arkateasta
asta ma kja ro zátáasta ma ya rgi ndää
asúasuka
átá, átráátágo
átáji, átrájiátájme, átrájme
áteatjïï, atrjïï
átkoátkojme
áxáaxeseba
axoñiaxoxi
axútjú
difunto, día de muertoschupar o extraer aguamiel en el maguey;persona sacando aguamieloyerasposoescuchaban, obedecíanyo escuchodelegadoastahasta que lleguehasta que ya se cuesafisgonear; estirarse sobre una barda para verazúcarhace, construyehago yohacen, construyenhacemos, construimoscurandero, médicoen el patio, a fuerayo hagonosotros hacemos, nosotros construimosdesesperaciónarriba de aquíarriba, al norte, a Méxicoajoatrás
••••••••••••••••••••••••••
Segunda grafía del alfabeto mazahua
Bb’aa
b’agab’ajnúb’ansab’anúb’arú
b’arújib’asú
b’atjú, b’atrjúb’atkjimi
b’atúb’axú
b’echeb’echi
b’echjeb’echjine
b’echujnúb’edyeb’edyib’ejña
b’empatúb’encho
b’eñeb’eñeje
b’epjab’epji
b’epjinub’errako
b’eskojmeb’etsko
b’exkitjo ra nzhodúb’exkitjo
b’exkútjo ra mago
leche vacahierveinflamación, esponjamarchitar, llovizna, empezar a secarse la tierracántaro, listón, trenzacántaros, listones, trenzascedazo, coladerallanocampo santobajar la inflamaciónescobanietobébetelotaxcalmentiramayordomomojar, lavarfamiliaesposapersona acostado boca abajotordobrazadayernopersona que va atrástrabajoeste trabajomarranonos falta, nos perdemosme faltaandaré aquí cercacercaníayo voy a ir aquí cerca
•••••••••••••••••••••••••••••••••
b’exoma b’extob’ezhe b’ezhi
b’ezhibib’ezhigeb’ezhiji
b’ezo b’ichab’idyi
b’iguarúb’ilu
b’imbob’ipji
b’isanab’isapjú
b’isib’itu
b’itub’ondo, b’itub’onrrob’ixiga
b’izhib’o
b’obúb’ochú
b’odúb’oi
b’okúb’ombayo
b’omuzaB’ondo, B’onrro
b’onkjuab’onko
b’onzho
b’oob’osú b’ota
b’otjöb’otúte
b’oxúb’usi
b’usub’úú
b’uzibiba ëjë
ba ni kobratsúba ni ñona
ba ni zenguaba ni
ba tepkeba
bájnábangabansa
bárábátá, bátrá
batia
bi b’obúbi chjúntúbi
bi dyárábi dyáráji
bi dyátáji, bi dyátrájibi dyobúji
bi gueebi imi
bi kueb’e
oscuro, nochetodavía faltaperder, cuentofalta, perderfaltan, perdían (dos)faltas túfaltan ellos (más de dos)señortemazcalespinaespina de magueyorinapanzónhumoespina de chilacayoteapostema, hinchazón de las encíasinflado, manchadoropa, telabanderavejigamúsica, instrumento musical, radioprefijo que indica color negro, abundanciaparado, páratehilo enredadotiradobuey, chile negrocurva, vuelta, esconderserebozo negrozapote negroMéxicolengua de vacame parolugar pedregoso con follaje
vendidoenvuelto, ronchasmestizo, persona ajena a los mazahuasmaíz negroasesinomocochiquihüite, costillamujer mestizacanoacenizavienete viene a cobrarviene a comerviene a saludarsufijo vienete esperaprefijo de afirmación, sufijotronarflojo, huecorevolverbateacercar, cumbre, abajoobjeto de madera o aluminio que sirve para amasar o batirse había paradose habían casadohabía obedecido, escuchadohabían escuchadohabían hechose habían acostadohabía lloradohabía regado, tiradose había ocultado
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
bi mama bi mbárájibi mbedye
bi mboobi mbosú
bi mbosújibi ndorúbi
bi ndüü, nrrüübi ngejmebi tseji
bi ngib’ijibi nguarú
bi nzhodúbibi ñoraji
bi opjúbi otú
bi pjotúbi sájábi siji
bi xipjibi zaa yo miño
bi zibibi zogú
bi
bilobrekabúbú
búbú ko pa tüübúbú ma kjai d’adyo
búbú tee ko nemebúbúbabúbúgebúbúgo
búbúmabúbúnu
búgúbúgú na punkjú
búgúbibúgúji
búnjibúnke
búnkjobabúnkjojme
búnkjojmebabúnko
búnkobabúnkojibúnkua
búntji
búntjobúntseje
búntsekjobúú
búxú
había dicholo habían golpeadohabía salido, había lavadohabía vendido, metidole había ayudado, lo había envueltolo habían envueltohabían agarradohabía muertose habían quedado soloshabían sacadohabía terminadohabían caminadohabían prendidohabía escritose había adelantadolo había metido, lo había tiradohabía llegadolo había traídole había dicholo habían comido los coyoteshabían comido, bebidolo había dejadodual, prefijo y subfijo del verboen tiempo pasadotórtolaizquierdahay, vive, estáhay quienes van a traera veces es nuevohay personas que bailanaquí está, aquí, vivetú vives, tú estasyo estoy
entonces está, entonces viveahí estácórrele, correcorre muchocorran ustedes doscorran, corramosestántú estásaquí estoyestamos nosotrosaquí estamosestoy yoaquí estoy yoestamos nosotrosaquí estátodavía están, modo de saludarcuando se ausenta por un momentotodavía estáestá sola(o)yo estoy sola(o)sopla (el viento)disentería, persona desnutrida
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••
Tercera grafía del alfabeto mazahua
CHcha
chaachábáchabúchádáchágá
chágájichagúchájá
chajabichaji
chájnáchájuichákáchala
chanachapji
chapjorochareje
chásácháspá
chatpújicheb’e ri ñona
cheb’echeb’i
chechichëë
chejechejme
chepi chepibi
chesechesi
prefijo para despectivos, aumentativogallocosebailarrotomontamontencortar, cegarcórrelo, recargarse, sostenerse y bastónse abrazan, abracensese abrazan (más de dos)mándalo, córrelose correteanobservar, añadirvalienteinquietoabrásenceojo languiñosogalloapuntalarponerle la trampadenleespera a comerespérate, resguardarse de la lluvia exprimerefugiarse del agua, engargarfrentecobíjalocuidar para que crezcan, atoleacompáñalo, sígueloacompáñenlo, síganlosúbeteálzalo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
chestocheze
chezebichezhechezhi
chezichi
chibichichi
chichigochii
chijmichijuechikechimi
chinchi
chinpjadúchinzhi
chiñichiñiji chirrio
chixut’ichjámbá
chjambajichjangechjansachjansú
chjáxáchjeb’e chjebechjebi
chjebiji chjebinu
chjedyichjeechjeji
chjekjebichjeme
chjenche chjenchebi
chjeñechjeñeji
chjesichjidya chjinsi
chjinspichjintsichjinzi
chjöjichjokú
chjomechichjöö
chjorúchjotú
chjúmbeñechjúmbú
chjúmúchjúndya
chjúnkob’echjúnrú
chjúnrúji chjunspúji
chjúnsú
peineacábateloacábenlocríalocúbrete del agua, críarhachaprefijo para diminutivosescóndanse, nuestro hijosenosmis senoshijo, cañada, piar, escaparse del hogarpechohijachicoaplástaloponerse los zapatos, deslumbrar losrayos del solcabalgaenterofornicar, partir leñaparten, rajanchicoteniñitamuélelorevuelvanpiernarevolver, mezclarrevolverchistosome encontré concollarse encontraron, se parecen, son iguales, se encontró con, cabía, se parece
se encontraron, caben, son igualesse parece a éste, cabe ahíllévatelo, cuchillotraer, agarradoencontrarse, despedirse, recíbanlo, son iguales, nos vemoste parecescarbónvolteavolteenacarrea, sonríeacarreen, sonríanálzalomiradespertar, dejar la flojeralímpialelímpialolimpiarmazorcasperforapanmaízagarrar, terminarseterminar, acabar, perforarponte listo, pensar bienúnelolazo, enredadentro de ocho díasnos casaremosresponde, reunirreúnanse, respondanpónganle por nombre:cuélgalo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
chjunsúchjúntú
chjúntúbi
chjúntúji
chjünuchjúspúji
chjútúchjüüchobúchöjö
chokúchomachontú
choochopjú
chosúchotú
chotúbachotúbichotúji
chübi
chúbúchúgú
chüjichujmú
chúkúchumbúchungú
chunkúchunsú
chúnúchunúchúpú
chúspúchúsúbi
chútúchüü
chuxkú
sombrero, cigarrocásate, préndelo, respóndele,amárralo, enrédalo, cópula entre perroscásence, préndalo, respóndanle, amarrenlo, arréglenlocasence, prendanlo, respóndanle,amarrenlo, arreglenloeste nombrecuélguenselofreír, prendernombredoblaganarvacíalo, encuéntrame, vómitomercado, compradesmayar, descomposturasuegro, ojodinerored, placentaencuéntralo, enchuécaloencuéntralo aquí, enchuécalo aquíencuéntrenlo, enchuéquenlo (dos)encuéntrenlo, enchuéquenlo(más de dos)pelean, muerencoserdesplumar, cortarpelean, muerensembrar, amarrarcórtalollévale, quítalellévamelo
traémeloálzalo, maromearescarmenar, nalgallévalo, le fue dadoconvidarayudar a levantarsosténganloempújalopelea, traeflaco
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••
d’aad’adyo
d’agú d’agúbid’agúji
d’ajad’akú ga ma tjïï
d’akú xedyid’akú
d’akúbi
d’akúgod’akúgojme
d’akúji
d’akújme
d’akúmad’anú
d’atú, d’atrúd’axte
d’axtú, d’axtrúd’eed’iji
d’ojnúd’oka
dyadya ba sájá
dya ga joodya gi chontú in kueji
dya gi dyotúdya gi guee
Cuarta grafía del alfabeto mazahua
Dpenenuevo, aparato reproductor del perrobajarbajemos (dos)bajemos (todos)unobrinca para afuerame da tortillasdar, brincarbrincan, brinquemos, brinquen, nos danyo brinco, yo te darénosotros brincamos, nosotros te daremosbrincan, brinquen, nos dan, brinquemos(dos)brincan, brinquen, nos dan, brinquemos(más de dos)entonces dame, entonces brincalloviznameterse en algún lugar profundobrincar a una personaprimeras gotas de la lluviamal de airediarreasuenapapaacción de negarno llegano es buenono desmayenno te sequesno llores
•••••••••••••••••••••••••••••••••
dya gi jezijidya gi kja ga kjanu
dya gi kjapú nguendadya gi nañoge
dya gi paadya gi pärä
dya gi pesi ndúbúdya gi pesi nzhubú
dya gi pesiji nzhubúdya gi sübidya gi süü
dya gi tsejedya gi tseji
dya go dyárádya go jiezi
dya go jieziji dya go jitskoji
dya go mama iyodya go ndüü
dya go needya go ñonadya go sechi
dya go soo go jokúdya go tsjapú nguenda
dya go ziidya joko
dya joko go jñandadya joko go ndúrúdya joko go ngichi
dya joko nesgodya joko ra ponka
dya joko ra ziidya joko ro mbara
dya joko ro soodya ka go mezhe
dya ka mi soo ro nzhodúdya ka pjeko mi kjaji
dya ka pjeko xi mi tüüdya ka pjeko xi ra kjogútsú
dya ka ra ëjëdya ka ra jogú
dya ka ra soodya ka ri búnko
dya ka ri negodya ka ri sechko
dya ka ri siertadya ka ro jogú
dya ka xi búbúdya ka xi gi tjeñe
dya ka xi go ëjëdya ka xi mi chjebi
dya ka xi ra ëjëdya ka xi ra ëjï
dya ka xi ri maadya ka xi ro ëjë
dya kadya ma jontedya me jogú
dya mejmedya mi jezi
dya mi jezijidya mi kjago dya mi ngeje
dya mi päräbidya mi soo
no lo dejenno seas asíno le hagas casono eres otra personano vayasno sabesno tengas pendienteno te preocupesno se preocupenno tengan miedono tengas miedono tengas penano tengan penano obedecióno lo dejóno lo dejaronno me enseñaronno se negóno se murióno obedeció, no quisono comióno le caló, no se aguantóno pudo arreglarlono le hizo casono bebiónadienadie lo vionadie respondiónadie entrónadie me quierenadie te lo robaránadie lo comeránadie sabría
nadie podríaya no se tardóya no podía caminarya nada hacíanya nada teníaya nada te pasaráya no vendré, vendráya no se curaráya no se podráya no estaría, ya no estoyya no quieroya no aguantoya no aguanto, ya no aguantarásya no se compondríaya no estáya no sonríesya no vinoya no cabía, ya no se parecía, ya no se encontrabanya no vendréya no vendrán, ya no vendremosya no irásya no vendríaya nono era buena personatodavía no se componeno es ciertono lo dejabano lo dejabanyo no hacíano erano sabíanno podía, no sentía
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
dya mi soo ro jokújidya mi soo ro zúrúji
dya mi unúdya ndúbú
dya nee dya neji
dya ngeje dya pjeko d’akú
dya pjeko gi tejmedya pjeko go chotú
dya pjeko go jñandajidya pjeko go ndunújidya pjeko go tsjapúji
dya pjeko mi jújidya pjeko mi júún
dya pjeko mi mamadya pjeko mi pesidya pjeko ndúbú
dya pjeko ra tsjaadya pjeko ra tsjakúji
dya pjeko ra tsjapú dya pjeko ri pesi
dya pjeko ro jandadya pjeko ro jangodya pjeko ro kjapúdya pjeko ro nugo
dya pjekodya ra chotú dya ra dyotú
dya ra jezi ra zúkúzújidya ra jeziji
dya ra jñúkúzúdya ra mbesi nguenda
dya ra mbotújidya ra nguarúdya ra nzhogúdya ra sogútsú
dya ra tjezedya ra tseji
dya ra unújidya ri jïgö
dya ri kánkágodya ri ma chezebi dya ri ma mbeñedya ri ma pjatúji
dya ri ma xokú nu jñejedya ri májágodya ri ndezho
dya ri negodya ri pärä
dya ri päräjmedya ri pärgo
dya ri pjexko dya ri sobi dya ri soo
dya ro mbaradya ro mbezhi
dya ro ñetsedya ro zopjú
dya soo dya soo ri sogú
dya tunú dya xi go nee
dya xi mi pjatújidya xi poo
dya xi tseje
no lo podían curarno podían atraparlono le dabano tengas penano quiere, no está plantadono quierenno esnada me danada tienesnada encontrónada vieronnada llevaronnada le hicieronnada teníannada teníanada decíanada teníano es ninguna molestianada le pasaránada me haránnada le haráno tengo nadano vi nadanada vinada le hiceyo no vi nadanadano lo encontraráno se secaráno dejaré que me alcancenno dejaremosno me extirparáno tendrá pendiente
no lo mataránno se terminaráno voy a regresar, no va a regresarno te dejaréno se terminaráno nos avergonzaremosno le darán, no le daremosyo no tengoyo no te niegono se lo vayan acabarno vayas a pensarno lo vayan a cazarno vayas abrir la ventanano estoy alegreno serás ciegono quieroyo no séno sabemosyo no sé, yo no sabríayo no séno sentiránno sentirás, no sentiréno sabríano se convirtierano se veríano le hablaría, no le habléno puede, no sienteno puedes dejarlono llevatampoco quisotampoco lo cazabanno tiene nadano tiene vergüenza
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
dyáádyaa
dyabo, dyab’edyagú
dyaja pjadúdyaja
dyakojidyakú
dyakú ka najadyakú na xedyi
dyakú texedyakú tsike
dyakúji ñantodyakúji
dyakújme dyame
dyame kjuarúdyame mi soo
dyame ri sätägodyanda b’etsko
dyanda ga kjasgojmeku dyanda ma nojo
dyandadyárá
dyárábi dyáráji
dyárákodyátá
dyátáji, dyátráji
dyátáko
dyátpá
dyaxi go maadyaxi ri peskojme
dyaxkitsejidyaxúdyeb’e
dyechadyechi
dyechjödyedyi
dyeedyeji
dyejmedyembi
dyepjadú dyesedyetsi
dyetsjidyetúnú
dyexedyexútjú
dyezadyezho
dyiidyizi
dyobúdyobúji
dyodúdyogú
dyogúji dyogúzújme
dyojidyojo
dyojui
montaña, peñaoxidar, podrirsolamentebájateotros caballosotrosdenme a mídame, brincadame unodame una tortilladame tododame poquitodenme seisdenme, brinquendanostodavía notodavía no se terminatodavía no despertabatodavía no tengo hambreno me falta muchono como nosotrosno era muy grandedesanimado, no eraescuchaescuchen, obedezcanescuchen, obedezcanescucha eso, obedececonstruye, escúchalo, obedécelo, cúraloconstruyan, escúchenlo, obedézcanlo, cúrenloconstruye eso, escucha a ellos, obedece a ellos, cura a ellosconstrúyeselo, escúchalo
tampoco fuetampoco tenemosno tienen penaviga, puentelluvia, poner boca abajodiez, jaracortar, encerrarolotearrear, medircaña, mano, traetraíngan, comannuestras manosarreáselo, mideseloagujapeine, escobeta, cepillohuarache, córtalovena
cepíllalocolumna vertebralsincolote, vara, arbustogolondrinamano de metalegarganta, laringeacuéstate, escarba, tejón, sacar aguaacuéstense, escarbencorta, secoentierraloentiérrenloentierranoshermanos, veníanvómitohermanos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
dyokjob’edyokjoji
dyokjojmedyokú
dyombúdyompadyompúdyongúdyonkú
dyonú nu bezodyonú
dyonújidyoo
dyoo ko mi mi satedyopji
dyopjúdyorú
dyorújidyosúdyote
dyotpúdyotpúji
dyotúdyoxúdyúdúdyúsú
dyúsúbidyútú
dyútújidyúú
mi hermanonuestros hermanosnuestros hermanoscórtalopregúntale, cortáselotener calentura, tiempo secoengáñalopregúntameengañar, preguntarpregúntale al señorpregúntalepregúntenleperroperros que eran muy bravoshermanoescribepedir, dar a luz, parirpidan, se están secandocornear, empollarveinte, el que pidepídelepídanlepídele, secogusano, animalcodoanota, ponlo, échaloanoten, pongan, échenloéchaloéchenloraíz
••••••••••••••••••••••••••••••
e jiarúe kumba
e mizhikjimie siño jense
e Xuba go pjongúe Xuba go xipji
e Yaxúeb’e
ëcheëchete
echiedyi
edyigeee
ëjëëjëba
ëjïëjmeëkjö
ëkjob’e eko jää
embe ga ñabiembeembieme
emejiemkeense
ensejienzezúenzhe
eñeeñe ga ñabi
Quinta grafía del alfabeto mazahua, prefijo personal
Eel solmi compadrediosel señor del cieloJuan sacóJuan le dijonombre propiopeinarplantar, despedirpersona que se despidetíralo, mételomedir, llevarlleva tú, mide túarreavenir, vieneviene aquívienenvenimosvengo avenimos nosotros dosverdad que síle decía hablandole dice, juegale lleva, le mideplantar, sentar a un niñoplantanme pone a pelearnombrar, bendecir, subirbendicen, nombran, lo subense despide de mí, me despidese despide, despidedecía, jugabadecían hablando
•••••••••••••••••••••••••••••••••
eñebieñegeeñeji
eñejmeesí
ëtjöexke
ezi
jueguen, juguemosjuega tújueguen, juguemosjugamos, juguemosllevar animales de alguien, guardartodavía vienelimpiar nopalesguardar
••••••••
ga chjúnrújiga kjanu
ga kjanu ga kjogúga kjanu go kjogú
ga kjanu go ñajiga kjanu je ga kjogú
ga kjanu je ga mbúrújiga kjanu je rgi tsjapú
ga kjanu mi pjesega kjanu nu ngoo
ga kjanu nu t’iiga kjanu texe nu xoma
ga kjatku go ma tsjaaga kjatku
ga kjatkuzúgoga kjogú
ga ma jensega ma kja jñiñi
ga ma mbooga ma ndúbú
ga ma tjïïga ma xoñi
ga mama ga kjanuga mantseje
ga manuga mbezhe
ga mojiga nanga
ga ñabiga ñaji
ga ñembega ñetse
ga panpaji
Sexta grafía del alfabeto mazahua
Gse reúnenasíasí pasaasí pasóasí hablaronasí va pasandoasí empiezanasí lo harásasí se tropezabaasí el ratónasí el niñoasí toda la nochetambién fue a hacerasí tambiéntambién yova pasandopara arribapor allá en tu puebloallá adentropor allá abajopor afuerapor allá arribadecía asíse decía a sí mismopor ahí, por allácontabase vanse levantahablabanhablandole decía, le dicese vechancean
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ga tjezega tsjajiga xipji
gagande
gandego, landegogandeji gi búbú
gi búbúnugi búntsejegi chjenche gi chumbú
gi dyakúgi dyátá
gi edyigegi guee
gi ïjï gi inji
gi jandagi jezi
gi jiezi gi jitsi
gi jñandagi kádá
gi kjapú gi kjogú
gi ma sogúgi mangeji
gi manji gi mbeñe
gi nee gi nee ri ëjë
gi nege
gi negibigi nzhodú
gi ñabigi ñegegi ñora
gi orúgi paa
gi pärä gi párági patú
gi pechi gi penchigi penge
gi pesi gi pesijigi potú gi sübigi süügi tee
gi tsjaagi tsötä gi tunú
gi tüügi xakúgi xatú
gi xenze gi xinzigi xitsi
gi xitsizúji gi xitsko
gigo b’ajnú go b’ezhi
se acabahacenle decía, le dice
abuelo(a)mi abuelonuestros abuelosestásestás ahíestás sola(o)te volteastele quitaste, le llevasteme diste, brincastehiciste, construistellevas tú, llevaste tú, mides, medistellorastedormistedurmieronveslo dejaslo dejasteme enseñastevisteniegasle hacespasastelo fuiste a dejardicen ustedesdicen, dijeronte acuerdasquieresquieres venirtú quieres
quieren ustedes doscamina, caminastehablaste contú quisisteprendisteestás acostado, pidesvassabes, conocesle pegastecalentastelo aplatastelo atrapasteme lavastetienes, guardastetienen, teníanlo matastetienen miedotienes miedocreces, crecistehicistelo soltastellevaslo trajisteme bañaste lo bañastecosechas, cosechasteme llevasteme dijisteme dicen, me dijeronme dices, me dijisteauxiliar del verbo de tiempo presente y futurohirviófaltó, se perdió
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
go búgúgo búgúbigo búgúji
go chajabi, chajigo chjebi
go chjebiji go chjebiji nu tsingo
go chjebinugo chjëchë
go chjúntúbigo chobúgo chotú
go chotúbi go chotúji
go d’agúgo d’agúbi
go d’akú kja pjiñogo dyárá
go dyárábi go dyáráji
go dyátá go dyátpá go dyokú
go dyonú nu chijuego dyonú
go dyonújigo dyotú
go dyúsúbi go dyútú
go gueego guiñi
go guiñi texego guiñiji
go ïjïgo ïjïbigo inji
go janajigo jiábá
go jiambújigo jiátá go jiezi
go jiezibi go jieziji
go jiodú na otego jiodú
go jiodúbigo jiodúji
go jitsiji go jitskoji
go jmutú yo poogo jmutúbi
go jñandago jñandabi go jñandaji
go jñombeñego jñúntúgo jñúnú
go jñúpkúgo jñuspú
go jñúsú go jñúú na tjedyi
go jokú go jokúzúgo
go juajnúgo juejme
go kjogú
