Memoria Proxecto Fin de Carreira Comunidade María do Mar

Agradecementos:

a Juan C, por dirixirme e apoiarme durante todo o proxecto

a miña familia, por axudarme ata o último día

Merce, Xesus, Martiño e Brais

a xente de ASF, por levar sempre adiante iniciativas coma esta

Carolina, Miguel F, Lara,

Adrián, Cris N, Juan A,

Cris B, Edgar, Chispón

a xente de Guatemala por facerme sentir coma se estivese na casa

Damian, Cruz, Juventina, Ana,

Misael, Maco, León

a xente máis próxima por axudarme nos momentos difíciles

María S, Verónica, Juan V, Abraham,

Saúl, Cris B, Paula, Beatriz

e a todos os amigos e compañeiros que seguiron o proxecto polo facebook e polo blogue

Patxi, Tamara R, Jose C, Virginia, Loli, Andrea R, Alejandra M, Yago, Alicia, Iago, Cris V, Jose

Carlos, Manuel, Joana, Lara, Gustavo, Tomás E, David F, Raquel, Gutier, Saínza, Iria, Maria B, Alex,

Olalla, Pablo, Ramón, Carmen, María A, Antía, Roi G, Borja, Juan O, Nuria, Ana M, Alejandra G, Diana,

Rafa O, Federico, Patricia, Victor, Ana G, Luis A, Diego J, Miguel S, Jose V, Silvia P, Jesus, María

D, Miriam, María L, Cris G, Xiao, Consuelo, Rocío, Ángel, Fernando, Marcos, Uxía, Omar, Antonio,

Marta, Tamara F, Lourdes, Edu, Beatriz, Plácido, Sara, Andrea G, Felipe, Silvia G, Cesar, Nacho,

Darío, Diego R, Ricardo, Tomás, Paula, Luis G, Pedro, Zaida, Leticia, Paula C, Eva, Xabi, Rafael C,

Blanca, Jose Antonio,....

Comunidade María do Mar. Champerico. Guatemala PFC Xuño 2012 alumno. Alberto Fortes Novoa titor. Juan Creus Andrade

00Índice


7

9

17

25272729323334343536373742

454950525354

575960606162

PARTE A

A0. Realizar un Proxecto Fin de Carreira

A1. PFC de cooperación ao desenvolvemento

A2. Guatemala a. Civilización maia i. Xeografía ii. Historia iii. A concepción do universo iv. Cultura b. Datos xerais i. Xeografía ii. Poboación iii. Economía c. Historia i. guerra civil ii. loita pola terra

A3. Comunidade indíxenas e campesiñas en Retalhuleu a. Climatoloxía b. Trazado da comunidade c. Viario d. Infraestruturas e. Institucións comunitarias

A4. Comunidade María do Mar a. Límites e áreas de protección b. Topografía c. Vexetación d. Poboación e. Economía

00 Índice


65

67

7779808284101102

109111112112113113114114115116116117118119119119120121121122123

125

127

135

137155

PARTE B

B1. Memoria proxecto

B2. Memoria estruturas a. Descrición xeral b. Sistemas de cimentación adoptados c. Sistemas estruturais adoptados d. Normativa que afecta a estrutura e. Manuais de bambú f. Cálculos por ordenador

B3. Memoria construtiva a. Descrición xeral b. Escavación c. Instalacións na rede urbana i. Auga ii. Saneamento iii. Electricidade d. Cimentacións e contención de terras e. Estrutura f. Paramentos g. Carpinterías h. Acabados i. Cubertas j. Saneamentos e drenaxes na edificación k. Cumprimento de normativa i. Condicións estruturais ii. Condicións contra incendios iii. Condicións utilización iv. Condicións salubridade v. Condicións acústicas vi. Condicións aforro de enerxía

PARTE C

C1. Bibliografía

ANEXOS

X1. Diario dunha viaxe a outro continenteX2. Manual construción con botellas

PARTE A


A0Realizar un Proxecto Fin de Carreira


11



Todo comezou fai tres anos, cando desde a coordina-

ción de PFC se puxeron en contacto con Arquitectos

Sen Fronteiras para poder presentar un proxecto de

cooperación. A min, que daquelas estaba rematando

cuarto curso, ilusionábame moito a posibilidade de

facer o meu Proxecto Fin de Carreira con un tema

de cooperación, despois de levar colaborando con

Arquitectos Sen Fronteiras os dous últimos anos.

O tema foi collendo forma ata presentarse a comu-

nidade de María do Mar, sendo necesario a constru-

ción de 71 vivendas e os equipamentos correspon-

dentes a unha comunidade deste tipo.

Daquelas axudara a preparar a presentación para

presentar o tema, o 16 de outubro de 2009, a Lara

e Adrián, compañeiros de Arquitectos Sen Frontei-

ras que estaban traballando en Guatemala. Eu, na-

quel momento, pouco coñecía de Guatemala, xa que

a pesar de levar colaborando con Arquitectos sen

Fronteiras, sempre fora en temas relacionados coa

cidade de A Coruña. Aquela presentación foi moi

desalentadora para toda a xente que alí acudiu,

saíndo problemas que nós xusto antes de entrar a

presentación descoñecíamos.

12

A0 Realizar un Proxecto Fin de Carreira


A pesar de aquel pequeno tropezo a cousa seguiu

para adiante, e mentres eu apuraba por rematar as

materias e poder comezar co tema proposto, empezou

a presentar xente máis ou menos coñecida, xa que

algúns se pasaran por Arquitectos Sen Fronteiras

para preguntar dubidas concretas e outros pregun-

táranme a min directamente. Todos os resultados

foron moi interesantes e ademais da elaboración

dun Proxecto Fin de Carreira amosaban a labor de

investigación levada a cabo por todos eles.

Eu rematei todo e era o momento de comezar o

proxecto, unha tarefa difícil o de comezar algo.

Despois de falar con Juan, e que me aceptase como

titorando, empecei a investigar máis a fondo so-

bre tecnoloxías apropiadas para levar un proxecto

desas características. Por aquelas datas xurdirá

a posibilidade de presentar un proxecto de inves-

tigación no terceiro mundo, a través dunha convo-

catoria da Oficina de Cooperación e Voluntariado

da Universidade da Coruña. Cos datos aportados

por Lara e Adrián, decidimos presentármonos desde

Arquitectos Sen Fronteiras e liderando a inves-

tigación Cristina García Fontán. Esa investiga-

ción que versaba sobre a construción con materiais

plásticos de refugallo, incluía unha estancia de

9 semanas para dúas persoas en Guatemala, onde se

construiría un equipamento comunitario coa técni-

ca aprendida.

Tivemos a sorte que nos concederon o proxecto de

investigación, entón nese momento o meu traballo

13



no PFC estancouse, xa que preferín agardar a coñe-

cer a realidade de primeira man. Primeiro organi-

zamos, durante o comezo do ano 2011, a investiga-

ción dos sistemas de construción con botellas de

PET que despois contrastariamos no terreo.

Con todo máis ou menos listo marchamos Carolina

e máis eu a Guatemala durante ese tempo para con-

trastar a viabilidade de facer un proxecto destas

características. Parte desta viaxe pódese consul-

tar nos Anexos “Diario dunha viaxe a outro conti-

nente” (texto incompleto escrito durante a viaxe

para ter a todos os coñecidos ao tanto das miñas

experiencias).

Á, volta en xuño do 2011, era o momento de poñerse

a sacar adiante todo o coñecemento adquirido en

2 meses no terreo, e empezar a “construír” o meu

PFC. Ao principio foi duro pero, pouco a pouco,

empezou a coller ritmo ata ter bastante material

producido que non sabía como ensinarllo aos ami-

gos.

A principios de decembro do 2011, despois de que

varia xente, que non se encontraba en Coruña por

estar de Erasmus, me preguntara sobre como marcha-

ba o meu PFC; decidín utilizar a mesma estratexia

que tiña utilizado cando estivera en Guatemala.

Creei un álbum nas redes sociais e comecei a subir

unha imaxe por día do que tiña elaborado para que

a xente puidera seguir o progreso.

14

A0 Realizar un Proxecto Fin de Carreira


Despois de constatar os problemas de publicar só

imaxes, e vendo necesario contar algo máis “a

teoría” do proxecto; vía a necesidade de crear un

blogue. Foi nese momento, a mediados de xaneiro,

cando coñecín #pfccommons; unha plataforma onde

poder compartir o proxecto fin de carreira, tan-

to se estivera en marcha; ou xa rematado. Ademais

seguía a mesma mentalidade dunha plataforma que

desenvolvemos na Escola de Arquitectura de A Co-

ruña xa facía tres anos como a Wikietsac. A idea

da creación deste blogue era continuar contando,

esta vez máis enfocado ás ideas que ás imaxes, o

que estaba a traballar.

O coñecer esta plataforma xunto con arquitectu-

rapfc.es, permitiume coñecer a outra xente que

estaba a desenvolver o proxecto noutras escolas e

ver o seu traballo. Foi neste deambular pola rede

cando din co blogue de Blanca, alumna da escola

de Sevilla co PFC sobre a construción de vivenda

compartida e artesanía. Unha das entradas que da-

quela me pareceran máis útiles para o meu proxecto

foi o artigo de Juan Luís Trillo de Leyva; “Cómo

se hace un proyecto fin de carrera”. Isto permi-

tiume reflexionar sobre o que estaba facendo, como

e para que. Cando comezara o proxecto, buscaba

un tema no que puidera sentirme a gusto con el

e poderme divertir. Facer este proxecto implica

coñecer e valorar outra cultura como a Maia, con

todo o traballo que iso implica; pero facelo dun-

ha maneira entretida fai que o traballo sexa máis

agradable e nos permita afastármonos da actividade

15



insufrible na que se pode converter un proxecto

que se demora no tempo (como comentaba Juan Luís

Trillo, o proxecto debe durar entre 3 meses e un

ano). “Todo o que se fai ben é divertido e encon-

tra a recompensa dunha aprendizaxe; polo contrario

o atolondramento ou a toma de atallos é unha fonte

continua de disgustos”.

Parte do traballo aquí exposto tamén se pode se-

guir a través do blogue, con acceso a todas as

imaxes do proxecto.

pfccommmons.org/comunidadmariadelmar

A1PFC de cooperación ao desenvolvemento


19



Unha vez presentado o tema a ETSAC organizou va-

rias charlas sobre a habitabilidade básica e so-

bre como se facía un proxecto fin de carreira de

cooperación. O 4 de febreiro de 2010 veu a xente

de SISA (Social Impact Susteinable Architecture)

á escola e deron unha conferencia “Proxectar para

o outro 90%”. Nesta conferencia mostraron a labor

de recolección dos PFC feitos sobre cooperación ao

desenvolvemento que se estaban desenvolvendo den-

de a UPC. Isto permitiume empezar a ver o proxec-

to doutra maneira, e ver posible a realización do

proxecto en Guatemala.

A partir daí empecei a documentarme e buscar máis

experiencias de xente que tamén fixera proxectos

finais de carreira de cooperación ao desenvolve-

mento; e sobre que diferenzas había con facer un

proxecto tradicional. Un dos documentos que en-

contrei foi un libro, publicado por Enxeñería Sen

Fronteiras e a Universidade Politécnica de Madrid,

titulado “Proxectos Fin de Carreira en cooperación

para o desenvolvemento”. Dentro deste libro apa-

rece o artigo, de Carola Calabuig, “Criterios para

o deseño, execución, tutela e valoración de PFC

en cooperación para o desenvolvemento”. Con este

texto formulei a metodoloxía para levar a cabo o

meu proxecto e as diferenzas que tería respecto a

outro proxecto.

O importante no proxecto sería conseguir un des-

envolvemento humano sostible, intentar esquecer o

beneficiar unicamente á parte rica da poboación,

20

A1 PFC de cooperación ao desenvolvemento


o 10%, e buscar reducir esas diferenzas. Para iso

era necesario coñecer os procesos de desenvolve-

mento existentes na zona de traballo; e todo o

traballo realizado polas ONG galegas co Programa

Oxlajuj Tz’ikin.

As diferenzas principais respecto a outro proxecto

sería: o tipo de proceso (identificación, plani-

ficación, deseño, execución, seguimento e avalia-

ción), os destinatarios, as condicións económicas

e tecnolóxicas,… En todo este proceso intervirían

distintos personaxes interrelacionados: eu, o

titor, o tribunal de PFC, a ONG Arquitectos Sen

Fronteiras, as contrapartes (ASIAPRODI, CONIC,…),

as institucións locais e os beneficiarios. Con

todos eses personaxes establécense relacións de

confianza e transparencia, que permiten o coñece-

mento da situación.

Ao traballar no proxecto é importante pensar nunha

transferencia do coñecemento, para evitar enfo-

ques asistencialistas, e que toda a tecnoloxía e

as ensinanzas sexan transmitidos para evitar unha

futura dependencia. Entre os factores de desenvol-

vemento ou sostibilidade do proceso son salienta-

bles: a aproximación aos beneficiarios, coñecer

as condicións socioculturais, a viabilidade eco-

nómica e financeira, o enfoque de xénero, a via-

bilidade tecnolóxica e ter en conta os factores

medioambientais.

O proxecto centraríase na habitabilidade básica

21



e o dereito á vivenda. Julián Salas, arquitecto

especializado en proxectos de desenvolvemento de

asentamentos humanos no Terceiro Mundo, define a

habitabilidade básica como a que satisfai a nece-

sidade vital de acubillo que todas as persoas te-

mos. Esta habitabilidade require de asentamentos

que cubran estas urxencias residenciais do vivir:

non unicamente o respectivo á vivenda, senón ta-

mén aos espazos públicos, as infraestruturas e os

servizos elementais que constitúen unha contorna

externa propicia para a reprodución vital das per-

soa.

Entre os mínimos da habitabilidade básica cabe

destacar: os 7m2/persoa que deben ser exclusivos

e estables; un terreo adecuado, non vulnerábel e

dotado das infraestruturas apropiadas para a po-

boación, na contorna da vivenda; réxime de tenen-

cia da vivenda, coa propiedade do solo e dos sis-

tema xerais documentada para ter maior seguridade.

As familias deben contar con 20 litros de auga por

persoa e día a menos de 300m da vivenda; o sanea-

mento en latrina seca compartida como máximo por

3 familias; unha evacuación segura de pluviais e

fecais; acceso rodado por vía de terra estabili-

zada; recollida de residuos; transporte público;

educación primaria e espazo produtivo.

Todo o proxecto terá a máxima de alcanzar a ha-

bitabilidade básica para un correcto desenvolve-

mento da comunidade, xa que o obxectivo da habi-

tabilidade básica non é o produto final senón o

22

A1 PFC de cooperación ao desenvolvemento


proceso a través do cal se executa. O proxecto non

poderá ser levado a cabo xa que nos últimos catro

anos unha serie de ONG galegas levan traballan-

do no terreo e resolvendo parte destes problemas

existentes.

A2Guatemala


27

A2Guatemala


a. Civilización maia

A civilización Maia é unha cultura precolombina da zona de

América Central extendida polos territorios mexicanos, gua-

temaltecos, hondureños e salvadoreños. Trátase dunha cultu-

ra milenaria con grandes avances no urbanismo, na arquitec-

tura, nas artes, na literatura e na ciencia, comparables ás

grandes civilizacións antigas do Vello Mundo. Os maias no

fixeron uso do metal ata épocas moi tardías, nin utilizaron

a roda como medio de transporte.

