Ð²Ú²¶ÆîàôÂÚàôÜÀ ¸äðàòàôØtert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Hayagitutyuny...

Ð ² Ú ² ¶ Æ î à ô Â Ú à ô Ü À ¸ ä ð à ò à ô Ø

¶ Æ î ² Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü ì º ð È à ô Ì ² Î ² Ü Ð ² Ü ¸ º ê

ÐÇÙÝ³¹Çñ ¨ Éñ³ïí³Ï³Ý ·áñÍáõÝ»áõÃÛáõÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáÕ`

Î ñ Ã á õ Ã Û ³ Ý ³ ½ · ³ Û Ç Ý Ç Ý ë ï Ç ï á õ ï

Ê Ù μ ³ · ñ ³ Ï ³ Ý Ë á ñ Ñ á õ ñ ¹

²ßáï Ø»ÉùáÝÛ³Ý ÐÐ ¶²² ÃÕÃ³ÏÇó ³Ý¹³Ù,

ä³ïÙáõÃÛ³Ý ÇÝëïÇïáõïÇ ïÝûñ»Ý

²μñ³Ñ³Ù »åÇëÏáåáë ØÏñïãÛ³Ý Ð³Û ²é³ù»É³Ï³Ý եÏ»Õ»óáõ êÛáõÝÛ³ó Ã»ÙÇ ³é³çÝáñ¹, ·/Ã

îÇ·ñ³Ý ÖÇÝμ³ßÛ³Ý Ð³Ù³½·³ÛÇÝÇ Ø»É³ÝùÃáÝ ¨ Ð³ÛÏ ²ñëÉáõÝÛ³Ý ×»Ù³ñ³Ý

(ÈÇμ³Ý³Ý): ¶áñÍ³¹Çñ ïÝûñ»Ý

È¨áÝ ØÏñïãÛ³Ý ä³ïÙ³μ³Ý, ·/Ã

ØÑ»ñ Î³ñ³å»ïÛ³Ý ÐäØÐ Ñ³Ûáó å³ïÙáõÃÛ³Ý ³ÙμÇáÝÇ í³ñÇã, ·/¹, åñáý»ëáñ

ä»ïñáë ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³Ý ºäÐ Ñ³Ûáó å³ïÙáõÃÛ³Ý ³ÙμÇáÝÇ ¹áó»Ýï, ·/Ã

È³íñ»ÝïÇ ØÇñ½áÛ³Ý ÐäØÐ åéáé»Ïïáñ, ·/Ã

Ðñ³ã Â³¹¨áëÛ³Ý ä³ïÙ³μ³Ý

ì³ñ¹³Ý ³μ»Õ³ Ü³í³ë³ñ¹Û³Ý Ø³Ûñ ²Ãáé ê. ¾çÙÇ³ÍÝÇ քñÇëïáÝ»³Ï³Ý ¹³ëïÇ³ñ³ÏáõÃÛ³Ý

Ï»ÝïñáÝÇ ïÝûñ»Ý

ì³ñ¹³Ý Ô³Ý¹ÇÉÛ³Ý ÐÐ Î¶Ü կñÃáõÃÛ³Ý ³½·³ÛÇÝ ÇÝëïÇïáõï, ÷áËïÝûñ»Ý

²ñ³Ù Ü³½³ñÛ³Ý Î²Æ Ñ³Û³·Çï³Ï³Ý ¨ ëáóÇ³É-Ùß³ÏáõÃ³ÛÇÝ ³é³ñÏ³Ý»ñÇ

μ³ÅÝÇ í³ñÇã, ·/Ã

ØÇÑñ³Ý ö³ß³Û³Ý ºñ¨³ÝÇ ÃÇí 45 ¹åñáóÇ ïÝûñ»Ý

¼í³ñÃ Î³Éý³Û³Ý ´³Ý³ë»ñ, ÃÇí 21 ¹åñáóÇ Ñ³Ûáó É»½íÇ ¨ ·ñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý

áõëáõóãáõÑÇ

¶ÉË³íáñ ËÙμ³·Çñ` ì³ñ¹³Ý Ô³Ý¹ÇÉÛ³Ý

Ð³Ù³Ï³ñ·áÕ` ¸áÝ³ñ³ È³É³½³ñÛ³Ý

êñμ³·ñÇãª ¶áÑ³ñ ²ÙÇñμ»ÏÛ³Ý

ÊÙμ³·ñáõÃÛáõÝ Ý»ñÏ³Û³óí³Í ÝÛáõÃ»ñÁ ·ñ³ËáëíáõÙ »Ý: ²ñï³ïåáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ ÑÕáõÙÝ

³Ùë³·ñÇÝ å³ñï³¹Çñ ¿: ¸åñáóÝ»ñÇÝ ³Ýí×³ñ ³é³ùíáõÙ ¿ Ù»Ï ûñÇÝ³Ï, áñÁ å»ïù ¿ å³ñï³¹Çñ ·ñ³ÝóíÇ ¹åñáó³Ï³Ý

·ñ³¹³ñ³ÝÝ»ñáõÙ:

îå³ù³Ý³ÏÁ` 2010: Ì³í³ÉÁ` 4 Ù³ÙáõÉ: â³÷Á` 70x100 1/16: îå³·ñáõÃÛáõÝÁ` ûýë»Ã:

Ð³ÝÓÝí³Í ¿ ïå³·ñáõÃÛ³Ý` 25. 08. 2011Ã.: Ð³ëó»Ýª îÇ·ñ³Ý Ø»ÍÇ 67, 207 ë»ÝÛ³Ï: Ð»é.` 55- 96 - 68:

¶ñ³ÝóÙ³Ý íÏ³Û³Ï³Ý` № 01 ² 044424: ¶ÇÝÁ` 840 ¹ñ³Ù:

375111, 67, Tigran Metsi, Yerevan, Armenia. Phone 55- 96 - 68. Printed 2010 samples.