corriócorrieron ellos doscorrieron todosse abrazaronse encontró conse encontraronse encontraron con el ratónahí se encontróvolteóse casaronse doblóencontró, se enchuecólo encontraronencontraronse bajóbajaronbrincó en la hierbaescuchóescucharon, obedecieronescucharon, obedecieronlo hizole hizolo cortóle preguntó a su hijale preguntóle preguntaronse secó, le pidióanotaron, pusieronlo echolloróle dio de comerle dio de comer a todosle dieron de comer
durmióse durmieronse durmieronobservaronse cayeron (las frutas)se separaron, se divorciaronechólo dejódejaronlo dejaronbuscó un valedorbuscóellos dos buscaronellos buscaronnos enseñaronme enseñaronguardo su ropaamontonaronobservó, viovieron, observaronvieron, observaronse le olvidóinciensóllevóle quitó entrele apuntó, le puso por nombrelo levantóagarró un cuchillolo arreglóme curó a míescogiólo consolópasó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
pasó un ratopasaron (dos)
pasaronfue a cortar
se fue a dormirfue a buscarlo
lo fueron a buscarfue a traer
fue a mandarlo, fue a juntarlofue a venderlofue a comprar
fue a encontrarlole fue a avisar
fueron a avisarlelo fue a meter, fue a cerrar
fueron a verlofue a verlo
se fue a trabajarfueron a traer
fue a traerle fue a dar
le fue a dar poquita medicinale fue a decir
fue a levantarlo, fue a destaparlofue a saludarlo
lo fueron a dejarse fue
dijodijo el conejo
dijerondijo él solo
gritógritaron
go matújigo mbáká in taa
go mbansago mbara
go mbaraji go mbáráji go mbásáji
go mbasúgo mbasújigo mbedye
go mbejñejigo mbekuejigo mbeñebi go mbezhe
go mbezhe texego mbosú go mbúrú
go mbúrú go nzhodúgo mbúrúji
go mebi go mebi na jëëgo mebi na t’ii
go mezhego mimi
go mimibigo miminu
go minji go moji
go nangago ndágá
go ndágábigo ndájá go ndáji
pasó un ratogo kjogúbigo kjogújigo ma dyodúgo ma ïjïgo ma jiodúgo ma jiodújigo ma käjägo ma mbejñego ma mboogo ma ndomago ma ndúrúgo ma ngosúgo ma ngosújigo ma ngotúgo ma nubigo ma nuugo ma pepjigo ma tüjigo ma tüügo ma unúgo ma unú tsike ñechjego ma xipjigo ma xosú go ma zenguago ma zogúji go maa go mama go mama nu kjuaago manjigo mantsejego mapjú go mapjúbi
le gritaron, le llamaronme pegó mi papálo envolviósupo, conoció, se dio cuentaconocieronlo golpearon, lo rompieronpusieronlo levantólo levantaronsalió, lavómandaron, juntaronse enojaronacordaroncontócontó todolo ayudó, lo envolvióempezóempezó a caminarempezaronse fueronse fueron lejosse fue con un niñose tardóse sentó, parióse sentaronse sentó ahíse sentaron, vivieronse fueronse levantómontómontaronlo corrió, lo correteómandaron, lo corrieron
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
go ndákágo ndátá
go ndeb’e na ndajmego ndeb’i go ndepi
go ndepibi go ndepiji
go ndese go ndesebi go ndesejigo ndogú go ndojo
go ndoma go ndoma texe
go ndujmúgo ndújñijmo
go ndumbú go ndumbúji
go ndúrú go ndúrú nu chijue
go ndúrú nu t’iigo ndúrú nu xïrä
go ndusiji go ndúsú go ndusú
go ndusújigo ndútúbi yo pjadú
go ndutúji go ndútúji
go ndüü go nee
go nemejigo nentjimibi
go ngatpa go ngejme koro
go ngejmebi go ngichi a mboo
go ngichigo ngichibi
go ngichibi a mboogo ngobúgo ngopú
go ngopúbi go ngosú
go ngosúji nu b’eñejego ngosújigo ngotaji
go ngotú go ngotúji go nguarú
go nguichibi go ngújnú
go ngútú jñúúgo ni dyogú
go ni teego ni zengua
go nichi go nichibi
go núgúgo nuji xi ma patjo
go nzhátájigo nzhodú ka tsikego nzhodú kja t’eje
go nzhodúgo nzhodúbi
go nzhogú
se asomóclavó, atrancó, se acercó, cercóesperó un ratoexprimiólo acompañó, lo seguiólo persiguieron, lo acompañaronlo acompañaronsubióse subieronse subieronse cayóganócomprócompró todolo amarró, sembróse arrodillóle quitó, le llevóle quitaron, le llevaronrespondiórespondió su hijarespondió el niñorespondió su esposolo levantaronlo colgólo levantó, lo cargó, lo recogiórecogieronamarraron los caballoslo colgaronlo aventaron, prendieron, le respondieronmurióquisobailaronayunaron
le pusose quedó ciegose quedaronentró adentroentróentraronpasaron adentrole tapóle tapó, le convidoconvidaronle avisó, dio vueltale avisaron a su yernole avisaron, lo pusieronle pagaronencerró, metiólo encerraron, lo metieronterminóentraronlo molieroninhaló airelo vino a enterrarvino a crecervino a saludarlo llenólo llenaronse cayóvieron que todavía estaba calientese acercaroncaminó un ratitocaminó en el bosquecaminócaminaronregresó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
go nzhogú nu múbúgo nzhogúji
go ñaago ñabi
go ñembe ga kjanu.go ñembe nu b’ejña
go ñembe nu kumbago ñembe nu t’ii
go ñembego ñembebigo ñembeji
go ñeme go ñese
go ñoma go ñona
go ñonabigo ñonaji
go ñonjigo ñora
go ñoraji go otú
go pana go patúji
go patúji xedyigo penchi
go pizhi go pjatú kja nu nguaa
go pjobú go pjongúgo potpúji
go sájá go sechi tjimi
go sido
go sijigo simpiji
go sitsibibago sokúji
go soo go soo go pjongú
go soo ro tsjapúgo soyabi
go tejigo tïjï
go tjeñe go tjezego töjö
go tsjaa go tsjaa t’onúgo tsjaa texe
go tsjaji na tambaxuago tsjapú go tsopú
go údúgo unú
go unú pojogo unúbigo unúji
go xákájigo xeme
go xijigo xinchiji a ñúnú
go xipji go xipji nu kumba
go xipjibigo xipjiji
go xitsi
volvió en síregresaronhablóhablaronle dijo asíle dijo su esposale dijo a su compadrele dijo el niñole dijole dijeron los dosle dijeronlo dejó en libertadlo subió, se negóse moviócomiócomieroncomieroncomieronprendióprendieronse adelantóaventócalentaroncalentaron tortillaslo agarróse espantólo hirió en su piese pusolo sacóse cambiaronllegóaguantó el hambresiguieron
lo trajole trajeronlos trajo aquíbajaronse pudopudo sacarlopudo hacerlodescansaroncrecieronse emborracharonsonrióse acabócantóhizopreguntóhizo todohicieron una fiesta grandele hizolo tapóse enojóle diole dio graciasle dieronle dieroncopiaron, imitaron, escenificaronescarbóle dijerondieron vuelta en la orillale dijole dijo a su compadrele dijeron, les dijole dijeronme dijo, te dijo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
go xokúgo xokúji
go xosúgo xosúbigo xosújigo xúkú
go xúkújigo yepe
go yepe go dyárájigo yepe go maa
go zaago zant’ago zátábigo zátáji
go zenguago zenguate
go zibigo zidyi
go zidyibigo zii
go zinzapjúgo zogú nu t’ii
go zogúbigo zogúji
go zopjújigo zúrú
go zúrújigo
guabúguadú
guadújiguajmaguansa
guansúguantú
guarúguasú
guatú, guatrúguee
guegegueji
guenchiguenchki
gueñejiguezhiguinjiguinzi
guiñejmeguiñi
guiñiji
abrióabrieronlo levantó, lo destapólo levantaronlo levantaron, lo destaparondesamarródesamarraronrepitió, volvióvolvieron a escucharvolvió a irselo mordió, lo comióse quemóllegaron dosllegaron todoslo saludósaludóbebieronlo llevólo llevaronbebió, comióvolódejó a su hijolo dejarondejaronle hablaronlo agarrólo agarraronauxiliar del verbo en tiempo pasadotender semilla, bajar animales del cerrotirartiran, tiremos, avienten, aventemosbarbecharrevuélvelo
aflojarenjuagarmagueyaventar algo sobre el tejado, ir a dejar los animales en el cerrorotollora, rana, apestoso, pelearsepor un pedazo de panllora túllorenllámale la atenciónte regaña, te llama la atencióngriten, hagan ruidobordadenle de comerdame de comerle damos de comerdale de comer, hace ruidodenle de comer, hagan ruido
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••
Séptima grafía del alfabeto mazahua
Iichi
igiii
ïjïïjïbi ijñi
imbiimi
in b’edyiin b’itu in chibi
in chichigoin chii
in chijue in chjöö
in chjunsú in choo
in chúnúin dyeein dyeji in dyiziin dyoji
in dyokjob’e in dyokjoji in gandeji
in jánanabiin jmuu
in jñaa in jñago
in jñagoji in kjuarmaba in kjuarmago
in kuebi
ardertiesochileduermeduermen, duermanduermetirar semillas a los pollosriega, tiradomi familiami ropanuestro hijomis senosmi hijomi hijami maíz mi sombrero, mi cigarromis ojosmi nalgami mano, mi cañanuestras manosmi gargantason nuestros hermanosmi hermanonuestros hermanosnuestros abuelosnuestra madrastrami amo, mi juezmi vozmi palabranuestras palabras, vocesmi hermano aquími hermano, mi primonuestras fuerzas
•••••••••••••••••••••••••••••••••
in lamuin mboxgandeji
in merioin mexabiin mojmú
in múbúin múbúbi
in nanain nanabi
in ndixuin ngaba
in nzumúin nzumúbi
in nzungoin ñijme
in pooin sodyegojme
in taain tee
in tsit’oxmixiin xïrä
in xútjújiin
injiinkjojme
iñiix
ix mi paaixb’a
ixiixingetjo, ixingetrjo
ixkiixkijñi
ixkoixko ma nu paaka
ixko xipjiixma
ixpaxaixti sogo
ixtiiyo paito
iyoiyoko
mi amo, mi patrón, mi jefenuestros bisabuelosmi dineronuestra mesami platomi corazónnuestros corazonesmi mamánuestra madremi esposami gabánmi casanuestra casami casanuestro caminomi bultonuestro enfermomi papámi boca, mi gentemi pequeño gatito blancomi esposonuestras espaldasmíoduermandormimosregar semillaixiba derecho aleche búlgaraagrío, manzana, naranjase pareceagrío, levadura, color rosaxoconoxtle, tuna agría
se fue ese díale dijo
color guindayo sientode una vezno compadrenoésos no
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••
jää jáá
jää, mojoma jää, ngeskojää, ri nego
jábájábájijagúji
janaji jánana
jánanabijanda, janrra
jandaba, janrrabajandabi, janrrabi
jandago, janrragojandaji, janrraji
jandatjo, janrratrjojanga
jange, janrrgejangeku
jango jango bi maa yo t’ii
jango bi maajango bi moji
jango bi ngejmebijango bi ñejijango búbújango búnji
jango ga chjüü jango ga kjaa
jango ga kjaa in chiijango ga mama
Octava grafía del alfabeto mazahua
Jsíhaysí, vamos entoncessí, soy yosí, yo quierocae, construye, sudarcaen, construyenalisaremos, alisarán, plancharán, plancharemosobservan, observemosmadrastrala madrastra de ellosver, observarves aquíobservan, observemosveoobservan, observemostodavía veme veves túen dónde esdondeen donde se habían ido los niñosa donde fuea donde habían idocomo habían quedadode donde vinierondonde estáen donde estáncomo se llamacomo escomo es mi hijocomo dice
•••••••••••••••••••••••••••••••••
jango ga minji jango gi búnji
jango gi chotúbi jango gi kjapú
jango go dyogújijango go kjogú
jango ixma chjunspúji jango ixma kjaa
jango ixti sogojango jáá
jango kichi nu jiasújango mi búbú
jango mi mbeñegojango mi obú
jango mi t’ogújango mi tágájango mi teb’e
jango mima nzhajojango nde mi kichi
jango ni mbesejango nzi merio
jango nzi orajango nzi paa
jango nzi pjadújango nzi ro kobra
jango nzi teejango nzi xedyi
jango nzi xundarojango nzi zana
jango nziijango ora
jango ra kejmebijango ra ma sátá
jango ra nzhongojango ra sátá
jango rbi sájá jango rga guiñi
jango rga kjapúgojango rga unúji
jango ri búbújango ri búnkjojme
jango ri maajango ri nuu
jango ri nzhodújango ro kueb’e
jango ro maajango ro mború
jango ro mimijango ro ñaa
jango ro tsjapújango ro xitsi
jango t’ogújango t’otú
jango xi rga guinji janka, jantrka
jankago, jantrkagojaña
járixujásájáta
jeje chjüü
je ga kjanu je ga kjanu go nguarúje go tsjapúji ga kjanu
je ma ñaa ga kjanu
como vivenen dónde estánen dónde lo encontraroncómo le hacesdonde lo enterraroncomo pasócomo se le llamabacomo eracomo siento yodonde hayen donde entra la luzen donde estabacomo pensaba yoen donde se dormíaen donde estaba enterradoen donde estaba posadoen donde lo esperabaen donde era muy buenoen todas partes entrabadonde salecuánto dineroalgunas horasalgunos días, cuántos díascuántos caballoscuánto cobraríacuántas personas, algunas personasalgunas tortillasalgunos soldadosalgunos mesesunos cuantos, cuánto esqué hora sonen dónde nos vamos a quedardónde voy a llegar
en dónde voy a caminardónde voy a llegarpor dónde lleguecómo le dará de comercómo lo haré yocómo daránen dónde estoyen dónde estamos nosotrosen dónde vayasdonde veoen dónde caminarásen donde mi ocultéen donde iríacomo cuidaríaen donde vivircomo hablaríacomo le haríacuando te dijeen donde está enterradoen dónde encuentracómo le daremos de comerte vete veotrae para acá, a verhombre afeminadocose, está sobretepozan, padrastro
se llamaes asíes así como terminóasí lo hicieronasí hablaba
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
je mi búbúnuje ngejeba
je ogúje ra ma b’ezhi
je ra ma b’ezhijije ra sogútsújmeba
je rga maa je rgi nguarú
je rgo magonuje t’ogú kja na tajuarú
je t’ogúbajebi
jechejëë jee
jenchejense
jespejijestojëyäjezi
jezigojeziji jiábá
jiábájijiabi
jiambújijiapjú
jiárájiárátsú
jiarújiásá
jiásáji
jiasma mi paajiasma pákábi
jiasmajiasmaji
jiasmaji paito.jiáspajnajiastojme
jiasú jiasúge
jiátá jichi
jichijijiepe
jiepeji jiesgi ra kichi
jiesgi ra pedyejiesgi
jiesgibijiesgijme
jiexkjezhejiexto ga gueji
jiextojiezi
jiezibi jieziji
jiijingua
jiodú jiodú yo nistagotsú
jiodúbi jiodúji
jioojioya
ahí estabaes aquíestá enterradono se vaya a perderno se vayan a perderaquí te dejaremosiré, iráse terminaráiría yo ahíestá enterrado en un cajónaquí está enterradodeshojarolor muy fuertelejos, profundose cobija, se viste, tosehilarcon voz fuertelo cobijan, lo vistenlo deja, se dejaes lejos, respira, suspiralo dejalo dejolo dejan, dejémoslodéjalo en el suelo, se cayeron (las frutas)déjenlo en el suelo, bájenloseparación, divorcioseparémonos, sepárenseIxtlahuacahuelehueles túsol, tiznecose, ponlo, lleno de frutacosan, pongan, cárguenlo de
todo los días ibatodo los días nos pegabuenos días, todo los díasbuenos díasbuenos días compadritosuéter, chamarraamanecimosluz, alba, amaneceramaneciste túéchaloenseña, bautizaenseñan, bautizanvístelovístanlodéjame entrar, pasardéjame salirdéjamedéjenmedéjanosmandil, delantallloran al mismo tiempocobíjalo, déjalo, son iguales, se parecedéjalodéjenlodéjenlobañar, bautizaranteriormente, antes, cuandobúscalobusca lo que necesitasbusquenbusquenpapá, hombrose le olvida
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
jitsi jitsiji
jitsijme jitskojijiúkjú
jiútú, jiútrújiúújiyo
jmánrrájnájmicha
jmiijmoo
jmosújmugojmenu
jmurkajnajmurú
jmurújijmutejmutú
jmutúbijmuu
jnastojnorú
jñaa jñaaka jñageji
jñagojñagoji
jñakjimijñambúb’e
jñanda, jñanrrajñandabi, jñanrrabi
jñandaji, jñanrrajijñandajiyo, jñanrrajiyojñandazúji, jñanrrzúji
jñanga, jñanrgajñangazúji, jñanrgazúji
jñangistia, jñangichajñangistiatjojme
jñatjo, jñatrjojñaxa
jñechejñeje
jñextojñexto go maa
jñexto mi b’ezhijñexto mi janda
jñexto mi júntú nu jñúújñexto mi tákájñexto nu ngoo
jñexto pesijñexto xedy
jñextogejñii mbee
jñiijñiji
jñikjedyajñikjee
jñinchojñiñi
jñiñibajñiñige
jñipa jñombeñe
jñona, jñonú
me enseñanos enseñanenséñanosme enseñanel cuello, nucaamárralopesadonocoralillofaz, máscara, fotografíacara, mejilla, cachetepescadodelgado o flacoéste es nuestro amo, ésta es nuestra autoridadquelite llamado chivitoestá sentadoreunión, se reúnen, están sentadoscuñadajunta, reúne, amontonaamontonen, amontonemosjuezhueco, rendijalinderopalabra, voz, lengua, saludoesa lenguasus palabrasmi palabranuestras palabras, vocespalabra de diosnos separamosobserva, asómatevean, observen
vean, observenvean estovéanosmíramevéanmeespañolhablamos el mazahua solamentemazahuaásaloobservar, cardarespejo, ventanasolamentesolamente se fuesolamente faltabasolamente veíasolamente inhalaba airesolamente vigilabasolamente el ratónsolamente tienesolamente tortillassolamente tútres ladronestreslos trestres años ahoratres añosochopuebloaquí es pueblotu pueblotres díasolvidacomida, alimento
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
jñoojñúkútsújñúkúzújñúmbú
jñumújñúmújñúntú
jñúntúji jñúnú
jñúpkújñurú
jñuspú jñúsú jñusújñutújñúú
jo ra d’akúgojo ra d’akúgojme
jo ra dyakújo ra ëjë ra ni koxkúji
jo ra jokú nu teejo ra kjötkajijo ra kosúgo
jo ra ma jonkojo ra nugo
jo ra nzhodúgojo ra sago
jo ra soo ra jandajo ra ungojme
jo ra zádá nu paajo ri jandatjo
jo ri nudyajo ri ñuu
jo ri pärgo na joojo ri tsjaa
jojob’ezo
jodú jodúb’e
jodújijodyejogú
jogútsújogútsúge
joijoi yai gi pärä joi yai ri pärä
jojijojñajoka
joka dyonkújoka jiodúji
joka mbáká ni xïräjoka mbáráji joka mbezhijoka mbosú joka mbúrú
joka ndújñijmojoka ndunú
joka ndunújijoka ndusújoka ngonji joka ngot’a
joka nuji joka pichebajoka pjetsebi
zanacochete quitaextírpame, quítamellévale, quítalefogónsacarinciensoinciensenllévalo, llévateloquítalesentarseapúntale, ponle por nombre, agrégalelevántalo, aprende, guarda, agrégaleponleechatráelo, alientoyo te darénosotros te daremosél me darávendré a avisarlescuraré a la personales pagaréyo le avisaréiré a buscarloyo lo veréyo caminaréyo me lo comerétodavía podre vernosotros le daremosllegará el díayo los estoy viendoahora verásahora verás
yo sé bienándale pues hazluego, despuésbuen señorbuscabúsquemosbuscan, búsquemosderecha, buena manocomponer, curarte curaste aliviasjoiya sabesya séson buenosbuenas palabras, poesíajokate está engañandobuscante pega tu esposole peganse conviertele ayudaempiezase arrodillallevallevanlo levantalo tapanlo mete, sí pagavenaquí espantannos patean
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
joka ponajoka tïï
joka tsjakonajijoka xákáji
joka xijijoka xögaji
joko joko mi búbú
joko ngejejoko ra ëjë
joko ra mboxkújoko ra ndorú
joko ra nzhogújoko ra ñagob’e
joko ra tsjaajoko ro chjúntúbi
joko ro mbopajijoko ro mbopúji
joko ro mbosújoko ro ndágá
joko sájá joko sitsi
jokújokúji
jokújmejokúte
jokúzúgojokúzúji
jomajonejonji
jonkojonkú
jonkújmejonte
jonxorajoo
josújotkja
jotújuaa
juajma juajnújuama
juamajijuampújuansú
juantú, juantrújuanximi
juañijuarújuätajuaxú
juejmejuenche
juenjijuenskejuenskojuentse
juentseji juesijúgo
juib’ijuichijuipji
jumú, jomú
robase emborrachase apresurancopianle dicense separanquiénquién estabaquién esquién vendráquién me ayudaráquién lo agarraráquien regresarácon quién hablaréquién será, harácon quién se casaríaa quién le venderíana quién se lo venderíanquién lo ayudaríaquién lo montaríaquién llegaquién come, quién te trasladóarréglalo, muchocomponen, muchosarreglamos, somos muchosdoctorme curó a míme curabanentonces está biendócilbuscanbuscote extraña
te buscaremosbuena personaamanecerbueno, bienrelamer
frío, amamantaalaterreno, escardaescogelimpia, escardalimpiaremos, limpiaránescógeselo, límpiaselosacúdelosacudirguajecucharacuartillo, cajón, se desarmasacudeguaje, cráneoconsuélalo, pobrecitoapágalosufren, descobíjenlotenme compasión, pobre de tipobre de mítenle compasiónperdónenlobrillatengoocultar, enterrarapagarsoplartierra, poner
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
júngojúnji
júnkújúnkútsú
junsújunsúba
júnsújijunsúji
júntújúntúji
juramentojürújúújüü
júúnjúxú
golpear con lazo o varatienen, traen, le golpeante quita, te lleva, te golpeate quita, te golpeaestá (escrito, sobre, pegado, puesto)aquí está puesto, escritoalzan, guardanponen, anotaninciensainciensanbastones de mandoestá sentadoregar agua en el baldíosentadotiene, traesilbar
••••••••••••••••
ka bi dyokúka bi maaka bi sájá
ka bi tsjapúka bi unújika bi yepe
ka búbú a mbooka chjüü
ka dya mi júúnka dya pjeko mi júún
ka dya ra sodúka gi chájá
ka gi chotkúka gi guinzika gi jandaka gi musúka gi pedye
ka gi pjoxkújme ka gi tujmú
ka gi unú ka go chjokú
ka go chjúntú ka go jieziji
ka go jñandaka go maa
ka go makúzú naja paaka go makúzúji
ka go mamaka go ndorú
ka go ñangojika go ñúsi
ka go tsjaji yo mbaxuajika go zokú
Novena grafía del alfabeto mazahua