Coa conquista española e o posterior xenocidio comezou o seu

declive. Aínda así o pobo maia conseguiu sobrevivir ata os

noso días, pese a marxinación e o racismo sufrido.

i. xeografía

O espazo xeográfico no que se desenvolveu a cultura maia

abarca unha ampla zona de máis de 324000 km2; con fronteiras

dificilmente determinables. Hai unha distinción tradicional

que se fai entre os asentamentos maias, diferenciados por

clima e topografía, as Terras Baixas e as Terras Altas. As

características de cada un deles influíu nas súas cidades e

no modelo urbano que se adaptou.

As Terras Baixas denomínanse así porque a súa altura non

supera os 500 m sobre o nivel do mar, cun clima tropical

húmido no que rara vez as súas temperaturas son inferiores

a 18 ºC.

28

A2 Guatemala


As Terras Baixas do Sur son as que posúen unha vexetación

selvática máis intensa, debido á súa alta taxa de precipi-

tacións anual. Estas zonas serían parte das zonas de Petén e

os estados mexicanos de Chiapas e Tabasco. A pouca elevación

do terreo permite percibir a paísaxe como unha superficie

suavemente ondulada e recuberta dunha profunda vexetación.

Algunhas árbores cadaron un significado especial, como é o

caso da ceiba, debido ao seu porte, ao elevarse por riba

das árbores que a circundan -podendo a chegar ata os 50 m-.

Os maias considerábana coma a árbore sagrada da vida, vin-

culanda coa sabedoría, a perpetuidade, a forza, a unión e

ademais cos ritos máxicos. Na actualidade a ceiba é a árbore

nacional de Guatemala.

As Terras Baixas do Norte é a zona setentrional da península

de Yucatán. As temperaturas son similares ás do Sur pero as

precipitacións son menores, diferenciando a estación seca

da estación de choiva. A zona sole ser atravesada por tor-

mentas tropicais ou furacáns. O territorio está cuberto por

unha selva baixa na que o zacate, unha gramínea que se uti-

liza para alimentar ao gando, se mestura con outras árbores

de menor tamaño.

As Terras Altas ou de altiplano son moi distintas, nelas a

maioría dos asentamentos se atopan a 1500 m de altitude. O

clima é primaveral durante todo o ano, con temperaturas en-

tre 15 e 25 ºC, sendo a época de choiva de maio a outubro.

A vexetación principal das zonas altas caracterízase por

bosques de piñeiros e aciñeiras. Nalgunhas zonas existen

lagoas de grandes dimensións como é o caso do lago Amatitlán

ou o lago Atitlán.

29

A2Guatemala


Entre ambas zonas aparecen zonas de transito onde se levan-

taron importantes cidades como son o caso de Quiriguá ou

Copán. En torno á cunca hondureña do río Copán existe unha

gran diversidade de tipos de vexetación, incluíndo frondo-

sos bosques de elevadas árbores.

Entre os animais típicos desta zona destaca o quetzal, ca-

racterizado polo especial colorido da súa plumaxe, e os

seus cambios de tonalidade e brillo. Este é un dos animais

míticos dos maias, entorno ao cal se desenvolve a figura da

“serpente emplumada”. O quetzal é a ave nacional de Guate-

mala, chegando incluso a dr nome á súa moeda.

ii. historia

Non existen feitos probados que demostren a existencia de

antigos poboadores nesta zona de América no Pleistoceno,

aínda que é posible que os primeiros nómades pasaran por es-

tas terras fai máis de once mil anos. Desde esta época ata o

ano 1500 aC considérase o período Arcaico, ao que pertencen

as primeiras pegadas de poboadores e actividades humanas en

moi diversas zonas, tanto no altiplano coma na costa beli-

ceña. Foi a partires do 2000 aC cando empezaron a asentarse

as primeiras comunidades aldeáns na costa do Pacífico, que

adoptaron unha tecnoloxía cerámica bastante elaborada.

Período preclásico ou formativo

Abarca desde o ano 1500 aC ata o 250 aC, con tres subpe-

ríodos: Preclásico Temperá (1500-900 aC), Preclásico Medio

30

A2 Guatemala


(900-300 aC) e Preclásico Tardío (300-250 aC).

Durante o Preclásico Temperá fóronse establecendo na rexión

grupos de fala maia que, pouco a pouco, se converteron en

asentamentos permanentes. En todo este proceso influíu o

pobo veciño, os olmecas, que nos séculos anteriores desen-

volveran un estilo artístico e un conxunto de símbolos que

logo se propagarían entre os maias.

No Preclásico Medio existe unha ocupación máis xeneralizada

da área, e unha homoxeneización da olaría, o que demostra

uns fortes vínculos de carácter socio-cultural entre as di-

ferentes zonas.

Durante esta época comezaron a levantarse as primeiras ar-

quitecturas pétreas na cidade de Nakbé, situada no corazón

da selva do Petén, ou en Kaminaljuyú, con obras de arqui-

tectura pública e de enxeñaría hidráulica.

No Preclásico Tardío a autoridade real foi aceptada de forma

xeneralizada en toda a área maia, proceso ligado á repre-

sentación destes de forma triunfal nos monumentos pétreos

xunto a inscrición xeroglíficos. Nesta época leváronse a

cabo importantes proxectos en El Mirador e en Nakbé. Durante

este período incrementouse a práctica de levar a cabo sacri-

ficios humanos, ligado ao incremento dos conflitos bélicos

entre os principaís centros rivais dominantes.

Período Clásico

Subdivídese en tres épocas: Clásico Temperá (250 aC-600 dC),

Clásico Tardío (600-850 dC) e o Clásico Terminal (850-1000

31

A2Guatemala


dC). É o momento de maior esplendor e foi cando aumentou o

número de construccións, como é o caso de Tikal.

Durante o Clásico Tardío prodúcese a eclosión da civili-

zación Maia das Terras Baixas meridionais, creando cidades

como Palenque, Piedras Negras, Nakum, Yaxhá, Copán, Qui-

riguá. Debido ás guerras e ao esgotamento do solo debido

ao seu uso intensivo, empezáronse a abandonar eses centros

durante o Clásico Terminal.

Período Posclásico

O período Posclásico (1000-1500 dC) pódese dividir en dúas

épocas: o Posclásico Inicial, ata o ano 1200, e o Tardío

que levaría ata a chegada dos españois. Neste período co-

meza lentamente o ocaso da cultura maia, co abandono das

cidades cerimoniais e a dispersión da poboación por todo o

territorio.

Durante esta época Chichén Itzá e Mayapán, intentan volver

ao tradicional sistema político no que convivían os dife-

rentes grupos étnicos

A conquista española multiplicou a catástrofe, a humilla-

ción, o sentimento de derrota, e a destrución do seu mundo

material e simbólico.

Pese ao deterioro do século XVI, na actualidade hai un nú-

mero importantísimo de poboacións indíxenas herdeiras das

súas tradicións, que manteñen viva a cultura, a lingua e o

pensamento dos maias.

32

A2 Guatemala


iii. concepción do universo

Igual que o resto de culturas da antigüidade os maias conci-

bían o cosmos como un espazo ordenado en tres niveis: ceo,

terra e inframundo. Estes tres elementos estaban conectados

estre si a través do eixo cósmico ou cuarto elemento.

Estes elementos foron representados tanto na arquitectura

coma nas representacións artísticas mediante complexas com-

posicións simbólicas. Tamén están representados nos códices

posclásicos, tales como o Popol Vuh dos k’iché, os Libros

de Chilam Balamdos maias yucatecos ou o Memorial de Sololá

dos maias Kaqchikeles.

O cosmos, ou mundo ordeado, foi creado na “Praza das tres

pedras”, e simbolizada nalgunhas ánforas policromadas trí-

podes; esta tradición conservouse ata os nosos días, tendo

moitos indíxenas tres pedras ou tres ánforas en torno ao

lume.

Os elementos principaís son a auga, a terra, o lume e o

aire. Estes elementos aparecen reflectidos na cruz cósmica

que está formada por unha matriz de 3 x 3 e catro elementos

que tamén marcan os puntos cardinais. Na cruz coas distintas

cores amosanse unhas referencias:

- o verde fai referencia á terra

- o azul ao ceo

33

A2Guatemala


- o vermello ao leste, é o lugar por onde sae o sol, fai

referencia ao sangue, ao millo vermello e o frijol

- o amarelo ao sur e tamén á cor da pel

- o negro, situado ao oeste, fai referencia á morte e ao

descanso e a escuridade

- o branco ao norte, referencia a saída do vento e as nubes;

tamén aos dentes e parte dos ollos

iv. cultura

Os maias foron a única civilización precolombina que desen-

volveu un sistema de escritura que representaba a linguaxe

falada, a través dunha combinación de símbolos fonéticos e

ideogramas, contando con 800 símbolos distintos.

Ademais das inscricións en pedra, consérvanse unicamente 4

libros anteriores á conquista española, moi poucos, xa que

os españois destruíron varios miles.

Xunto coa escritura tamén desenvolveron un sistema matemá-

tico vixesimal, derivado de contar cos dedos das máns e as

dedas dos pes. Ademáis foi a primeira civilización en usar

o cero.

Para a súa representación utilizaban 3 símbolos: o punto

para as unidades, unha barra horizontal para 5 unidades e

unha cuncha para o cero. Tamén foron os primeiros en traba-

34

A2 Guatemala


llar cun sistema posicional, a través dun sistema vertical

que ía en función de 20.

Este sistema matemático permitiu aos maias grandes avances

no calendario e en descubrimentos astronómicos, con medi-

cións exactas de eclipses e solsticios, ciclos astronómi-

cos,…

b. Datos xerais

i. xeografía

Guatemala é un país centroamericano, dunha superficie de

108889 km2 (como a comunidade de Castela A Mancha). Segundo

os dato do Informe de Desenvolvemento Humano do PNUD ocupa

o posto 121 de 179, cun índice de desenvolvemento humano,

que mide a esperanza de vida, educación e saúde, de 0,696.

Guatemala é un pais cunha zona marcadamente montañosa, que

ocupa un 60% da superficie. As montañas dividen o país en

tres franxas: a costa pacífica, as terras altas, e a rexión

de Petén ao norte.

As terras altas confórmanse por dúas cordilleiras que se

separan deixando entre ambas un altiplano dunha altura me-

dia de 2000m. Sierra Madre discorre paralelamente a costa

pacífica, contando nas súas ladeiras con 37 volcáns dos

cales 4 seguen activos. A Sierra de los Cuchumatanes é a

Cordilleira Norte.

35

A2Guatemala


Debido aos seus múltiples pregamentos orográficos, Guatema-

la está sometida a constantes sismos e erupcións volcánicas.

Existen dúas cuncas hidrográficas, a do sur cara ao Pacífico

e a do Norte cara ao Caribe. Os ríos do Pacífico son curtos,

duns 100 km de promedio; non son raras as inundaciós e as

medras instantáneas na parte baixa dada a súa pouca penden-

te. Na Serra Madre prodúcense varios lagos e lagoas de orixe

volcánica. Os que desembocan no Pacífico son máis longos,

con menos pendente, e con caudais constantes o que permite

que os ríos sexan navegables.

O territorio de Guatemala encóntrase sobre tres placas tec-

tónicas. o bloque Maia da Placa de América do Norte, o blo-

que Chortís da Placa do Caribe e a parte norte da Placa do

Coco. O contacto entre as placas produce gran cantidade de

movementos e formacións volcánicas.

ii. poboación

A poboación de Guatemala é de 13 millóns de persoas, carac-

terizada por unha poboación bastante nova. A lingua espa-

ñola é a lingua oficial, pero non toda a poboación a fala,

recoñecéndose ata 23 linguas distintas. As 21 linguas maias

derivan do protomaya, e á súa vez agrúpanse en 5 ramas dis-

tintas: Kiche’, Mam, Q’anjob’al, Chol y Yukateka; máis o

Xinca (ameridio) e o Garífuna (grupo étnico afro).

En Guatemala case o 70% da poboación sabe ler e escribir,

mais dentro da poboación maia este porcentaxe baixa moito,

36

A2 Guatemala


xa que moitas veces a ensinanza non se encontra adaptada

para outros grupos étnicos. Na actualidade comézase a im-

partir clase nas linguas propias de cada familia sendo moito

máis fácil estudar á poboación indíxena.

iii. economía

Guatemala é un pais en vías de desenvolvemento. A súa eco-

nomía é a décima da zona, pero conta cunha economía estable

e con posibilidade de crecemento. A economía guatemalteca

está chea de contrastes xa que posúe zonas onde o IDH é si-

milar ao dos países europeos.

O sector máis grande da economía guatemalteca é a agri-

cultura, sendo o maior exportador de cardamomo, o quinto

de azucre e o sétimo produtor de café. O sector turístico

tamén é un soporte importante na economía guatemalteca. A

industria e o sector servizos empezan a coller importancia

na economía.

Na economía guatemalteca cobran especial importancia os

portos, sendo os elementos clave nas exportacións.

37

A2Guatemala


c. Historia recente

Un dos feitos históricos que aínda segue recente na maio-

ría da xente guatemalteca son os 36 anos de guerra civil

que deixaron moi maltratada a imaxe da poboación indíxena e

provocou o despoxo das súas terras. Despois destas case 4

décadas de conflito armado a poboación indíxena organizouse

para volver a recuperar as súas terras e poder construír

unha nova comunidade.

Para tratar estes dous apartados da historia recente Gua-

temalteca, tratarei de explicar de onde deriva a situación

actual do país.

i. guerra civil

Durante todo o proceso armado vivido en Guatemala, o Estado

chegou a asasinar extraxudicialmente a centos de miles de

cidadáns, unha parte importante indíxena, provocando o des-

prazamento do seu lugar de orixe dun millón máis. Os asasi-

natos foron variando durante todo o proceso de loita civil,

sendo nun primeiro momento os insurrectos ao réxime armados,

logo a membros da oposición política, e durante os primei-

ros anos da década dos 80 a campesiños maias. Estas matan-

zas correspondían cunha estratexia do poder de atemorizar

a toda a poboación para evitar novas insurxencias. Nesta

época o goberno obrigou a campesiños a servir ao exército

sendo patrulleiros civís, que axudaron a realizar moitas das

masacres nas zonas rurais.

No ano 1954, unha invasión do país, organizada pola Axencia

Central de Intelixencia de Estados Unidos defendendo os in-

38

A2 Guatemala


tereses da United Fruit Company, dirixida polo coronel Car-

los Castillo Armas derrocou ao goberno de Arbenz. Isto foi

debido ás medidas de reforma agraria que estaba a impulsar

unha reforma agraria que remediara a estrema desigualdade

no reparto das terras, o 2% da poboación contaban co 70% das

terras fértiles, cultivando unicamente un 12%. Este move-

mento de revolta contra o goberno lexítimo fíxose chamar o

Movemento Nacional de Liberación.

A partires deste punto comeza unha época de gobernos mili-

tares apoiados polos Estados Unidos, que vían a ameaza de

que os países centroamericanos seguiran o exemplo da revo-

lución comunista de Cuba no ano ‘59, chegando a prohibir o

partido comunista, Partido Guatemalteco do Traballo (PGT).

Durante a década dos anos 60 os enfrontamentos nas rúas, do

exército contra a poboación que estaba en contra do réxime

levado adiante por Ydígonas, foi constante, xerando varias

mortes de estudantes participantes nas manifestacións.Du-

rante estes anos organizáronse varios grupos guerrilleiros

que remataron uníndose co apoio do PGT nas Forzas Armadas

Rebeldes (FAR).

No ano 1966 volveuse ás urnas saíndo presidente Julio Cé-

sar Méndez Montenegro, parecendo que as cousas estaban a

cambiar; pero aos poucos días continuaron coas detencións

e desaparicións da xente do PGT. A xente que defendeu os

dereitos humanos destes opositores ao goberno tamén foron

asasinados. Cando o presidente electo foi a tomar o cargo

tivo que firmar un pacto co exército que lle permitía loitar

contra a guerrilla sen comparecer ante o sistema xurídico.