´àì²Ü¸²ÎàôÂÚàôÜ

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð 3

Ð ² Ú ² ¶ Æ î ² Î ² Ü Ð º î ² ¼ à î à õ Â Ú à õ Ü Ü º ð

². Ô³Ý¹ÇÉÛ³Ý Ð³Û Çñ³í³Ï³Ý ÙïùÇ ½³ñ·³óáõÙÁ ……………….….……….….… 20

ú ¶ Ü à ô Â Ú à ô Ü à ô ê à ô ò â Æ Ü

Ð ³ Û á ó å ³ ï Ù á õ Ã Û ³ Ý ë Ï ½ μ Ý ³ Õ μ Û á õ ñ Ý » ñ Á …………………..……………… 40

ê ö Ú à ô è ø

ê ÷ Û á õ é ù ³ Ñ ³ Û á õ ë á õ ó Ç ã Ý » ñ Ç Ù Ç ³ Ù ë Û ³ Ï Ñ ³ ñ » Ý Ç ù á õ Ù … … … … … . . 58

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

3

ՀԱՅՈՑ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՀԱՄԱՇԽԱՐՀԱՅԻՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

1. Հայոց պատմություն Պատմական կրթության գլխավոր նպատակներից մեկը ազգային պատմու-

թյան օրինակներով և դասերով սովորողների պատմական մտածողության զարգացումն է և նրանց արժեքային կողմնորոշիչների ամրապնդումը: Հայոց պատմությունը բովանդակում է դաստիարակչական վիթխարի ներուժ` աճող սերնդին տալով հայրենասիրության, ազգային արժանապատվության, վստահու-թյան և լավատեսության բազում օրինակներ: Հայոց պատմության միջոցով են սովորողները հաղորդակցվում իրենց հայրենիքի և պետության անցյալին, սեփական պատմամշակութային ժառանգությանը:

<<Հայոց պատմություն>> առարկայի դասավանդումը նոր ուսումնական տարում հանրակրթական հիմնական դպրոցում իրականացվելու է ՀՀ ԿԳ նախարարության կողմից 2008թ. հաստատված չափորոշիչով և ծրագրով ու 6-9-րդ դասարանների 2007-2009 թթ. լույս տեսած դասագրքերով:

<<Հայոց պատմություն>> առարկայի ժամաքանակը 6-9-րդ դասարաննե-րում մնացել է անփոփոխ. այն դասավանդվելու է տարեկան 51 - ական ժամով:

Նոր ուսումնական տարում շրջանառության մեջ կդրվեն Հայոց պատմու-թյան միջին դպրոցի հինգ անուն ուսումնական պաստառներ` <<Բագրատուն-յաց թագավորության պետական կարգը>>, <<Կիլիկյան Հայաստանի պետա-կան կարգը>>, <<Հայկական գաղթավայրերը XIX դ. վերջին և XX դարի սկզբին>>, <<Հայկական առանձին կորպուսը>>, <<ՀՀ արտաքին կապերը 1991-2011 թթ.>>: Ուսուցիչները ուսուցման գործընթացը կազմակերպելիս կարող են օգտագործել սովորողների համար նախատեսված աշխատանքային տետրերը, ընթացիկ գնահատման առաջադրանքների տետրերը և ժողովա-ծուները:

Ավագ դպրոցի ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերի 10 -11-րդ դասարաններում <<Հայոց պատմություն>> առարկայի ուսումնասիրու-թյանը հատկացված է շաբաթական երկու դասաժամ, տարեկան` 68 - ական

Ð ² Ú ² ¶ Æ î à ô Â Ú à ô Ü À ¸ ä ð à ò à ô Ø 3 . 2 0 1 1

4

դասաժամ: 12-րդ դասարանում առաջին կիսամյակի դասավանդումը կազ-մակերպվում է ծրագրի և նոր դասագրքի հիման վրա` 34 դասաժամով: Ավագ դպրոցի բոլոր հոսքերում 12-րդ դասարանի երկրորդ կիսամյակում կատար-վում են 10-12-րդ դասարանների ծրագրային նյութի ամփոփման, ավարտա-կան ու միասնական քննությունների նախապատրաստման աշխատանքներ:

Ավագ դպրոցի ընդհանուր և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերի 10-11-րդ դասարաններում գործում են 2009-2010թթ. հրատարակված դասագրքերը, իսկ 12-րդ դասարանում գործածության մեջ է մտնում նոր (հեղինակներ` Յ. Հովսեփյան, Է. Գևորգյան, Ա. Վիրաբյան, Է. Մինասյան, Երևան, <<Զանգակ-97>>, 2011թ.) դասագիրքը, որն ընդգրկում է 1922 թվականից մինչև մեր օրերն ընկած պատմությունը:

Ավագ դպրոցի հումանիտար հոսքի խորացված ուսուցմամբ 10-րդ դա-սարանում առարկայի ուսումնասիրությանը հատկացված է շաբաթական երեք դասաժամ, 11-րդ դասարանում` շաբաթական հինգ դասաժամ, իսկ 12-րդ դա-սարանի առաջին կիսամյակում` 136 դասաժամ:

Ավագ դպրոցի ավարտական դասարանում գործածության մեջ է մտնում հու-մանիտար հոսքի դասագիրքը. հեղինակներ` Է Գևորգյան, Կ. Խաչատրյան, Յ. Հովսեփյան, Ա.Վիրաբյան, Է. Մինասյան, Երևան, <<Զանգակ–97>>, 2011 թ.:

2. Համաշխարհային պատմություն Նոր ուսումնական տարում <<Համաշխարհային պատմություն>> առար-

կայի դասավանդումը միջին և ավագ դպրոցում իրականացվելու է ՀՀ ԿԳ նա-խարարության կողմից 2008թ. հաստատված չափորոշիչներով և ծրագրերով:

Գործածության մեջ են մնում միջին դպրոցի 6–9-րդ դասարանների և ավագ դպրոցի 10-11-րդ դասարանների դասագրքերը:

Նոր ուսումնական տարում գործածության մեջ են մտնում 12-րդ դասարանի ընդհանուր հոսքի համար նախատեսված` Ա.Նազարյան, Վ. Պետրոսյան, Ռ. Սաֆրաստյան, Երևան, <<Զանգակ-97>>, 2011թ. և հումանիտար հոսքի հա-մար նախատեսված` Վ. Պետրոսյան, Ա. Նազարյան, Ռ. Սաֆրաստյան, Երևան, <<Զանգակ-97>>, 2011թ. դասագրքերը:

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

5

Ըստ միջնակարգ հանրակրթական դպրոցի ուսումնական պլանի` ավագ դպրոցի ընդհանուր հոսքի 10-րդ դասարանում <<Համաշխարհային պատմու-թյուն>> առարկայի ուսումնասիրությանը հատկացված է շաբաթական երկու դասաժամ, տարեկան` 68 դասաժամ, 11-րդ դասարանում` շաբաթական մեկ, տարեկան 34 դասաժամ, 12-րդ դասարանի առաջին կիսամյակում` 17 դասա-ժամ:

Հումանիտար հոսքի 10-րդ դասարանում առարկայի ուսումնասիրությանը հատկացված է շաբաթական երեք դասաժամ, տարեկան` 102 դասաժամ, իսկ 11-ում` շաբաթական` 5 և տարեկան` 170, իսկ 12-րդ դասարանի առաջին կիս-ամյակում շաբաթական` 8 և կիսամյակում` 136 դասաժամ:

3. Դասավանդման մեթոդիկան Պատմությունն իր բովանդակային բազմազանությամբ, ներկայի հետ ան-

խզելի կապերով մեծ հետաքրքրություն է առաջացնում սովորողների մոտ: Պատմության դասի արդյունավետությունն ուղղակիորեն կապված է ուսուցչի գործունեության, նյութի բովանդակային հագեցվածության, այն ներկայաց-նելու միջոցների, ընկալման պայմանների հետ: Պատմության ուսուցումն առաջին հերթին ենթադրում է սովորողների ակտիվ ճանաչողական գործու-նեություն, որը նպաստում է նրանց մտավոր զարգացմանը:

Խորհուրդ է տրվում ավագ դպրոցում <<Հայոց պատմություն>> և <<Հա-մաշխարհային պատմություն>> առարկաների դասավանդումն իրականացնել` հիմնվելով մեկ ամբողջական թեմայի ուսումնասիրության վրա, այլ ոչ թե դասը պլանավորել ըստ առանձին պարագրաֆների ուսումնասիրության: Այսինքն` որոշակի թեմային հատկացված ժամաքանակն ավելի արդյունավետ կարելի է օգտագործել, եթե շեշտը դրվի այդ թեմայի ամբողջական պլանավորման և համակողմանի ուսումնասիրության վրա: Այս դեպքում կարելի է <<տնտեսել>> դասաժամ, որը կհատկացվի թեմատիկ գրավոր կամ գործնական աշխա-տանքներին:

Թեև հումանիտար հոսքի ծրագրով առանձին դասաժամեր են նախատես-ված բանավոր հարցման և գրավոր թեմատիկ աշխատանքի համար, սակայն դա չի նշանակում, թե անպայման պետք է առանձին դասեր նվիրվեն միայն


6

բանավոր հարցմանը կամ գրավոր թեմատիկ աշխատանքին: Կարելի է այդ ժամաքանակներն արդյունավետ բաշխել և օգտագործել մյուս դասերի ըն-թացքում` ուսուցչի ընտրությամբ, որոշակի համամասնություններով:

Պատմության դասավանդմանը ներկայացվող գլխավոր պահանջը գիտա-կան բարձր մակարդակն է, համապատասխանությունը պատմական և ման-կավարժական գիտությունների ժամանակակից նվաճումներին, առաջավոր փորձին, ուսումնադաստիարակչական գործընթացի օրինաչափություններին: Դասին ներկայացվող կարևորագույն պահանջ և յուրաքանչյուր դասի համար բնորոշ հատկանիշ պետք է լինի չափորոշչահեն ուսուցումը, քանզի առար-կայական չափորոշչի հիման վրա են մշակվում ուսումնական առարկաների պետական ծրագրերը, որոնք հիմք են ծառայում դասագրքերի, ձեռնարկների և ուսումնական այլ նյութերի ստեղծման համար: Դասի պլան կազմելիս ուսու-ցիչը պետք է հիմնվի առարկայական չափորոշչի և ծրագրի վրա` սովորող-ներին ներկայացվող եռամակարդակ պահանջներն ապահովելու, դրանց հի-ման վրա սովորողների գնահատումն իրականացնելու համար: Ուսուցչին օգնելու նպատակով ներկայացնում ենք չափորոշիչ, ծրագիր և դասագիրք զուգակցմամբ կազմված դասի պլանի նմուշօրինակ:

Առարկան` <<Հայոց պատմություն>>, 7-րդ դասարան Թեման` Մշակույթի զարգացման նախադրյալները: Դպրոց: Գիտություն: Ա մակարդակ Բ մակարդակ Գ մակարդակ

Իմանա` X-XIV դդ. հայ մշակույթի ուղղությունները, գործիչ-ներին, կրթօջախները, գի-տության և արվեստի կա-րևոր բնագավառները:

Իմանա` գործիչների ստեղծագոր-ծությունները և դրանցստեղծման ժամանակա-շրջանը, տիեզերականպատմություն, վանականհամալիր, առակ, խաչ-քար, խազեր, շարական, վարդապետարան, ման-րանկարչություն անվա-

Իմանա` պատմագրության տեսակ-ները, իրավագիտության ձեռքբերումները:

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

7

Կարողանա` ներկայացնել պատմա-գրության ուղղությունները X-XIV դարերում, հայտնի դպրոցներ և համալսա-րաններ:

նումների ու հասկացու-թյունների բացատրությու-նը: Կարողանա` բնութագրել մշակույթիկոնկրետ ուղղության զար-գացումը, նրա ներկայա-ցուցիչների գործունեու-թյունը:

Կարողանա` բացատրել հայկականմշակույթի վերածննդի նա-խադրյալները, համեմատելհայ մշակույթի զարգաց-ման տարբեր դարաշրջան-ները. V – IX և X – XIV դա-րեր:

Հիմնական հարցեր - Մշակույթի զարգացման նախադրյալներ - Դպրոց - Գիտություն Նպատակ և խնդիրներ Իմանա X-XIV դդ. հայ մշակույթի ուղղությունները, գործիչներին, կրթօջախ-

ները, գիտության և արվեստի կարևոր բնագավառները, գործիչների ստեղծա-գործությունները և դրանց ստեղծման ժամանակաշրջանը, տիեզերական պատմություն, վանական համալիր, առակ, խաչքար, խազեր, շարական, վարդապետարան, մանրանկարչություն անվանումների ու հասկացություն-ների բացատրությունը, պատմագրության տեսակները, իրավագիտության ձեռքբերումները:

Կարողանա ներկայացնել պատմագրության ուղղությունները X-XIV դարե-րում, հայտնի դպրոցներ և համալսարաններ: Բնութագրել մշակույթի կոնկրետ ուղղության զարգացումը, դրա ներկայացուցիչների գործունեությունը: Բա-ցատրել հայկական մշակույթի վերածննդի նախադրյալները, համեմատել հայ մշակույթի զարգացման տարբեր դարաշրջանները. V – IX և X – XIV դարեր:

Գիտակցի իրեն որպես ազգային արժեքները կրողի, պահպանողի, հարըս-տացնողի ու փոխանցողի:


8

Ձևավորի ազգային ավանդույթների հավատարմության, հպարտության և արժանապատվության զգացմունքներ

Արժևորի հայրենի գիտության և կրթության դերը համաշխարհային մշա-կույթի գանձարանում:

Հիմնական հասկացություններ, առանցքային գաղափարներ Հայկական մշակույթ, մշակույթի զարգացման պայմաններ, վարդապետա-

րան, ժամանակագրություն, տարեգրություն, տիեզերական պատմություն, դա-տաստանագիրք, հայկական մշակույթը որպես հայ ժողովրդի գոյատևման հզոր զենք, վարդապետարանները մշակույթի զարգացման և կադրերի պատ-րաստման կենտրոններ

Ուսումնադիտողական պարագաներ Դասագիրք, պատմության տետր, քարտեզ, հատվածներ գիտական ստեղ-

ծագործություններից, մշակութային գործիչների դիմանկարներ, ուսումնական կենտրոնների պաստառը

Ներառարկայական և միջառարկայական կապեր Հայոց պատմություն` 7-րդ դասարան, Հին աշխարհի պատմություն` 6-րդ

դասարան, Միջին դարերի պատմություն` 7-րդ դասարան, Մայրենի` 6-7-րդ դասարան:

Ուսուցման մեթոդներ և հնարներ Խոսքային, ցուցադրական, էվրիստիկ զրույց, պրիզմա, քառաբաժան, ինք-

նուրույն աշխատանք Դասի ընթացքը Ուսուցիչը ներածական դասախոսության և կարճ հարցազրույցի միջոցով