Kque había cortadoque había idoque había llegadoque le había hechoque le habían dadoque había repetidoque está adentroque se llamael que no teníaque nada teníaque no se descomponeque corristeque me encontrasteque me diste de comerel que vesel que concebisteque sales, que lavaspor habernos ayudadoque sembrasteel o la que le disteel o la que perforóel o la que se casóel o la que dejaronla que viola que se fueque me defendió un díapor habernos defendidoque dijoquien lo agarróque nos defendióel que le rociaronpor haber realizado sus fiestasel que me hablo, el que me dejó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ka jiasma tujmúka kii
ka kjaba sájáka kosú
ka ma nzhanso ka mancha
ka mango mi ngejeka mazi
ka mazi mi zenguaka mazi na jëë
ka mazi otúka mejme mi ngeje
ka mejmeka mi búbúnu
ka mi chjüüka mi jandaka mi juesi
ka mi júnú xedyika mi júún
ka mi ma nojoka mi ma zoo
ka mi maka mi mi juätaka mi mi juesi
ka mi na zoo ka mi ngeje
ka mi orúnuka mi pebi
ka mi pedye ndejeka mi pjorú
ka mi ri negoka mi sadújika mi sodye
ka mi ti negoka mi tügo
ka mi tunú angezeka mi tunú
ka mi tunzaka mi tüü
ka mi zúntúka mima nojoka mimi zárá ka na tsijñiñi
ka naja ka naja mbee
ka nanchko ka naño kjee
ka naño mejeka nde xi go maa
ka nde xi mi chjüü ka nde xi mi júún
ka ndeka ni dyátáji
ka ni ngospújika ni ontú ka ni yeje
ka ni yeje paaka ni
ka nizhi ka nu skuama
ka nzhodú ka ontú paa
ka otú ka otúji setsi
ka pa emejika pa sogú
que todo los días amarraque tieneel que apenas va llegandoel que le avisamala, que era feoque despacioque parecíaque másel que más saludabael más lejanoque es el mayorque en verdad eraque en verdadel que estaba ahíque se llamabael que veíaque resplandecíaque llevaba tortillasel que teníaque era muy grandeque era muy bonitaque era muy que sacudíaque centelleaba muchoque es bonitoque eraque estaba acostado ahícon el que viajabaque salía aguael que cuidabael o la que quiero mucho que reprendían, que amonestabanque estaba enfermo
el o la que más quieroel que tenía yoque llevaba élque llevaba que era leñeroque teníaque suena muchoque era grandeque prendía muchoen un pueblitoel otroel otro delincuenteque de prontootro añootro pozoque también se fueque también se llamaque también poseeque tambienel motivo por lo que hacenque le ponenel primeroel segundoel siguiente día
que está repletoel papelque caminael primer díael que va primeroque le piden permisoque van a plantarel que va a dejar
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ka paka peska ra mama
ka peskaka poo
ka ra chjúntújika ra jiásájika ra juama
ka ra ma zogújika ra máji
ka ra mbedyejika ra mbosú
ka ra ndántjobika ra ndeji
ka ra ndúrúji
ka ra ndúsújika ra ngaspaji
ka ra nugoka ra ñaji
ka ra ponkaji ka ra tjeze
ka ra unújika ra yecheji
ka ra zádá nu mbaxuaka ra
ka rgi mbedyeji ka rgi nguarú
ka rgi otú ka rgi zoo nu mbaxua
ka ri búbúka ri búbúgo
ka ri kiika ri pärä
ka ri sii queka ro chjúntújika ro d’akújme
ka ro mbotú ka ro ndujmú ka ro nistago ka ro nzhodú
ka sobú ka sodyeka tunú
ka xi go búgúka xi mi b’ezhika xi ro mború
ka xijika ya kjogú
kakaa
kádákagala
kagúkäjäkäji
kandájnákánkágo
kañabú kärä
kärägojikärägojme
käränukaraxúkärgoji
kärgojmekärnu
que vael que tiene que decir que tiene queque tiene, que vendeque se casaránque cocinaránque le limpiará, que escardaráque irán a dejarloque sonreiránque lavarán, que saldránque le ayudaráque ahuyentaránque recibiránque responderán, que esperarán para recogerloque colgaránque le pondránque veré yolo que diremosque te robaránque se terminaráque le darán, que le daremoslo que repetiremospara que llegue la fiesta
con lo que lo lavarán, saldráncon lo que se terminaráel que irá primeropara que llegue la fiestaque estaríaque estoy yoque tengaque conozca
que comerás, beberáspor lo que se casaríanel que te proporcionamosel que lo mataríaque ataríaque se necesitaríaque caminaríaque cae, que fermentaque está enfermoque llevaescasamente se apresuróque también faltaque todavía cuidaríaque le dicen que ya pasóquecuervo, mojadoocultakagalanace (pollitos)fue a traerirán a traerflorerote niegobasuravive, están, hayvivimos, estamosvivimosestán ahípozole de trigoexistimoshabitamosestán ahí
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
käspajikasúkätäkätjï
kätpake
ke neji ke ri
ke ri ngejeke ri ngeje ko dyaja
ke ri ngeskobike ri ngeskoji
këëkejmebi
kejmebibakelokexo
kexpekichi
kichjikii
kijmikijñi
kisikja
kja b’ichakja bátákja dyáá
kja dyezakja in jmii
kja in juajmakja in nzumúkja in nzungo
kja in nzútúkja jango nzi kotú
kja juamakja jumú
kja kañabú kja kotú
kja kújnú kja mbaxua
kja mejekja mexa
kja mi d’adyokja mi tsike
kja moo kja na ngumú
kja na sábákja naño
kja naño ngumúkja naño tajuarú
kja ndarejekja ndee
kja ndenzumú kja ngosibi kja ngoxti
kja ngumúkja ni xútjúkja nitsjimi
kja nu jiúkjú kja nu jñiñi
kja nu jñiñi a Mbob’axúkja nu ndoñi
kja nu ndúnguakja nu nguaa
kja nu ngumú
lo ponenprotegerintroducirenvasanle echan
que quieren
que élque otrosque nosotros dosque nosotrosquejarsese quedan, quedémonosquedémonos aquíbecerroquesoresbaladillaentrar, pasar, meterentran, entremoshay, tienesabroso, víboranopal, tunahay (fruta, escritos)enen el baño de vaporen la cercaen la montañaen el sincolote, en el arbustoen mi caraen mi terrenoen mi casaen mi casa
en mi cinturónen algunas barrancasen el terrenoen la tierra, en el sueloen el basureroen la barrancaen el metate, en la masaen la fiestaen el pozoen la mesaera nuevoera pequeñoen el baldíoen una casaen una ollaen otro (pueblo)en otra casaen otro cajón grandeen el ríoen medioen el tejado, techoen la cocinaen la puertaen la casaen tu espaldaen el temploen el cuello, en la nucaen el puebloen el pueblo de los Escobalesen su cabezaen su talónen su pieen su casa, en la casa de
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
kja nu ngumújikja nu ngumúka
kja nu nzútúkja nu ñúnú
kja nu skuamakja nu texjñiñi
kja nu tjujnúkja nu ximatja
kja nu xoñijumúkja nu xörä
kja nu xútjúkja nujnu jumú
kja ñiikja pjinkjua
kja ri pjúrúji kja santa grunsi
kja sibi kja t’ejekja t’oo
kja tsingumúkja xiji rrekua
kja yo dyizijikja yo ndañiji
kja yo ndaxichje kja yo ngumú
kja yo ngumúbikja yo ngunji
kja yo ngunsúkja yo ngunxorú
kja yo siño kja zaa
kjaa ko mama angezekjaa
kjabakjabi
kjadyakjadyaba
kjagekjageji
kjago kjagojme
kjai chjúntúkjai d’adyo
kjai mi tsindajme kjai
kjajikjajme
kjakokjanu go chotú
kjanu go chotúbikjanu go d’agúbikjanu go d’agújikjanu go dyonú
kjanu go jñandakjanu go ma dyorú
kjanu go ma ngosújikjanu go maa
kjanu go mama e Xubakjanu go mamakjanu go manji
kjanu go mantsejekjanu go mbechpe
kjanu go mbúrúkjanu go mebi
kjanu go mezhebikjanu go mimi
en la casa de ellosen esa casaen su fajaen la orilla, por la orillaen su libretaen el municipioen el sillónen sus costillasen el mundo, en la tierraen la sombraen la espaldaen la tierraen el caminoen el petate, camainiciamosen la santa cruzen fuegoen el bosque, en el cerroen el panteón, en el hoyoen la casitaque le dicen burroen sus gargantasen las carreterasen las tablasen las casasen la casa de ellosen sus casasen los nidosen las escuelasen las imágenes, en los santosen el árbolhace lo que dice élhay, hace, es de él
así, aquíhacenhay ahorahaz aquíhaceshagan ustedeshago yohacemosapenas se casaes nuevohace ratitoapenashacen, hagamoshacemoshay lo queluego encontróenseguida encontraronluego se bajaron (dos)luego se bajaron (todos)luego le preguntóluego lo violuego fue a pedirluego le fueron a avisarluego se fueluego dijo Juanluego dijoluego acordaronluego él afirmóluego lo lavó, le contóluego empezóluego se fueronluego se tardaronluego se sentó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
kjanu go mojikjanu go nanga
kjanu go ndágábikjanu go ndáji
kjanu go ndúrúkjanu go ñonakjanu go pjesekjanu go unú
kjanu go unújikjanu go xipji
kjanu go xögabikjanu mancha, mancha
kjanu mi junsúkjanu mi nzhogú
kjanu nu b’ezo kjanu nu xïrä
kjanu peska ro xipjijikjanu ra dyútúji yo kjúnú
kjanu ra ma dyorúji kjanu ra mbábáji
kjanu ra mbedyeji kjanu ra mbojikjanu ra minjikjanu ra moji
kjanu ra ngichji kjanu ra pjongúji nu ndeje
kjanu ra unúji kjanu rgi maa
kjanu rgi maa yo ndájná kjanu ro ëjme
kjanu texekjanu yo xundaro
kjanu
kjapjújikjapú
kjapúbi kjapúgokjapúji
kjatji kjatku
kjatkuzúgo kjedya
kjee, tsjeekjekäkjese
kjexichjekjezhe
kjii kjii nu jango
kjimikjinchi
kjinsikjïö
kjipobúkjo na joo
kjo nee kjo ri dyakoji
kjo ro ñonakjo xi ra minji
kjokjogob’e
kjogú kjoguarú
kjogúbi kjogúgokjogúji
luego se fueronluego se levantóluego montaronluego lo corrieronluego respondió, enseguida respondióluego comióenseguida se tropezóluego le dioluego le dieronenseguida le dijoluego se separaronluego poco a poquitoluego ponía, apuntabaluego regresabaluego el señorluego su esposoluego les tuve que decirenseguida agregarán la harinaluego irán a pedirluego lo pondránluego saldrán, lavaránluego lo venderánluego se sentaránluego iránluego entraránluego sacarán el aguadespués le van a darluego iráenseguida colocarán las floresluego nos venimosluego todoluego los soldadosasí, luego, enseguida
le hacen, hagámoslele hacele hacenlo hago yole hacentodavía hacenasí tambiéntambién yoeste año, arrima ahoraaño, arrastrar algo, recoge, arrimarese añoatizarhongo de tejamanilenagua, vestidosangresangre en dondediossoñarsube, laderasalerorojosi es buenosi quieresi me dansi comísi todavía vivieraauxiliar que indica preguntapasamospasa, pasóhongo de magueypasan, pasemosyo pasopasan, pasemos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
kjogútsúkjogútsúgekjogúzúgo
kjogúzújmekjöï
kjojiasúkjojo
kjomúkjone
kjoñaxúkjoo
kjoo pookjöö
kjöreje kjörese
kjosúkjötä
kjötäji kjotjö
kjötkakjötkajikjötöjö
kjotúkjötú
kjoxiñokjoxúkjuaa
kjuana kjuanatsú
kjuargojmekjuarma
kjuarmaba kjuarmabi
kjuarmagokjuarú
kjuarúb’e kjuarúji
kjuatúkjuatúji
kjújnúkjüjue
kjúnt’ejmekjúnúkjúrgakjúsú
kjútúji, kjútrújikjúú kjüü
kjúxijmiko
ko átá ko átáji
ko ba ëjëko bi b’ezhi
ko bi dyátpáko bi dyotú
ko bi jñandako bi unú
ko bi unújiko bi xipjiko bi zogú
ko búbúko búbú a xoñi
ko chjebiko d’adyo b’echujnú
ko dya ga joo
te pasóte pasó a time pasa a mínos pasatejolotetraslucir, rendijahongotaparcallarbanco de arenahongo, nuerasi se cansa, si tieneamargocerveza, agua amargacapulín agridulceadornada, llenochiquero, paga, cubrepagan, cubrenhongo de maízte pagate pagan, me pagan, me cubrenhierba de burrolimpiar el plato con el dedomoler salsanariz constipadacaféconejovalienteeres descuidadoterminamoshermano, primomi hermano aquíeran hermanos
mi hermano, mi primoterminaterminamosterminan, terminemostermínalotermínenloharinahermana de la mujerpinolemetate, masahígadorecoger, hipolo arrastranfríjolhermanaixtle
lo que hacelo que hacenlos que vienenlo que había perdidoque le había hecholos que se habían secadolo que había vistoque había dadoque le habían dadolo que le había dichoque había dejadoque está, que hay, que vivenque hay arriba, que hay en el norteque se parecen, que son igualeslos nuevos mayordomoslos que no son buenos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ko dyaja ko dyaja tee
ko dyakako dyame chjúntú
ko gi b’ezhiko gi b’ezhige
ko gi dyátá ko gi kjako
ko gi mangejiko gi nee
ko gi negeko gi sechji
ko gi siiko gi xisko
ko goko go jitsiji
ko go mbábájiko go mbosúji
ko go ngama
ko go ngejme ko go ngosújiko go ponkaji
ko go tsjaji nguendako go unúko go xipjiko go xitsiko go zogú
ko go zokújiko in taa ñe in nana
ko ix mi átájiko jáá
ko jichi
ko joi búbú ko joka mbezhiko joka pjongú
ko kärä ko kätjï ndájnáko kja ra ngichi
ko kjai d’adyoko kjogúzúgo
ko kjötä ko ma chüü
ko ma ëjëko mama
ko mazi, ndako mbeka nde ra ziji
ko miko mi búbú
ko mi búbúnuko mi chjambaji
ko mi chjebiko mi jandabi
ko mi jodújiko mi juesiko mi kärä
ko mi käränuko mi kjaji
ko mi ma öko mi mama
ko mi mbepjinuko mi mi nizhi
ko mi na öö ko mi na zoo
ko mi nee ro zajiko mi pa tüji
los otroslas otras personasque ya nolos que todavía no se casanlo que perdistelo que perdiste túlo que hicistelo que me haceslo que dicen ustedeslo que quiereslo que quieres túque aguantaronlo que comes o bebeslo que me dices, dijiste
lo que nos enseñaronlo que pusieronlos que ayudaronlo que ha hecho, lo que plantó, lo que dejó en libertadlos que se quedaronque los pusieron, quienes les avisaronlo que te robaronlos que hicieron posible, hacer casolo que le diolo que le dijolo que me dijolo que dejolo que nos dejaron, los que nos hablaronmi papá y mi mamáque desde hace tiempo hacíanque hay, que estánlos que enseñan, los que bautizan
lo que tenga los que se conviertenlos que sacanque viven, que estánque le ponen floresque apenas recibiránlos que son nuevoslo que me pasalos que pagan que se estaban peleandolos que veníanque dicelo que másy otras cosas que comerán
lo que habíalo que había ahícon lo que revolvíanlos que contenían, que se parecíanlo que veíanlo que buscabanlo que lucíalos que vivíanlos que estaban ahílo que hacíanque eran muy dulces lo que decíalos que eran peones ahíque estaban muy llenosque son muy dulceslos que son muy hermososlo que querían comerlo que iban a traer
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ko mi pesijiko mi poji
ko mi ponkjúko mi rga zoo
ko mi siijiko mi sijiko mi tee
ko mi tunújiko mi xiñi
ko mi zonúko miti rga zoo
ko nde ko nde xi mi b’edyi
ko nde xi ri unúgo pojoko nee
ko ni okúko ni unújiko ni jiodú
ko ñaako pa zengua
ko paa ko pärä
ko peska ra jiodúko pezhe
ko pezhe jango nzii teeko pizhi
ko pjájná ko pjezhi
ko poji ko ponkjú
ko poo ko ra
ko ra chjúntú
ko ra dyátá ko ra guadúji
ko ra jee ko ra jiodú
ko ra mama ko ra mbábáji ko ra mbejme
ko ra musú ko ra ndágáji
ko ra ndeb’e ko ra ndebe
ko ra ndomajiko ra ndúsúji ko ra ngújnú ko ra nistago
ko ra nzhodúbiko ra sago
ko ra siiko ra tee
ko ra unú ko ra unúji
ko ra úsúko ra xitsiko ra zárá
ko ra ziiko ra ziji
ko rgi ko rgi jiásáji
ko rgi ndútúji ko rgi ngota ko rgi ñege
ko rgi ñoraji ko rgi unúji
lo que tenían, guardabanlo que vendían, con los que ibanlo que sobrabalo que esté muy primorosolo que bebíanque tenían, que bebíanque crecíanlo que llevabanlo que hace mucho ruidolos que imaginabanque estén muy finosque tambiénque también son de la familialos que también les doy las graciaslos que quierencon lo que se cortacon lo que danlo que se necesitalos que hablanlos que van a saludarlos que van, que vanlos que sabenque tendrán que buscarquienes cuentanlo que cuentan algunas personaslos que lo espantanque truenanlos que significanque van, que vendenlo que sobraque tienen, venden
los que se casarán, los que apadrinaré, los que se enredarán
los que haránque aventaránque se cobijará, lo que me pondrélo que buscaráque dirá, diréque pondránque juntaránque tendrá, que cargarálos que montaránlos que esperaránque se colgará en el cuelloque desgranaran, compraranque colgaránque arrearán, moleránque se necesitaráque caminaremosque comeré yolo que comeré o beberélo que creceráque le darán, que le darélo que le daránlo que pondré, lo que escribirélo que te voy a decirque prenderálo que beberá, lo que comeráque comerán, que beberáncon lo quelo que coceráncon lo que prenderáncon lo que pagarálo que quieras túcon lo que prenderáncon lo que le darán
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ko ri chotúbako ri ñege
ko ri sibiko ri tejmeko ri úsúba
ko ri xitsigoko ro b’ezhi
ko ro mborúko ro mbotúbi
ko ro sokútsújmeko ro unú nu xïrä
ko ro zibiko ro ziji ko sodyeko süpako tágá ko teb’e
ko tepiji ko texe ko tonji
ko unúji ko xi na joo ko xi sodye
ko xiyi kjatji ko xorú
ko ya ba sájáko ya dyotú ko ya kjogúko ya ndüü
ko yai kobra
kobratsúkobúji
kodyekojnú
kolasiokongara
korokospúji
kosúkosúgokotpúji
kotú, kotrúkoxkúb’e
koxkújikoxkújme
kregotsú kregotsúma
kuaakuatú, kuatrú
kuchikúdú
kueb’ekuebi
kuechikuee
kuegekuego
kueintakueji
kuëtakuii
kújmokújnekújnú
kumba
lo que encontrarás aquílo que quieraslo que beberánlo que tendrásque pongo aquí, que escribo aquílo que te digolo que perdíque cuidaríaque mataríanlo que te dejamoslo que le iba a dar a su esposolo que comeríanque beberían, que comeríanque están enfermosdías de miedo, de guardaque montan, que están en el árbollos que esperanlos que lo acompañancon todoque compran, que cantanque danlo que todavía sirvelos que todavía están enfermosque todavía hacenlos que estudianlos que vienen llegandolos que ya se secaronlo que ya pasólos que ya se murieronlos que yacóbralete cobratapan, tapemos
zurdo, izquierdaresbalosocolaciónkongara ciegole ponen, le untanle avisé, lo untéyo le avisaréle quitan, desvistámoslobarranca, hecha, encierraavísanosavísenmeavísanoste creeentonces te creepiepegado, laderapuercobarbaocúltatesus fuerzascalambrefuerzatu fuerzami fuerzacomadresus fuerzasorugaanimal que se queja muchoanzuelotrabalengua, tartamudomuele, metatecompadre, revolvedora
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
kumbabikúú
somos compadresrenguear
••
Décima grafía del alfabeto mazahua
Llala, tizi
lamu lamuji
laxkoleke
leketsúlele
lempelenge
lojolotalululuxi
patoamo, patrón, jefesus amospersona alta y delgadalocoeres muy locabebéjaltomataplanta o flor bellotarudafrutafruta silvestre
••••••••••••••
Décima primera grafía del alfabeto mazahua
Mma añima ma b’ezhi
ma bi chjúntúma chezebi
ma dya gi jodúma dya nee
ma dya ri ngeje ma dya ri ngeje angeze
ma dya ri ñonama dya tunúji
ma dyonúma dyorú ma dyotú
ma ga manuma gi ma dyobúma gi mbeñege
ma gi nee ra pjoxkújmema gi neema gi nejima gi nuuma gi pesi
ma gi peskújme setsjima jee
ma jingua ri b’ezhi ma jiodú
ma jiodúbima jiyo
ma jiyo ra b’exomama joko ra xitsko
ma jontema kätäji ndájná
ma kja mi tsikema kja ra mbedye
cuando es día de muertoscuando faltave a prender, ve a amarrar, ve a casartevayan a acabárselosi no buscassi no quieresi no fuera si no fuera por élsi no comessi no lo llevanve a preguntarleve a pedirestaba secove por allácuando te fuiste a acostarsi tú crees, si tú te acuerdassi quieres que te ayudemossi quieressi quierensi vessi tienessi nos tienes voluntadestaba tosiendo, estaba cobijandosí algún día pierdesve a buscarlovayan a buscarporque, si noporque anochecerási alguien me diceera buena personacuando floreancuando era pequeñocuando apenas salga
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ma kja ra sotú ma kjajiyoma kjogú ma mazi
ma mbaxua ma mejme
ma merkoxima mi
ma mi búnko ma mi chübi
ma mi nee ma mi paxú
ma mi siima mi tsikema mi xogú
ma mi zokújima mizhi
ma mu dyáráma mu jiasú
ma mu jñandajima mu ndajme ma mu ndátáji
ma mu ngejmejima mu nguarú
ma mu tsindajmema mu xútpúji
ma mu zátá a jumúma nu dyote paa
ma nu ndixu ma nu pagrinu
ma nzhampama nzhántá pedyeji
ma ontúma öö
ma pa nuji ma pedyeji yo b’itu
ma pepji ma pii
ma pjekoma pjeko mi negeji
ma ra b’ezhe ma ra b’onko
ma ra ëjëma ra jiásáji
ma ra jiasúma ra jogú
ma ra kjuarúma ra ma nzhodúbi
ma ra nangama ra ndogú
ma ra nokúzúgoma ra nzhogú
ma ra ñonajima ra otjotsú
ma ra sájáma ra sátá
ma ra sátábima ra totúbi
ma ra zádá nu paama ra zátáji
ma ra zooma ri jankago
ma ri jiezima ri jñanda
ma ri jokú