Entre os anos 66 e 68 estímase que houbo entre 2800 e 8000

guatemaltecos mortos polas operacións do exército que em-

39

A2Guatemala


pezou a atacar a civís a través de bombardeos nas aldeas

ladinas de Zacapa e Izabal.

O nivel da violencia política diminuíu cara a finais da

década, pero isto non significaba que se reducise o con-

trol militar. Chegando a que en 1970, o exército presentara

como candidato oficial ao coronel Carlos Arana Osorio, que

loitara contra a insurxencia en Zacapa. Unha vez alcanzou

a presidencia, suspendeu as garantías constitucionais, de-

clarando estado de sitio ata o ano 72. Isto provocou que a

autoridade no rural pasara de mans civís a mans militares.

Con esta medida aumentaron o número de protestas, co que

Arana empregou a detención masiva e suspendeu o dereito de

libre asociación. Durante esta época creouse a Fronte Na-

cional contra a Violencia, que agrupaba a partidos políticos

de oposición, organizacións relixiosas, grupos sindicais e

representantes das universidades privadas. A Fronte loitaba

polos dereitos humanos e pola vixencia do Estado de dereito.

No ano 1974, Eugenio Laugerud García, accedeu ao goberno

cunha serie reformas para diminuír o apoio a oposición. Per-

mitindo un maior grado de organización sindical e popular,

resolvendo os conflitos laborais a través de negociacións.

Esta apertura estivo asociada a un baixo nivel de violencia,

o que permitiu á oposición construír unha organización for-

te, aínda que o PGT seguía operando na clandestinibidade e

actuando coma unha organización revolucionaria. O movemento

de masas medrou e tomou máis consistencia, chegando a xuntar

a cidade e o campo, e a ladinos e indíxenas.

Entre os anos 77 e 78 houbo unha serie de asasinatos selec-

tivos en contra de laboristas e outro militares. O conflito

40

A2 Guatemala


aumentou no 78 coa entrada no goberno de Romeo Lucas Gar-

cía, que ao chegar á presidencia liberalizou os prezos dos

produtos básicos. Nesta etapa continuarían os asasinatos

selectivos cometidos por homes fortemente armados, vestidos

de civil, para os cales o goberno negaría a súa responsa-

bilidade.

O movemento isurxente estableceuse nas zonas rurais. Os

guerrilleiros asentaron as súas bases nas montañas e co-

munidades maias do altiplano occidental. Os dous grupos

guerrilleiros principaís foron a Exército Guerrilleiro dos

Pobres (EGP) e a Organización Revolucionaria do Pobo en Ar-

mas (ORPA). Outra das organizacións populares foi o Comité

de Unidade Campesiña (CUC), un grupo multiétnico.

En xaneiro de 1980, o goberno intenta desaloxar pola forza

a un grupo de campesiños indíxenas que ocuparan pacifica-

mente a embaixada española, pedindo que se formase unha

comisión internacional que estudase a represión militar e

as masacres nos pobos indíxenas. Para evitar que a protesta

chegara a máis, o goberno mandou silenciar a protesta, o

que provocou un incendio na embaixada queimando vivos aos

seus ocupantes, 37 indíxenas e antigos membros do goberno

guatemalteco que alí se encontraban. Do incendio salváronse

o embaixador que marchou a outro o país, e un indíxena que

foi trasladado a un hospital, de onde o exercitou o sacou,

o torturou e matou.

Este acontecemento orixinou unha serie de operacións do

exército contra os núcleos rurais. O terror chegou a o seu

auxe no 82 cando os soldados masacraron aldeas enteiras,

despoboando as zonas de actividade guerrilleira. O exército

41

A2Guatemala


mataba a nenos, mulleres e anciáns, ademais de queimar as

súas vivendas, animais e cultivos. Esta masacre foi creada

para evitar calquera apoio ou posible apoio aos rebeldes.

Durante estas datas un golpe militar mudou o réxime de Lucas

García polo do xeneral Ríos Montt. Durante o seu goberno

desenvolveuse un carácter contrainsuxente, suspendendo as

garantías constitucionais e establecendo tribunais de foro

especial, para procesar a supostos subversivos ou delin-

cuentes comúns.

Os catro grupos guerrilleiros aglutinados, desde o 1982, na

Unidade Revolucionaria Nacional Guatemalteca (URNG), re-

pregaron as súas principaís forzas militares a zonas máis

apartadas.

En agosto de 1983 un novo golpe militar desenvocou no go-

berno de Oscar Humberto García Mejía Victores, que permitiu

un regreso controlado á democracia. O 30 de maio de 1985,

unha Asemblea Constituínte terminou de redactar unha nova

Constitución, que entrou en vigor inmediatamente. A primei-

ra elección baixo a nova Constitución foi gañada por Vi-

nicio Cerezo, candidato da Democracia Cristiana; iniciando

un período marcado pola corrupción política. Os seus dous

primeiros anos caracterizáronse por unha economía estable

e unha diminución marcada da violencia. Parte do exército

non conforme intentou dúas veces levar a cabo un golpe de

estado, sen conseguilo. O goberno foi criticado pola súa

falta de vontade para investigar as violacións dos dereitos

humanos.

En 1992 entrou no goberno Jorge Serrano que consolidou o

control civil sobre o militar, e iniciou conversacións coa

42

A2 Guatemala


URNG. En 1993, cun autogolpe de estado, disolve as Cortes

e restrinxe as liberdades para loitar contra a corrupción;

fracasando e tendo que huir do país. Para completar o man-

dato o Congreso escolleu a Ramiro de León Carpio, procura-

dor dos Dereitos Humanos. Neste momento o proceso de paz

encamiñouse coa participación da ONU. O goberno e a URNG

asinaron acordos sobre dereitos humanos, o restablecemento

de persoas desprazadas, esclarecemento histórico e dereitos

indíxenas.

O seguinte presidente, no ano 1996, foi Álvaro Arzú, con el

o goberno asinou os acordos de paz en decembro de 1996 coa

URNG, chegano ao fin de 36 anos de guerra.

ii. loita pola terra

Coa firma dos Acordos de Paz, pretendíase establecer un

marco propicio para o desenvolvemento económico do país, a

paz e os dereitos humanos. Debido á gran duración da guerra

civil e ás profundas secuelas que deixou, os obxectivos dos

Acordos de Paz non se conseguiron cumprir. Os privilexios

das elites económicas e de poder do país vense ameazadas

polas novas leis e non facilitan un proceso de cambio.

Un dos puntos conflitivos é o da recuperación polas comu-

nidades indíxenas das súas terras, que anos antes foran

vendidas a terratenentes, empresas estranxeiras ou elites

militares. Os indíxenas e campesiños guatemaltecos levaban

décadas loitando pola recuperación das súas terras, e a par-

tir dos Acordos de Paz ampararon esta loita.

43

A2Guatemala


Este movemento ten moita importancia no departamento de

Retalhuleu, xa que foi aquí onde arrancou e que moitas co-

munidades obtiveron fincas grazas a el. O problema que xera

este proceso é que as fincas que se conceden ás comunidades

son terras explotadas durante anos e carentes de calquera

servizo básico. Aínda así a concesión de terra é un avance

na súa loita.

Unha das comunidades froito deste proceso de recuperación

das terras arrebatadas é a comunidade de María do Mar.

A3Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu


47



No departamento de Retalhuleu existen outras trece

comunidades indíxenas e campesiñas, derivadas do

proceso de loita pola terra que tivo lugar en todo

o país despois da guerra civil.

Todas as comunidades contan cun proceso histó-

rico semellante, todo comeza cunha organización

da poboación para conseguir unha terra onde po-

der vivir, esta organización normalmente realíza-

se acompañado de algún movemento campesiño, coma

CONIC ou CUC.

O proceso de loita pola terra é longo polo que moi-

tas familias acaban abandonándoo. Cando se consi-

gue que o goberno guatemalteca conceda unha finca

para a poboación esta finca é vendida a través dun

sistema de crédito aos futuros habitantes, a finca

nese primeiro momento non conta con ningunha das

infraestruturas para vivir, sendo un terreo com-

pletamente libre. As tramitacións co goberno man-

téñense ata que este condona a débeda á poboación

indíxena, e esta adquire o terreo en propiedade.

Neste proceso, desde o Ministerio de Agricultura,

mándanse os planos de repartición da parcela, cos

lotes para as vivendas e os equipamentos, máis a

repartición das fincas de cultivo.

Unha vez que as familias contan co seu lote e a súa

parcela comezan a construír elas mesmas un refuxio

onde poder ir sobrevivindo; é neste momento cando

comeza a participación da cooperación internacio-

nal. Todo o proceso de cooperación intenta dotar

48

A3 Comunidades indíxenas e campesiñas en Retalhuleu


das ferramentas necesarias á poboación, capaci-

tándoa e formándoa para que no futuro poidan ser

eles os que elaboren esas tarefas. O programa de

cooperación desenvolvido pola Xunta de Galicia,

nas catorce comunidades, intenta solucionar os

problemas de auga e drenaxes, os problemas de vi-

venda, o fortalecemento comunitario, a soberanía

alimentaria, a saúde,…

Todo o proceso remata dotando ás familias co cer-

tificado de propiedade do seu lote e finca, ao que

normalmente se lle pon o nome das mulleres, forta-

lecendo o eixo transversal de xénero.

49



a. Climatoloxía

A climatoloxía en todo o departamento de Retalhueu

é a dun clima tropical húmido. A temperatura media

anual esta preto dos 33 ºC, sendo moi importante

a ventilación.

A soleada durante todo o ano, ao estar próximo ao

ecuador, unicamente a 14º N, conta cun recorrido

do sol bastante curto e variando moi pouco entre

o inverno e o verán, chegando a dar o sol polo

Norte no verán, pero moi vertical (entre os 53º e

os 90º).

Os ventos dominantes son desde o sur, chegando

desde o Océano Pacífico. Durante o inverno gua-

temalteco sucédense tormentas tropicais que tamén

entran polo sur, provocando fachos de vento de 100

Km/h, e unha gran cantidade de auga en moi pouco

tempo. Estas tormentas provocan o deterioro dos

camiños.

Coas condicións de temperatura e humidade existen-

tes non se poden realizar espazos pechados, sendo

recomendable que sempre haxa unha ventilación cru-

zada á altura do corpo.

50



b. Trazado da comunidade

O trazado imposto polo Misterio Agrario, segue as

trazas das cidades impostas polos españois tras

a conquista. Son trazados reticulares que non se

adaptan á topografía, nin aos condicionantes me-

teorolóxicos, moitas veces xerando problemas na

retícula, coma lotes inundables ou zonas improdu-

tivas.

Todas as comunidades contan cun espazo máis ou

menos central onde se sitúan os equipamentos e

os edificios comunitarios, unha repartición en

lotes, sobre 1600m2, onde cada familia ten a súa

vivenda, e unha parcela de cultivo, en torno ás 3

Ha, para cada beneficiario.

Algunhas comunidades de pequenas dimensións non

conta cunha finca de cultivo suficiente para que

as familias poidan sobrevivir, tamén se dan casos

nos que parte da parcela sexa inundable durante a

época das choivas, tendo problemas de que as vi-

vendas poidan inundarse.

Estudando todas as comunidades intentarase crear

un novo sistema de adaptación ao territorio que

poida dar solución a parte dos problemas encontra-

dos en outras comunidades.

No lote localízase a construción principal que é a

vivenda, con espazos próximos anexos como son: a

cociña, a latrina, espazo de horta e árbores froi-

51



teiras e unha zona para animais.

As fincas de cultivo son as zonas nas que se prac-

tica un cultivo máis extensivo dedicado na maior

parte a cultivo para autoconsumo.

52



c. Viario

Toda o viario guatemalteco ten moitas carencias,

sendo frecuentes os problemas de derrubes en pon-

tes debido á cantidade de auga que se almacena en

pouco tempo. Moitas veces o asfalto das estradas

atópase moi danado, facendo moi difícil a circula-

ción. Son moitas as estradas que non se encontran

asfaltadas, como ocorre no acceso a algunhas das

comunidades, estes camiños realízanse con terra

compactada, que pode xerar problemas nas épocas

de choiva.

Unha das grandes tarefas pendentes en todo o via-

rio guatemalteco son as pontes, xa que sempre que

hai que pasar un río se utilizan diferentes sis-

temas, desde a colocación dun gran tubo de drena-

xe, á construción dunha especie de ponte, que ano

tras ano as grandes riadas se acaban levando por

diante.

A gran maioría dos habitantes das comunidades non

contan con coches, e desprázanse a pé, en bici-

cleta ou en camioneta. Polo tanto o viario das

comunidades ten que dar solución a este medios de

transporte, pero tamén chegar a ser un gran espazo

público de encontro e xogo.

53



d. Infraestruturas

Trala concesión da terra todas as comunidades de-

ben trazar as súas infraestruturas básicas como

son a auga, o saneamento e a electricidade.

A auga, na maioría de comunidades, está resolta de

dúas maneiras distintas. Algunhas das comunidades

teñen construído en cada lote un pozo artesán con

polea, dotando de auga directamente ás familias;

e outras contan cun pozo comunal cunha bomba que

eleva a auga ata un depósito elevado que a través

dunha serie de canalizacións dota de auga a todas

as fincas. Moitas veces esta auga non se encontra

tratada, provocando problemas de saúde.

O saneamento e a drenaxe é moi deficiente na maio-

ría das comunidades, encontrando grandes zonas de

augas estancadas co risco de aparición de insec-

tos que transmiten enfermidades como a malaria ou

o dengue. Para o tratamento de feces e ouriños

case todas as comunidades utilizan latrinas secas,

aproveitando para abonar as fincas.

Algunha das comunidades non conta con acceso a

electricidade, cos problemas que iso xera, fal-

ta de iluminación de noite, non poder contar con

bombas eléctricas,… A electricidade é unha das

infraestruturas básicas despois da auga e do sa-

neamento.

54



e. Institucións comunitarias

En cada comunidade existen diversas estruturas que

se complementan. Todos os membros da comunidade

participa na toma de decisións en asemblea. As es-

truturas de tomas de decisións son as seguintes:

asemblea, alcalde auxiliar, COCODE, Comisións,

COMUDE, e os organismos de emerxencia (COLRED,

COMRED e CONRED).

A asemblea é a máxima autoridade dentro da comu-

nidade, estando presentes todos os habitantes e

tomando as decisións en consenso.

O alcalde auxiliar é unha figura que unicamente

existe nas comunidades indíxenas, velando polo bo

funcionamento da comunidade, contando coa autori-

dade de xuíz.

O COCODE é o Consello Comunitario de Desenvolve-

mento, e é un organismo creado polo goberno para

descentralizar o poder, os membros do COCODE están

elixidos en asemblea.

As comisións son grupos de persoas que se encargan

de temas concretos dentro da comunidade, por exem-

plo: deporte, muller,.., tendo capacidade para

propoñer iniciativas en asemblea.

O COMUDE é o Consello Municipal de Desenvolvemento

e esta formado por todas o COCODES da municipali-

dade.

55



Os organismos de emerxencia, pola súa banda, son

os que entran en funcionamento para a redución de

desastres a escala local, municipal ou nacional.