cuando completecuando hacen estocuando pasacuando máscuando es festivosi es ciertoel día miércolescuandocuando yo estabacuando se estaban pealeandocuando queríacuando barríacuando bebíacuando era pequeñocuando se habríacuando me hablabanera carocuando escuchócuando amaneciócuando vieronal poco ratocuando (lo clavaron, se acercaron, lo cercaron)cuando se quedaroncuando terminóal poco ratocuando le rompieroncuando llegó abajoel día veintecuando la señora, mujersí el padrino, cuando el padrinoestaba calientecuando están lavando
si primero estaba dulcecuando lo van a vercuando lavan la ropave a trabajarera gordosi algocuando algo querían ustedessi se pierde, si me pierdosi me levantocuando vengacuando guisencuando amanezcasi se componecuando terminesi vamos a caminarcuando se levantecuando caiga, si caecuando yo sea grandecuando regresecuando comansi desaparecescuando lleguecuando tenga hambrecuando lleguemoscuando lo encontremoscuando llegue el díacuando lleguencuando llegue, cuando sientacuando te veo yosi lo dejassi lo vierassi lo compones
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ma ri ñanga ma ri onkú
ma ri pa nubima ri pärä angeze
ma ri pärgoma ri pepjigo
ma ri sájáma ri säta
ma ri xenzejima ri xinzi
ma ri xitskoma ri yepe
ma siji ma sikjo
ma sogúbi ma sonte
ma töjöma toxú
ma xabaro ma xatú
ma xi b’exto ma xi b’exto na ngoo
ma xi b’exto na paa ma xi mi ïjï
ma xi ri búntjoma xiyi sotjo
ma xoma ma xöräma xosú
ma ya bi kjogúma ya bi mbedye e jiarú
ma ya bi nzhodú
ma ya bi unúma ya ma ëjë
ma ya mi nzháá ma ya mi ñonaji
ma ya mi tsjatjo ro nzhááma ya mi tsjatjoma ya mi xoma
ma ya mu mbesema ya mu nguarú
ma ya mu nguarújima ya mu nzhodúbi
ma ya mu soyama ya mu tïï
ma ya ni dyotú ma ya ni kjogú nu mbaxua
ma ya ni kjogúma ya ni moji
ma ya ni ndempama ya ni nguarú
ma ya ni nguarújima ya ni nguarújiyo
ma ya ni tsindajima ya ni xoma
ma ya ra nguarújima ya rgi dyotú
ma ya rgi nguarú ma ya rgi nguarúji
ma ya rgi nguarúji rgi pjasújima ya rgi nzhogúji
ma ya ri pegob’ema ya zádá
ma yai ngejema yai ni ndempa
si te levantassi me engañascuando vamos a versi él supierasi yo conocieracuando trabajocuando lleguescuando tengas hambrecuando cosechensi me llevas si te contara yosi vuelves a repetircuando tienen, si tienenlo traíavayan a dejarloera mala personaestaba cantando, ve a cantarera blancosi es sábadove a bañarlocuando todavía faltacuando todavía falta una semanacuando todavía falta un díacuando todavía dormíasi todavía me encontrarasi todavía se puedeen la noche, si tal vezen la mañanave a levantarlo, destaparlo, lo levantaba, lo destapabacuando ya había pasadocuando ya había salido el solcuando ya había caminado
cuando ya le había dadocuando ya veníacuando ya era tardecuando ya estaban almorzandocuando ya iba a atardecera punto de, cuando ya iba acuando ya era nochecuando ya saliócuando ya había terminadocuando ya terminaroncuando ya caminaroncuando ya descansócuando ya esta ebriocuando ya está secodespués de la fiestacuando ya ha pasadocuando ya se vancuando ya clareacuando ya se terminacuando ya terminan éstoscuando ya terminaroncuando ya están crecidilloscuando ya es de nochecuando ya terminencuando ya esté secocuando ya terminencuando ya terminencuando ya terminen de colarcuando ya hubiesen regresadocuando nosotros ya iremoscuando ya llegócuando ya escuando ya amanece
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ma yai ni ngeje ma yai ni nguarúji
ma yai ni nzháá ma yai nusiarú
ma yai nzháá ma yai pembeji
ma yai pesiji texema yai ra nzháá
ma yai sátáji ma yai soo nu paa
ma yai tsjatjoma yai xoma
ma zántoma
maa maa ixti pärgoku
mabi mabi chjúnsú
mabi chüü mabi dyobúmabi dyodú mabi jiodú
mabi juenchemabi potú
madyamage mago
magonumájámaja
májágomáji
mákjojme
mako mako nzhodú ku nuskeji
mako soo ri ñabimakúzú
makúzúgomakúzújimalesita
mamamamaji
mamakomami pebi
mami, mamumamu chjebimamu chjeji
mamu chjúntúbimamu chotúbi
mamu dyárá mi gueñejimamu dyáráji
mamu dyátákomamu ëjë dyeb’e
mamu ïjï mamu jiasú
mamu jñandamamu jñandajimamu mamako
mamu mbaramamu mbedye
mamu mbedyejimamu nangaji mamu ndajme
mamu ndempamamu ndexoma
mamu ndisi
cuando ya escuando ya terminancuando ya es tardecuando ya es mediodíacuando ya es tardecuando ya le lavancuando ya tienen todocuando ya se haga tardecuando ya llegancuando ya llegó el díacuando ya mero o a punto deuando ya es de nocheen tiempos de lluviacuando, prefijo, sufijovesi yo hubiera sabidove ave a colgarlove a traerve a acostarteve a cortar, roerve a buscarve a pagarlove a matarahora veteve túvoy a iriría yo ahíalegre, sonríelargosonrío yoríen, alégrenseestamos muy alegres
como, sisi camina con ustedescomo puedes hablar con éldefiéndemedefiéndeme a mínos defiendevirgen María, diosa lunadi, dicedicen, digandi lo que, dicen los quecuando ibancuandocuando se vieroncuando se encontraroncuando se casaroncuando lo encontraroncuando escucho los gritoscuando escucharoncuando hizo esocuando lloviócuando durmiócuando amaneciócuando lo viocuando lo vieroncuando dijo esocuando se dio cuentacuando salió, cuando lavócuando salieroncuando se levantaronal poco ratocuando amanecióa medianochecuando se le corto lo ebrio
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mamu ndúmbeñemamu ngejme
mamu ngichibimamu nguarú
mamu nguarúbi mamu nokú
mamu nuji mamu nzhogúmamu sámpá
mamu sotúmamu tsindajme
mamu xiji mamu yepe
mamu zádá nu paamamu zátá
mamu zátá go xipjimamu zátábi mamu zátáji
mamu zobimamu zoo
mamu zoo jñipamana
mancha mancha go ndúmbeñe
mandega mandresi
mangejimango b’exkitjo togú
mango ra gueemango ra tügo
mangomanji
mantseje
manumanza
Mañibe mape
mapjiximapjú
mapjúbi mara
mara angezemara dya mi janda
mara dya pjeko go unúmara dyaka gi páká
mara ni ngunemara nu jánanabi
mara ontúmara peska ra jieziji
mara yai búbúmara ma ra nzháá
martiximasa
másnámatseje
matú, matrúmatúgo
matúji, matrújimaxamaxi
maxke iyomaxkemaxko maxúmaza
mázhá
cuando reaccionócuando se quedócuando entraroncuando terminócuando terminaroncuando creciócuando vieroncuando regresócuando lo consintiócuando completóal poco ratocuando le dijeroncuando repitiócuando llegó el díacuando llegócuando llegó le dijocuando llegaroncuando llegaroncuando sintieron, cuando se pelearoncuando despertó, sintióal cumplir tres díasestá tirado, estíralodespaciopoco a poco volvió en símantecaservilletadicen ustedesparece que cae aquí cerquitaparece que voy a llorarparece que voy a morirtortilla gruesa (gorditas), parece, digodicen, digandi tú mismo, dice él mismo, afirmó
por ahí, por allámolcajeteManuelmorral, ayate, costalcola largagritagritaronpero, defenderpero élpero no veíapero nada le diopero ya no me peguespero tu comadrepero la madrastra de ellospero primeropero tendrán que dejarlopero ya estápero cuando llegue la tardemarteslombriztigreve sologrítale, llámalolo llamaré yogrítenlo, le llamanadiós (el que contesta)tal veztal vez noo (conjunción)adiós (el que se despide)persona con arrugasleña largaguajolote
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mazi ñona na joomazi, nda
mba
mbábámbábáji
mbadúmbádyembagúmbaja
mbajmambajmombajmú
mbajumúmbáká
mbákátsújimbákijñi
mbákümbákua
mbalambane, lele
mbansambantembapúmbara
mbara jango go tsjapúmbárá
mbáráji mbaraji
mbarombásá
mbásáji
mbasúmbasúji
mbátámbatú
mbaxua, mbaxkuambaxuagojme
mbaxuajimbaxuanu
mbayo mbeb’izhi
mbechembechi
mbechjijnembecho
mbechpembedye
mbedyebimbedyeji
mbëëmbee
mbejmembejñakjú
mbejñe mbejñeji
mbejumúmbeka bi moji
mbeka gi b’ezhimbeka gi neji mbeka gi soombeka kjogú
mbeka kjogútsúgembeka ma ndixu
mbeka ma paa
come mejormásprefijo para afirmar el color anaranjado en algunas cosasponer algo en el suelopusieronlimpiar, invadirtejónmoradoanaranjadoestá morado, descompuestopescadordormirse una parte del cuerpotierra coloradame pegóte pegaronnopal anchohoja anchapies extendidospalabebélanza adornado de flores, envuélvelopersona mala, diablolo espulgóquien sabe, conocer, darse cuentaquién sabe cómo le hizogolpear, pegar, rompergolpearon, rompieronsupieronpaloma, piedra rojaponer al fuego, poner algo encima de otropusieron
levantólevantaroncercar, anchoamanecer, aurora, limpiarfiestanuestras fiestassus fiestas, nuestras fiestasesta fiestarebozomúsicoslavarjuntar, aplaudir, tortear, cortar, imitarmentiraliendresle contó, le lavósalir, lavarsalieron, lavaronsalieron, lavaronraterotejerjuntarsesosmandó, recogiómandaron, juntaronlodopor qué habían idoqué perdistequé quieren ustedesqué sientesqué pasaqué te pasacuál mujerqué día
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mbeka mamambeka mi kjogú
mbeka mi neembeka ni chüümbeka ni jiodú
mbeka ni mbákátsújimbeka pjezhi
mbeka ra dyátáji mbeka ra kjaji
mbeka ra kjogú mbeka ra kjozújme
mbeka ra mamambeka ra sigojimbeka ra tsjajimbeka ra unú
mbeka ra unúji mbeka ri unújimbeka ri xichi
mbeka ro chájámbeka ro mbotú
mbeka ro tsjabimbeka ro unújimbeka ro xichi
mbeka ro zibimbeka ro zii
mbekambekja
mbekjadya mbekjua mbekue
mbekuebimbekueji
mbembeji
mbengomambeñe
mbeñebi mbeñegembeñegombeñeji
mbepjimbepjinu
mbepomberixi
mbesembesi
mbexombezhe mbezhi
mbezimbib’i
mbichembichi
mbiimbioste
mbisimbixka
mbo ga ñabimbo go dyodú
mbo go guee mbo go janaji
mbo go jiodúbimbo go mbárámbo go mbúrú
mbo go mebimbo go ñona
mbo go pjongúji
qué dicequé pasabaqué queríapor qué peleasqué se necesitapor qué te peganqué significaqué haránqué haremosqué pasaráqué nos pasaráqué diréqué comeremos nosotrosqué haránqué le daráqué le daremosqué le daránqué le echarás, con qué lo llenaráscon qué se sostendríaqué mataríaqué haríanqué le iban a darqué llenaríaqué comeríanqué comeríaquéquépor quécazador de conejosestá enojadoestán enojadosestán enojadosacuérdenle, le recuerdan, le lavaron
camoteacuérdate, piensaacuérdense, piensenacuérdate tú, piensa túpensaba yoacuérdense, piensentrabajadoreséste es trabajadorresinaviernessalir, nacerguardó, tuvopesocuento, contóconvertirsetirargoteafantasmatiemblatemblar orinar a alguienfiscalhablan entre síse puso a roerlose puso a llorarse pusieron a observarse pusieron a buscarlose puso a golpearloempezóy se fueronse puso a comerse pusieron a sacar
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mbombob’axú
mbodúmboji
mbokjezhembokjimi
mbokuambomba
mbombajimboo
mbopajimbopú
mbopújimborojo
mború mborúji
mbosú mbosúji
mbotkújimbotú
mbotúbimbotúji
mboxb’echemboxgande
mboxgandejimboxkú
mboxkúbi mboxkúgoji
mboxkúji mboxte
mboxteji mboza
mbozetsje
mbozúmbúbúmbúkú
mbúnsúmbúnúmbúrú
mbúrúji mbuxa
memeb’ondo, meb’onrro
mebimechi
meemeema megibi
megob’emegobi
mejemejiesemejme
mekapameko
mentjimentjibi
mentjimibimenza
menzhejemenzumú
menzumúgomepjanteje
merio, t’opjú, tr’opjúmerkoxi
mexa
prefijo para indicar venta o abundanciaLos Escobalessembrarvendieronfondosacerdote, pastor de dioszapatole robaríale habían robadoadentro, venderle vendieronle vendióle vendieronpedregalpastor, cuidócuidaronayuda, envuelveayudaron, envolvieronme mataronmató, cambiómataronmataronbisnietobisabuelonuestros bisabuelosme ayudónos ayudaronnos ayudaronnos ayudaronayudanteayudantesvendedor de leña, árboles en abundanciacalzón
tirarapalearraparolerrezumbaempezóempezaronbolsaprefijo para el gentiliciomexicanosmarchen, vamosdinerovamos, duro, espesoentonces vamosvayan ustedes dosvamos tú y yovamos nosotrospozodios del trueno, relámpago, centellaes cierto, es verdadmecapalanimal pintoayunoayunaremosayunaronleña de encino, madera duradueño o señor del aguaoriginario de, dueño de la casayo soy originarioel cazador de venados, dueño de venadosdineromiércolesmesa
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mexabimexe
mexkurumextjujnú
mezemezhe
mezhebimi
mi árábi mi b’epja
mi b’ezhibimi b’obúmi b’osú mi búbú
mi búbú paami búbú yeje
mi búbúge mi búnji
mi búú mi chágáji
mi chájá mi chinpjadú
mi chiñi mi chjëche mi chjeñeji
mi chjüü mi d’akú ga búgú
mi ëjëmi eñe
mi eñe tsejemi guee
mi guiñiji mi ïjï
mi ïjïbi mi janda
mi jandaji mi jesto ga kjanu
mi jeziji mi jinguami jmurú
mi jodú mi jodú jango ro mbese
mi jokúzújimi júnsúji
mi júúnmi kärä
mi kichi nu tsirixumi kichi
mi kichji mi kii
mi kjaa mi kjapjúji ro ñaa
mi kjapúbi mi kjogú
mi kjöta texemi kjuarmabi
mi kobúji mi kosú yo b’edyi
mi ma dyotúmi ma jotkja mi búbú
mi ma nojomi ma nzhanso
mi ma seemi májá mi máji
mi mama nu ngoo
nuestra mesaarañamollejamesabancoendurecerse tarda, se pone durotardanpreposición de tiempoescuchaban, obedecíaniba atrásfaltaban, se perdíanse paraba, estaba paradoestaba envueltoestaba, había, vivíahabía díashabía dostú vivías, estabasestabansoplabamontabanse sosteníacabalgabarajaba, partía leñase volteabaacarreabanse llamababrincaba corriendoveníadecía, jugabajugaba solo o se decía a sí mismollorabadaban de comerdormía
dormíanobservaba, veíaveían, observabanlo dejaba asílo dejabananteriormente, hace muchoestaba sentadobuscabaen donde salirme curabanalzaban, guardabanteníavivíanentraba la señoritaentraba, se metíaentrabanhabíahacía, habíahacían que hablaralo hacíanpasabapagaba todoeran hermanostapabanavisaba a su familiaestaba muy secoestaba muy bienera muy grandeera muy feohacía mucho fríose ríe, se reíase ríen, se reían muchodecía el ratón
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mi mamami mamaji
mi manami mbeñe
mi mbeñe angezemi mbeñe jango ro tsjapú
mi mbeñeji angezejimi mbeñeji dyaka ro jogú
mi menzumúmi mi gueemi mi júnjimi mi májá
mi mi nzhodúmi mi pedye mi mi tjeñemi mi xipji mi mi xorú
mi mi zinzapjúmi mi zona
mi na jëë mi na jonte
mi na joo mi na joo rga sago
mi na nojomi na paa
mi na zezhi mi na zoo mi nanga
mi ndajmemi nee
mi nee ro búgúmi neze
mi ngeje
mi ngeje na sondajmami nizhi mi núgú
mi nuumi nzhodú mi nzhogú
mi nzhokútsújimi nzhopjadú
mi ñaami ñabi
mi ñagob’emi ñetse
mi ñona nu tsingemi ñona
mi ñonabimi obú
mi onpú mi oo
mi orú mi otjo mi otú
mi otúji mi pa chjeñeji
mi pa jodúmi pa pendoji
mi pa pojimi paa
mi pana mi pärä
mi párájimi paxú
mi pedye mi pedye kjii
decíadecíanestaba tiradopensaba, se acordabapensaba élpensaba cómo hacerlapensaban ellospensaban que ya no se iba a curarera dueñolloraba muchotenían muchosonreía muchocaminaba muchosalía muchose reía muchole exigíaestudiaba muchovolaba muchoreflexionaba muchoes muy lejoses muy buena personaes muy bueno me lo comeré muy bienes muy grandees muy calientees muy fuertees muy bonito (a)se levantabahace ratoquería, estaba plantadoquería correrme quiere, me queríaera
era una brujaestaba llenose caíayo veía, él veía, yo observabacaminabase regresabate regresabanera caballerangohablabahablabanhablaba yo conse veíacomía su carnitacomíacomíanestaba acostadolo engañabaestaba adentroestaba acostado, pedíano habíaera el primero, iba adelantepedían, iban adelanteiban acarreariba a buscarloiban a ofreceriban a venderibaaventabasabía, conocíale pegabanbarríasalía, lavabasalía sangre
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mi pejñego mi pesi
mi peska mi pjágá
mi pjongú mi pjorú
mi pjosú nu nanami pobimi pojimi poo
mi poo ndejemi potú
mi púnsúji mi ra mákjojme
mi rga zoomi saa
mi sátá mi sätäji
mi sibi mi sidyi
mi siji mi siji yencho
mi soo mi ta úgú, tr’aúgú
mi tää, träämi táji, tráji
mi táká, trákámi teb’e, tr’ebé
mi teemi teseji, tr’eseji
mi tjeñemi tjorú, trjorú
mi tjúnrú, trjúnrú
mi togú, tr’ogúmi töjö, tr’öjö
mi totúbimi tsindajme, tsinrrajme
mi tügo, tr’ügomi tujmúge, tr’ujmúge
mi tungújimi tunsú ndemiimi tunsú yo poo
mi tunsú, tr’unsúmi tunú, tr’unú
mi tunújimi tunza, tr’unza
mi úbú mi unú
mi unú pojomi unújimi xenze
mi xipjimi xitsimi xögä
mi xogú nu ngoxtimi zárá
mi zeguatebimi zinzapjú a jense
mi zinzapjúmi zopjúji
mimiji
mijñimiki
miki nuzú na punkjúmiko
juntaba yo, mandaba yoteníateníaladrabasacabacuidabaayudaba a su mamávendíamosvendíantenía (liquido), vendía, habíatenía aguamatabaolíansonreiremos muchoserá muy bonitocomíallegabatenían hambrecomíanllevabatenían, bebían, traíatenía sietepodía, sentíale dolerá mucho, fuerte dolorse cocía, madurabalo corríanobservaba, asomabaesperabacrecíasubíanse reíaagarrabarespondía
caíacantabaencontrabanhace ratitotenía yotú sembrabasme llevaban, me quitabancargaba semillascargaba los bultoscargaballevaballevabanera leñerotiraba, preparaba el tejidole dabadaba graciasle daban cosechabale decíate decía, me decíase separabase abría la puertaestaba prendidose saludabanvolaba en el cielovolabale hablabanauxiliar del verbo tiempo pasadoleónardilla
me cuidas mucho
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
miko dojnúmiko kjogúbi
miko kuii miko májámiko máji
miko mbekuemiko mbekuebi
miko mboomiko pizhi
miko pizhibimiko pizhiji
miko sentiyo miko tjeñemikolansi
mimamima b’exoma
mima joomima mbagú
mima tsikemima úú
mimi mimi d’akúmimi guee
mimi jango ro sogútsújmemimi neji
mimi sobú a mboomimibi
mimibinumimigoji
mimijimiminumina joo
mina kijmi
mina leketsúminaminji
minkebiminkjo
minkob’eminkoba
mintjo mintjojme
miñomipakjoo
mitamita májá
mita sentiyomiti
miti májágomiti mákjojme
miti nego ra búgúmiti sügo
mitomito pizhijme
mitsjueñemixa mixi
mixtjomizhi
mizhikjimi, mizhokjimimobúmogú
mojimojmú
mojo mojo ra ma nuji
sonópasaron seguidamentese quejó muchosonrío muchose alegraronse enojó muchose enojaron muchose llenó mucho, vendió mucho, se cansóse espantó muchose espantaron muchose espantaron muchosintió muchosonrió muchoyoloquilte, San Nicolás
era muy oscuroes buenoestaba muy moradoera muy pequeñodolía muchoestar, vivir, siéntate, parirbrincaba muchollorabasiéntate en donde te dejamoslo querían muchocaía adentrosiéntensesiéntense ahísentémonossiéntensesiéntate ahíestá muy bienes muy sabroso
eres muy locaeres muysiéntensesiéntense ustedesconcuñavivamosviviré aquí, me sentaré aquítodavía vive, todavía estáviviremos, estaremoscoyotehongo de oreja de puercomitasonreirá muchosentiré muchomitiestoy muy contentoestamos muy alegresquiero correr muchotengo mucho miedomitonos espantamos muchoconcuñomisagatoprecioso, muy carocostosodios altísimoacocilchuecovayanplatovamosvamos a verlo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
mojomamoka, mota
mokjojmemone
moo moromoso
múbúmúbúbimúbúji
múma dya ga joomúma jää
múma nu tsidyomúma ya maa
múmamúnsúji
múntsújimúnúmurumusúmuu
muxamuxandájná
muxkúbimuxkúgoji
muxt’imuza
entonces vamoscuernovamos nosotrosmachete, boca chuecabaldío, tordomoscasirvientecorazón, vidanuestros corazonessus corazonescreo que no es buenocreo que sítal vez el perritocreo que ya se fuetal vezrevuélvanlo, revolvamosrevolvertepasado mañana, revuélvelohuevo, vulvacargar, parirchilacayoteeloteflor de elotenos cargaránme tuvierontener hijoszapote
•••••••••••••••••••••••••••••••••
na b’arú na b’ezo ka mi ngeje
na b’ezona bátá
na jëëna jense
na jëyäna jmuu
na jñaa na jñaa ka mi mama
na jñiñina joma
na joo ka gi koxkújmena joo ka go makúzú
na joo ra soyabina joo rga jiárá
na joo yo ngunjina joo
na joyona juarúna kijmi
na kjeena kjogú na kjötä na kjuaa
na kjuana na kjuanatsú
na mbekjuana meje
na mexa na ndajme
na ndixuna ndojo ka ma paa
Décima segunda grafía del alfabeto mazahua