A4Comunidade María do Mar


59



A finca María do Mar é a última finca concedida

a unha comunidade indíxena campesiña no depar-

tamentos de Champerico, o 19 de Xuño do 2007. A

finca ten unhas 268 Ha, delimitada polos zanjones

El Voltario e Cola de Pollo, afluentes do esteiro

Acapán. O acceso á comunidade faise a través da

estrada que une Champerico con Retalhuleu, collen-

do un desvío á altura da comunidade de San Miguel

Las Pilas e continuando a través dun camiño de

terracería de 15 Km de recorrido, dos cales os úl-

timos 6 poden volverse intransitables en inverno,

quedando os lugareños incomunicados se as chuvias

son fortes.

a. Límites e áreas de protección

A finca ten unha forma característica, moi dife-

rente ás poligonais do resto de comunidades, xa

que o límite da finca son os propios zanjóns. Ade-

máis do límite administrativo os ríos producen un

límite natural, e na beira do río crecen os man-

glares e vexetación de ribeira. Nos espazos próxi-

mo ao río, son propicias as inundacións nas épocas

de choiva, e posúen unha vexetación de manglar que

é necesario protexer debido á sobrexplotación á

que foi sometida nas últimas décadas.

As zonas de risco de posibles inundacións non son

as idóneas para as edificacións xa que estas po-

den sufrir altos danos na época de choiva. Onde

existen fortes pendentes tampouco se contemplan

como o mellor lugar para situar as edificacións

60

A4 Comunidade María do Mar


xa que son zonas por onde discorre a auga a gran

velocidade.

A comunidade está dividida en dous sectores, se-

paradas por un regato seco en verán pero moi cau-

daloso no inverno.

O acceso a María do Mar dende Nueva Cajolá, realí-

zase a través das fincas de cultivo, tendo accesos

diferenciados cada sector, existindo un camiño que

une ambos sectores a través da parcela. Na época

de choivas, a entrada na comunidade complícase xa

que a terra non se encontra compactada e non exis-

ten pasos sobre as vías de auga.

b. Topografía

A topografía na parcela é moi marcada cara os ríos

que a circundan, tendo unha diferenza de cota duns

30 metros, entre a cota 16 ata a 46. A pendente é

variable, en función dos ríos, podendo superar o

30% nas zonas de máxima pendente

c. Vexetación

A finca de María do Mar foi explotada durante anos

como plantación de algodón e foi deforestada. A

vexetación que queda na parcela son os manglares

na parte máis baixa da parcela, e as árbores nos

ríos, ademais do gran conacaste que preside o es-

pazo no sector 2.

61



Os manglares son biotopos tropicais e subtropicais

anfibios (con características acuáticas e terres-

tres), localizados na zona intermareal de costas

protexidas ou pouco expostas, con fondos brandos e

que reciben periodicamente auga doce polas esco-

rrentías. Os manglares están caracterizados por-

que neles poden aparecer 54 especies diferentes

(mangles), nas que se asocian moitas outras plan-

tas herbáceas e leñosas.

En torno aos ríos son lugares propicios para me-

drar a vexetación, xa que manteñen o nivel de hu-

midade en época seca, facendo un punto importante

do proxecto manter toda a vexetación existente na

zona.

O conacaste que está na parte alta do sector 2,

próximo ao acceso, ten un diámetro de 35 m, polo

que produce unha gran sombra; utilizándoo os ha-

bitantes da comunidade como punto de reunión cen-

tral.

As árbores máis comúns son a ceiba, palo branco,

castaño, conacaste, carballo, melina, teca e froi-

teiros como o mango, o mandarino, a laranxeira, ou

o banano.

No resto da finca os campesiños cultivan en parce-

las familiares, sobre todo para autoconsumo.

62

A4 Comunidade María do Mar


d. Poboación

A poboación asentada na comunidade de María do Mar

divídese en dous grupos. Os instalados no sector

1, proceden da finca La Blanquita (Retalhuleu).

Empezaron a loita no ’94 cando foran desaloxados

da finca San Fernando e, posteriormente, da fin-

ca Nueva Linda. Estas familias son na súa maioría

ladinos ou mestizos, sendo o seu idioma materno o

castelán e a súa relixión a católica ou a evanxé-

lica.

Os habitantes, na actualidade, do sector 2 pro-

veñen de San Mateo (Huehuetenango). Iniciaran a

loita no 91 cando se lles expulsou da finca San

Ramón do Municipio de Barillas. Estas familias son

de etnias Mam e Chuj. As súas creencias relixio-

sas, mesturan a espiritualidade maia e a relixión

católica.

No proceso, ambas comunidades uníronse para con-

seguir, en xuño do 2007, co apoio da Coordinadora

Nacional Indíxena e Campesiña (CONIC) o seu asen-

tamento definitivo na finca de María do Mar. Das

165 familias que comezaran o proceso, quedan fi-

nalmente 71 que obtiveron a terra.

O total da poboación é de 268 persoas, repartidas

en 71 familias. Das cales 44 familias viñeron de

La Blanquita e 27 de San Mateo. O 40% da poboación

é indíxena, e case a metade son nenos de ata 12

anos.

63



e. Economía

Na comunideade non existen traballos que repor-

ten ingresos, inténtase vivir ao día traballando

no que se pode. A falta de traballo obriga moitas

veces á xente a emigrar, xa sexa ao extranxeiro

(Estados Unidos sobre todo) ou a outras zonas de

Guatemala.

A actividade principal é a agricultura, os seus

habitantes viven do cultivo de millo para consumo

propio e ajonjolí (sésamo) para a súa venta, para

o que contan cunha finca por familia.

O clima guatemalteco, co seu período húmido e

seco, só permite os cultivos desde maio que é can-

do comezan as choivas ata setembro que se recolle

o millo, e o ajonjolí desde uns días despois ata

novembro.

Durante o período seco o terreo volvese comple-

tamente improdutivo, polo que durante estes meses

inténtase calquera outro tipo de traballo: picote-

ro (condutor de camionetas), albanel, xornaleiro,

etc. Os que non encontran nada solen desprazarse

ao altiplano onde un clima máis húmido permite

certos cultivos.

Tamén é habitual criar algún tipo de animal: por-

cos, galiñas, pelibueis (especie de ovellas), e

nalgúns casos tenreiras ou vacas.

PARTE B


B1Memoria proxecto


69

B1Memoria proxecto


O primeiro paso para comezar un proxecto destas

características foi coñecer e interiorizar todos

os puntos tratados anteriormente, desde en que

consistía facer un proxecto de cooperación ata o

coñecemento de toda a cultura guatemalteca.

A pesares de estar colaborando con Arquitectos Sen

Fronteiras nos últimos catro anos, Guatemala aínda

era un lugar descoñecido para min. Pero parecíame

un interesante reto no que traballar, poder docu-

mentarme e intentar realizar unha proposta o máis

sustentable posible.

Durante o 2011 a través dun proxecto de inves-

tigación coa colaboración de ASF, “Reciclaxe de

material plástico de refugallo para o seu aprovei-

tamento en sistemas construtivos en usos comunita-

rios: unha nova tecnoloxía para o desenvolvemento

humano”, presentado á Oficina de Cooperación e

Voluntariado da UDC e liderado por Cristina García

Fontán, puiden estar durante 9 semanas coñecendo

as comunidades e construíndo un salón comunal con

botellas de PET.

Unha vez de volta, comezou o traballo de trasla-

dar ao papel todas as ideas que xa estaban na miña

cabeza. Para iso era importante dividir o traba-

llo en varias escalas empezando pola territorial,

como fragmentar a comunidade e repartir as fincas

de cultivo e os lotes para as vivendas; o siste-

ma de infraestruturas a unha escala intermedia; a

organización das arquitecturas domésticas e das

70

B1 Memoria proxecto


fincas de cultivo; e o detalle en cada elemento

construído. Para o tratamento de cada unha das

escalas era necesario entender as características

que a poboación indíxena podería asumir como pro-

pias, e non impoñer unha construción europea como

se fixera no pasado.

Na escala territorial empecei por saber cales eran

os condicionantes principais partindo das zonas

inundables na época de choiva, as zonas de vexe-

tación existente (e que era necesario conservar),

as diferentes pendentes que había na finca e as

posibilidades que había de construír en cada zona.

Con esta primeira análise aparecían dúas zonas

posibles para situar o núcleo (intentando xunta-

lo nun único sector, para reducir as infraestru-

turas). O sector oeste era de maior tamaño e con

menor pendente, pero o acceso resultaba ser moito

máis complexo, xa que era necesario a construción

de pontes para superar o arroio que divide a finca

en dúas. O sector leste ten unha extensión ópti-

ma para localizar o núcleo, encóntrase nunha zona

alta, mellorando a ventilación dos lotes, e ten un

acceso máis sinxelo.

Feita a análise tomo a decisión de situar as fin-

cas de cultivo no sector oeste e os lotes coas

vivendas na zona leste. Para o trazado dos lotes

das vivendas, entran en xogo novos factores como

é a dirección principal do vento S-N, a variación

do soleamento durante todo o ano, e os límites

da finca. Tras a análise das outras fincas, ato-

71

B1Memoria proxecto


po unha serie de problemas non resoltos, como é o

trazado en retícula, como o sistema de coloniza-

ción española de América, sen que esta tivera nin-

gunha dirección predominante en función dos con-

dicionantes meteorolóxicos nin dos condicionantes

físicos, pendentes ou ríos. Para resolver eses

problemas é necesario traballar á vez con todos os

condicionantes.

O trazado dos lotes utilizan as curvas de nivel

e as pendentes nunha capa inferior, superpoñendo

dúas mallas diferenciadas, a primeira coas liñas

de vento principais e outra respecto a o límite

norte da finca. Con esta malla trázanse os 71 lo-

tes, permitindo a circulación do aire entre todas

as construcións e trazando unhas rúas nas zonas

altas da topografía. A situación dos equipamentos

completarán a trama que se realizou para as viven-

das, non quedando localizados nun espazo central,

senón que se reparten por todo o núcleo.

O trazado das fincas de cultivo seguen outra ló-

xica diferente, e o trazado das canles de rego que

posibilitará a produción durante a época seca.

O trazado das canles que dan rego a grupos de 6

fincas cada unha, para dotar dun caudal mínimo en

todas as fincas, discorren polo espazo central do

sector deixando as fincas de cultivo a ambos lados.

A organización das fincas de cultivo consiste en

repartir as 1,75 Ha en zonas diferenciadas: unha

primeira zona é a zona de regadío (xa que é a máis

próxima ás canles de rego), logo iría o lugar do

72

B1 Memoria proxecto


gando, sobre todo as vacas, que tamén tería unha

zona de bebedoiros, unha zona de cultivo secaño e

dúas zonas de protección, unha da vexetación exis-

tente e outra dunha posible zona de inundacións.

As infraestruturas de auga, saneamento e electri-

cidade do núcleo localízanse nas liñas principais

do viario. A auga potable conta cun pozo central e

un depósito elevado que dota, a través dun sistema

entubado, de auga a todos os lotes. O saneamento

vai entubado entre os lotes, baséase nun sistema

de filtros verdes que a través de plantas macrofi-

tas poder depurar a auga e utilizala para o rego;

este compleméntase coa latrina abonera que se uti-

liza para aboar as hortas. O tendido eléctrico

trázase co rueiro utilizando os postes para dotar

de iluminación ás rúas.

A situación da arquitectura doméstica dentro de

cada lote, responde á creación cultural de diver-

sos espazos diferenciados. O espazo central será o

da vivenda con acceso directo á rúa, neste lugar

desaparece o peche de elementos de madeira inca-

dos. A vivenda estará sempre orientada co corre-

dor transversal na dirección principal do vento,

mellorando a condición de fresco no interior. As

construcións anexas serían unha pila, que é o lu-

gar para lavar e obter auga, a cociña-comedor que

debido a xeración de fume, suciedade e calor coló-

case fora da vivenda, e a latrina que vai ao fon-

do da finca para evitar malos cheiros na zona da

vivenda. Estes espazos compleméntanse con outros

73

B1Memoria proxecto


dous espazos non construídos como son a horta, e

o espazo para ter animais domésticos como son as

galiñas e coches (cerdos).

Para concepción dos edificios domésticos utilíza-

se a medida tradicional guatemalteca que é a vara

que mide 0,836 metros. Para todos os lotes existe

un único modelo de latrina que vai modificando a

súa posición dentro do lote. As cociñas seguen

dous modelos diferentes, un no que as estancias

de cociña e comedor están separados polos espazos

de almacenaxe e o outro modelo no que os espazos

de almacenaxe están nos extremos, dependendo do

lote no que se localicen e a orientación respecto

ao vento. A construción da vivenda utiliza o es-

quema de casca permitindo construír o básico para

vivir dentro, unha cuberta e as paredes mínimas,

posibilitando que as familias poidan completar

posteriormente a súa vivenda. A orientación da

vivenda deixa os dormitorios ao leste e as demais

estancias ao oeste. Os tres modelos de vivenda co-

rresponden á orientación dos corredores diantei-

ro e traseiro; se estes se encontran en extremos

opostos, no mesmo extremo, ou se ocupan a parte

dianteira e traseira completamente.

Os equipamentos son todos construídos con bambú

e con estilos de construción semellante. As for-

mas dos equipamentos correspóndense ao tipo que

vai ocupar o seu interior. Xérase a mesma forma

para o centro de saúde e a auxiliatura, unicamente

diferenciándoas a división interior, e o espazo

74

B1 Memoria proxecto


cuberto e o salón comunal, tendo o último muros

de peche. Os equipamentos relixiosos baséanse en

elementos triangulares, facendo dúas construcións

diferentes para a igrexa católica e a evanxélica.

A escola primaria componse de tres espazos de au-

las que conflúen nun pequeno espazo que servirá de

patio. Pola súa banda o espazo das tendas é unha

gran cuberta que protexe das inclemencias metereo-

lóxicas ás distintas tendas que se constrúen sobre

un chan elevado.

No proxecto todos os edificios presentan esquemas

de montaxe que unen a arquitectura, a estrutura e

a construción.

B2Memoria estruturas


79



a. Descrición xeral

Nun proxecto destas características e coa estra-

texia empregada, de creación dunha casca, é dicir

toda a estrutura e a cuberta que servise para o

posterior crecemento por parte dos seus habitan-

tes; a estrutura colle un papel moito máis im-

portante xa que xerará todo o espazo interior. A

estrutura é a peza fundamental para levar a cabo

estas construción e foi desde o comezo peza funda-

mental para levar a cabo a arquitectura.

Os elementos estruturais tanto da arquitectura do-

méstica como a dos equipamentos permite entender

con facilidade a xestación das edificacións.

Á hora do desenvolvemento a estrutura das arqui-

tecturas doméstica e dos equipamentos diferén-

cianse. Para as arquitecturas domésticas créase un

sistema de construción con madeira, facendo todas

as unións semellantes; mentres que os equipamen-

tos son elaborados a través da técnica do bambú a

través da creación dun pórtico tipo que se repite,

xerando unha diferenza importante entre ambos.

As condicións climáticas, tanto o sol como a choi-

va, provocan que todas as edificacións teñan unhas

grandes cubertas, sendo estas as pezas fundamen-

tais das construcións. Os cerramentos non son tan

importantes podendo incluso nalgún caso nin exis-

tir, como sucede no espazo cuberto, adquirindo

neste caso todo o valor a estrutura.

80

B2 Memoria estruturas


b. Sistemas de cimentación adoptados

Para a cimentación de todas as edificacións, op-

touse por unha cimentación directa, dependendo

do caso con zapatas illadas, no caso de soporte,

ou corridas, baixo muro, de formigón armado que

transmiten as cargas do edificio aos estratos re-

sistentes do terreo. Ambas cos adecuados sistemas

de arriostramento que se especifica nos planos.

Ante a falta dun estudo xeotécnio que nos determi-

ne a natureza do chan, para o cálculo tómase unha

presión admisible de 2 N/mm2. Quedando a solución

definitiva pendentes de posteriores estudos xeo-

técnico que ofrezan resultados máis viables.