Nun cántaro, listón, trenzaun señor que eraun señoruna cercaes muy lejos, es muy profundofuerte, está altoes lejos, respiraun juez, una autoridaduna palabrauna voz que decíaun puebloentonces está bienque bueno que nos avisastefue bueno que me defendieraes bueno que descansemostendrá un buen olorestán muy bien sus casasestá bienéstos son buenosun cuartillouna víbora, está sabrosaun año, está arrimandoestá pasandoun chiquero, está pagandoun conejoes valiente, tercoeres valienteun cazador de conejosun pozouna mesaun ratouna mujer, una señorauna piedra que estaba caliente
•••••••••••••••••••••••••••••••••
na ndojona ngojotsú
na ngoona ngrunsina ngumú
na nojona nu Jmuu
na nzhampana paana pii
na punkjú na punkjú jñona
na punkjú jokútena punkjú o merio
na punkjú sibina punkjú t’opjú
na punkjú xika na punkjú xundaro
na sábá na sëpjë
na sibina sondajma
na t’ezi na t’oo
na tajuarúna takotúna taxiza
na teena tjúmúna tonsú
na toxdyona toxidyo na tsib’arú
na tsib’echjijnena tsijë
na tsijñaa na tsimbane
na tsindajmena tsisábá
na tsita na tsiximo
na unú na xedyina xidyona ximona xiza na yoo na zaa
na zezhi na zoo
na zújnú na
nagoxinaja añima
naja b’ezonaja in chijue
naja in choonaja xomanaja, d’aja
nanananabinanago
nanchkonanga
nangaji nango jiezi
una piedraeres tontouna semana, un ratónuna cruzuna casaes grandepero el juezestá muy calienteun día, está calientees gordoes muchomucha comidamuchos doctoresmucho dineromucha lumbremucho dineromuchos costalesmuchos soldadosuna ollaun panaluna luz, una lumbreel mal de aireun hacha, una campana, un fierroun hoyoun cajón grandeuna barranca grandeun encino grandeuna persona, está creciendoun lazo, un oyamelun sahumerioun perro blancouna cobija blancaun cantarito
una mentiritaes un poco lejosuna vocecitaun bebéun ratitouna ollitaun ancianoun pequeño guajele dauna tortillauna cobijaun guajeun encinouna velaun árbol, una leña, un paloes fuertees bonitoun águilaun, una, ten, estánaboun muertoun señoruna de mis hijasuno de mis ojosuna nocheunomamánuestra madremi mamádespacio, de prontolevantarse, se levanta, perocuando se levantaronde pronto lo dejó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nango jñandanango mama
nango ndontúnango xinchiji
nangonanguarú
nanka nanka dya päräji nanka dya ra jezinanka gi b’ezhige
nanka ma joko nanka mi búbú
nanka mi búnkonanka mi guiñinanka mi koro
nanka mi soonanka nde xi go ñanaji
nanka nu t’ii nanka ra jñúkútsú
nanka ra zúrúnanka siji
nanka yabi chotújinanka yabi nguarú
nanxunaño
nañogenañoji
napanaraxa, ixi
nasanasú
natku
natsejenaxúdú
ndää, nrrää ndábá, nrrábándágá, nrrágá
ndágábi, nrrágábindágáji, nrrágáji
ndagú, nrragúndagúji, nrragúji
ndájá, nrrájándáji, nrráji
ndajma, nrrajmandajme, nrrajmendajmo, nrrajmondajmu, nrrajmu
ndajmú, nrrajmú, nzhajmúndájná, nrrájná
ndáká, nrrákándákjo, nrrákjondakjú, nrrakjú
ndakojna, nrrakjojnandáma, nrráma
ndámuu, nrrámuundandesapjú, nrrandesapjú
ndangodú, nrrangodúndangoxti, nrrangoxti
ndant’i, nrrant’indántjobi, nrrántjobindantúrú, nrrantúrú
ndanxa, nrranxandanxoñiji, nrranxoñiji
ndánxüü, nrránxüündañiji, nrrañiji
de pronto viode pronto dijode pronto se hundióde pronto dieron vuelta, dan vuelta al mismo tiempode pronto, me levantoal otro ladoporqueporque no sabenporque no lo dejaréporque tú perdisteya que si alguien u otroporque habíaporque yo estabaporque le daba de comerporque era ciegoporque luego sintióporque también lo defendieronporque el niñoporque te quitaránporque lo agarrará porque toman, tienenporque ya habían encontradoporque ya había terminadoviudaotro, diferente, extrañoeres otra personaotros, diferentesun día, todo el díanaranjamirar hacia arribahuecouno solo
solitocuartacocido, maduro, altococermontómontaronmontaroncortacortancorriómandaron, lo corrieronaireratocarpagobiernocazuelaflorse asomóme mandóhabaquelite de malvafloriphondiocalandriamolarescumbreen el portón, en la entrada principalniño mayorque espantaránnombre de un pájaroplátanoel que va primerocempoaxochitlcarretera, camino real
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ndareje, nrrarejendarojo, nrrarojo
ndasú, nrrasúndátá, nrrátá
ndátáji, nrrátájindaxepjo, nrraxepjo
ndaxichje, nrraxitchjendaxidyo, nrraxidyo
ndaxut’i, nrraxut’indazapjú, nrrazapjú
nde, nrre go maande, nrre ri naja
nde, nrre xi go makúzúnde, nrre xi go mbarande, nrre xi go miminde, nrre xi go ndáji
nde, nrre xi go ndepi nde, nrre xi mi búbú
nde, nrre xi mi go dyáránde, nrre xi mi orúji
nde, nrre xi mi paande, nrre xi mi pansaji zapjú
nde, nrre xi mi pesinde, nrre xi mi ra jiásájinde, nrre xi mi ra onsajinde, nrre xi mi ri sätkonde, nrre xi mi ri sijme
nde, nrre xi mi tágánde, nrre xi mi tomaji
nde, nrre xi mi tonji nde, nrre xi mi tüü
nde, nrre xi ra xinchijinde, nrre
ndeb’e, nnreb’endeb’eji, nrreb’eji
ndeb’i, nrreb’indebe, nrrebe
ndechjö, nrrechjöndechjú, nrrechjú, nzhechjú
ndedye, nrredye, nzhedyendedyi, nrredyi
ndee, nrreendëë, nrrëë, chëë
ndeje, nrrejendeji, nrreji
ndemii, nrremiindemoxú, nrremoxú
ndempa, nrrempandense, nrrense, nzhense
ndenxú, nrrenxúndenzhájná, nrrenzhájná
ndenzumú, nrrenzumúndepi, nrrepi
ndepibi, nrrepibindepiji, nrrepiji
ndese, nrresendesebi, nrresebi
ndeseji, nrresijindesi, nrresi
ndesibi nrresibindexoma, nrrexoma
ndexú, nrrexúndezho, nrrezho
ndichi, nrrichindii, nrrii
ndiji, nrriji
ríorocatendónclavó, atrancó, se acercó, cercóclavaron, cercaron, acercaronestómagotablacobijahija mayormartambién fuecada unotambién me defendiótambién conociotambién se sentótambién lo corrierontambién lo acompañótambién haytambien escuchotambién pedirántambién vatambién avientan cohetestambién tienetambién cocerány también hace la señal de la cruztambién tengo hambretambién tenemostambien estaba posadotambién comprabantambién comprantambien teníatambién darán vueltatambien
esperóesperaronexprimiócolgar en el cuellomaízborrega(o)comalllevómitad, en medio, recibiófrenteagua, se cobijórecibieron, cobijaronsemillajitomatedía, amanecer, tardecapulíncebollaramo de florestejado, techoseguiríasiguieronsiguieronsubiósubieronsubieroncargar a un niño, recogerbrasasmedianochetrigociegoponerse los zapatos, apretarapretadofugarse
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ndimi, nrrimindiñi, nrriñindisi, nrrisi
ndixu, nrrixundiyame, nrriyame
ndiyametsú, nrriyametsúndizi, nrrizi ma martixi
ndizi, nrrizi mandizi, nrrizi mamu ndüü
ndizi, nrrizindiziku, nrriziku e Xubandiziku, nrriziku go maa
ndiziku, nrriziku go pjongúndiziku, nrriziku
ndizima, nrrizimando, nrro angezeji ro ñaji
ndo, nrro b’exkitjondo, nrro ba ëjëndo, nrro ba ëjï
ndo, nrro ba tüündo, nrro búbú pjemb’izhi
ndo, nrro d’akúbindo, nrro dya joko mi nee
ndo, nrro dya jokondo, nrro dya ka mi soondo, nrro dya mi árágo
ndo, nrro dya mi oondo, nrro dya mi soya
ndo, nrro dya pjeko ra nejmendo, nrro dya pjeko ra tsjakú
ndo, nrro dya pjeko ro júúndo, nrro dya ra tjeze
ndo, nrro dya ri soo tjimi
ndo, nrro dya ro ndubi tjimindo, nrro dya ro züji
ndo, nrro dyaka ra jandabindo, nrro dyaka xi go ndontú
ndo, nrro dyaka xi mi tjúmbeñendo, nrro dyame mi kjuarú
ndo, nrro ga kjatkundo, nrro gi guege
ndo, nrro go chotú texendo, nrro go dyúsú
ndo, nrro go gueendo, nrro go ïjï
ndo, nrro go jiodúndo, nrro go kjogú
ndo, nrro go kuebe na joondo, nrro go maa ñii kotú
ndo, nrro go maando, nrro go mamando, nrro go mapjú
ndo, nrro go mbedyebindo, nrro go mbesindo, nrro go ndepi
ndo, nrro go ndepibindo, nrro go ndujmú
ndo, nrro go ndumbúndo, nrro go ndúrúndo, nrro go ndüü
ndo, nrro go ñonajindo, nrro go ñoraji sibi
ndo, nrro go pjongúndo, nrro go xipji
ndo, nrro go yepe go unújindo, nrro go yepe
aplastarfornicarse le corto lo ebrioseñora, esposaflojeraflojo, flojadesde el martesdesde entoncesdesde que se muriódesdeluego Juanluego se fueluego extrajoluego, despuésdesde entoncesy ellos hablaríany cerquitay vieney vieneny traey hay guitarristasbrincany nadie lo queríay nadieya no se podíay yo no escuchabay no estaba adentroy no descansabay nada le faltaráy nada te haráy nada trajey no se acabaráy no tendrás hambre
y no morirían de hambrey no tendrían miedoy ya no veremosy ya no se desplomoy ya no volvía en síy todavía no terminabaasí tambiény lloraste túy encontró todoy le hechoy lloróy se durmióy lo buscóy pasóy se ocultó muy bieny se fue camino abajoy se fuey volvió a deciry gritóy salierony tuvo, y lo guardóy lo siguióy lo siguierony lo amarró, y sembróy le quitó, y le llevóy respondióy se murióy comierony prendieron lumbrey sacóy le dijoy le volvieron a dary volvió a repetir
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ndo, nrro go zátájindo, nrro jango nde mi núgú
ndo, nrro jiasma guenchkindo, nrro jñexto ri otkú
ndo, nrro ka najando, nrro ka ni otú
ndo, nrro kjapúji na ngrunsindo, nrro ko dyaja
ndo, nrro ma ra ëtjöndo, nrro ma ra jiasú
ndo, nrro ma ra kjuarúndo, nrro ma yai mi kjuarú
ndo, nrro mamu jiasúndo, nrro mamu ndempa
ndo, nrro mamu zátábindo, nrro mbeka nde ma lulu
ndo, nrro mbeka nde jiodúndo, nrro mboo go ñona
ndo, nrro mi búnji na joondo, nrro mi chapjindo, nrro mi eñebindo, nrro mi gueendo, nrro mi ïjïbi
ndo, nrro mi ko pizhindo, nrro mi ma jonte
ndo, nrro mi mapjúndo, nrro mi nanga
ndo, nrro mi poondo, nrro mi ri juesi
ndo, nrro miko mbekuendo, nrro miko nemejindo, nrro mima jotkja
ndo, nrro mita múnsúji
ndo, nrro ngeskendo, nrro nichko ra jogútsú
ndo, nrro nu b’ezondo, nrro nu ndoñindo, nrro nu nzhäändo, nrro nu tjúmúndo, nrro nu tsingo
ndo, nrro nu xinra go ndúrúndo, nrro nudya ba ëjë
ndo, nrro nudyando, nrro nujnu ndixu
ndo, nrro nujnundo, nrro numando, nrro nuskendo, nrro nusko
ndo, nrro pjeko nde mi pesindo, nrro ra chjeñeji ndeje
ndo, nrro ra dyorúndo, nrro ra dyotpúndo, nrro ra dyútúji
ndo, nrro ra guejindo, nrro ra jñanda
ndo, nrro ra ma zogúndo, nrro ra ma
ndo, nrro ra mbosúndo, nrro ra netseji
ndo, nrro ra nzhodúndo, nrro ra ñonabi
ndo, nrro ra otúji pojondo, nrro ra pansaji
ndo, nrro ra sátábindo, nrro ra ziji
ndo, nrro ra zopjúji
y llegarony en todas partes se caíay todo los días te regañay solamente te pidoy el otroy el primeroy lo hacen en signo de cruzy los otrosy si vuelve, y si vuelvoy cuando amanezcay cuando terminey cuando ya terminabay cuando amanecióy cuando amanecióy cuando llegarony otras frutasy todo lo que se necesitay se puso a comery estaban bieny se abrazabany jugabany llorabay dormíamosy se espantó muchoy era muy buena pesonay gritabay se levantabay vendíay que resplandezca muchoy se enojó muchoy bailaron muchoy estabay lo revolverán por mucho tiempo
y túy pronto te curarásy el señory su cabeza, y la cabezay su suegroy el lazoy el ratoncitoy su esposo respondióy ahora vieney ahoray la mujery éstey después, y entoncesy túy yoy otras casas que teníay acarrearán aguay pediráy le pediráy lo echarány llorarány vea, y veráe irá a dejare iráy cubrirá, y le ayudaráy te querrany caminaréy comerany le daremos graciasy aventarány llegaremosy beberány le hablarán, y le hablaremos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ndo, nrro rgi nguarú yo t’iindo, nrro ri búntsekjo
ndo, nrro ri dyátá ndo, nrro ri mama
ndo, nrro ri otkújmendo, nrro ri tsjaa in b’ejña
ndo, nrro ri yepe ri tsotúndo, nrro ro juajnúndo, nrro ro kjogú
ndo, nrro ro mbotújindo, nrro ro pjongújindo, nrro ro tepijme
ndo, nrro ro unú chichindo, nrro ro zenguajme
ndo, nrro soo ndo, nrro texe ko go unúji
ndo, nrro texe yo teendo, nrro tjee
ndo, nrro tsejmebando, nrro tüjï
ndo, nrro xi gi neendo, nrro xi go nzhodúbi
ndo, nrro xigo unújindo, nrro yo b’echujnú
ndo, nrro yo jmuundo, nrro yo ndixu
ndo, nrro yo tsimboxtendo, nrro
ndobajiasú, nrrobajiasúndobazana, nrrobazana
ndodye, nrrodyendogú, nrrogú
ndojo, nrrojo
ndokjejne, nrrokjejnendoma, nrroma
ndomaji, nrromajindomingo, nrromingo
ndomú, nrromúndonji, nrronji
ndonsú, nrronsúndontú, nrrontrú
ndoñi, nrroñindoñijumú, nrroñijumú
ndoo, nrroo, choondoparú, nrroparú
ndora, nrrorandorechjö, nrrorechjö
ndorú, nrrorúndorúbi, nrrorúbi
ndorúji, nrrorújindotú, nrrotrú
ndoxka, nrroxkandubi, nrrubi
ndúbú ka rba ëkjöndúbú, nrrúbú
ndüji, nrrüjindujmú, nrrujmú
ndújñijmo, nrrújñijmondújñijmoji, nrrújñijmoji
ndúkú, nrrúkúndúmbeñe, nrrúmbeñe
ndumbú, nrrumbúndumbúji, nrrumbúji
ndumúji, nrrumújindungú, nrrungú
y por último los niñosy yo estoy solay harásy vas a deciry te pedimosy seras mi esposay lo vuelves a metery elegíy pasaría, y paséy lo mataríany lo sacaríany lo acompañamosy le daría de pechoy lo saludamosy se puedey todo lo que le dierony todas las personasy tieney quedate aquíy traeny todabía quieresy todavía caminarontodavía le dierony los mayordomosy las autoridadesy las mujeresy los segundos ayudantesypedernalojo de lumbrehuesocaerpiedra, ganó
gorrióncomprar, y entoncescompraron, desgranarondomingocomprócompraron, desgranarondescender, comprador de avesbajar del otro ladocabezaterrónojo, agujerozopilote, maldecir, ofenderduraznogranos de maízagarrar, tocaragarraronagarraronencontrarmalacatemurierondisculpe la molestia, vengo a:abajo, que se te ofrece, discúlpame por venir a molestartemurieronamarró, sembróarrodíllatehínquense, hinquémonoscortarreaccionarle llevó, le quitóle quitaron, le llevaronsembraron, amarraronme llevó, me quitó
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ndúngua, nrrúnguandungúji, nrrungúji
ndúngumú, nrrúngumúndunkúji, nrrunkúji
ndunse, nrrunsendunte, nrruntendúntú, nrrúntúndúnú, nrrrúnúndunú, nrrunú
ndunúji, nrrunújindúrga, nrrúrga
ndúrú, nrrúrúndúrúji, nrrúrúji
ndusiji, nrrusijindúsú, nrrúsúndusú, nrrusú
ndusúji, nrrusijindúsúji, nrrúsúji
ndútú, nrrútrúndútúbi, nrrútrúbindutúji, nrrutrúbindútúji, nrrútrúji
nduza, nrruzanduzana, nrruzana
neenege
negeji negibi
negoneji
nejme
nemenemeba
nemeji nentjimibi
nesgonetseji
nexingoñinezengaa
ngabangagangalo
ngama ngamaji
nganengangúngansa
ngarangarkjo
ngaspaji ngatpa
ngeájnángee, nzee
ngeje angezengeje in jmugojmenu
ngeje in pagrinubingeje in tagoyo
ngeje ka joka ponangeje ka mama
ngeje ka mazi na nojo ngeje ka rgi dyorú
talónnos llevaron, nos quitaronparedte llevaron, te quitaronmorirse de fríoembarazadaaceptarescarmenar, añadirllevallevantejido que queda flojo, masa no muy molidaresponder, ir a encontrar a alguienrespondieron, irán al encuentrolevantaroncolgólevanta, recogiólevantaron, recogieroncolgaronamarrar, quemar, empujaramarran, queman, empujancolgaronprendieron, quemaron, aventaronleñadoreclipse de lunaboca, quiere, está plantadotu boca, tú quieresustedes quieren, la boca de ustedesla boca de ustedes dos, quieren ustedes dosquieroquierenqueremos, nada le faltará, nada nos faltará
baile, danzabaila aquíbailan, bailemostienen hambre los dosme quierete quierenbaile de las plumas del pollome quierepartido de los pies o manos, agarrar(tela), perro que muerde a su presagabánaprisionarcarnero, borregosacar, plantar, dejar libresacarán, plantarán, dejarán librellevar algo en el hocico o en el picoropa muy usadolevantóvivir, parirhongo de llanole pusieronle pusocarne de pavocarnees éléste es nuestro amo, ésta es nuestra autoridades nuestro padrinoéstos son mis padreses el que robaes el que dicees el más grandees el que pedirá
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ngeje na jñumúngeje yo múbú
ngejengejeba, ngejua
ngejio júntú ngichujnú ngejio
ngejmengejmebi ngejmeji
ngejnu ngejua, ngejeba
ngeka, ngekúngeko
ngeko dya ra jñangazújingeko dya ra zätä
ngeko dya ro jñandajingeko dya ro minji na joo
ngeko gi pärängeko go mbáká
ngeko joka enseji ngeko ma ra maa
ngeko mara nangajingeko mi nee
ngeko nde xi ra nizhingeko nu jñaa jñatjo
ngeko ra ëjëngeko ra guiñingeko ra jandangeko ra jiásáji
ngeko ra jñangangeko ra jodúji ngeko ra ndeji
ngeko ra nuji
ngeko ra ñajingeko ra ñona
ngeko ra ñonabingeko ra ñonaji
ngeko ra orúngeko ra pärä
ngeko ra soongeko ra unúji
ngeko ra zijingeko ra zogújingeko rba tepi
ngeko rga joo rga jiárángeko rgi dyotpúji pojo
ngeko ri cheb’i ngeko ri jñúsú
ngeko ri minkebingeko ri musú ni tsimbane
ngeko ri ñuungeko ri pärängeko ri pesi
ngeko ri soo na joongeko ri tsjaa
ngeko ri tüüngeko ri xorúji
ngeko ro átá ngeko ro chjotú
ngeko ro chjúntúngeko ro ëjë
ngeko ro jogúngeko ro júún
ngeko ro kjogúngeko ro ma dyorú
ngeko ro ma jiodúbi
es un fogónson sus almas, corazoneses, sones aquíson las que inciensanson éstos, son ellosse quedóse quedaronse quedarones éstees aquíes quienparapara que no nos veanpara que no se quemepara que no lo vierapara que no vivieran bienpor eso sabespor eso me pegópor eso lo bendicenpara que cuando vayapara que cuando se levantenpor eso queríapara que también se llenepara que la lengua mazahuapara que vengapara darle de comerpara que veapara que cosanpara que me veapara que busquemospara que recibanpara ver
para que hablen, hablemospara que comapara que comamospara que comanpara que lo seque, para pedirpara saberpara despertarpara que le entreguenpara que lo tomenpara que dejenpor eso lo vengo acompañandopara que tenga una aroma agradablepara pedir que se le conceda las graciaspara que lo exprimaspara que guardespara que tú vivas con élpara que tengas a tu bebépara que veaspara que lo conozcaspara que tengaspara que te sientas bienpara que seas, para que hagaspara que transportespara que estudienpara hacerpara perforarlopara que se casarapor eso vinepara que se compusierapara traerpor eso pasépara que fuera a pedirpara ir a buscar
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ngeko ro mbedye ngeko ro mborúji
ngeko ro ndájángeko ro ndepijingeko ro ngosú
ngeko ro nuungeko ro pjatúngeko ro sijme
ngeko ro soya ngeko ro zaangeko ro zii
ngeko ro zúrújingeko texe yo tee
ngeko xi ra mbedye nu ndejengeko ya rgi na joo
ngekongekuchingemurúngengoñi
ngergangeske
ngeskebingesko
ngeskobingeskoji
ngeskojme
ngeskokängextjo ka go mbembeji
ngextjo, ngextrjongezhe
ngib’ingib’iji
ngichangichi
ngichibi ngichiji ngichji
ngichujnú ngii
ngikijñinginchi, kjinchi
nginsinginzhengiñona
ngipingitsi
ngiyejmengizho
ngob’ezongobú
ngobúbi ngogongojo
ngojotsú ngoma, ngomú
ngonengonji
ngontúngonza
ngoñi ngoo
ngopúngopúbi ngosibi
para que salierapara que lo cuidaranpara que lo mandarapara que lo acompañaranpara que le avisarapara que lo vierapara cazarlopor eso venimos, por eso lo trajimospara que descansarapara que lo comierapara que lo bebiera, lo comierapara que lo agarraranpara que todas las personaspara que todavía brote el aguapara que ya esté buenoparacarne de puerconombre de un cerrocarne de pollodesnudoeres túson ustedessoy yosomos nosotros dossomos nosotrossomos nosotros (un pequeño grupo del resto del grupo)ése soy yosolamente se lo lavaronsolamenteponerse, vestirsebajar, meterse a lo profundo o sacar algohabían sacado
españolesentrar, entróentraronentraronentraroncopal, inciensoespina de maíz, caer los granos de semilla en el lugar apropiadojugo de tunasoñar, mirarsubiranteayernejal, calcastrarquitar o cortarenfermedadlágrimashombre tontolo tapólo tapansordotontoeres tontonubemudolo tapanpagó la deudamurciélagopolloratón, semanale tapó, le convidóconvidaroncocina
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ngospújingosú
ngosújingot’a
ngot’ajingotú
ngotúji ngoxtengoxti
ngrunsi ngu
nguaanguanxa nguanxú
nguarúnguarúbi nguarúji
nguarújiyonguaxkúnguaxne
nguenda, nguenrrangújnúngumú
ngumúbingumúji
ngumúkangúndojo, ngúnrrojo
ngune, nguanengunji