O non ter datos específicos do nivel freático e

o estar nunha zona elevada, considérase que non

afecta a cimentación.

O cálculo das súas dimensións realizase coa ten-

sión admisible definida anteriormente, e coas ac-

cións actuantes sobre os diferentes edificios.

Previamente ao formigonado do fundamento dispora-

se unha capa de 10 cm de espesor mínimo de formi-

gón pobre de limpeza HM-20.

Sobre o nivel de cimentación, como indican os

planos de estruturas, construirase unha soleira

de formigón para resistir as cargas previstas por

uso. A soleira encontrase limitada por unha viga

81



perimetral realizada con bloques de formigón en U.

Arquitectura doméstica

A cimentación das edificacións dos lotes será de

zapatas illadas a excepción da latrina que será

unha zapata corrida.

Sobre a zapata corrida da latrina apoiaranse as

primeiras ringleiras de bloque que permitiran a

creación das camaras.

A unión cos soporte realizarase a través dunha

peza metálica que una o fundamento e o soportes

de madeira.

As soleiras, das cociñas e das vivendas, estarán

limitadas polos bloques en U que fan o límite ex-

terior e elevan a soleira 15 cm sobre o terreo.

Equipamentos

A cimentación dos diferentes equipamentos serán

zapatas illadas unidas con vigas centradoras, que

permite evitar movementos diferenciais entre as

diferentes zapatas. Estas vigas centradoras tamén

servirán como apoio para realizar os cerramentos

lixeiros. A soleira estará limitada por os bloques

en U ou polo límite das zapatas, como marcan os

planos de cimentacións.

A cimentación das igrexas xeran zapatas corridas,

82



atadas nos extremos. A soleira en estas construc-

cións está delimitada polas zapatas e as vigas de

atado.

c. Sistemas estruturais adoptado

Arquitectura doméstica

A estrutura da latrina comeza cun zócalo realiza-

do con bloques de formigón, armados nos alvéolos,

que soportan unha lousa de formigón armado de 15

cm de espesor. Enriba desta lousa cuns elementos

metálicos de apoio comeza a estrutura de madeira

cos elementos verticais de madeira de 10 x 10 cm

que soportan a cuberta feita con vigas de madeira

de 10 x 7,5 cm. Ao tratarse dunha construción de

pequenas dimensións o seu cálculo é moi sinxelo.

As cociñas están conformadas por uns soportes de

madeira de guayabo de 15 x 15 cm, que soporta un-

has vigas nas que se apoian os pares que soportan

a cuberta que van tensos. A unión da cumieira di-

ferénciase nos dous tipos, se aparece unha viga

no cumio ou non, diferenciando as pezas de unión.

As vivendas están conformadas por unha serie de

soportes de madeira de 20 x 20 cm que son os que

logo rexen a compartimentación na planta. Estes

soportes son nos que se apoian as vigas lonxitu-

dinais onde a continuación se apoian os pares. Os

pares que non se apoien sobre soporte levarán un

tensor, semellante ao das cociñas.

83



Equipamentos

Todas as estruturas dos equipamentos estarán re-

soltas con bambú da especie guadua engustifolia,

xerada con pórticos simples que se repiten e crean

o espazo. Nos pórticos de bambú aparecen pares de

bambú unidos a varios soportes que permiten rixi-

dizar a estrutura.

Nas unións, empalmes estruturais e na cimentación

utilízanse gonzos de aceiro, e posteriormente en-

chese con morteiro de cemento os entrenós para

mellorar o comportamento.

Son sistemas estruturais sinxelos que empregan

vigas simples apoiadas sobre piares compostos, o

que posibilita a montaxe dos pórticos noutro lugar

e colocalos unha vez preparados. O arriostramento

no sentido lonxitudinal se consigue a través do

trazado das correas de cuberta.

84



d. Normativa que afecta á estrutura

A estrutura comprobouse aplicando os seguintes Do-

cumentos Básicos:

DB-SE Bases de cálculo

DB-SE-AE Accións na edificación

DB-SE-C Cimentacións

DB-SE-F Fábrica

DB-SE-M Madeira

Ademais tivéronse en contas as especificacións da

seguinte normativa:

NCSE Norma de construción sismorresistente:

parte xeral e edificación

EHE Instrución de formigón estrutural

85



CUMPRIMENTO DO DB-SE. BASES DE CÁLCULO

A estrutura analizouse e dimensionouse fronte aos

estados límite, que son aquelas situacións para

as que, de ser superadas, pode considerarse que o

edificio non cumpre algún dos requisitos estrutu-

rais para os que foi concibido.

SE 1. RESISTENCIA Y ESTABILIDADE.

A estrutura calculouse fronte aos estados límite

últimos, que son os que, de ser superados, cons-

titúen un risco para as persoas, xa sexa porque

producen una posta fora de servizo do edificio ou

o colapso total ou parcial do mesmo. En xeral con-

sideráronse os seguintes:

a) perda do equilibrio do edificio, ou dunha parte

estruturalmente independente, considerado como un

corpo ríxido;

b) fallo por deformación excesiva, transformación

da estrutura ou de parte dela nun mecanismo, ro-

tura dos seus elementos estruturais (incluídos os

apoios e a cimentación) ou das súas unións, ou

inestabilidade de elementos estruturais incluín-

do os orixinados por efectos dependentes do tempo

(corrosión, fatiga). As verificacións dos estados

límite últimos que aseguran a capacidade portante

da estrutura, establecidas en el DB-SE 4.2, son as

seguintes:

86



Comprobouse que hai suficiente resistencia da es-

trutura portante, de todos os elementos estrutu-

rais, seccións, puntos e unións entre elementos,

para todas as situacións de dimensionado pertinen-

tes, cúmprese a seguinte condición:

Ed ≤ Rd sendo:

Ed valor de cálculo do efecto das accións

Rd valor de cálculo da resistencia

Comprobouse que hai suficiente estabilidade do

conxunto do edificio e de todas as partes in-

dependentes do mesmo, para todas as situacións

de dimensionado pertinentes, cúmprese a seguinte

condición:

Ed,dst ≤ Ed,stb sendo:

Ed,dst valor de cálculo do efecto das ac-

cións desestabilizadoras

Ed,stb valor de cálculo do efecto das ac-

cións estabilizadoras

SE 2. APTITUDE AO SERVIZO.

A estrutura calculouse fronte aos estados lími-

te de servizo, que son os que, de ser superados,

afectan ao confort e ao benestar dos usuarios ou

de terceiras persoas, ao correcto funcionamento do

87



edificio ou á aparencia da construción.

Os estados límite de servizo poden ser reversi-

bles e irreversibles. A reversibilidade refírese

ás consecuencias que excedan os límites especifi-

cados como admisibles, unha vez desaparecidas as

accións que a produciran. En xeneral se conside-

ráronse os seguintes:

a) as deformacións (frechas, asentos ou afundimen-

tos) que afecten á aparencia da obra, ao confort

dos usuarios, ou ao funcionamento de equipos e

instalacións;

b) as vibracións que causen unha falta de confort

das persoas, ou que afecten á funcionalidade da

obra;

c) os danos ou o deterioro que poden afectar des-

favorablemente á aparencia, á durabilidade ou á

funcionalidade da obra.

As verificacións dos estados límite de servizo,

que aseguran a aptitude ao servizo da estrutura,

comprobouse o seu comportamento adecuado en rela-

ción coas deformacións, as vibracións e o deterio-

ro, porque se cumpre, para as situacións de dimen-

sionado pertinentes, que o efecto das acciones non

alcanza o valor límite admisible establecido para

este efecto no DB-SE 4.3.

88



CUMPRIMENTO DO DB-SE-AE. ACCIÓNS NA EDIFICACIÓN.

As accións sobre a estrutura para verificar o cum-

primento dos requisitos de seguridade estrutural,

capacidade portante (resistencia e estabilidade)

e aptitude ao servizo, establecidos no DB-SE de-

termináronse cos valores dados no DB-SE-AE salvo

nas accións determinadas por cargas de vento, neve

e sismorresistente que se tomaron os seguintes

datos:

VENTO:

Segundo o especificado no anexo D do CTE DB-SE AE

a presión do vento pode obterse da expresión:

qb = 0,5 • ∂ • vb2

Onde neste caso a velocidade do vento é 20Km/h

(rachas de vento normais na comunidade) e a densi-

dade do aire é 1,25kg/m3 substituíndo na expresión

obtemos:

qb = 0,036 kN/m2

Polo tanto aplicando a fórmula qe = qb • ce • cp

(apartado 3,3,2 do CTE DB SE AE) onde Ce será 2,1.

Debido ao escaso valor obtido non se ten en conta

no cálculo.

89



NEVE:

Non existen cargas debidas á acumulación de neve.

SISMORRESISTENTE:

Segundo o documento “Normas Estruturais de Dese-

ño e Construción Recomendadas para a República de

Guatemala” do ano 1996 onde define que para a zona

sísmica afectada (4.2) a aceleración Ao=0,30g. Por

outro lado as construcións implicadas cumpren as

normas básicas de construción definidas na NCSE-02

permitindo un cálculo simplificado.

ACCIÓNS GRAVITATORIAS:

ACCIÓNS PERMANENTES

1 O peso propio a ter en conta é o dos elementos

estruturais, os cerramentos e elementos separa-

dores, a tabiquería, todo tipo de carpinterías,

revestimentos (como pavimentos, guarnecidos, en-

lucidos), e recheos (como os de terras).

2 O valor característico do peso propio dos ele-

mentos construtivos, determinarase, en xeneral,

como o seu valor medio obtido a partir das dimen-

sións nominais e dos pesos específicos medios.

3 O peso das fachadas e elementos de compartimen-

tación pesados, tratados como acción local, asig-

narase como carga a aqueles elementos que inequi-

90



vocamente vaian a soportalos, tendo en conta, no

seu caso, a posibilidade de reparto a elementos

adxacentes e os efectos de arcos de descarga. No

caso de continuidade con plantas inferiores, debe

considerarse, do lado da seguridade do elemento,

que a totalidade do seu peso gravita sobre si mes-

mo.

ACCIÓNS VARIABLES

Sobrecarga de uso:

1 A sobrecarga de uso é o peso de todo o que pode

gravitar sobre o edificio por razón do seu uso.

Tendo en conta isto, estímanse as seguintes car-

gas:

PESO PROPIO

MUROS LIXEIROS DE PET 0,20kN/m2

CUBERTA DE PALMA 1,10kN/m2

SOBRECARGA DE USO

CUBERTA 1,00kN/m2

91



CUMPRIMENTO DO DB-SE-C. CIMENTACIÓNS.

O comportamento da cimentación en relación á ca-

pacidade portante (resistencia e estabilidade)

comprobáronse fronte aos estados límite últimos

asociados co colapso total ou parcial do terreo

ou co fallo estrutural da cimentación. En xeneral

consideráronse os seguintes:

a) perdida da capacidade portante do terreo de

apoio da cimentación por afundimento, esbaramento

ou tombo;

b) perdida da estabilidade global do terreo na

contorna próximo á cimentación;

c) perdida da capacidade resistente da cimentación

por fallo estrutural

d) fallos orixinados por efectos que dependen do

tempo (durabilidade do material da cimentación,

fatiga do terreo sometido a cargas variables re-

petidas).

As verificacións dos estados límite últimos, que

aseguran a capacidade portante da cimentación, son

as seguintes:

Na comprobación de estabilidade, o equilibrio da

cimentación (estabilidade ao tombo ou estabilida-

92



de fronte á subpresión) verificouse, para as si-

tuacións de dimensionado pertinentes, cumpriendo

a condición:

Ed,dst ≤ Ed,stb sendo:

Ed,dst valor de cálculo do efecto das accións des-

estabilizadoras

Ed,stb valor de cálculo do efecto das accións es-

tabilizadoras

Na comprobación de resistencia, a resistencia lo-

cal e global do terreo verificouse, para as si-

tuacións de dimensionado pertinentes, cumprindo a

condición:

Ed ≤ Rd sendo:

Ed valor de cálculo do efecto das accións

Rd valor de cálculo da resistencia do terreo

A comprobación da resistencia da cimentación como

elemento estrutural verificouse cumprindo que o

valor de cálculo do efecto das accións do edificio

e do terreo sobre a cimentación non supera o va-

lor de cálculo da resistencia da cimentación como

elemento estrutural.

O comportamento da cimentación en relación á ap-

titude ao servizo comprobouse fronte aos estados

93



límite de servicio asociados con determinados re-

quisitos impostos ás deformacións do terreo por

razóns estéticas e de servizo. En xeneral consi-

deráronse os seguintes:

a) os movementos excesivos da cimentación que po-

dan inducir esforzos e deformacións anormais no

resto da estrutura que se apoia en eles, e aínda

que non cheguen a rompela afecten á aparencia da

obra, ao confort dos usuarios, ou ao funcionamento

de equipos e instalacións;

b) as vibracións que ao transmitirse á estrutura

poidan producir falta de confort nas persoas ou

reducir a súa eficacia funcional;

c) os danos ou o deterioro que poidan afectar ne-

gativamente á aparencia, á durabilidade ou á fun-

cionalidade da obra.

A verificación dos diferentes estados límite de

servizo que aseguran a aptitude ao servizo da ci-

mentación, é a seguinte:

O comportamento adecuado da cimentación verifi-

couse, para as situacións de dimensionado perti-

nentes, cumprindo a condición:

Eser ≤ Clim sendo

Eser o efecto das accións;

94



Clim o valor límite para o mesmo efecto.

Os diferentes tipos de cimentación requiren, ade-

mais, as seguintes comprobacións e criterios de

verificación, relacionados máis especificamente

cos materiais e procedementos de construción em-

pregados:

CIMENTACIONES DIRECTAS.

No comportamento das cimentacións directas com-

probouse que o coeficiente de seguridade dispo-

ñible con relación ás cargas que producirían o

esgotamento da resistencia do terreo para calquera

mecanismo posible de rotura, é adecuado. Conside-

ráronse os estados límite últimos seguintes:

a) afundimento;

b) esvaramento;

c) tombo;

d) estabilidade global;

e) capacidade estrutural do fundamento;

verificando as comprobacións xerais expostas.

No comportamento das cimentacións directas com-

probouse que as tensións transmitidas polas cimen-

tacións dan lugar a deformacións do terreo que se

95



traducen en asentos, desprazamentos horizontais e

xiros da estrutura que non resultan excesivos e

que non orixinaran unha perda da funcionalidade,

producir fendeduras, ou outros danos. Conside-

ráronse os estados límite de servizo seguintes:

a) os movementos do terreo son admisibles para os

edificios a construír;

b) os movementos inducidos no entorno non afectan

aos edificios próximos;

verificando as comprobacións xerais expostas e as

comprobacións adicionais do DB-SE-C 4.2.2.3.

ACONDICIONAMENTO DO TERREO.

Nas escavacións tivéronse en conta as considera-

cións do DB-SE-C 7.2 e nos estados límite últimos

dos taludes consideráronse as configuracións de

inestabilidade que poden resultar relevantes; en

relación aos estados límite de servizo comprobouse

que non se alcanzan nas estruturas, vías e servi-

zos da contorna da escavación.

No deseño dos recheos, en relación á selección do

material e aos procedementos de colocación e com-

pactación, tivéronse en conta as consideracións

do DB-SE-C 7.3, que se seguirán tamén durante a

execución.

Na xestión da auga, en relación ao control de

96



auga freática (esgotamentos e relaxamentos) e á

análise das posibles inestabilidades das estrutu-

ras enterradas no terreo por roturas hidráulicas

(subpresión, sifonamento, erosión interna ou tu-

bificación) tivéronse en conta as consideracións

do DB-SE-C 7.4, que se deberán seguir tamén duran-

te a execución.