ngunsúngúnú
ngúnúji ngunxorú
ngúrejengusibi
ngúsú ngútú, ngútrú
ni chiini chjöji
ni dyopji ni jiongúni jionkú
ni jñaani jñageji
ni jñúúni kuaani kuee
ni kuegeni kumba
ni mixi ni múbú
ni ndagúji ni ndixu
ni ndodyeni tjomechibini xi mi ngeje
ni xi ri naja xedyini xïrä
ni xokújini xopúte
ni xörani
nichi nichibi nichiji nichko
le ponenle avisa, lo poneavisaron, pondríanmete, pagapagaron, metieronencerró, metióencerraron, metieronquejarse, acusación, avisarpuertacruzprefijo para indicar casa de animalespiemestizorasparseterminarterminaronterminaronéstos terminaronresbalarsepersona que habla rápidocaso, cuenta, razón, procurarmolercasala casa de ellos dosla casa de ellosesa casagranizocomadrecasasnido de avesabejamolieronescuela
caldoarco irislevantarjalartu hijosus mazorcastu hermanome necesita, te necesitate necesita, te buscatu vozsus palabrastu aliento, tu aromatu pietu fuerzatu fuerzatu compadretu gatotu corazóncortantu mujertu huesoel pan de ustedestampoco erani una tortillatu esposovengan abrirtu maestrotu sombramío, tuyo, suyollena, llenóllenen, llenaronllenen, llenaronpronto, lo lleno
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nichko go búgú nichko go jogú
nichko go ndotú nidye
nijinijminispi
nistago nistagotsú
nistagozújinitsjimi ndeje
nitsjiminixi
nixi ri ngejenizhi
nojo, noonokú
nokúzúgononixi
nu b’echujnú ka otú nu b’ejña
nu b’eñejenu b’epjinu
nu b’ezo go jñuspú
nu b’ezo ñe nu ndixunu b’ezo
nu chichi nu chijue
nu chjúntúnu chjüü nu chüü
nu d’adyo k
nu dyeb’enu dyeenu dyizi
nu dyopjinu jánana
nu jánanabinu jango
nu jango bi mbajmanu jango búbú
nu jango go ndesenu jango mi búbú
nu jango mi kújnúnu jango mi obúnu jango mi pesi
nu jango natku ra mbedyejinu jango nemeji
nu jango pedye nu ndejenu jango pesi
nu jango ra chjúnrú nu jango ra ma mbedyeji
nu jango ra unúji pojo nu jango ra yepe nu jango ra zobú
nu jango rgi dyátáji nu jango ri búnk’e
nu jangonu jiasú nu jmii
nu jmuu go mamanu jmuu
nu jñaaka nu jñangistia
nu jñatjo
pronto corriópronto se curópronto lo amazódedoes rápidosatisfechose le inflamaranecesitanecesitasnecesitamosagua venditatemplonitampocoestá llenocanción, grandecreció, grandecuando yo sea grandelunesel primer mayordomola esposael, su yernoeste trabajoel señor le apuntó, el señor le puso por nombreel señor y la mujerel señorsu bustola hija, su hijala bodasu nombrela guerra, la revoluciónel año nuevo
la llluviala caña, la manosu gargantasu hermanola madrastra, su madrastrala madrastra de ellosen dondeen donde se había descompuestoen donde estáen donde se subióen donde habíaen donde molíaen donde se acostabaen donde teníaen donde saldrán todos juntosen donde bailanen donde sale el aguaen donde tieneen donde se reuniránen donde lavaranen donde darán graciasen donde volverá, en donde volveréen donde fermentaraen donde lo haránen donde tú estésen dondela luzsu cara, su mejilla, su cacheteel juez dijoel juezesa lenguael españolel mazahua
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nu jñiñinu jñúú
nu kijmi ñe nu tsingonu kjekä
nu kjii nu kjoonu koronu kuee
nu kumbanu mape
nu mbansanu mbaxua
nu mbaxuanu nu mbee go mama
nu mbekjua nu meje
nu mepjantejenu múbú
nu múbúji nu ndajma
nu ndejenu ndixu ka pjoxkúge
nu ndixunu ndiyametsú
nu ndojonu ndoñinu ndoo
nu ngeájnánu ngosibi nu ngoxti
nu ngrunsinu nguaa
nu ngumúbi
nu ngunenu nidye
nu nzhäänu nzhasëë
nu ñiinu otenu paa
nu pajnanu pakä
nu pjemenu pjixi
nu sëë nu senchjö
nu sibinu skuamanu
nu sokú angezenu sondixu
nu súngúnu t’eje
nu t’ejmenu t’ii dya go jiezi
nu t’ii go jiodúnu taa
nu tajuarúnu tatexjñiñi
nu tjebenu tjúmúzaa
nu too nu toxdyonu tsidyeenu tsikjüü
nu tsingoxtinu tsipjanteje
el pueblosu alientola víbora y el ratónese añola sangre, su sangreel hongo, la nuerael ciegosu fuerzael compadre, su compadreel morrallanza adornado de floresla fiestaesta fiestael ratero dijoel cazador de conejosel pozoel cazador de venadossu corazónsus corazonesel aireel aguala mujer que te ayudasu esposa, la señoraflojo (a)la piedrala cabezasu ojo, el agujerola carne de pavola cocinala puertala cruzsu piela casa de ellos
la comadresu dedosu suegrosu hermano mayorel camino, su peloel valedorel díala, su camisaese díael estómago, la panzasu colasu hermanoel pulque sendela lumbreeste libroes culpa de élla mala mujerla hermanael bosqueel atoleel niño no lo dejóel niño buscóel papá, su papáel cajón grandeel paísel collarlazo de maderasu suegra, la hierba amargael perro blancosu manitasu hermanitala puertitael venadito
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nu tsirixunu tsisëë
nu tsitjomechebinu tsiximo
nu xepje nu xïrä
nu xoma nu xut’i
nu xútjú nu yeje paa
nu yoo nu zanunu zapjú nu zekje
nu zújnú nu zújnú go d’agú
nu, nenubi
nudya nudya pedyeji
nudya peska ra sechi
nudya ra xomanudya soyaji na ndajme
nudyasi nugonúgú
nuji nujio
nujio joka mama nujio joka nemeji
nujio payo nujmú
nujnu ndajmanujnu ngejenujnu padya
nujnu ra sidyigonunujnu ri jokú
nujnunuka
nuka dya pjeko mi tejmenukasi
nukjua, nujuanuko kjogú
nukonúkú
numa numa nu tsisëënuma ra jagúji numa ra jiásáji
numa ra jogúnuma ra mbábáji numa ra ngamaji
numa ra nichiji numa ra nzhogúji
numa ra xemenuma texe
nusiarú nuske
nuskeji nusko
nusko ra kotúnusko ri pargo
nuskob’enuskobinuskoji
la mujercitael hermanitosus pedacitos de pansu pequeño guajela cosechael, su esposola nochela niñasu espaldael segundo díala velaeste árbolla, su escopeta, la lagunael año viejoel águilael águila bajóel, la, suyovean, veamosahoraahora salganahora tengo que aguantarme, ahora tiene que aguantarseahora en la nocheahora descansen un ratoahora síme vecaerven, veamoséstoséstos dicenéstos bailan éstos díasla siembra
el aireéste eséste díaa éste lo llevaré yoéste compondráséste, ahíélel que nada teníaése síaquílo que pasalo quetíralo, tirarentonces, despuésentonces el hermanitoentonces plancharanentonces cocerán, pondránentonces se curaráentonces lo pondránentonces lo plantaránentonces llenaránentonces regresaránentonces escarbaréentonces todosmedio díatúustedesyoyo lo cerraréyo sénosotros dosnosotros dosnosotros
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nuskojmenutsú
nuunúxúnuzú
nzaganzaga jñiji
nzaga jñipa nzaga yeje
nzaga yepjinzagatexezúji
nzagayepjinzakja ma mu zúrúji
nzakja nu nzakja nu ndoñi
nzakja senchjönzakja yo mbaxua
nzakja yo mború nzakja yo pjadú
nzakjanzakjasgojme
nzakjaskeji nzarbasa
nzeenzeme
nzeronzhää nzháá
nzhajmúnzhájná
nzhajonzhakjú
nzhampa
nzhampi nzhansenzhansonzhántánzhasëë nzhátáji
nzhechjönzhedyenzhedyi
nzhëënzheje
nzhejmúnzhemoxú
nzhempenzhensenzhesibi
nzhexúnzhii
nzhixunzhodú
nzhodúbinzhodúgenzhodúgonzhodúji
nzhogojmenzhogú
nzhogúbi nzhogújinzhojmo
nzhojonzhokú
nzhokútsújinzhongo
solamente nosotroste ve, te cuidaver, observarcorreosome cuida
los treslos tres díaslos doslos dosentre todos nosotroslos doscomo cuando lo agarraroncomo la, elcomo la cabeza, como su cabezacomo pulque sendecomo las fiestascomo las pastorascomo los caballosasí comocomo nosotroscomo ustedescascajocarnebarbacoacuerposuegrotardecazuelafloreares muy buenohabamuy caliente
es muy gordohace mucho fríomala, que era feoen ese momentohermano mayorse acercaronmaízcomalluciérnagafrente, molleramollera, aguatepalcatejitomatejaltomatecapulínbrasastrigoapretarseseñora, mujercamina, animalcaminen, caminemoscamina túcamino yocaminen, caminemosnosotros regresamosregresaregresen, regresemosregresen, regresemosojo de pescadopiedravómito, regrésalote regresancamino yo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
nzhongojmebanzhongua
nzhonjinzhonú
nzhonxoranzhoo
nzhopedyinzhopjadú
nzhoranzhubú
nzhúndenzhúngua
nzhúnúnziga yeje b’ezo
nziinzikue
nzinchonziyo
nzumúnzumúbinzumújinzungo
nzútú, nzútrú, mbúntrú
aquí andaremosdescalzocaminan, caminemospasear a alguiencamina tempranoojoojo de tejocotecaballerangoduraznopreocupaciónmecapaltalónganado vacunolos dos señorescuantificado, unos cuantosmapachenuevecuatrocasanuestra casanuestras casasmi casafaja, cinturón
•••••••••••••••••••••••
Décima tercera grafía del alfabeto mazahua
Ññaa
ñaajiñabi
ñadúñagob’e
ñajiñambañanaji
ñanajmeñanga
ñangajiñangistia
ñangojiñangúñanteñantoñatjo
ñatjogo, ñatrjogoñatjojme
ñaxañaxú
ñe in gandeji ñe in nana
ñe in taa ñe kja t’eje
ñe na mape ñe ngeájnáñe nu jiarú
ñe nu jñumúñe nu t’ii
ñe nu yoo ka ra ñemeji ñe ra paxúji
ñe xi mi zúnzapjú
hablahablanhablan, hablen, hablemosatravesarhablabemoshablen, hablan, hablemosdefiéndelodefiéndanlodefendámoslolevántatelevántenseespañollevantémonos, me defiendendefiéndemeabogar por una personaseishabla mazahuayo hablohablemos mazahuatijerasarenay nuetros abuelosy mi mamáy también mi papáy en el bosquey un costaly también carne de pavoy el soly el fogóny el niñoy las flores que pondrány barrerántambien volaba
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ñe yo jmuuñe yo jñona
ñe yo mboxte ñe, ñeje
ñecheñechje
ñechjenuñee
ñegeñeje kjojo
ñejiñekjua
ñekjua ndo xitsiñekjua ni xaja
ñembeñembebiñembeji
ñeme ñemeji
ñeseñetse
ñezheñidye
ñiiñijmeñijmo
ñijomúñimo
ñinzhejeñirexú
ñixiñixib’a
ñixkú
ñixtiñixuañoma
ñona, ñonúñonabiñonago
ñonaji, ñonúji, ñonjiñongeji
ñonjiñonúji
ñora ñora nu sibi
ñorajiñúgúñúnúñúsúñuuñúú
y las autoridades, y los juecesy los alimentosy los ayudantesconjunción (y), tiene, venplantar, meter, ponermedicinaesta medicinaquiéreloquiérelo túy hongosvenganvenven y dimeven a bañartedile, déjaselo libredínganle, déjenselo libredéjenselo libreplántalo, déjalo libreplanten, déjenlo libresúbelo, negar hacer algose vedespedirdedocamino, pelonuestro caminorodillaadobededo grande del piecañoespiga de trigozacatóntetasbuscar algo perdido
cabelloinfiernomuévelo, muevecomer, calcoman, comamoscomo yocomamos, comancoman ustedescoman, comencoman, comamosprendeprende la lumbreprendancaermuévelo, orilla, linderovaciar líquidoobsérvaloseñora
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••
Décima cuarta grafía del alfabeto mazahua, conjunción
Oo dya mi búnko
o ma jiyo o ma ri tïï
o maxke o maxke iyo
o maxke kja mulinoo maxke na juarúo maxke na zoya
o maxke ro mbombao na sábá ka na nojo
o pjeko nde kjajio pjeko nde unúji
öobúogú
ogúbi ogúji
okúokúb’e ompú
ongúji onkú
onkújionsaji
ontú go ndojoontú ra jiásáji
ontú ra jñúntúji ontú ro matúontú xemeba
ontúonú
öö
o no estaba yoo noo si te embriagaso (conjunción)o tal vez noo en el molinoo un cuartilloo un ancianoo le robaríao una olla grandey otras cosas que realizany otras cosas que dansal, dulcese acuesta, escarbaentierraentierran, enterremosentierran, enterremoscortacortamosengañarme preguntanme engañate preguntan, nos engañanhacen la señal de la cruz, inciensa, inciensemosprimero ganóprimero pondránprimero inciensaránprimero lo llamaríaprimero escarba aquíprimeropreguntardulce, sal
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ooopjú
opjújmeora
öräbiörago
öräji, örújiörese
orúorúgojme
orújiorújme
orúnuoste
öt’apjú, ötr’apjúöt’apjúngúnú
oteotjo mbeka ra sijme
otjo, otrjootjotsú, otrjotsú
otkúotkújme, otrkújme
otpúji, otrpújiotú, otrú
otúji, otrújiöxä
öxkooxú
oxúji
está adentro, pulgaescribeescribimoshoraprendamosprendí, prenderíahagamos fuegocapulín dulceestás acostado, pidepedimospidenpedimosestá acostado ahí, éste pidecornearaguamielmiel de abejael valedorno tenemos que comercero, no hayno estáste pide, me pidenos pidenle pidenprimero, adelantevan adelantesaladotomatillo agridulceposadase hospedarán, nos hospedaremos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
pa átáji tjomechipa emejipa jodúji
pa kjötäjipa sogúji
pa texe pa tjúnrúji
pa útúpa
paa páá
paakapaako
pábápabúpadú
padyapago
pagrinupagrinubi pagrinuji
paitopajmopajnapäkäpáká
pákábipale
palesitopama
pamejepana
panaji
Décima quinta grafía del alfabeto mazahua,
Pvan a hacer panvan a plantarlovan a buscarvan a pagarvan a dejarlopara todosvan al encuentro deva a echarloparadía, caliente, vatirar la ropaese díaesos díasponer algo abajosudor, disminuir el calorlimpiar, invadireste día, va ahoritavoy yopadrinoson padrinossus padrinoscompadrepescadorcamisame conoceme peganos peganseñor comercianteseñor divinodíapozo de aguas termales (Valle de Bravo)aviéntaloavientan, aventemos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
panepanpaji pansaji
pántepapúpárá pärä
päräbipäräge päräji páráji
päräjme pare
pärgepärgo
pärgokupasú pátá
patjopátpá
patúpatúji
paxapaxú
paxúji payo
pepe mazi na joo
pe na joo ra kejmebibape ra ma jodú
pe ra maape ra ñonape ra soya
pebipechi
pechpepedye a tjïï
pedyepedyeji
pedyenupedyi
peepegob’epejñego pejumú
pekjopembeji
pemepenchi
penchijipendo
pendojipenge penkepensú
penzhejepepji
pepjibi pepjigo
pepjijmeperaxú
pesepesi nguenda
pesipesibi pesigo
uego en los labioschanceanavientan hacia arribareconocerlimpiar, espulgargopea, partesabe, conocesaben, conocenconoce túsabengolpean, partensabemosagua calientesabes túyo sési yo hubiera sabidolevántaloremendar, zurcirtodavía está calienteremiéndaselo, acércaselo, párteselocaliéntalo, límpialocalientan, limpianpajabarrebarranestos días, van éstospecreo que es mejorcreo que es mejor quedarnos aquícreo que iré a buscarcreo que voy a ircreo que comerécreo que descansaré
vanaplastar, juntar, hacer tortillasle cuentasal afuerasale, lavasalen, lavansale ahí, lava ahítejocotetejer, pegajoso, brotar, colgadovamosjuntaba yo, mandaba yobarro, plastilinatrabajole lavanmadera o fierro que se doblaatrapaaprisionenofrecerofrecenme lava, me mandamándamegavilánguayabatrabajatrabajantrabajo yotrabajamosperasalir, brotar, nacerten pendientetiene, guardatienen, guardenyo tengo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
pesijipeska
peska dya pjeko ra d’ojnú peska go ma ndúrúji
peska nde ra ëjëpeska ra chjeñeji peska ra jñandaji
peska ra meepeska ra nzhogú tseje
peska ra pedyepeska ra sátápeska ra unú peska ri jiezi
peska ri ma ñuupeska ri maa
peska ri nzhogúpeska ro tsjakonapeska ro tsjapúji
peske peskoji
peskojmepezhe
pib’ipiche
pichebapii
pilapilu
pinzhepisi
pitsipixi
pizhi
pizhibipizhiji
pizhijmepjadúpjágá
pjájnápjakú
pjakúzúgojme pjant’eje, pjantr’eje
pjántá, pjántrápjántáji
pjasúpjasúji
pjátápjatú, pjatrú
pjatújipjáxtá
pjepjeb’i
pjeb’iji pjeche
pjechejipjechi
pjeko ma tee pjeskepjeko ndúbú
pjeko ra tejmepjeko, pje
pjemapjemb’izhi
pjemepjende
pjesepjeske
tienen, guardanteníatiene que dejarse de hacer ruidotuvieron que ir a encontrarlotendrá que venirtendrán que acarreartendrán que vertenemos que irnostiene que regresar solitotendré que lavartendrá que llegartendrá que dar, tendré que dartendrá que dejarlotendrás que ir a verlotienes que irtienes que regresartenía que apurarsetenían que hacerlopréstametenemosnosotros tenemoscuentagoteaespantoaquí espantangordopadrinoorinargoteraorinar a alguienlimpiar semillaventosidadespanto, grueso
se espantaron muchose espantaron muchonos espantamos muchocaballoladratruena, cohetesme mataría, te mataríanos mataría a nosotrosvenadotruena, hinchado, muelequemaran, muelancolar, cedasocuelenladeraapuntar, aparear, pegarcacenlo, apárenlochamuscar, ampollaquétocar algún instrumento musicaltoquenchaponear, patearpateansabe, podarqué clase de persona eres túqué se te ofrecequé cuidaréquéquéguitarristaspanza, estómagocuántos objetos o cosastropezarcórtalo tú, te pareces a
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
pjetsebipjexkopjezhi pjichi
pjinkjuapjinzhi
pjiño pjisipjixi
pjobúpjodú
pjongoñipjongú
pjongújipjongútsúpjongúzú
pjongúzúbi ga ma tjïïpjongúzúbi
pjonsúpjoo
pjorgojipjorgojiyo
pjorú na joopjorú
pjoskopjosú
pjosújipjotú
pjotújipjoxkú
pjoxkúb’e pjoxkúgepjoxkúgo
pjoxkúgojipjoxkúji
pjoxkújme pjoxteji, pjoxúnteje
pjúbúpjúdúpjúgú
pjúlojo pjúmpa
pjúmúpjúrú
pjúrújipjúsúpjútjöpjútúpobi
podúpoji
poji a nitsjimi pojo
pokjojmepokjú ka gi dyakú
pokjú ka gi dyakújipokjú ka gi pjoxkúji
pokjú ko gi jitskojipokjú nzaga texe tsúji
pokjúpokú
pombú
pombúji pona
ponchú
nos pateanyo sésignifica, quiere decirinflarpetate o camaextender un costal, la camahierba, arbustoinfladocola, ventosidadpóntelotirar líquidogallinazasácalosaquente sacarésácamesáquenme para afuerasácanossacar algoexcremento, clavadocuidemoscuidemos éstoscuida biencuida, cárcelle ayudoayúdale, ayudarayudenmételo, tíraloreparten, rieguen, metanayudameayúdanosayúdame túayúdame a mí
ayúdenme a míayúdenmeayudanos a nosotrosayudanrevolotearchamuscarespumatamal relleno de frijol, habavaporclavarempiezainiciamosroturarmaíz cacahuazintlepegar con un chicotevendan, vendamossembrarvan, venden, bultosvan a la iglesiagracias, bulto, bañovamos nosotros, graciasgracias por darmegracias porque me dierongracias porque me ayudarongracias por lo que me enseñarongracias a todos ustedesgraciasvéndemelo, se pone negroescóndeselo, róbaselo,cruzárseloembróquenselo, róbenselorobacruzar de manos o pies
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ponkaponkaji ponkjú
pontú, pontrúpoo ndeje
pooporúposúpotjopotjú
potko, potrkopotpú
potpújipotú, potrú
poxkúpoxtúpoxúpozúpúbú
púchëpúdú
pújumúpúkú
púkuaropúmbú
púmúpunkjú púnsúji
puntepúntjopúntú
pútúpúxt
te lo robate roban, nos robansobracruzar la tierratiene aguavende, hay, bulto, tienecambiarenvolverhay líquidonegro, mételoaparentarcámbialocámbienlo, véndanselo, mátenselomatar, cámbialosucio, oxidar, podridodescoloridosuciocascabel, tíralogolpearcalvopicotearpuercocortar el pelopelónvoltéalovoltea, golpeamuchoolíanpuñotocar con la manovoltear al revéspélalotopear
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra ra átá
ra búgúra chábá
ra chaji ra chjebiji
ra chjejira chjinzi
ra chjúnkob’era chjúnrúji
ra chjúntúgora chjúntúji
ra chotúbi ra d’akú
ra d’akú b’epjira d’akú na xedyi
ra d’akúgora d’akúgokora d’akújmera d’akúma
ra dyárájira dyátá
ra dyátáji ra dyonú
ra dyonúji ra dyorú mbeka ra zii
ra dyorú pojo ra dyotpúji
ra dyotúra dyúsú ra dyútú
ra dyútúji ra enzhe
Décima sexta grafía del alfabeto mazahua, conjunción
Radverbio de tiempoharécorreré, correrácoceré, coceráse abrazaráncontendránnos vemosse limpiarános casaremosse reuniránme voy a casarse casarán lo encontraránte daré, brincará, brincaréte daré trabajote daré una tortillayo te daréte daré yote daremoste daré entoncesoirán, escucharánharáharán, construiránle preguntarále preguntaránpedirá qué comerpedirá graciasle pediránse secarálo anotará, lo pondráecharáecharánse despedirá, me despediré
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra eñejira guadúji
ra gueera guezhi
ra guiñi ra inji
ra jagúji
ra janda ra jandabi
ra jezigora jeziji
ra jiambújira jiásáji
ra jiásáji nu senchjöra jiepe
ra jiepeji ra jiesgibi
ra jieziji ra jiodú
ra jiodúji ra jitsijme
ra jmutú ra jñanda
ra jñandaji ra jñandajiyo ra jñandazúji
ra jñangistiatjojmera jñúmbú ra jñúntúji
ra jodúji pjantejera jogú
ra jogútsúge
ra jokújira jonkújme
ra jonxorara juamaji
ra juentseji ra júkútsú
ra júnjira júnkú
ra junsúji ra kärgojme
ra kätära kätpa
ra kejmebi ra kjaa
ra kjadyara kjago
ra kjagojmera kjaji
ra kjajmera kjapú
ra kjogob’e ra kjogú
ra kjogúbi ra kjogúji ra kjonk’a
ra kjuarúb’e ra kregotsú
ra kregotsúmara kújnú