97



CUMPRIMENTO DO DB-SE-F. FÁBRICA.

En relación aos estados límite verificáronse os

definidos con carácter xeneral no DB SE 3.2, se-

guindo as consideracións do apartado 3 do DB-SE-F:

a) capacidade portante (estados límite últimos).

b) aptitude ao servizo (estados límite de servi-

zo).

Na comprobación fronte aos estados límite últi-

mos dos muros sometidos predominantemente a carga

vertical, verificouse a resistencia a compresión

vertical; e no comportamento da estrutura fronte a

accións horizontais verificouse a súa resistencia

a esforzo cortante; e tamén se considerou a com-

binación do esforzo normal e do esforzo cortante

máis desfavorable.

O comportamento dos muros con accións laterais lo-

cais en relación á resistencia comprobouse fronte

ao estado límite último de flexión.

98



CUMPLIMIENTO DO DB-SE-M. MADEIRA.

En relación aos estados límite verificáronse os

definidos con carácter xeral no DB SE 3.2, seguin-

do as consideracións do apartado 2 do DB-SE-M:

a) capacidade portante (estados límite últimos).

b) aptitude ao servizo (estados límite de servi-

zo).

Na comprobación fronte aos estados límite últimos

analizouse e verificouse:

a) o esgotamento das seccións sometidas a tensións

orientadas nas direccións principais;

b) o esgotamento das seccións constantes sometidas

a solicitacións combinadas;

d) o esgotamento des pezas rebaixadas en relación

ás concentracións de tensións que implican os re-

baixes;

e) o esgotamento das pezas con buratos.

O comportamento das seccións en relación á resis-

tencia comprobáronse fronte aos estados límite

últimos seguintes:

a) tracción uniforme paralela á fibra;

99



b) tracción uniforme perpendicular á fibra;

c) compresión uniforme paralela á fibra;

d) compresión uniforme perpendicular á fibra;

e) flexión simple;

f) flexión esviada;

g) cortante;

h) torsión;

i) compresión inclinada respecto á fibra;

j) flexión e tracción axial combinadas;

k) flexión e compresión axial combinadas;

l) tracción perpendicular e cortante combinados.

O comportamento das pezas en relación á estabili-

dade comprobáronse fronte aos estados límite úl-

timos seguintes:

a) pandeo de columnas solicitadas a flexión com-

posta (empenamento por flexión);

b) tombo lateral de vigas.

100



A comprobación fronte aos estados límite de servi-

zo analizáronse e verificáronse coa exixencia bá-

sica SE-2, en concreto os estados e valores límite

establecidos no DB-SE 4.3.

O comportamento da estrutura en relación á ap-

titude ao servizo comprobouse fronte aos estados

límite de servizo de esvaramento de unións e de

vibracións.

Comprobouse a capacidade de carga, co apartado 8

do DB-SE-M, das unións entre pezas de madeira, ta-

boleiros e chapas de aceiro mediante os sistemas

de unión seguintes:

a) elementos mecánicos de fixación de tipo ca-

villa, conectores e unións tradicionais.

101



e. Manuais de bambú

Para coñecer a resistencia e as unións utilizadas

nas estruturas de bambú, documenteime en diversos

manuais entre os que están os seguintes:

• Jansen: “Bamboo in building structures”,

Alemania, 1981

• Munoz, Cesar y Rodriguez, Hugo: “Propuesta

de uniones mecanicas para estructuras de guadua”

Colombia, 1997

• Simon Velez: “Bamboo - Grow your own house”,

Alemania, 2000

• Trujillo, David y Clavijo, Sandra: “Evalua-

cion de uniones a tracción en guadua” ,Colombia,

2000

• Hidalgo López: “Manual de construcción con

bamboo”, Universidad Nacional Colombia, 2003

• Ronald Laude: “Uniones en construcciones es-

paciales y licianas en guadua angustifolia” Uni-

versidad Nacional, Colombia, 2004

Os pórticos de bambú predimensionáronse, pero non

se comprobou a súa resistencia aos estados límites

últimos e de servizo.

102



f. Cálculos por ordenador

Para o cálculo destas estruturas utilizáronse os

seguintes programas:

Para o cálculo de muros, cimentacións e muros de

fábrica de bloque armada: Cype 2009.1.c

Para o cálculo de elementos de madeira e aceiro:

Metal 3d Clásico 2009.1.c

A discretización de elementos estruturais reali-

zada polo programa é a seguinte:

A análise das solicitacións realízase mediante un

cálculo espacial en 3D, por métodos matriciais de

rixidez, formando todos os elementos que definen a

estrutura: soportes, pantallas H.A., muros, vigas

e forxados.

Establécese a compatibilidade de deformacións en

todos os nós, considerando 6 graos de liberdade, e

créase a hipótese de indeformabilidade do plano de

cada planta, para simular o comportamento ríxido

do forxado, impedindo os desprazamentos relativos

entre nós do mesmo (diafragma ríxido). Por tanto,

cada planta só poderá xirar e desprazarse no seu

conxunto (3 graos de liberdade).

Para todos os estados de carga realízase un cálcu-

lo estático (excepto cando se consideran accións

dinámicas por sismo, neste caso emprégase o aná-

103



lise modal espectral) e suponse un comportamento

lineal dos materiais e, por tanto, un cálculo de

primeira orde, de cara á obtención de desprazamen-

tos e esforzos.

SOPORTES

Son barras verticais entre cada planta, cun nó en

arranque de cimentación ou noutro elemento, como

unha viga ou forxado, e na intersección de cada

planta, sendo o seu eixo o da sección transver-

sal. Considéranse as excentricidades debidas á

variación de dimensións en altura en cada planta.

A lonxitude da barra é a altura ou distancia li-

bre á cara de outros elementos da planta inicial

e final.

VIGAS

Defínense en planta fixando nós na intersección

coas caras dos soportes, así como nos puntos de

corte con elementos de forxado ou con outras vi-

gas. Así créanse nós ao longo do eixo e nos extre-

mos, nas puntas dos beiriles ou extremos libres,

ou en contacto con outros elementos dos forxados.

Por tanto, unha viga entre dúas columnas está for-

mada por varias barras consecutivas, cuxos nós son

as interseccións coas barras de forxados. Sempre

posúen tres graos de liberdade, mantendo a hipó-

tese de diafragma ríxido entre todos os elementos

que se encontren na planta. Por exemplo, unha viga

continua que se apoia en varios soportes, aínda

104



que non teña forxado, conserva a hipótese de dia-

fragma ríxido. Poden ser de formigón armado, metá-

licas ou mixtas, en perfiles seleccionados da bi-

blioteca. As vigas discretízanse como barras cuxo

eixo é coincidente co plano medio que pasa polo

centro da alma vertical, e á altura do seu centro

de gravidade.

LOUSAS MACIZAS

A discretización dos panos de lousa maciza realí-

zase en mallas de elementos tipo barra de tamaño

máximo de 25 cm e efectúase unha condensación es-

tática (método exacto) de todos os graos de liber-

dade. Tense en conta a deformación por cortante e

mantense a hipótese de diafragma ríxido. Considé-

rase a rixidez á torsión dos elementos.

MUROS DE BLOQUE DE FORMIGÓN

Son elementos verticais de sección transversal

calquera, formada por rectángulos entre cada plan-

ta, e definidos por un nivel inicial e un nivel

final.

A dimensión de cada lado pode ser diferente en

cada planta, e pódese diminuír o seu espesor en

cada planta. Nunha parede (ou muro) unha das di-

mensións transversais de cada lado debe ser maior

que cinco veces a otra dimensión, xa que se non

se verifica esta condición, non é adecuada a súa

discretización como elemento finito, e realmente

105



pódese considerar unha columna, ou outro elemento

en función das súas dimensións. Tanto vigas como

forxados e soportes únense ás paredes do muro ao

longo dos seus lados en calquera posición e di-

rección.

Todo no xerado corresponde con algún nó dos trián-

gulos. A discretización efectuada é por elementos

finitos tipo lámina grosa tridimensional, que con-

sidera a deformación por cortante. Están formados

por seis nós, nos vértices e nos puntos medios dos

lados, con seis graos de liberdade cada un. A súa

forma é triangular e realízase un mallado do muro

en función das dimensións, xeometría, ocos, xerán-

dose un mallado con refinamento en zonas críticas,

o que reduce o tamaño dos elementos nas proximida-

des de ángulos, bordes e singularidades.

ANALISE REALIZADO POLO METAL 3D CLÁSICO:

O programa considera un comportamento elástico e

lineal dos materiais. As barras definidas son ele-

mentos lineais. As cargas aplicadas nas barras pó-

dense establecer en calquera dirección. O programa

admite calquera tipoloxía: uniformes, triangula-

res, trapezoidais, puntuais, momentos e incremento

de temperatura diferente en caras opostas. Nos nós

pódense colocar cargas puntuais, tamén en calquera

dirección. O tipo de nó que se emprega é total-

mente xenérico, e admítense unións incrustadas,

articuladas, incrustadas elásticamente, así como

articulacións entre as barras, e de estas ao nó.

106



Pódense utilizar calquera tipo de apoio, incluíndo

a definición de apoios elásticos en calquera di-

rección. Tamén é posible empregar desprazamentos

impostos para cada hipótese de carga.

Nos apoios nos que incide unha única barra verti-

cal (segundo o eixo Z) permite definir unha zapata

illada ou un encepado de formigón armado. Se dita

barra é metálica, permite definir unha placa de

ancoraxe metálica. As hipóteses de carga que se

poden establecer non teñen límite en canto ao seu

número. Segundo a súa orixe, poderanse asignar a

Peso Propio, Sobrecarga, Vento, Sismo e Neve. A

partir das hipóteses básicas pódense definir e

calcular calquera tipo de combinación con diferen-

tes coeficientes de combinación.

É posible establecer varios estados límite e com-

binacións diferentes:

. Hipóteses simples

. E.L.U. rotura. Formigón

. E.L.U. rotura. Formigón en cimentacións

. Tensións sobre o Terreo (Tensións admisibles)

. Xenéricas (como aceiro laminado)

. Desprazamentos

107



. E.L.U. rotura. Aceiro (Laminado e armado)

. E.L.U. rotura. Aceiro (Conformado)

. E.L.U. rotura. Madeira

Para cada estado xéranse todas as combinacións,

indicando o seu nome e coeficientes, segundo o ma-

terial, uso e norma de aplicación.

B3Memoria construtiva


111



a. Descrición xeral

As construcións buscan dar resposta á necesidade

básica do habitar, solucións sinxelas, versátiles

e sostibles pola ausencia de recursos, baseándose

na reutilización e na austeridade, aproveitando

os recursos locais e as vantaxes que o clima nos

proporciona.

Para todos os procesos construtivos utilizáronse

técnicas tradicionais, xunto con técnicas sinxelas

que favorecerán a autoconstrución. A utilización

das cubertas de palma como elemento de cubrición,

xunto coa utilización dos muros feitos con mate-

rial de refugallo como é a construción con bote-

llas de PET, permite unha edificación moi econó-

mica. Todas as técnicas empregadas na construción

serán explicadas, nunhas xornadas de capacitación

dirixidas á comunidade, posibilitando que cada fa-

milia poida construír a súa vivenda.

Os materiais a empregar diferéncianse entre a ar-

quitectura doméstica e a dos equipamentos; utili-

zando a madeira no primeiro e o bambú nos segun-

dos. Mentres que o cerramento sempre será feito

cunha armazón de madeira ou bambú recheo de bote-

llas de PET.

Todas as carpinterías fanse de madeira maciza,

debido á mala calidade dos vidros que existe na

zona; facendo que coa apertura das fiestras poida

penetrar a luz e cun pequeno mosquiteiro impedir

112

B3 Memoria construtiva


a entrada dos insectos.

b. Escavación

O movemento de terras comprenderá as escavacións

necesarias no terreo para a posterior construción

das cimentacións e as soleras das edificacións.

Alcanzaranse por medios manuais a cota de cimen-

tación tomando todas as medidas de seguridade pre-

cisas para a correcta execución sen necesidade de

correr riscos (esteamentos, esgotamento de augas

se as houbese, derrubes,…).

Para o movemento de terras a escala urbana uti-

lizaranse medios mecánicos que posibilitarán a

realización dos viarios sobreelevados do terreo

existente e as drenaxes pertinentes. Tamén para a

construción das canles que levan a auga as fincas

de cultivo, as escavación serán con medios mecá-

nicos.

c. Instalacións na rede urbana

Á hora de definir as instalacións do proxecto

defínense os trazados e construcións das redes

urbanas e das infraestruturas principais que se

utilizan como son a auga, o saneamento e a elec-

tricidade; ademais dunha correcta ventilación en

todas as vivendas.

113



i. Auga

A estratexia de dotar de auga é diferente para a

zona de cultivo e para as vivendas.

Na zona das fincas de cultivo constrúese un acue-

duto que leva a auga do río que se atopa a 650m ata

un gran deposito a nivel de chan que se constrúe

no lugar onde está agora a vivenda do finqueiro.

Neste lugar almacénase a auga que se leva ás di-

ferentes fincas, en grupos de 6 por cada canle. As

canles serán feitas por elementos prefabricados

de formigón, con pezas especiais nas derivacións.

O trazado da auga potable no núcleo é completamen-

te distinto, sitúase na parte máis alta da finca

un pozo cunha bomba, que funciona con enerxía fo-

tovoltaica, esta sube a auga a un depósito elevado

de 60000 l que estará conectado ao sistema entuba-

do de auga que a leva a cada lote. O trazado das

tubarias sitúase entorno ás beirarrúas, marcando

o seu traxecto.

ii. Saneamento

Para o saneamento, o trazado das augas grises de

cada lote discorre polo espazo intermedio e límite

entre os lotes cara un filtro verde que purifica

e limpa parte da auga que lle chega a través de

plantas macrofitas. A auga obtida despois de pasar

polo filtro verde é auga óptima para o rego.

114



Outro dos elementos de saneamento utilizado é a

drenaxe que acompaña ás rúas no seu borde e que

permite a canalización das augas en épocas de

fortes choivas. Esta drenaxe estará realizada con

sistemas prefabricados de formigón armado por onde

discorrerá a auga.

O saneamento a escala doméstica estará resolto a

través das latrinas e a utilización dos residuos

xerados na horta.

iii. Electricidade

O sistema eléctrico chega á parcela pola esquina

nordeste, lugar onde se sitúa un centro de trans-

formación. A creación dun trazado aéreo e a dota-

ción de electricidade en cada unha das vivendas,

posibilita a creación dunha alumado público, apro-

veitando os mesmos postes de trazado que estarán

separados cada 10 m.

Nunha primeira fase non se dota de liñas de forza

ás vivendas, contando estas unicamente cunha liña

de iluminación que será ampliada nun futuro.

d. Cimentacións e contención de terras

A cimentación resólvese mediante zapatas illadas

de formigón armado con vigas centradoras, que ser-

virán de base para os muros de botellas de PET, e

con zapatas corridas baixo muro de bloque de for-

migón ou elementos lonxitudinais como no caso das

115



igrexas. A cimentación realízase sobre un subs-

trato resistente dunha tensión admisible de 2 N/

mm2. O formigón empregado na cimentación terá unha

agresividade ambiente de tipo IIa.

As zapatas de formigón apóianse nunha capa con-

tinua de 10 cm de espesor de formigón de limpeza

para nivelar posibles descontinuidades na hori-

zontabilidade do terreo. O armado das zapatas apa-

rece detallado nos planos de estruturas.

e. Estrutura

As estruturas das arquitecturas domésticas rea-

lízanse en madeira de guayabo. A latrina ten un

pequeno zócalo estrutural realizado en bloque de

formigón armado verticalmente, sobre o que apoia

unha lousa de formigón de 15 cm de espesor. Sobre

a lousa colócase unha estrutura de madeira 10 x

10 cm que fará a cuberta. A estrutura da cociña

resolverase con soportes de 15 x 15 cm e os da

vivenda de 20 x 20 cm. Todos os pórticos emprega-

dos son pórticos planos que están arriostrados coa

armazón da cuberta.

Todos os equipamentos están realizados cunha es-

trutura de bambú da especie guadua angustifolia.

Todos os pórticos empregados son pórticos planos

cunha serie de arriostramentos a través de pares

de bambú horizontais impedindo o desplazamento

horizontal; para a rixidización no outro sentido

utilízase a armazón de cuberta. As unións evitan

116



o deterioro do bambú e unha maior lonxevidade da

estrutura. En todos os equipamentos, os soportes

de bambú son de diámetro 15.

f. Paramentos

Todos os edificios utilizan o mesmo sistema de

cerramento, coa construción dun sistema de paneis

de madeira nos que se colocan as botellas de PET

limitadas por unha malla metálica por ambos lados

e posteriormente se rebocan cun morteiro de terra-

cemento, dándolle finalmente un acabado de cal que

mellora as súa durabilidade. Para finalizar cada

familia pode pintar a súa vivenda con cores.

As divisións interiores tamén se realizará con

este tipo de muro; que permite o aproveitamento da

gran cantidade de residuos plásticos que se encon-

tran nas comunidades e unha futura contaminación

que aparece ao queimar estes plásticos.

A armazón que permite a construción do muro; xera

que a colocación das carpinterías sexa máis sinxe-

la e non teña problemas á hora de colocala. A se-

paración dos elementos verticais do armazón para

os muros dos diferentes edificios dependerá da

modulación da estrutura.

g. Carpinterías

A totalidade das carpinterías resólvense con tá-

boas de madeira maciza de palo prieto de 20 mm de

117



espesor, tratados con lasures. As fiestras incor-

poraran un mosquiteiro cara o interior para evitar

a entrada de calquera insecto.

As tapas da latrina realizaranse de aceiro para

mellorar a limpeza e permitir o concentrar todos

os raios de sol nas cámaras e poder evaporar toda

a humidade.

Inténtanse unificar o tipo de carpinterías, para

reducir custos e simplificar a execución. Todas as

carpinterías quedan detalladas nos planos de aca-

bados e carpinterías de cada edificación.

h. Acabados

PAVIMENTOS

Os pavimentos poden ser de dous tipos: nas zonas

pechadas e de uso habitual serán unha soleira de

formigón, e nas zonas exteriores utilizarase unha

mestura de morteiro de cemento e terra.

PAREDES

Todas as paredes terán un acabado de cal que pode

ser pintada nun futuro polos propietarios.

TEITOS

O acabado dos teitos é o acabado natural do mate-

rial da cuberta de palma e a súa estrutura, poden-

118



do cubrir cada familia con teas de algodón, con-

feccionadas polas propias beneficiarias, a parte

superior da construción.

Na cociña ou nas vivendas estas teas poden ir col-

gadas dos tensores dos pares da cuberta.

*Todos os detalles de cada un dos acabados das

edificacións pódense ver nos planos característi-

cos de acabados e carpinterías.

i. Cubertas

A armazón das cuberta dos edificios domésticos es-

tarán resoltos con madeira de sección redonda que

posteriormente servirá para o atado da palma. A

cuberta será resolta co método tradicional, adqui-

rindo un espesor de 15 a 30 cm o que permite xerar

un importante illante térmico contra a radiación

directa do sol. As correas están separadas unhas

de outras entorno a 50 cm.

Nos equipamentos toda a construción da cuberta ta-

mén se realizará con bambú ao que se lle atarán as

follas de palmeira.

119



j. Saneamento e drenaxes nas edificacións

O forxado de todas as edificacións encóntrase ele-

vado 15 cm sobre o nivel do chan, impedindo que

entre a auga durante a época de choivas.

Ademais para evitar a entrada de auga, créase unha

drenaxe en torno á soleira cunha capa de grava de

diámetros 20/40 de 20 cm de espesor.

k. Cumprimento da normativa

i. Condicións estruturais

Asegúrase que o edificio ten un comportamento es-

trutural adecuado fronte ás accións ás que pode

estar sometido durante a súa construción e uso

previsto, tendo en conta a contorna na que se si-

túa e as condicións de seguridade aplicables a

este contexto.

A resistencia e a estabilidade serán as adecuadas

para que non se xeren resgos indebidos. As estru-

turas calcúlanse tendo en conta as condicións de

seguridade aplicables ao contexto do proxecto.

A aptitude ao servizo será co uso previsible do

edificio, de forma que non se produzan deforma-

cións inadmisibles, limítanse a un nivel acepta-

ble a probabilidade de un comportamento dinámi-

120



co inadmisible e non se produzan degradacións ou

anomalías inadmisibles, segundo as condicións da

contorna na que se sitúa o proxecto

ii. Condicións contra incendios

Os edificios encóntranse illados uns de outros, de

modo que a existencia dun incendio non afectaría á

totalidade da ordenación. Os edificios próximos a

masas forestais están protexidos pola propia hu-

midade existente no bosque tropical, que dificulta

a propagación dos mesmos.

As arquitecturas domésticas están protexidas con-

tra un posible incendio, a través de materiais

incombustibles como son os muros; e todas as sec-

cións de madeira utilizadas calculáronse ante unha

posible redución de sección debido a un lume.

A evacuación en todas as construcións é directa ao

exterior desde cada unha das estancias, co cal non

existe risco para a vida das persoas.

iii. Condicións utilización

Non existen escaleira ou ramplas nos edificios

proxectados, a excepción da latrina que conta cun-

ha escaleira de 5 chanzos, non aplicando os cri-

terios de seguridade a este respecto. Tampouco se

proxectan acristalamentos en ningún dos edificios.

121



En todas as construcións evitarase o risco de que

os habitantes sufran caídas, e o chan será o ade-

cuado para evitar que este sexa escorregadizo.

iv. Condicións salubridade

Un dos condicionantes fundamentais é minimizar o

risco previsible de presenza de auga ou humidade

no interior das vivendas, debido a auga procedente

de precipitacións atmosféricas, de escorrentías,

do terreo ou de condensacións, dispoñendo medios

que impidan a súa penetración ou, no seu caso que

permita a súa evacuación sen producir danos. Dadas

as condicións do lugar proxéctanse aleiros para

protexer os paramentos verticais das precipita-

cións.

Créase un novo sistema de recollida de residuos

plásticos de refugallo, xa que na actualidade non

existe ningún, que posteriormente se poden utili-

zar na construción de novas edificacións.

Debido ao clima, con altas temperaturas e altas

condicións de humidade durante o ano, óptase por

favorecer a ventilación natural, con ocos cruza-

dos a altura do corpo. Estes ocos estarán comple-

mentados con mosquiteiros que impidan o paso dos

insectos.

O subministro de auga garántese a través da ex-

tracción da auga dun pozo e a canalización a un

deposito elevado onde adquira a presión suficiente

122



para levalo a todos os lotes. Non se realizan ins-

talación de auga quente en ningún dos edificios,

xa que non se usa no lugar.

O sistema de drenaxe é o encargado de recoller

toda a auga das cubertas e levalas ata as zonas

de cultivo evitando a aparición de zonas inundadas

co risco que produce coa aparición de insectos e

a transmisión de enfermidades.

v. Condicións acústicas

Pártese da base da imposibilidade do cumprimento

de ningunha normativa acústica, debido á necesi-

dade de adaptación da vivenda e os equipamentos ás

condicións climáticas e sociais do lugar.

A alta humidade e temperatura, esixen a existencia

permanente dunha ventilación, co que é necesario

a apertura de ocos e perforacións que garantan a

circulación de aire, incluso cos edificios pecha-

dos. Cada unha das aperturas constitúe unha ponte

acústica, polo tanto é inútil xustificar ou cum-

prir a normativa existente sobre dita materia.

As condicións sociais fannos ver que a vida na co-

munidade realízase cara ao exterior, os corredores

das vivendas proxéctanse totalmente abertas e sen

cerramentos, e os equipamentos sepáranse do exte-

rior a través de celosías.

123



vi. Condicóns aforro de enerxía

A limitación da demanda enerxía eléctrica non é

coherente no contexto deste proxecto. Ao ser unha

comunidade indíxena campesiña a súa demanda non

vai a ser comparable con outros lugares, cumprindo

criterios de sostibilidade medioambiental.

PARTE C


CBibliografía


129

CBibliografía


. Apuntes y textos IV curso de especilización cooperación para el desarrollo

de asentamientos humanos en el Tercer Mundo. J. Salas; F. Colavidas. Madrid:

ETSAM (2003).

. Architecture without architects: a short introduction to non-pedigreed ar-

chitecture. B. Rudofsky. London: Academy (1977).

. Arquitectura alternativa móvil, ligera, desmontable, modular, adaptable. Ma-

drid: H Kliczkowski (2002).

. Arquitectura maya. Gaspar Muñoz Cosme. Valencia: Biblioteca TC (2006).

. Arquitectura y clima. Rafael Sierra. Barcelona: GG Ediciones (1999).

. Arquitectura y urbanismo en Iberoamérica. R. Gutierrez. Madrid: Cátedra

(1992)

. Contra el hambre de vivienda: soluciones tecnológicas latinoamericanas. J.

Salas. Bogotá: Escala (1998).

. Built by hand: vernacular buildings around the world. A. Steen. Salt Lake

City: Gibbs Smith (2003).

. Clima, lugar y arquitectura: manual de diseño bioclimático. CIEMAT

(1989).

. Contra el hambre de vivienda: soluciones tecnológicas latinoamericanas. J.

Salas. Bogotá: Escala (1998).

. Design activism: beautiful strangeness for a sustainable world. A. Fuad-Luke.

Sterling: Earthscan (2009).

130

C Bibliografía


. Guía para la redacción de proyectos de urbanización. CSCAE.

. Guatemala: 10 años de los acuerdos de paz. Instituto Derechos Humanos. Bil-

bao: Universidad de Deusto (2006).

. Guerrillas: guerra y paz en Centro América. D. Krujit. Barcelona: Icaria

(2009).

. Habita India. Garam Masala. Madrid: UPM (2006).

. Habitar, participar, pertenecer: acceder a la vivienda incluirse en la so-

ciedad. V. S. Pelli. Buenos Aires: Nobuko (2007).

. Habiterra: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desarro-

llo. J. Salas. Bogotá: Escala (1995).

. Habyted Cyted: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para el Desa-

rrollo. Asunción Habyted (2000).

. La ciudad y el medio natural. J. A. Fariña Tojo. Madrid: Akal (1998).

. La guerra en tierras mayas. Y. Le Bot. México : Fondo de Cultura Económica

(1995).

. La industrialización posible de la vivienda latinoamericana. J. Salas. Bo-

gotá: Escala (2000).

. La Nueva Babilonia. Constant. Barcelona: Gustavo Gili (2008).

. La urbanización marginal. J. Busquets i Grau. Barcelona: Ediciones UPC (1999).

. Las ciudades invisibles. Italo Calvino. Barcelona: Gustavo Gili (2001).

131

CBibliografía


. Latinscapes: el paisaje como materia prima. Land&ScapeSeries. J. Martignoni.

Barcelona: Gustavo Gili (2008).

. Manual del arquitecto descalzo: cómo construir casas y otros edificios. J.

Van Lengen. Bogotá: Alfaomega (2003).

. Mejora de barrios precarios en Latinoamérica. J. Salas. Bogotá: Escala (2005).

. Planeta de ciudades miseria. M. Davis. Madrid: Foca (2007).

. Rematerial: del desecho a la arquitectura. A. Bahamón. Barcelona: Parramón

(2008).

. The art of recycling in Kenya. A. Della Rosa. Milano: Charta (2008).

. Un lenguaje de patrones. C. Alexander. Barcelona: Gustavo Gili (1980).

. Un techo para vivir: tecnologías para viviendas de producción social en Ame-

rica Latina. Barcelona: Edicions UPC (2005).

. Vivienda y ciudad posibles. C. González Lobo. Bogotá: Escala (2003).

. Vivienda y cultura. A. Rapoport. Barcelona: Gustavo Gili (1972).

. Viviendo y construyendo: Programa Iberoamericano de Ciencia y Tecnología para

el Desarrollo. J. Salas. Bogotá: Escala (1994).

. Waterscapes: el tratamiento de aguas residuales mediante sistemas vegetales.

H. Izembart. Barcelona: Gustavo Gili (2003).

. ¡El tiempo construye!: el proyecto experimental de vivienda (PREVI) de Lima.

F. García-Huidobro. Barcelona: Gustavo Gili (2008).

132

C Bibliografía


MANUAIS:

. Jansen: “Bamboo in building structures”, Alemania, 1981

. Munoz, Cesar y Rodriguez, Hugo: “Propuesta de uniones mecanicas para estruc-

turas de guadua” Colombia, 1997

. Simon Velez: “Bamboo - Grow your own house”, Alemania, 2000

. Trujillo, David y Clavijo, Sandra: “Evaluacion de uniones a tracción en gua-

dua” ,Colombia, 2000

. Hidalgo López: “Manual de construcción con bamboo”, Universidad Nacional Co-

lombia, 2003

. Ronald Laude: “Uniones en construcciones espaciales y licianas en guadua an-

gustifolia” Universidad Nacional, Colombia, 2004

133

CBibliografía


PÁXINAS WEB:

. Sostre. Agrupació d’arquitectes per l’habitabilitat básica, la cooperació i

el desenvolupamento sostenible. http://www.sostre.org/

. La tierra en construcción para el desarrollo. Construmática. http://www.

construmatica.com/

. Archi Libre. Architecture sauvage et autoconstruction. http://www.archili-

bre.org/

. Arquitectura y Compromiso Social. www.arquisocial.org

. Inteligencias colectivas. www.inteligenciascolectivas.org

. Ecosur. La red para el hábitat económico y ecológico. http://www.ecosur.org/

. Mundo Maya online. La casa maya tradicional. http://www.mayadiscovery.com/

es/

ANEXOS


X1Diario dunha viaxe a outro continente


139



Luns 11 de abril

Wajxaq (8) Ajpu (fecha no calendario maia)

Saímos do aeroporto de A Coruña moi pronto ás 6 e

media da mañá para coller o avión cara Madrid onde

faremos transbordo para coller un voo directo á

cidade de Guatemala. Unha vez en Barajas facemos

tempo paseando pola terminal para que se pasen as

3 horas de espera (logo avísanos de que o voo vai

saír con retraso). Finalmente saímos de Madrid á

unha e media. Logo de 11 horas de viaxe e entre

comidas e pequenas sonecas chegamos á cidade de

Guatemala sobre as catro e media (8 horas menos

que en España). Ao aeroporto véñennos a buscar os

compañeiros de Arquitectos Sen Fronteiras (Adrián

e Lara) e Tere. Logo deixamos toda a equipaxe na

casa de Tere, onde nos quedaremos a durmir.

Saímos a dar unha volta pola cidade de Guatemala

xunto con Lu (a compañeira de piso de Tere), e

Ana (coordinadora do Programa Oxlajuj Tz’ikin), e

ceamos no (Ex)céntrico. Ás 9 da noite deitámonos

cansos despois dunha xornada de máis de 24 horas.