ra ma dyorúji ra ma ga manu
ra ma guadúji ra ma jiodúji
jugaremosaventarán, aventaremosllorará, llorarébordarále daré de comerse dormirá, me dormiréalisaremos, alisarán, plancharán, plancharemosobservaréveremoslo dejarédejaremosnos separaremoslo cocerán, lo pondráncocerán el sendelo vestirá, lo vestiréle pondrán, lo vestiránnos dejarándejaránbuscarábuscaránnos enseñarájuntaré, reuniréveráveránverán estonos veránhablaremos el mazahua solamentele quitaráincensaránbuscaremos venadosse compondráte aliviarás
arreglarán, arreglaremoste buscaremosamanecerlimpiaremos, limpiaránlo perdonente quitarétraeremoste quitarépondremos, anotaremosviviremoslo voy a echarse lo voy a echar nos quedaremosharéharé ahorayo seré, yo harélo haremos nosotrosharemosharemosle voy hacerpasaremospasará, pasarépasaremospasarán, pasaremoste pagaréterminaremoste creeréentonces te voy a creermolerá, moleréirán a pedirvoy a ir por alláirán a tirarloirán a buscar
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra ma jodúra ma jodúb’e
ra ma jokújira ma júntúji ngichujnú
ra ma käji ra ma mbárá
ra ma mbembeji
ra ma ndomara ma ndomaji
ra ma ndonji ra ma ndujmú ra ma ndúrúji
ra ma ndútú ra ma ngosúji
ra ma ngúnúji ra ma nuji ra ma nuu
ra ma nzhodúra ma ñonaji kjúú
ra ma orújmera ma pepjira ma toma ra ma tugöra ma tüjira ma zaa
ra ma zenguara ma zogú
ra ma zogútsújira maa
ra mago ra mama ra manji
ra matúra matúgo
ra mbábáji ra mbáráji ra mbaraji ra mbedye
ra mbesera mbosúji
ra mbotkújira mboxkú
ra mboxkúbira mboxkúji
ra mebira mee
ra megobira mentjibi
ra mimi ra mimi na joo
ra minji ra minkob’era minkoba
ra mintjojmera moji a nitsjimi
ra moji kja nitsjimi ra mojo
ra múnúra muxkúbi
ra ndää ra ndajmera ndeb’eji
ra ndeb’eji ra chjúnrúra ndee ra ndeji
voy a ir a buscarloirémos a buscarloirán a componer o arreglarirán a inciensarirán a traerirá a golpearlo, a romperlo,a rajar o partir leñale irán a lavarirá a comprarirán a comprarirán a comprarirá a amarrarlo, irá a sembrarirán al encuentroirá a amarrar, irá a quemarirán a avisarlelo irán a moleriremos a vervoy a ir a verlo iré a caminarcomerán frijoliremos a pediriré a trabajariré a comprarvoy a traerirán a traerirá a morderloira a saludar, iréirá a dejariré a dejarteirá, irévoy a ir, iré yodirá, dirédirán, diremos
le gritarálo llamaré yopondránlo romperán, le pegaránsabrán, sepan, conozcansaldrá, lavarásaldrá, naceráayudaránnos matarán, te mataránte ayudarános ayudarán, los ayudaránte ayudarán, nos ayudaránirán, iremosiremosiremos nosotrosayunaremosme sentaré, se sentará, pariráviviré bien, vivirá biense sentaránviviremosviviré aquí, me sentaré aquíviviremos, síirán a la iglesiairán al temploiremospasado mañana, lo revolverénos cargaránse cocerá, maduraráal ratoesperaránse esperan a que se reúnanlo recibirárecibirán
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra ndoma ra ndumúji
ra ndúrúra ndusúji ra ndutúji
ra ndüü ra neji ra ndunkúji
ra nemera nemeji
ra nesgora ngama
ra ngama yo tjöö ra ngamaji
ra ngejme tsejera ngejmera ngichiji
ra ngosú ra ngosúji
ra nguarújira ngúnúji yo xitsji
ra ni múntsújira ni ngúsú ra ni sintsi
ra ni zenguatsújira ni zintsko
ra nichiji ndeje ra nispi
ra nistagozújira nizhi ra nugo
ra nuji ra nzhampi ra nzhodúji
ra nzhogúra nzhogúbira nzhogúji
ra nzhokú yo xalora nzhongojmeba
ra ñaa ra ñabi ra ñaji
ra ñatjojmera ñemeji
ra ñetse ra ñonabi ra ñonúji
ra ñoraji nu sibi ra ñoraji sibi
ra ogúbi ra okúb’e
ra öräbi ra otjo
ra otkú ra oxújira pana
ra panaji ra pärä ngeske
ra pasú ra pedye ra búgú
ra pepjira pepjibi
ra pilura pjántáji ra pjasújira pjeb’iji
ra pjongúji
comprarásembrarán, amarraránresponderálevantaránlo prenderán del cuellomoriráquerrán conducirtebailará, danzarábailarán, bailaremosme va a quererlo sacará, lo plantarásacará el maíz, plantará el maízlo sacaránse quedará solase quedaráentraránle avisarále avisaránterminarántriturarán la harinavendrán a revolvertelo vendrá a levantarvendré a llevartevendrán a saludartevendrá a llevarmelo llenarán de aguase le inflamaralo necesitaremosse llenarálo veré yoverán, veremosengordarácaminaremos
regresará, regresaréregresaremosregresarán, regresaremosregresará los jarrosaquí andaremoshablaré, hablaráhablaremoshablarán, hablaremoshablaremos el mazahuaplantaránse verácomeremoscomerán, comeremosprenderán la lumbreprenderán lumbrelo enterraremoscortaremosprenderemosse terminaráte voy a pedirse hospedarán, nos hospedaremosaventaré, aventaráaventaremossabré que eres túlo levantarésaldré a corrertrabajará, trabajarétrabajaránme orinaréquemaránlo colarántocaránsacarán
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra pjongútsúra pjosú
ra pjosújira pjotújira pjoxkú
ra pjoxkúb’era pombúji
ra potúra sájá ra sátá
ra sátágo ra sechi
ra sidyi kja t’ejera sidyiji
ra sigora sigoji
ra sii ndejera sii
ra sogú ra sogúbi ra sogúji
ra soyara soyabi
ra súrúra teb’ebara teb’ebi
ra tee ra tego
ra tepigojmera tepki
ra tïjïra tjeze
ra tjúmbeñe
ra tjúmbeñegojmera tjúntúji
ra toma ra tonji na joo
ra tonjira totúbi
ra tsindajmera tsjaji
ra tsjako ko gi mamara tsjapúji ra tsotpúji
ra tügora tugöjme
ra tumbújmera tunjidya
ra tunú ra umbúbi
ra unú ra unúbi ra unúgo
ra unúji pojo ra unújme
ra xaji ra xákáji
ra xenzeji ra xib’iji
ra xichko ra xiji
ra ximiji ra xinchiji
ra xitsi ra xökäji
ra xörä
te sacaréle ayudarése ayudaránrepartirán, regarán, meteránte ayudaréte ayudaremoslo embrocaránlo mataré, lo cambiaréllegará, llegaréllegaréllegare yoaguantarélo llevaré en el bosquelo llevaremosyo lo beberénosotros comeremosbeberé aguabeberé, comerélo dejarélo dejaremoslo dejaremosdescansarédescansaremoslo agarraréaquí lo esperarélo esperaremoscrecerácrecerélo seguiremos, lo acompañaremoste acompañarése emborracharán, nos emborracharemosse acabará, se terminaráreflexionará
nosotros reflexionaremosprenderemos, contestaremos, amarraremoscompraréganaremos biencantaránlo encontraremosal ratitoharánme hará lo que dicesle haránlo desvestirányo lo voy a traermoriremosle llevaremos, quitaremosahora moriremoslo llevarénos apuraremosle daré, le darále daremosyo le daréle darán graciasle daremosse bañaránlo copiarán, lo imitaráncosecharánlo lavarányo lo echaréle dirán, le diremostenderán, tenderemosdarán vuelta, daremos vueltate dirélo apartaránmañana
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ra xorú ra yecheji
ra yepe ra zaa
ra zádá na paara zanta
ra zárára zátáji
ra zii ra zii ngeko ra jogú
ra zijira zintsi
ra zintsiji ra zitskora zogúji
ra zoo ra zopjú ra zúntú
ra
rba ëjërba ëkjö, rba ni pjoxkú
rba ni koxkúb’e rba ni nutsúrba ni xitsko
rba sikjob’e rbirgargi
rgi ndomajirgi ogú
rgori átágo
ri átkori búbúgo
ri búgújiri búnkjoba
ri búnkjojmebari búnkoba
ri chepi ri chjúnrú ri chjúntú
ri chöjö ri chüji
ri d’akújme pojo ri dyakú ri dyátá
ri dyogúzújmeri dyonúri dyorúri dyúsú ri dyútú
ri ëjë ri ni koxkújmeri guiñejme
ri janda ri janka
ri jñúkúzúri jñúsú
ri jokúri jonkú
ri juejmeri júnbi
ri junsúbari kjogúgo
ri kumbabiri ma chezebi
aprenderá, estudiarérepetiremosvolverá, volveré a repetirlo morderá, lo comerállegará un díatendrá hambreprenderállegaránbeberábeberá para que se curebeberán, comeránte conduciráte llevaránme comerádejaráncaerá, sentirá, se verá bonita, fermentarále hablará, le hablarésonará, repicarauxiliar del verbo para indicar tiempo futurovengovengo a ayudartete venimos a avisarvengo a vertete vengo a decirtraemosrbirgargidesgranaranlo enterrarásrgolo hago yo
yo hagoestoy yocorreránaquí estoy yoaquí estamosaquí estoy yoacompañarás, seguirásresponderáste casarásganarásmoriránte damos graciasme darás, brincarásconstruirás, harásnos enterrarásle preguntaráspedirás, pariráslo pondrás sobreecharásvendrás a avisarnosle damos de comerveote veome lo quitarásalzarás, aprenderáslo compondráste extrañosoy pobretenemoslo pongo aquí, escribo aquíyo pasosomos compadresirán a acabárselo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ri ma tsjaari maa
ri mango ri matseje
ri menzumú ri menzumúgori ndújñijmoji
ri nee ri nego
ri nejme xi ra totútsújmeri ngeje
ri nzhogúri ñaa
ri ñatjori ñegeri ñonari ñuu
ri panari pärä
ri pärä tsikeri päräge
ri päräjme ri pärgo
ri patú ri patúji
ri pedye a tjïïri penke na jñaa
ri penkeri pepji ri pesi
ri pesigo ri pjeb’i nu ngoxti
ri pjexko
ri pjongú ri pjongúzú
ri pjorú ri pjoxkú
ri pjoxkúgori pjoxkújme
ri sagomari sii
ri sijiri sobi
ri sodúgeri sogob’e
ri sogúzú tsejeri soyabiri tejme
ri tsanka ri tsejmeba
ri tsjaa ri tsjapú ri tsjogú ri tsjöta
ri tsotú a mboo ri tujmú
ri unú tsikeri unúji
ri xaja ri xatú
ri xiko dyaka ri ëjëri xipji
ri xitskori xorú
ri
irás hacerte irásdigoirás solosoy originarioyo soy originariose hincarán quieroyo quieroqueremos encontrarte todavíaseráregresaráshablarássoy mazahuatú querrástú comesverásaventarássé, conozcosé un poquitotú conozcassabemosyo sélo calentaráscalentaránsaldrás al exteriorme madarás un saludote mandotrabajo, trabajarástengo, guardoyo tengotocarás la puertayo sé hacer
lo sacarásme sacaráscuidarásme ayudarás, te ayudoyo te ayudonos ayudarásentonces me comerásbeberástraerás, tengosentirán, despertarángastarás túsentimos, peleamosme dejarás solodescansarántengome traeráste quedarás aquíharás, serásse los vas a hacerpasaráspagaráslo echarás adentrosiembro, amarrole darás poquitoustedes le daránte bañaráslo bañaráspensaba yo que no vendríasle digo, le diráste digoestudiarás, aprenderás, rezarásauxiliar de verbo tiempo presente y futuro
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••••••••••••••••••••••
ro átáro átkojme
ro b’ajnú ro b’eskojme
ro b’ezhiro búbú
ro chjeb’e ro chjebi
ro chjúntújiro chjútúbi
ro d’akú ro d’ojnú
ro dyobúji ro dyorúji
ro ëjë ro guiñi
ro guiñijiro jandaro jiábá
ro jiastojme na jooro jiodú
ro jñambúb’e ro jñaxa
ro jñutú xedyiro jokújmero juenche
ro kärägojmero kejmebi ga kjanu
ro kjagoro kjogú
ro kjogú a mbooro kjogú ka nanguarú
ro kjogúbi
ro kjuatú ro kosú ro kotú
ro ma jiodúro ma juenche
ro ma mbotú ro ma tepiro ma tübi
ro ma zii ro maa
ro mama ro mbara
ro mbárájiro mbedye
ro mbedye ko dyajaro mbedyeji
ro mbejñe ro mbeñero mborúro mbosúro mbotú
ro mebi ro mimibi na joo
ro mimibinuro mimigoji
ro mintjoro moji
ro musúro ndepi
ro ndepijiro ndese
ro ndontúro ndotú
lo hicehicimosherviríanos faltaría, nos perderíamosperdíestaríame encontré connos encontramos, cabríase casaríanse casaríanbrincaríasonaríase acostaríanpediríanvinedaría de comerle dimos de comerlo vi, observé, mirélo tiraría, lo pondríaamanecimos bienbuscaríanos separamoslo asaríaecharía tortillaslo arreglamoslo apagaríaviviríamosquedamos de acuerdo hicepasaríapasaría, pasépasé, pasaría al otro ladopasamos
terminaríale avisé, lo untécaí, caí en el fondoiría a buscariría a pagarlo, fui a pagarloiría a matarlofui a acompañarloirían a traeriría a comer o a beberfui, iríadecir, diríasabría, conoceríalo golpearíansaliera, lavarasaldrían los demássaldríanlo mandaría, lo recogeríapensaría, se acordaríacuidaríalo ayudaría, lo cubriríalo mataríafuimos, hiríanvivirían bienvivirían ahíviviríamosse sentaría, viviríairíantendría, pariríaseguiríalo acompañaríansubiríase ocultaríalo tocaría
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ro ndubi ro nduji
ro ndujmú ro ndumbú
ro ndumbújiro ndútú
ro neero ngejme
ro ngichiro ngobúbi ro ngosúji
ro ngotúro nguarú
ro ni ngamaro nzhodú
ro nzhodú tsejero nzhogú
ro nzhogúbi ro nzhogúji tseji
ro ñanajmero ñonago
ro örago ro päräro patú
ro pedyero pepji
ro pii ro pjakú
ro pjakúzúgojme ro pjongútsú
ro potpú ro sájá
ro sii
ro sikjojme ro sitskob’e
ro sogúro soo
ro soo ro jñandaro soyajiro teb’ero tego
ro tjúntúro totú
ro totújme ro totújme ga ma xoñi
ro tsjaa ro tsjaa tsib’echujnú
ro unú nu ñechjero xaji
ro xáká ro xatú
ro xatúbiro xipji
ro xipjijiro xitsi
ro xorújiro zagob’e ro zengua
ro zidyijiro zii
ro zijiro zogú
ro zogúji tsejero zonú
ro zúrúji ro zúrúji nanka
moriríanmoriríanamarraría, sembraríale retiraríale quitaríanlo prendería, lo aventaríalo quisese quedaríaentraríalo taparíanavisarían, pondríanlo encerraría, lo meteríaterminaríaa dejar librecaminarácaminé, caminaría soloregresaríaregresarían, regresamosregresarían soloslo defendimoscomíprendí, prenderíasupe, conocíse calentaríasalí, lavétrabajéengordaríame mataría, te mataríanos mataría a nosotroste sacaríalo cambiaríallegué, llegaríabebí, tomé, comí, fumé
lo trajimos nosotroste condujimos delo dejéprobaría, podría, probépodría verlodescansaríanesperaría, esperécrecíle contesté, prendílo encontrélo encontramoslo encontramos por allá arribaharíafuera mayordomitole daría su medicinase bañaríanlo copiélo bañelo bañaríanle dijeles dijete dijeaprendimosnos comeríalo saludaríalo llevaríanbeberíabeberían, comeríanlo dejaríalo dejarían solitoreflexioné, reflexionaríalo agarraríanlo agarrarían porque
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ro zútpú nu dyeero
rrekua rrexarriso
rroxaxi
lo besaría en la manoauxiliar del verbo para indicar tiempo pretéritoasnorejatráquearosa o rosal
•••••••
saasábá, yeko
sadújisago
sagomasagúsájá
sájábisájná sakúsánásane
sánpásant’a, santr’a
santesántjo
sapjadú sásá
sät’agosat’eb’i
sátá sätä
sátábisátágo sätägosátáji sätäji
satajmasate
satjösätko
sátkojme
Décima séptima grafía del alfabeto mazahua.
Smuerde, está atorado, comeollalo regañan, que amonestabancomo yoentonces lo comeréme come, cómemellegará, llegarélleganlo consienteme muerdeconsuegro (a)mandíbulaconsiéntelotiene hambremaldeciraceptazacatecumplir un plazo determinado, alcanzar un objetotengo hambresegaderallegatiene hambrelleganllego yotengo hambrellegantienen hambrelagartijoperro que muerdesanacoche, ortigayo tengo hambrenosotros llegamos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
seb’isebara
sechi sechji
sechkosedyi
sëë see
sejesenchjö, senzhechö
senchjöjisëpjë
serejesesona
setsisezhisib’asib’isibi
sichisidyi
sidyigonusidyiji sientosierta
sigosigoji
siisiijisiji
sijmesikjo
sikjob’e
sikjojme simbi
simpijisintsi
siño jense siñosipi
sipjisisi
sitjositsi
sitsibibasitskob’e
siyaskuama
skuamanusobi
sobúsobúji
sodúsodúge
sodyesodyegojme
sogosogob’e
sogúsogúbisogúji
sogútsúsogútsújme
sogútsújmebasogúzú
sokú
menor de edad, partir leñacebadaaguanta, córtalo, pellizcaraguantan, cortanyo aguantoheridahermanofríoestrellapulque sende de maízsus pulques sendepanalagua fríacedrocórtalo, bájalo, permiso, saluddifíciltomar leche, mamardiente, aplastarcoman, fuego, luzapretar, regar agua, calarllévalo, llevaa éste lo llevaré yollevan, llevenciensosteneryo lo beberénosotros comeremoscome, bebecoman, comenbeben, tienen, tráelocomemostraigotraemos
lo trajimos nosotrosllévaselotráiganselote llevadios de las alturasimágenes, santoscómetelo, tómatelo conagua para remojar la masa, tienensujetartiene o bebe todavíaquién come mi, quién te trajolos trajo aquíte trajimos deamorpapel, libroeste librosentirán, despertaráncae, fermenta, criticarbajandescomponer, mal estadogasta túenfermonuestro enfermosiento yosentimos, peleamosdéjalodejémoslodejan, déjenlote dejate dejamosaquí te dejaremosdéjame enbájalo, culpable
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
sokújisokútsújme
sona, sonúsondajma
sondixusongosonte
sontetsúsoo
soo pjeko ri kjogúsoo ra ëji
soo ra xitskesoo ra zodyesoo ra zogú
soogosopúsorúsosúsotjo sotúsoya
soyabi soyagojme
soyajisu
suájnásübisügo
súguarú sújmúsúkjú súkú
súndo
súngúsüpa
súrúsúsúsütjosútúsúú suusüü
súún
bájenlolo que te dejamosnixtamal, ombligo, aguacatedemonio, mal airemala mujerrabiamala personaeres mala personase puede, siente, malopuede pasarte algopueden venirte puedo decirpuede enfermarsepuede dejarlosiento yobájaselo, pruébaloave que deja su nidoescupirse puedecompletadescansadescansennosotros descansamosdescansenprefijo para indicar femeninoguajolotatienen miedotengo mucho miedocaña de magueyinvitar a quedarsearetebájalofruta silvestre
hermanasemana santa, días de miedo, de guardaagarrar, cardachupartemerpesar, alcanzar, besarpájaro, mazcar cañaesposamiedopuntiagudo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••
Décima octava grafía del alfabeto mazahua
Tt’apjú, tr’apjú
t’eb’i, tr’eb’it’edyi, tr’edyi
t’eje, tr’ejet’ejme, tr’ejme
t’enzho, tr’enzhot’eñe, tr’eñe
t’exitsji, tr’exitsjit’ezhi, tr’ezhi
t’ezi, tr’ezit’ichi, tr’ichit’idyi, tr’idyi
t’ii, tr’iit’ijñi, tr’ijñit’inji, tr’injit’ogú, tr’ogú
t’ogúba, tr’ogúbat’oma, tr’oma
t’onsú, tr’onsút’onú, tr’onú
t’oo, tr’oot’opjú, tr’opjú
t’orú, tr’orút’osú, tr’osú
t’otú, tr’otrúta, tr’a
taa, tata, tr’aa, jiootää, tr’ää
taabi, tr’aabitab’osú, tr’ab’osú
taba, tr’abatábá, trábá
tadyáá, tr’adyáá
alcohol, pulquepastomedirbosque, monte, cerroatolemecatejuego, juguetecerro con nieve, nevadoencargo, bordadocampana, hacha, fierroponer los zapatosgrietaniñocomenzar a cuartearsesueñoestá enterradoaquí está enterradotrojecopal, placentapreguntaren el panteón, en el hoyodinerocama, cunacuna, nido, redencuentraprefijo para aumentativopapámaduro, cuecesus papásmulatodadozurcirpeña grande
•••••••••••••••••••••••••••••••••
tágá kja zaatágá, trágá
tagoji, tr’atagojitagoyo, tr’agoyo
taji, tr’ajitáji, tráji
tajñiñi, tr’ajñiñitajuarú, tr’ajuarú
táká, trákátakijmi, tr’akijmi
takotú, tr’akotútamane, tr’amane
tambaxua, tr’ambaxuatanda, tr’anda
tandajma, tr’anrrajmatandajme, tr’andajmetandareje, tr’andareje
tandojo, tr’andojotangumú, tr’angumú
tanseje, tr’ansejetarese, tr’arese
tásá, trásá
táspá, tráspátat’i, tr’atr’itátá, trátrá
tatexjñiñitaxiza, tr’axiza
tazapjú, tr’azapjúteb’e, tr’ebé
teb’ebateb’ebiteb’eji
tebetebejitechi
techpitee
teejitego tejeteji
tejme
tekjañomútepi
tepigojme tepiji
tepijmetepketepki
teseteseji, tr’eseji
texe texe go ndáji
texe ko bi kjogútexe ko búbú
texe ko gi b’ezhitexe ko go jñanda
texe ko mi negotexe ko mi tsjäjä
texe mi injitexe nu nzero
texe nu paatexe nu xoma texe yo b’arú
está en el árbolestá sobre (un árbol)nuestros padreséstos son mis padresnuestros padreslo corríanestadocajón grandeobservaba, asomabavíbora grandebarranca grandehuitlacochefiesta grandealtohuracán, remolinorato granderío grandepiedra grandecasa grandelucerocapulín grandeapuntalar, detener el techo, clazar la mesa, poner trampaponer una trampajoven, adolescenteclavael paísrama grande, encino grandearma de alto calibre, mar, castilloesperaespera aquíesperanesperan
ponerse (los aretes)usan collarencargar algún mandadoestrangularpersonas, gente, crececrecenme desarrollose cobijase cobijan, crecieronno tiene nada, cría animales, cobijamos, crecimossaludar con respetoacompañaseguimos, acompañamosacompañanacompañamosme esperate acompaña, me acompañasubirsubentodoa todos mandarontodo lo que había pasadotodo lo que haytodo lo que perdistetodos los que lo vierontodo lo que quería yotodo lo que teníatodos dormíantodo su cuerpotodo el díatoda la nochetodos los cántaros
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
texe yo b’echujnútexe yo b’edyi texe yo nzháá
texe yo paa texe yo tee
texetexeji miko unúji
texejitexek’o je búbúba
texekotexetsúji
texeyotexezúji texjñiñi
tezhitichi
tïïtijitïjï
tijmitixtjotizhi
tizitjáá, trjáá