140

X1 Diario dunha viaxe a outro continente


Martes 12 de abril

B’eljoj (9)Imox (data no calendario maia)

O plan para o martes era pasar pola Embaixada e

logo viaxar cara Retalhuleu no coche de Ana, xun-

to con Adrián, Lara e Carolina. Cando chegaron os

compañeiros a recollernos, comentáronnos que os

profesores que estaban en folga tiñan cortado a

estrada cara Reu e non podíamos ir se non deixaban

pasar os coches. Lu e Tere, preparáronnos un al-

morzo tipicamente chapín, café + sopa de tortillas

+ tortilla de arroz + frijoles. Mentres agardaba-

mos por Adri e Lara; Lu contounos moita informa-

ción sobre a cultura indíxena, período de guerra

en Guatemala, códice de Dresde...(que completaba

os libros que trouxera desde Coruña). Na embaixada

fixéronnos unha copia do pasaporte; e comentáron-

nos que Guatemala non era segura, que tiveramos

moito coidado,... (meténdonos moito medo); a ver-

dade é que non é como en España cada comercio ten

a súa policía privada con trabuco na porta.

Ás 2 comentáronnos que os profesores abriran o

tráfico, así que recollemos a Ana e parimos cara

Retalulheu (Reu), a 200 km da capital; pero na

viaxe tárdase entre 3 e 4 horas, debido ás malas

condición das estradas.

Cando chegamos preparamos a vivenda onde imos a

estar durante os 2 meses (que se encontra no mes-

mo edificio que a de Adri e Lara), e logo fixemos

unha pequena visita á oficina onde coñecemos á

141



xente de ASIAPRODI; Damián, Cruz, Misael e Juven-

tina. Ceamos todos xuntos, carne asada, e sobre as

11 e media estabamos deitándonos.

Mércores 13 de abril

Lajoj (10) Iq’ (data no calendario maia)

Levantámonos pronto, sobre ás 6 da mañá para co-

mezar co traballo na oficina. Alí asistimos á nosa

primeira reunión de traballo, na que participa-

ban Cruz, Misael e Maco, onde se fai un resumen

de todo o feito durante a semana anterior. Un dos

problemas era a paralización das obras do INEB

(que se solucionará nos vindeiros días).

A mediodía imos á casa onde comemos (brecol con

patatas e xamón serrano, xunto cunha ensalada de

tomate). Ao rematar de comer véñennos a arranxar

os problemas das tubarías do baño e da cociña.

Pola tarde damos un paseo por Reu, ademais de fa-

cer copias das chaves, mercamos un celular e unha

compra no super.

Logo volvemos á oficina, onde temos unha reunión

a última hora xunto con Damián, Cruz e Juventina;

rematando cunha cena de caldo de pata (carne de

res), xunto con Ana. Recollemos e deitámonos sobre

as 12 da noite.

142



Xoves 14 de abril

Junlajoj (11) Aq’ab’al (data no calendario maia)

Despois de levantármonos sobre as 6 e media da

mañá; incorporámonos ao traballo da oficina onde

empezamos a darlle voltas ás ideas do prototipo

de botellas de plástico. A media mañá collemos un

almorzo para levar e comer no carro destino a Nue-

va Cajolá (onde Adrián e Lara, teñen reunión cos

albaneis do INEB).

Nós mentres acudimos xunto con Misael acudimos a

María del Mar Sector 2, para facer unha entrevista

á xente da comunidade. Este é o primeiro contac-

to co terreo onde é a parcela do PFC; o acceso é

bastante complicado debido ao camiño do terra con

múltiples baches.

Á volta estamos un anaco na reunión que os compa-

ñeiros de ASF teñen cos albaneis para solucionar

os problemas da obra. A última hora da tarde vol-

vemos a Reu e xuntámonos todos (Damián, Juventina,

Cruz, Misael, Lara, Adri, Carolina e máis eu) para

facer unha valoración.

Finalmente acudimos a cear a un dos hoteis de Re-

talhuleu e ás 11 da noite nos estamos deitando.

143



Venres 15 de abril

Kab’laj (12) K’at (data no calendario maia)

Este é o día do meu aniversario; erguémonos sobre

as 6 e media da mañá, debido a que xa saíra o sol.

Cando fun almorzar atopei un cartel, feito con co-

llagesnun tabla, que puña “Feliz Cumpleaños” feito

por Adri e Lara (que o día anterior me avisara de

que a costume aquí é espertar ao cumpleañeiro coas

Mañanitas e cunha traca; cousa que non pasou).

Logo rematamos de preparar as entrevistas que fi-

xeramos o día anterior en María del Mar.

Ao medidodía volvemos a comer á casa onde abrín

o agasallo que me enviaran os meus pais, oculto

na maleta, cuns guantes de obra (moi utiles para

cando comecemos coa construcción das botellas de

plástico). Pola tarde continuamos preparando o ví-

deo de María del Mar que aparece no blog de ASF e

transcribíndo as entrevistas. Logo de que durante

toda a tarde fora desaparecendo pouco a pouco todo

o mundo, ás 9 quedabamos Lara e máis eu, unicamente

na oficina, e empezabamos a tirar para casa saíndo

as escuras cando chegamos ao “parqueo” (aparca-

miento) de onde saíu Damián berrando SORPRESA!!!

xunto con Carol e Juventina. Mentres Adri estaba

intentando poñer Las Mañanitas no ordenador.

Entón empezamos a preparar unha churrascada con

carne, patacas, tomate con cilantro, e tortillas.

144



Para finalizar tarta; os copañeiros agasalláronme

cunha navalla multiusos (bastante práctica desde

que a teño) e un libro de Miguel Ángel Asturias.

Sábado 16 de abril

Oxlajuj (13) Kan (data no calendario maia)

Levantámonos tarde e quedamos pola casa ata medio-

día; logo pasamos pola oficina onde traballamos

un rato. Á hora do xantar acudimos ao restaurante

Tertulia onde vimos a segunda parte do partido de

Liga Madrid-Barça. Pola tarde empezamos a buscar

información sobre Cayos Cochinos en Honduras para

gozar das vacación de Semana Santa e apoaiando a

Adri e Lara no que podiamos. Á hora da cea pasamos

pola casa coa idea de ir á piscina do Hotel Don

Jose, onde ceamos.

Domingo 17 de abril

Jun (1) Kamey (data no calendario maia)

Levantámonos, non moi cedo, e decidimos ir a

Champerico, Carolina e mais eu. Para o que tivemos

que ir ata a terminal onde coller o chicken bus

(antiguos buses escolares) que fora ata a costa

do Pacífico. Antes démos unha volta polo mercado

central de Reu, vendo todos os postos.

Ao chegar a Champerico dirixímonos ao peirao feito

de madeira e que entra no Océano Pacífico (a verda-

de é que o estado é un pouco ruinoso, é aparece un

145



cartel no que pon que a Municipalidade non se fai

cargo en caso de accidente). A continuación acudi-

mos a comer nun dos “ranchitos” próximos á praia e

pedimos uns camaróns e pescado frito. Pola tarde

estibemos unhas dúas horas na praia de Champerico

(que ten área negra igual que as de Canarias). So-

bre as 4 e media collemos outra vez o autobús cara

Reu; que esta vez xa vai moito máis baleiro; e á

chegada collemos un “chuc-chuc” (moto - taxi) ata

a casa, xusto cando comeza a chover. Duchámonos

e pasamos pola oficina, onde Lara e Adri levaban

traballando todo o día. Volvemos a casa e ceamos,

pasta con tomate e brecol.

Lunes 18 de abril

Keb’ (2) Kej (data no calendario maia)

Pola mañá acudimos á oficina, onde comezamos a

definir o modelo para a exposición de fotografías

feito polas mulleres das comunidades (dentro do

Proxecto “Coñecendo os pobos, achegando cultu-

ras”) feito con bambú; e por outro lado conti-

nuamos co deseño do noso prototipo de botellas. A

continuación temos a reunión coa xente de Médicos

Descalzos de Chinique, que nos contan como vai o

proceso da construción da casa materna, e vemos e

opinamos sobre a distribución de todos os edifi-

cios na parcela. Coméntannos tamén dunha organi-

zación que coñece como construír con adobe sismo-

rresitente e nos pode axudar á hora de construír

146



a casa materna.

A mediodía acudimos a comer no restaurante brasi-

leiro que hai en Reu; pola tarde axudamos a Lara

e Adri co cronograma do instituto, preparando todo

para a reunión do día seguinte.

Volvemos a casa e ceamos tortilla española con en-

salada de tomate.

Martes 19 de abril

Oxib’ (3) Q’anel (data no calendario maia)

Despois de que Adrián e Lara foran á reunión coa

xente do instituto, nós fomos pronto pola oficina

para pagarlle ao contador e poder falar coa xente

do GT Internacional de Galicia (Emanuele, Miguel,

Cris e Berta). Durante a reunión vía Skype fala-

mos sobre o Plan Estratéxico Pais + Proxecto 0,7%

+PCRs. A continuación rematamos de axustar o or-

zamento do Proxecto 0,7% e mirando a posibilidade

de que os muros tiveran condensacións.

Pola tarde traballamos un pouco máis na oficina,

ademais de preparar temas de loxística da nosa

viaxe de Semana Santa. Preparamos para cear unhas

albóndegas con arroz, á vez que preparabamos as

mochilas para saír de viaxe cara Honduras ao día

seguinte pronto.

147



[...]

148



Martes 26 de abril

Lajoj (10) Tz’ikin (data no calendario maia)

Erguémonos un pouco tarde cansos do día anterior

de celebración; almorzamos e fomos ata a oficina.

Cando chegamos, Adrián e Lara comentáronnos que os

invitaran a unha cerimonia maia nun altar preto de

Nova Cajolá ao mediodía. Traballamos ata as 12, e

a esa hora partimos todos; Ana, Damián, Adrián,

Lara, Carolina e máis eu. Chegamos sobre as 12 e

media coa cerimonia xa empezada. A cerimonia cele-

brábase nun altar Tz’ikin por ser Lajuj (10).

O altar encontrábase no interior dunha finca onde

se vía sempre unha serpe apoiada na mesma rocha,

encontrándose posteriormente un lugar cunha forza

especial. Na entrada da finca as mulleres prepa-

raban a comida e a bebida, ao tempo que ían invi-

tando a xente que ía a cerimonia; e ao fondo entre

as ceibas estaba o altar maia.

No lugar sagrado había no centro un gran lume, e

na parte posterior había unha cruz coas catro co-

res maias orientadas (amarelo, branco, vermello e

negro) con ofrendas nas rochas. Cando chegamos in-

vitáronnos a atol (bebida feita con millo, leite,

canela e auga; moi espesa e con grandes posos). Na

metade da cerimonia participamos facendo ofrendas

ao lume; e para finalizar participando no baile ao

redor do lume.

149



Durante toda a celebración había un grupo de tres

persoas tocando a marimba (instrumento de percu-

sión de madeira). Ao remate invitáronnos a comer

caldo de carne de res e verduras e de bebida un

fresco (bebida fría, neste caso parecida a orcha-

ta).

Pola tarde, seguimos traballando na oficina avan-

zando no cronograma de construción do prototipo;

e á hora da cea volvemos á casa onde ceamos as

sobras do día anterior.

Mércores 27 de abril

Junlajoj (11) Ajmaq (data no calendario maia)

Levantámonos sobre ás 7 da mañá, almorzamos pola

casa e acudimos á oficina. Alí revisamos os co-

rreos e seguimos traballando no noso proxecto.

Acudimos, tamén pola mañá, a deixar a roupa na

lavandería. Fomos xantar á casa e pola tarde fomos

recoller a roupa da lavandería; e traballamos un

anaco na oficina ata que volvemos a cear á casa.

150



Xoves 28 de abril

Kab’lajoj (12) No’j (data no calendario maia)

O día anterior Damián avisaranos que ía ter lugar

un corte de luz dende ás 7 da mañá ata ás 4 da

tarde en todo Reu. A verdade é que a electricida-

de en Reu falla bastante (sendo habitual os cor-

tes de luz de ata unha hora de duración. Así que

aproveitamos a gardar toda a batería posible (para

poder traballar esa mañá). Adrián e Damián acudi-

rían cedo á capital para unha reunión; pero ante

os cortes nas estradas á altura de Cocales, debido

ás protestas contra o goberno de privatizar o uso

subterráneo da terra para a minería (algo case tan

habitual coma os cortes de luz son os cortes nas

estradas), non puideron acudir.

Así que aproveitamos parte da mañá para pensar no

que tiñamos que facer, e planificar todo o tra-

ballo co ordenador para aproveitar a batería ao

máximo. A mediodía aproveitamos para ir comer á

Casa Samalá (onde tomamos un caldo e unha mila-

nesa).

Pola tarde voltamos á oficina agardando que vol-

vese a luz, e poder seguir traballando. Á noitiña

Carolina e máis eu, fomos tomar algo con Misael

(ata a Predilecta). E logo fomos cear a un chu-

rrasco que hai na esquina entre a nosa casa e a

oficina; onde nos encontramos a Cruz, Damián e

Juventina.

151



Venres 29 de abril

Oxlajuj (13) Tijax (data no calendario maia)

O venres foi un día completo. Tiñamos pola mañá

dúas reunións; unha primeira co Consello Micro-

rrexional (formado por dous representantes de cada

comunidade) e logo coa xunta directiva da Coope-

rativa de Bloques e Tellas Beljuj Q’anil, na comu-

nidade de San Miguel de Las Pilas. Sobre ás 11 e

media saímos da oficina; Damián, Adrián , Carolina

e máis eu (Lara quedara na oficina traballando).

Cando chegamos Juventina xa empezara entregan-

do uns recoñecementos. Cando rematou a xuntanza

invitáronnos a un tamal (masa de fariña de millo

recheo de carne, cocido ao vapor en follas de plá-

tano) e un fresco de laranxa. Unha vez que rema-

tamos, xuntámonos coa xente do Consello debaixo

dunha árbore.

No Consello presentámonos e explicamos un pouco

por que se tiñan recollido botellas nas comuni-

dades; e que íamos a construír un prototipo na

parcela da planta de fabricación. Logo xuntámonos

coa xente da cooperativa, mentres a xente de San

Miguel nos invitou a unhas “augas” (bebidas gaseo-

sas) e unhas galletas. Na reunión da cooperativa

decidiuse preparar todo para poñer a experiencia

en marcha o antes posible a pesar de non contar

con electricidade (despois de 4 meses) por que

DEOCSA (empresa filial de Unión Fenosa) non a foi

conectar.

152



Cando rematamos a reunión Damián comentounos que

había un problema en Santa Inés co dono da finca

próxima que estaba abrindo unha zanxa que vertería

a auga á lagoa de Santa Inés, coa posibilidade de

anegamento das vivendas. Entón decidimos ir aló

todos; Juventina, Damián, Adri, Carolina, León e

máis eu. No traxecto, desde o “carro”, vimos ou-

tras comunidades que aínda non visitaramos como

Cuchuapán, San Juan el Humedo, Victorias el Salto,

El Triunfo…

Finalmente chegamos a Santa Inés e fomos ver a

zanxa; e a continuación reunímonos co finqueiro.

Onde se explicaron os problemas e se acordou que

se intentarían buscar solucións… Sobre ás 6 da

tarde volvemos cara Reu, mentres que chovía duran-

te todo o camiño. Estivemos un rato na oficina e

logo volvemos a cear a Posada.

[...]

X2Manual construción con botellas PET


157



158

X2 Manual construción con botellas PET


159



160



161



162



163



164



165



166



167



168



169



170



171



172



173



174



Memoria Proxecto Fin de Carreira Comunidade María do Mar

Documents

Transcript of Memoria Proxecto Fin de Carreira Comunidade María do Mar