tjangú, trjangútjanta, trajnta
tjebe, trjebe, chjebetjedyi, trjedyi
tjee, trjeetjeje, trjejetjeji, trjeji
tjenche, trjenchetjenxa, trjenxa
tjenzhe, trjenzhetjeñe, trjeñe
tjesi, trjesitjetsi, trjetsitjeze, trjezetjezi, trjezi
tjïï, trjïïtjijmi, trjijmi
tjintsi, trjintsitjinzi, trjinzi
tjisi, trjisitjokú, trjokú
tjomechi, trjomechitjontú, trjontrútjonxú, trjonxú
tjöö, trjöötjorú, trjorú
tjujnú, trjujnútjujñi, trjujñi
tjúmbeñe, trjúmbeñetjúmbeñegojme
tjúmú, trjúmútjúnrú, trjúnrútjúnsú, trjúnsú
tjunsú, trjunsú, chjunsútjúntú, trjúntrú
tjúntúji, trjúntrújitjúnú, trjúnú
tjúsibi, trjúsibitjúsú, trjúsú
tjüü, trjüütjúxú, trjúxú
togú, tr’ogú
todos los mayordomos toda la familia, todos los familiarestodas las tardestodo los díastodas las personastodotodos le dierontodostodo eso aquí estátodo esotodos ustedestodos estostodos nosotrosmunicipiocriarponerse los zapatosborracho, ebriohuirse emborrachanpechohay documentos todavíaocotepatosalitre, zurcomusloamasar, resbalarsecollarcuchillotienetostienenmalacategorditas de maíz
tamalríealzar un niño, recogerquitar algoterminarserruchopatio, fuerahambrelimpiarborradoraliviarse, reflexionaragujerearpanmanosear, molermadroñomaíz, mazorcas, granos, milpaagarrar, terminarsilla, sillón, bancoalmohadatener conocimientonosotros reflexionaremoshilo, lazo, oyamelresponden, van al encuentrocuelgasombrero, cigarroamarra, quema, le respondeprenderemos, contestaremoshilvanaraventadorprender lumbre con copalnombreesófagocae, entierro
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
töjö, tr’öjötökäzú, tr’ökazú
tokú, tr’okútoma, tr’oma
tomaji, tr’omajitomba, tr’ombatombú, tr’ombú
tongo, tr’ongotonji, tr’onji
tonrú, tr’onrútonsú, tr’onsú
too, tr’ootopjú, tr’opjú
tosejme, tr’osejmetote, tr’ote
totú, tr’otrútotúbi, tr’otrúbi
totúji, tr’otrújitotújme, tr’otrújme
totútsújme, tr’otrútsújmetoxdyá, tr’oxdyátoxdyo, tr’oxdyo
toxidyo, tr’oxidyotoxkjú, tr’oxkú
toxndárájná, tr’oxnrrárájnátoxpjadú, tr’oxpjadú
toxtemoxú, tr’oxtr’emoxútoxtizi, tr’oxtizi
toxú, tr’oxútsádátsäjä
tsajna, k’ajnatsäkä
tsamatsana
tsanka tsansa
tsapotsasetsasútsäta
tseje nu t’iitseje
tsejebitseji
tsejmetsejmeba
tsejmejibatset’etsexe
tsi gi ñanga
tsitsiañimaji
tsib’arútsib’echjijnetsib’echujnú
tsib’epjitsib’ondo, tsib’onrro
tsicha tsichi
tsidyaxútsidyeetsidyo
tsigo nangatsijë
canta, ganame ganaservir aguacompracompran, compremosle comprale comprayo comprocantemos, compremossuave, desmayarsesahumerio, placentaconsuegro, hierba amargo, hoyo, piojodinero, aradopulquepedimentoencontrarencuentranencuentranencontramoste encontramos todavíapeña blancaperro blancocobija blancachicharoblanca florcaballo blancotomatepato blancoblanconegartienequeliterecoger la ropa, quitar
plantar, sacarllevartráemerecoger, agregarchiclenevarcuidar, protegerseechar, plantarel niño tiene penasolo, pena, vergüenzasolitos, tienen vergüenzatienen pena, solitosquédatequédate aquíquédense aquíeructotallar, resbalarte levántaste de madrugada, levántate tempranoprefijo diminutivosus difuntitoscantaritomentiritamayordomitopequeños trabajospequeño Méxicocincoentrarviguitacañita, manitaperritose levantó tempranoes un poco lejos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
tsijitsijñaa
tsijñanutsijñiñi
tsijonxora tsike meriotsike ndejetsike ngee
tsike ñechjetsike rgi sibi
tsiketsikjuatsikjüütsikútútsimale
tsimbanetsimbaro
tsimbitsimboxte
tsimetsimexa
tsinanako tsindaji
tsindajme, tsinrrajmetsindaxa
tsindodye, tsinrrodyetsingetsingo
tsingoxti tsingumú
tsini nanga tsinsú tsipale
tsipjadútsipjanteje
tsirájná tsiri tsike
tsirixutsirojo
tsisábá tsisëë
tsisejetsisub’echujnú
tsisúngútsit’i, tsitr’itsit’oxmixi
tsita, titatsitizi
tsitjö, tsitrjötsitjomechi
tsitjomechibitsitsi
tsixedyitsixepjetsixepjotsiximo
tsixut’i, tsixutr’itsjaa tsjaji
tsjaji t’onútsjaji
tsjakotsjakoji
tsjakonatsjakonaji
tsjakú
color, traeruna vocecitaesta pequeña vozun pueblitoapenas amanecíapoquito dineropoquita aguapoquita carnepiquito medicinade a poquito comanpequeño, poquitoconejitohermanitachupamirtopequeña señora comerciantepequeño bebépalomita, maripositaquitárselolos segundos ayudantesborreguita (o)pequeña mesaesas viejitasestán altitosratitolos jilotitoshuesitocarnitaratoncitopuertitacasitase levanta tempranopajaritopequeño comerciante
caballitovenaditofloresitapoquito a poquitomujercitapiedritaollitahermanitoestrellitamayordomitahermanitaniño pequeñogatito blancoabuelitopatitomaíz pequeñopedazo de pansus pedacitos de pancortar frutatortillitasmariposas, pequeña cosechaintestino delgadochiquito guajeniña pequeñaharás, seráshaganpreguntenhaganhaz esome hicieronapúraleapúrensehasme
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
tsjakújitsjapú
tsjapújitsjatjo
tsjematsjogú
tsjogúbi tsjokúji
tsjontú, tsjontrútsjoo
tsjötatsjúútsobú
tsökuajitsopú tsosú
tsötä, tsöträtsotpúji
tsotú, tsotrútübi
túbútúdú, trúdú
tügotügo, tr’ügo
tügojmetügoma
túgútüji
tujmútujmúge, tr’ujmúge
tujmújitujmújme
túkú
tumbújitumbújme
tungútungúji
tunjitunjidyatunspúji
tunsú, tr’unsútunú, tr’unú
tunúgojmetunúji
túnxú, trúnxútunza, tr’unza
türetütjö, tütrjö
tütútútú
tüü, trüütuxkuku
nos hacenhazleháganlehaz todavíaañopásalepásenlepásenlodar vueltacuñadopaga, ocúltalofrijoltapar, nubladobuenas nochestápalo, convídaleuntar, ponersuéltalodesvístanlocerrar, echartraenaplastar, oprimirtruenamuero yo, traigo yotengo, traigo, muerotraemos, morimosmoriré yo, traeré yodesplumartraen, muerensiembra, amarrasiembra túsiembran, amarransembramoscortar frijol
le llevanle llevaremos, quitaremosmaromear, me lleva algome llevaban, me quitabanllevemos, muerenahora moriremoslo levantancargaba, echar a rodarllevabanosotros llevamosllevanchapulínleñerotiene sedtiene, muerecargar algo en la espaldaempujartrae, preñada, mueretecolote
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••
Décima novena grafía del alfabeto mazahua
Uubi
úbúúdúúgú
újmiújmú
umbúumbúbi
ungeungo
ungojme unjiunú
unúbi unúgounúji
unúji na tjujnúunúji texe ko ra dyorú
unújmeúsúusu
úsúbaútú, útrú
úúuxua, axua
animal o insectotiraba, preparaba el tejidoenojodolordolor de la carazorro(a)de prisaapúrensedale túle doy yonosotros le daremosdan, demosdaledenle, démosleyo le darédan, demosdenle una silladenle todo lo que pidadémoslecoloca, escribe, poneahuyentarponlo aquí, escribe aquí, coloca aquíechadolordiablo
•••••••••••••••••••••••••
xaxaa
xábáxabaro
xabúxádáxagoxajaxaji
xajmaxájnáxáká
xákájixakale
xakúxalaxalo
xámpaxamuu
xankjú, xankjaxanxizho
xanxúxatú
xatúbixaxtúxaxúxedyixeme
xemebaxengaxengoxenze
xenzeji
Vigésima grafía del alfabeto mazahua
Xseñoritarocíodespencarsábadorazguñardespencarse, aprisa, venjabónbañar, báñatebáñenseescozorse apuracopia, dibujacopien, imiten, escenifiquenjacalbáñamehijajarroapresurarchayotehormigaperrilla en los ojosgranos en la pielbáñalo, rasparbáñenlozarzalijar, tocar suavemente, esculcartortillaescarbaescarba aquítonta, cojatonto, cojocosechacosechen, cosechemos
•••••••••••••••••••••••••••••••••
xepjexëpjöxese
xesebaxi
xi b’ezhi xi búbú xi búnji
xi gi dyátáxi gi mama
xi gi sechixi gi tjeñe
xi go dyobúxi go moji
xi go nzhodújixi mi búntji
xi mi ïjïxi mi juesixi mi jürú
xi mi manji xi mi otpúji
xi mi pa pojixi mi siji
xi mi tepijixi mi xorúji
xi na joo xi na paa
xi peska ra jodújixi ra chjeji
xi ra dyakúxi ra ëjë
xi ra ëjëbaxi ra ëtjö
xi ra juenskexi ra kjaji
xi ra kjogútsúxi ra mimi
xi ra mintjo xi ra ndorúji
xi ra ni nutsúxi ra siji
xi ra töjöxi ra unúji
xi rba ëkjob’e xi ri chejmexi ri chepibi
xi ri nego xi ri sechi tjimi
xi ro juenjixi ro mbosúxi ro mintjo xi ro ndepi
xib’axib’ee
xib’ixib’iji
xibatjixichaxichi
xichigojmexichje
xichjejumúxichko xichpi
xid’exexidye
cosecha, mariposaintestino gruesodespiértalo, cobíjalo, encimadescobija aquíxitodavía faltatodavía hay, todavía estátodavía estánsigue haciendotambién dicesaguanta todavíasigue sonriendotodavía se acostó, también se acostótodavía se fuerontodavía caminarontodavía estabantodavía dormíatambién brillatambién estaba sentadotambién dicentambién le pidentambién iban a vendertambién tienentodavía lo acompañabantambién oran, estudiantambién es buenotodavía está calientetodavía tenemos que buscartodavía no veremostodavía dametodavía vendra, vendrétodavía vendra aquítodavía volveré
todavía te tendré lástimatodavía haremostodavía te pasará, todavía te voy a pasartodavía vivirá, viviré, estartodavía viviré, estaré, vivirátodavía agarrarántodavía vendré a vertetodavía tendré, todavía lo traerétodavía ganaré, todavía cantarétodavía le darántambién venimos nosotrostodavía tendrástodavía seguirán el caminotambién quierotodavía tengo hambretodavía sufrirían, descobijaríantodavía lo ayudaría, lo cubriríatodavía viviría, todavía se sentaríatodavía lo acompañaríaubreailelavar los platoslávenlopino, coxalaburrido, molestaréchalonosotros echamostejamaniltejayo lo echarééchalerisueñorastrojo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
xidyeb’exidyo
xiguarúxïïxii
xiji ra ëjëxiji
xijmixijmo
xijñixijño
xijumúxika
xikjuaxikjújnú
xikoximatja
ximiximiji ximo
ximuuxinchi
xinchiji xine
xingoñixinraxinsixinzi xiñexiñixiñoxipji
xipjibi
xipjiji xipjiji ra mboxkúji
xisixisko
xiskuamaxitsi
xitsigoxitsizúji
xitsji xitsjme
xitsjöxitskexitsko
xixezhoxixkala
xixmuruxiyixiza
xizhoxizi
xo xo ri jiesgi
xobúxodúxögä
xögabixögaji
xogúxojo
xökäji xokoyo
xokú nu tsingoxtixokú
lloviznacobijapencasapestoso, olorosohoja, pelodíganle que vengale dicenpierna, amantejícarahace ruidosaucopolvoayate, costalgris, pelo de conejocáscara de maízle digo yocostillastiendetiendan, tendamosguajehoja de chilacayoteda vueltaden vuelta, demos vueltalabiospluma de polloesposotender la ropallévamelávate las manoshace ruidonarizavísale, dile, le dicedíganle
diles, le dicendíganle que nos ayudeechar líquido en algome dicehoja de papel, libretame dice, dime, nieveme diceme dicenharina me dicen, nieve, hielonos dicen, dinoshoja de maízte dicedime, me dicecejascascabelcascaróntodavíaencino, hoja de árbolpestañaextendersejoven, tambiénándale déjameromperce un costaldividirse, barbechar, brotase separabase separanse separanse seca, se abreuñaapártenloel último de la familiaabre la puertitaabre
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
xokújixola
xoma ra totúji xoma dyaka ra mezhe
xoma ra jogútsúxoma ra neexoma ra soo
xoma ro chatpúji xoma ro neexoma ro zooxoma, xomú
Xonxuaxonza
xoñixoñijumú
xopútexörä, xörú
xorgexorgo
xorgojmebaxörto, xörtrjo
xorú xorúji
xorújmexosú
xosúbi xosúji
xotúxotúbi, xotrúbi
Xubaxúdúxuexixújnú
xúkú xúkújixúmú
xundaroxúnsúxúrgo
xut’i, xutr’ixut’ibi, xutr’ibi
xútjú, xútrjúxútpúji
xútú, xútrúxüü
abran, abramosinstrumento para curar el mal de aireojalá lo encontremostal vez ya no tardeojalá te curestal vez quieraojalá se puedatal vez le darían tal vez iba a querertal vez despertaríanoche, ojaláSan Juan (Zitácuaro)horcón, columpioarriba, México, nortemundo, tierramaestromañana, sombraaprende túestudio yoestudiamos aquítemprano, en la mañanaestudia, aprende, rezaestudian, aprendenestudiamoslevántalo, destápalolevántenlo, destápenlodestapan, levantanrompimiento de una presarómpanloJuanromperse la telasjueveságuila, ruido
desamárralodesamárrenloepazotesoldadodespellejarorejaniña, señoritason niñasatrás, espaldale rompieronromperhierba de pata de león, reproducirse
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••••••••••
ya bi dyobújiya bi ëjë
ya bi jñuspú na jooya bi jokúji
ya bi maaya bi mbara
ya bi mbekueya bi mbombaji
ya bi mboo ya bi mboo yo kuebi
ya bi mbotújiya bi musúya bi ndojoya bi ndüü
ya bi ngichibiya bi nokú
ya bi nzhááya bi patú
ya bi pjántáya bi pútúya bi údú
ya bi zogú ya chjúntú
ya chotúya dyotú
ya gi chezeya gi pjongúzú
ya mbekueya mboo yo kuee
ya mezheya mi b’ezo
ya mi jeeya mi jogú
Vigésima primera grafía del alfabeto mazahua
Yya se habían acostadoya había venidoya le había apuntado bienya habían arregladoya se había idoya sabíaya se había enojadoya le habían robadoya se había cansado, ya lo había vendidoya se habían cansadoya habían matadoya había dado a luzya había ganadoya había muertoya habían entradoya había crecidoya era tardeya se había calentadoya se había hinchadoya se había peladoya se había enojadoya había dejadoya se casóya encontró, ya se enchuecóya se secóya lo terminasteya me sacasteya se enojóya se agotaronya se tardóya era un señorya se vestíaya se componía
•••••••••••••••••••••••••••••••••
ya mi nentjimibiya mi nusiarú
ya mi pjúrú ya mi tsatjo ro jonxoraya mi tsjatjo ra sátábiya mi tsjatjo ro xoma
ya mi zeb’ituya na joo nu ndeje
ya ndempa
ya ndüü ya nzhogúji
ya otjo ya rba tugöya rgi ndää ya rgi zezhi
ya ri búnkoji kja t’ooya ro kjuargojme
ya ro sájábiya ro xitsiya ro xosú
ya údúya unúji
ya xi mi mboo in kuegoya
yabúyai bi nzhogú
yai búbúyai edyi
yai kjuarúji yai kotpúji
yai kúú yai ma júún
yai na jëyä ri tepkeyai na jëyä
yai ndexomayai ngeje
yai ni nzhogújiyai nzháá yai pedye
yai ri sätkoyai ri soo ra tüü
yai ri yepe ri sät’agoyai sántjo
yai soo ra ñonayai soo ri jiásáji
yai sooyai tepke e kumba
yai togú yai tökäzú yai tsjatjo
yai xi ri sätkoyai
yátáyaxú
yeyecheji
yeje yeje xedyi yeje zana
yejuarúyeko
yenchoyepe yepji
yezana
ya tenían hambreya era mediodíaya empezabaya va a amanecerya falta poco para llegarya se iba anochecerya era muy viejoya está bien el aguaya amaneció, ya se hizo tarde (en la mañana) se murióya regresaronya no hayya habría muertoya esté cocidoya esté fuerteya estaríamos en el hoyoya terminamosya llegamosya te dijeya lo levantéya se enojoya le dieronya me canseyagolpeaya había regresadoya estáya lo lleva, ya lo mideya terminanya le quitanya rengueaya traía
desde hace rato que te esperabaya hace ratoya es medianoche, ya son las doce de la nocheya seaya regresanya es tardeya saleya tengo hambreya siento morirmeya tengo hambre otra vezya aceptaya puedo comerya pueden guisarya se puede, ya siente, ya lo saboreaya te espera nuestro compadreya cae, ya está enterradoya me ganaya meroyo también ya tengo hambreyase cae la leña, una casa, un cerrocepillalos, lasrepiten, repitamosdosdos tortillasdos mesesprimaveraollasieterepítelo, repetir, volver hacerson dos, repitan, vuélvanlo a hacerfebrero, dos lunas
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
yo yo añima
yo átá yo b’arújiyo b’edyiyo b’itu
yo b’itu e Malesitayo b’itu yo siño
yo b’ituyo búbúba
yo dyojiyo dyoo
yo gi kjageji yo gi kjaji
yo go ndungújiyo in choo
yo in taji yo jásá
yo jmuu yo jñaa
yo jñona yo juaa
yo juramento yo kja gi jñanda
yo kjai chjúntúyo kjee ko ya kjogú
yo kumbayo lamuji
yo luluyo mbaxuayo mbepji
yo mbezhe yo mbixka
yo mboxgande yo mboxte
yo mboxteji yo mepjanteje
yo merioyo nana
yo ndixu yo ndixu ko b’echujnú
yo ndoparúyo neme
yo ngoxti yo ni choo
yo ni chopjú yo ni dyoji
yo nojoyo nujmú
yo nzhodú
yo paa yo pagrinuji
yo pakoyo pjadú
yo pojiyo poo
yo ri pesiyo ro jangoyo ro pärä
yo sábá yo sájná
yo seje yo senchjöji
yo siñoyo súú
los, laslos muertos, difuntoslo que hacesus cántarossus familiaresel vestuario, la ropa, la telala ropa de la virgen Maríala ropa de las imágenessu ropalos que hay aquísus hermanoslos perroslo que hacen ustedeslo que hacenlo que nos quitaronmis ojosnuestros padreslo que estálas autoridadeslas palabras, lenguasla comida, los alimentossus alaslos bastones de mandolo que acabas de verlos que apenas se casanlos años que ya pasaronlos compadressus amosla frutalas fiestaslos trabajadoreslos cuentoslos fiscales
los bisabueloslos ayudantessus ayudanteslos dueños de venadossu dinerolas mamáslas mujereslas mujeres que son las mayordomitaslos zopiloteslas danzas, los bailarineslas puertastus ojostu dinerotus hermanoslas cancionesla siembralos animales, los arrieros, los que caminanlos que van, los díassus padrinosesos díaslos caballossus bultossus bultos, lo que vendelo que yo tengolo que vilo que conocí, lo que aprendílas ollassus consuegroslas estrellassus pulques sendelos santos, las imágeneslas aves
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••••
yo t’ejeyo t’ii
yo t’orú yo taabi
yo tjöö
yo tjüü yo tsiañimaji
yo tsib’echujnú yo tsinanako
yo tsindaxayo tsirájnáyo tsixedyi
yo ubi yo xalo
yo xedyi yo xepje
yo xii yo zaayo xii
yo xika yo xopúte
yo xundaroyo xútjúji
yo ya ndüüyo yoo yo zaa
yo zapjú yo, yeyobúyodú
yoo yorga
yoxkú
yunda, yunrrayúntú
yúrúyuu
los bosqueslos niñossus camas, sus cunassus papásel maíz, las mazorcas, los granos,la milpalos nombressus difuntoslos mayordomitosesas viejitaslos jilotitoslas floresitaslas tortillitaslos animales o insectoslos jarroslas tortillaslas mariposas, cosechalas hojas de los árboleslas hojaslos costaleslos maestroslos soldadossus espaldaslos que ya murieron las velas los árboles, la leñalos castillos, las escopetaslos, laszorro, acostarsepisarvela, parafinalagartijaresbalarse
yuntahacer ruidotruenabrama
•••••••••••••••••••••••••••••••••
••••
Vigésima segunda grafía del alfabeto mazahua
Zárbol, leña, mordióllegó el díanos comeríacomieronhambrientoaprisa, apúrale, morder, prontorenacuajoluna, mes, abre la bocaplanta de agua comestiblequemaragosto, tiempo de lluviaatraviésalo, deja una rendijaescopeta, castillo, cohete, lagunaalumbra, se quema, prendellegar la fecharendija, medio abiertollegararribaronllegaronprefijo para cosas viejascortarropa viejatiesoaño viejochiquero viejosaluda a su compadresaluda, salúdalosaludemossaludasaludente saludansalúdamecasucha
•••••••••••••••••••••••••••••••••
zaa zádá
zagob’e zaji
zakjuazakú
zambozana
zandejezant’azántozanúzapjú
zárázásázasúzátá
zátábizátáji
zezeb’i
zeb’ituzechki
zekje zekjötä
zengua nu kumbazengua
zenguajmezenguate
zenguatebi zenguatsúji
zenguazúzengumú
pantalónfuerzacalado, engrasadocomieron, bebieroncalado, percudidolo llevóllevarontransbordaronbebió, comiócomieron, bebieronle quitóte llevóte condujeronme llevóvuelafiltrarse lo bebióhúmedo, pasar por éltíaaunque no lo queríanaunque no quieranaunque no esté gordocomo seaaunque sentía secarseaunque pase muchos añosaunque esté gordoaunque le des de esta medicinaaunque me enseñesaunque se muera élaunquepelearonfermentardescomponerse
enfermódejarabandonarondejaronte dejaronléanlo, háblales, probaronme hablanos dejaron, nos hablaronreflexionadespertó, sintió, bonito, probarlee, háblaleháblenle, leancaér algo en el techobonitobellaancianotuvieron miedoquedarse en un lugar para viviráguilanos alcanzaronretumbarTolucaremolinosonar, repicarsuenaagárratesosténganse, agárrensechuparchupar, besarmascar cañamiedo
•••••••••••••••••••••••••••••••••
•••••••••••••••••••••••••••••••
zetsjezezhizib’izibi
zichizidyi
zidyibizidyiji
ziiziji
zimbizintsi
zintsiji zintsko
zinzapjú, chinsapjúziñizipizisizizi
zo dya mi nejizo dya ri neji
zo dya ri nzhampi zo jango nde rga kjaazo mi mi soo ro dyotú
zo ra kjogú na punkjú kjee zo ri nzhampi
zo ri unú nu ñechjenuzo ri xitsko
zo ro ndüü angezezo
zobizobú zodú
zodyezogú
zogúbizogúji
zogútsújizoji
zokú zokúji
zona, zonúzoo
zopjúzopjúji
zosúzotjo, zotrjo
zotsúzoya züji
zújmúzújnú
zúkúzújizúmbúrú
Zúmizúnrrajma
zúntúzúnúzúrú
zúrújizúsú
zútpúzúúzüü