վերականգնում է մշակույթը բնութագրող դարաշրջանի պատկերը, բացա-հայտում մշակույթի զարգացման նախադրյալները, ներկայացնում մշակույթի առավել զարգացած բնագավառները` դպրոցը, գիտությունը, պատմագրու-թյունը, փիլիսոփայությունը, ցույց տալիս դրանց ինքնատիպ գծերը և առանձ-նահատկությունները: Թեմայի նկատմամբ հետաքրքրությունը մեծացնելու նպատակով ուսուցիչը հաղորդում է հայ և օտարազգի նշանավոր մարդկանց

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

9

ասույթները և գնահատականները հայ մշակույթի մասին և աշակերտներին առաջարկում` թեմայի վերջում իրենց ստացած գիտելիքների հիման վար հաստատել կամ մերժել այդ գնահատականները: Այնուհետև կազմակերպվում է ուսուցչի հանձնարարությամբ նախապես տանը ինքնուրույն ուսումնասիրած նոր նյութի քննարկում: Աշակերտներն իրենց ձեռքի տակ ունեցած ծավալուն պլանի համաձայն, հերթականությամբ պատմում են թեմայի հիմնական հար-ցերը, բացատրում ու վերլուծում, ցուցադրում նկարներ, համեմատում դրանք տեքստի հետ, կատարում ընդհանրացումներ, բնութագրում մշակութային նշանավոր գործիչներին, կարծիք հայտնում նրանց մասին, գրախոսում միմ-յանց կարծիքները, կազմում պրոբլեմային հարցեր և առաջադրանքներ, որո-նում և լուծում դրանք: Վերջում ուսուցիչն ամփոփում է արդյունքները, ուղղում նկատված սխալները, ամփոփում և ամբողջականացնում նրանց ստացած նոր գիտելիքները:

Որակյալ դասին բնորոշ կարևոր տարրերից մեկն էլ նոր նյութի ուսումնա-սիրման, ստուգման և գնահատման, կրկնության ու ամրապնդման ժամանակ անհատական և խմբային աշխատանքների համակցումն է, ուսուցման ավան-դական ու ժամանակակից մեթոդների ճկուն և արդյունավետ զուգորդումը, յուրաքանչյուր սովորողի առանձնահատկությունների, ուժեղ ու թույլ կողմերի հաշվառումը:

<<Հայոց պատմություն>> և <<Համաշխարհային պատմություն>> առար-կաները դասավանդող ուսուցիչներին խորհուրդ ենք տալիս ամբողջ ուսումնա-կան տարվա ընթացքում ուշադրությամբ հետևել «Հայագիտությունը դպրո-ցում» և «Մանկավարժություն» ամսագրերում լույս տեսնող հոդվածներին, մե-թոդական խորհուրդներին, ինչպես նաև ԿԱԻ www.aniedu.am կայքում տեղա-կայված նյութերին և դրանք ստեղծագործաբար օգտագործել դասերի ժամա-նակ:

Սիրելի' ուսուցիչներ, նոր ուսումնական տարում ձեզ մաղթում ենք հաջողու-թյուն և բեղմնավոր աշխատանք: Մենք պատրաստ ենք սիրով աջակցել և օժանդակել առարկայի ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանն ուղղ-ված ձեր բոլոր նախաձեռնություններին: Ձեր առաջարկությունները, հարցերը


10

կարող եք ուղարկել Կրթության ազգային ինստիտուտ (Երևան, Տիգրան Մեծի 67, ԿԱԻ-ի համապատասխան մասնաճյուղ):

Թ. Քոչարյան Ա. Մալոյան

ԿԱԻ մասնագետներ

ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ Հանրակրթական դպրոցում իր առանձնահատուկ տեղն ու դերն ունի «Հա-

յոց եկեղեցու պատմություն» առարկան: Այն սովորողներին հաղորդակից է դարձնում ազգային և համամարդկային արժեքներին, նպաստում է նրանց ազգային-հոգևոր նկարագրի ձևավորմանն ու ամբողջացմանը, հոգևոր-բա-րոյական ըմբռնումների ներդաշնակ ձևավորմանը: Առարկայի ուսումնադաս-տիարակչական կարևորագույն խնդիրներից է մայր եկեղեցու և ազգային-եկե-ղեցական ավանդույթների, արարողությունների հանդեպ սիրո և հարգանքի ձևավորումը:

«Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի ծրագրի և դասավանդման հիմքում ընկած է կրթության աշխարհիկ սկզբունքը. առարկան պարտադիր է բոլոր սովորողների համար` անկախ ազգային և կրոնական-դավանական պատկանելությունից:

«Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկան դասավանդվում է 5-11-րդ դա-սարաններում: Յուրաքանչյուր դասարանում առարկային հատկացված է շաբաթական 1 ժամ:

Ավագ դպրոցի ընդհանուր և հումանիտար հոսքերի 10-11-րդ դասարան-ներում «Հայոց եկեղեցու պատմությունը» դասավանդվում է որպես պար-տադիր առարկա, իսկ բնագիտամաթեմատիկական հոսքում այն ընդգրկված է նախարարության կողմից երաշխավորված լրացուցիչ առարկայացանկում և դպրոցի մանկավարժական խորհրդի որոշմամբ կարող է դասավանդվել ուսումնական պլանի դպրոցական բաղադրիչի սահմաններում:

Նոր ուստարում գործածության մեջ են մնում «Հայոց եկեղեցու պատմու-թյուն» առարկայի 5-11-րդ դասարանների գործող ծրագրերը և դասագրքերը:

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

11

5-րդ և 6-րդ դասարանցիները «Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկան կուսումնասիրեն 2008թ. հրատարակված դասագրքերով, իսկ 7-րդ դասարան-ցիները` «Հայոց եկեղեցու պատմություն 6», 8-րդ դասարանցիները` «Հայոց եկեղեցու պատմություն 7», 9-րդ դասարանցիները` «Հայոց եկեղեցու պատմու-թյուն 8», 10-րդ դասարանցիները` «Հայոց եկեղեցու պատմություն 9», 11-րդ դասարանցիները` «Հայոց եկեղեցու պատմություն 10»` 2004-2005թթ. լույս տեսած դասագրքերով:

«Հայոց եկեղեցու պատմություն» առարկայի բովանդակությունն ըստ դա-սարանների բաշխվում է հետևյալ կերպ.

V դասարան - Աստվածաշունչ մատյան, VI դասարան - Քրիստոնեական եկեղեցի, Քրիստոնեության հիմնական

ուղղությունները, Հայոց եկեղեցու նվիրապետությունը, խորհուրդները և տո-ները,

VII-IX դասարաններ - Հայոց եկեղեցու համակարգված պատմությունը` սկզբնավորումից մինչև XXI դարի սկիզբ,

X դասարան - Քրիստոնեական բարոյագիտություն, XI դասարան - Հայոց քրիստոնեական ազգային արժեհամակարգ և մշա-

կույթ: Հայոց եկեղեցու պատմության ուսուցման ժամանակ անհրաժեշտ է առանձ-

նահատուկ ուշադրություն դարձնել <<Չափորոշիչ-ծրագիր-դասագիրք>> օր-գանական շղթայի կապակցվածությանը: Դասը պլանավորելիս, ուսուցման մեթոդներ ընտրելիս, գնահատում իրականացնելիս անհրաժեշտ է առաջ-նորդվել չափորոշչային պահանջներով:

Դասի թեմայով, նպատակներով ու խնդիրներով, դասարանի առանձնա-հատկություններով, առկա հնարավորություններով և այլ հանգամանքներով պայմանավորված` ուսուցիչը պետք է օգտագործի համագործակցային և կո-լեկտիվ ուսուցման այնպիսի մեթոդներ, մեթոդական հնարներ. Հաղորդակց-ման ձևեր, որոնք կապահովեն յուրաքանչյուր աշակերտի գործուն ընդ-գրկվածությունը դասապրոցեսին: Ուսուցիչներին խորհուրդ ենք տալիս ավելի հաճախ կիրառել փոփոխական կազմով` զույգերով և փոքր ենթախմբերով (3-4 հոգի) աշխատանքի /հաղորդակցական/ ձևեր: Այս ձևերի կիրառումը


12

կնպաստի, որ ձեռք բերված գիտելիքները դառնան ավելի կայուն և հիմ-նավոր, քանի որ այդ պարագայում աշակերտները հանդես են գալիս ոչ միայն որպես սովորող, այլև` սովորեցնող: Նշված մեթոդներով աշխատելիս սովո-րողները ոչ միայն հաջողությամբ յուրացնում են ուսումնական նյութը, այլև նրանց մեջ ձևավորվում և զարգանում են ցանկացած տեքստ ինքնուրույն կարդալու, հասկանալու, յուրացնելու, սեփական մտքերը պարզ ու հասկանալի արտահայտելու, մտահաղորդակցական իրադրություններում վերլուծելու, արագ ու ճիշտ կողմնորոշվելու և գործելու, բանավիճելու կարողություններ և հմտություններ:

Առարկայի հանդեպ հետաքրքրություն առաջացնելու համար ուսուցիչներին առաջարկում ենք կազմակերպել խաղեր, մրցույթներ, միջոցառումներ և այլն: Ուսուցիչներին այդ գործում կաջակցեն նրանց համար նախատեսված մեթո-դական ձեռնարկներում, ինչպես նաև ԿԱԻ ինտերնետային կայքում տեղ գտած լրացուցիչ նյութերը: Ուսուցիչները լրացուցիչ և կարևոր տեղեկություն-ներ կարող են ստանալ նաև մեթոդական ձեռնարկների գրականության ցան-կում ընդգրկված գրքերից, ինչպես նաև` www.lusamut.net ինտերնետային կայ-քից:

Ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանը կարող են նպաստել «Հա-յոց եկեղեցու խորհուրդները», «Հայոց նշանավոր կաթողիկոսներ», «Ազգային եկեղեցական տոներ», «Ազգային եկեղեցական ժողովներ» և «Հայ եկեղեցու նվիրապետական աթոռներ» ուսումնական պաստառները, ինչպես նաև 5-9-րդ դասարանների համար նախատեսված թեմատիկ և կիսամյակային ամփո-փիչ գրավոր աշխատանքների տետր-ժողովածուները: Խորհուրդ ենք տալիս նաև ամբողջ ուսումնական տարվա ընթացքում հետևել «Հայագիտությունը դպրոցում» և «Մանկավարժություն» ամսագրերում լույս տեսնող հոդվածնե-րին, մեթոդական խորհուրդներին և դրանք ստեղծագործաբար օգտագործել դասերի ժամանակ:

2011-2012 ուսումնական տարում սովորողների ընթացիկ գնահատումն իրականացվում է համաձայն <<Տեղեկագիր>> (հրատ.` ՀՀ ԿԳՆ և ԿԱԻ) 2011-5-ում զետեղված մեթոդական ցուցումների:

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

13

Սիրելի' ուսուցիչներ, նոր ուսումնական տարում ձեզ մաղթում ենք հաջո-ղություն և բեղմնավոր աշխատանք: Մենք պատրաստ ենք ընդառաջել և օժանդակել առարկայի ուսուցման արդյունավետության բարձրացմանն ուղղ-ված ձեր բոլոր նախաձեռնություններին:

Ձեր առաջարկությունները, հարցերը կարող եք ուղարկել Կրթության ազ-գային ինստիտուտ (Երևան, Տիգրան Մեծի 67 կամ ԿԱԻ-ի համապատասխան մասնաճյուղ):

Հ. Մարգարյան

ԿԱԻ մասնագետ

Հ Ա Յ Ր Ե Ն Ա Գ Ի Տ Ո Ւ Թ Յ Ո Ւ Ն 2011-2012 ուսումնական տարում <<Հայրենագիտություն>> առարկայի դա-

սավանդումն իրականացվելու է ՀՀ ԿԳ նախարարության կողմից հաստատ-ված չափորոշչով, ծրագրով և դրանց հիման վրա գրված երկու դասագրքերով (Ա. Հովսեփյան, Ն. Տողանյան, Ա. Գյուլբուդաղյան, Հայրենագիտություն, 5-րդ դասարան, Երևան, <<Մակմիլան-Արմենիա>>, 2007 և Է. Դանիելյան, Ա. Ղու-կասյան, Ա. Ղուկասյան, Հայրենագիտություն, 5-րդ դասարան, Երևան, <<Լույս>>, 2007):

<<Հայրենագիտություն>> առարկայի ուսումնասիրման համար շաբաթա-կան հատկացվում է 1 ժամ: Դասընթացի բովանդակությունը կազմված է նե-րածությունից և 4 թեմաներից: Այդ թեմաներն են` <<Մեր երկիրը>>, <<Մեր լեզուն, մեր հավատքը, մեր եկեղեցին>>, <<Զրույցներ մեր հայրենիքի պատ-մությունից>>, <<Մեր երկրի մշակույթը>>: Առարկայի բովանդակությունը կա-ռուցված է թեմատիկ միավորների ձևով: Սա նշանակում է, որ վերը նշված թեմաներից յուրաքանչյուրը ամբողջական, ավարտուն նյութերի հաջորդա-կան-տրամաբանական միավոր է: Թեմաների ժամանակագրությունը ներկա-յացվում է ոչ թե գծային, այլ պարույրի սկզբունքով և վերստին կրկնվում է: Տա-րածքային առումով այն ընդգրկում է պատմական Հայաստանը և Կիլիկիան,


14

իսկ ժամանակագրական առումով` Ք.ա. IV-III հազարամյակներից մինչև մեր օրերը:

Առարկան ընդամենը չորս տարի առաջ է մուտք գործել դպրոց: Ուսուցիչը դեռևս չունի դասավանդման հարուստ փորձ, ուստի նա պետք է լուրջ ուշա-դրություն դարձնի իր առարկայական ու մեթոդական պատրաստվածությանը և շարունակաբար զբաղվի ինքնակրթությամբ: Այդ նպատակով ցանկալի է, որ նա խորությամբ ուսումնասիրի առարկայի չափորոշիչը, ծրագիրը և գործող երկու դասագրքերը, հատկապես այն դասագրքի կառուցվածքը, տեքստային հիմնական և լրացուցիչ նյութերը, որոնցով ինքը դասավանդում է: Անհրա-ժեշտ է շարունակ նորացնել և հարստացնել սեփական մեթոդական զինանո-ցը: Հարկավոր է դասերը հագեցնել նոր, արժեքավոր ու հետաքրքիր նյութե-րով, քարտեզներով, նկարներով, պաստառներով, աղյուսակներով, սխեմա-ներով և այլ բնույթի ուսումնադիտողական, բաշխիչ պարագաներով:

Մեր դիտարկումները ցույց են տալիս, որ ուսուցիչների մի մասը խորամուխ չի լինում առարկայի դասավանդման նպատակների ու խնդիրների մեջ: Հրա-պուրված առարկայի նորությամբ և դասագրքում զետեղված առատ տեղեկա-տվությամբ, որը պարզապես աշակերտների հետաքրքրասիրությունը բավա-րարելու և ըստ նախասիրության ազատ ընտրություն կատարելու համար է, նրանք ավանդական մեթոդներով ներկայացնում են տեքստային նյութերը և հանձնարարում աշակերտներին` վերապատմել դրանց բովանդակությունը: 10-11 տարեկան աշակերտներին, որոնց մեծ մասը դեռևս վարժ և սահուն կարդալ չգիտի, հանձնարարել 1-2 էջանոց տեքստը վերաշարադրել, մանկա-վարժորեն արդարացված չի կարող լինել: Բնական է, որ նման ձևով ուսուց-ման կազմակերպումը ծանրաբեռնում է աշակերտներին և դժվարացնում ուսումնական նյութի յուրացումը: Նկատի ունենալով վերը նշվածը` անհրա-ժեշտ է, որ դասին նախապատրաստվելիս և օրվա դասապլանը կազմելիս ուսուցիչն իր ձեռքի տակ անպայման ունենա <<Հայրենագիտություն>> առար-կայի չափորոշիչը և ծրագիրը, դասի նպատակը և կրթադաստիարակչական խնդիրները պլանավորի դրանց հիման վրա:

Չափորոշչային պահանջները պլանավորելուց հետո ուսուցիչն իր գլխավոր խնդիրը պետք է դարձնի տեքստային նյութերի ընտրովի (երբեմն՝ հատվա-

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

15

ծաբար) բացատրական, վերլուծական և ուղղորդող ընթերցանությունը և դրանց հետ ինքնուրույն ու խմբային աշխատանքի մեթոդների կիրառումը: Տեքստային նյութերով աշխատելիս ուսուցիչը պետք է կարողանա ապահովել դրանց բովանդակության անձնավորումը, գեղեցիկ ու գողտրիկ սյուժեների ստեղծումը: Ուսուցչի կողմից նման սյուժեների, պատմամշակութային միջա-վայրի և պատմական անձնակազմի ստեղծումն ուսումնական նյութը դարձնում է ավելի հետաքրքիր ու գրավիչ, շատ մոտ ու հարազատ 10-11 տա-րեկանների առարկայական-պատկերավոր մտածողությանը և հոգեկան աշ-խարհին: Իսկ ազգային, հոգևոր-մշակութային, պետական ու քաղաքական գործիչների մարդկային և բարոյական նկարագրի համակողմանի բացահայ-տումը նրանց վրա կթողնի հուզական ու դաստիարակչական ուժեղ ներգոր-ծություն և կունենա նրանց օրինակին հետևելու ու նմանվելու ձգողական ուժ:

Հայրենագիտության դասավանդման մեթոդիկայի հետ կապված այլ հար-ցերի մեկնաբանությունը և երաշխավորված գրականության ցանկը դուք կա-րող եք գտնել ուսուցիչների համար կազմված երկու ձեռնարկներում և նա-խորդ տարիների մեթոդական նամակներում:

Ա. Ղուկասյան ԿԱԻ մասնագետ

ՀԱՍԱՐԱԿԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

<<Հասարակագիտություն>> առարկան դասավանդվում է հանրակրթա-

կան դպրոցի 8-12-րդ դասարաններում: Ըստ ուսումնական պլանի` դասընթացին 8-9-րդ դասարաններում հատ-

կացվում է շաբաթական 1 ժամ, իսկ 10-րդ դասարանում` շաբաթական 2 ժամ: 11-րդ դասարանի ընդհանուր հոսքում հատկացվում է 2 ժամ, իսկ հումանի-տար և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերում` 1,5 ժամ: 12-րդ դասարանի առաջին կիսամյակում ընդհանուր հոսքում հատկացվում է 34 ժամ, իսկ հու-մանիտար և բնագիտամաթեմատիկական հոսքերում` 17 ժամ:

2011-2012 ուսումնական տարում գործածության մեջ է մտնում <<Հասարա-կագիտություն-12>> դասագիրքը (հեղինակներ` Ս. Պետրոսյան, Ս. Խաչատ-


16

րյան, Երևան, <<Տիգրան Մեծ>>, 2011): Դասագիրքը կազմված է ավագ դպրոցի <<Հասարակագիտություն>> առարկայի չափորոշչին ու ծրագրին համապատասխան և նվիրված է փիլիսոփայության բաղադրիչի ուսումնա-սիրությանը:

Դասագրքում ներկայացված թեմաները (ենթաթեմաներն) են` - Փիլիսոփայության առարկան, դիցաբանական, կրոնական և փիլիսոփա-

յական աշխարհայացքը, - Աշխարհի ճանաչելիության խնդիրը, մտածողություն (ինդուկցիա, դե-

դուկցիա, ստեղծագործական մտածողություն և այլն), - Մարդու հիմնախնդիրը, մարդ էակի հիմնական բնութագրերը, մարդը

որպես մի շարք հասարակական գիտությունների (այդ թվում` փիլիսոփայու-թյան) ուսումնասիրման առարկա,

- Մարդը որպես գործող էակ, խաղը, ուսումը և աշխատանքը որպես գոր-ծունեության տեսակներ,

- Մարդկային կեցության բնութագրիչները, ժամանակակից հասարակու-թյան առանձնահատկությունները, գլոբալացումը և Հայաստանը,

- Զանգվածային մշակույթի տարածումը և ազգային մշակույթի պահպան-ման հիմնահարցը, տեղեկատվական հասարակությունը, մարդը և մշակու-թային աշխարհը,

- Հարափոփոխ աշխարհը և ողջ կյանքի ընթացքում սովորելու անհրաժեշտու-թյունը:

Հասարակագիտության ուսուցման ընթացքում անհրաժեշտ է առանձնա-հատուկ ուշադրություն դարձնել <<Չափորոշիչ-ծրագիր-դասագիրք>> շղթա-յին, ուսումնական գործընթացը կազմակերպելիս, դասերը պլանավորելիս, սովորողների գնահատումն իրականացնելիս առաջնորդվել չափորոշչային պահանջներով: Չափորոշչահեն կրթության իրականացումն ուսուցչից պա-հանջում է՝

- չափորոշիչների իմացություն (կառուցվածքային, բովանդակային), - ուսումնական գործընթացում դրանց կիրառում:

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

17

Ստորև մեկ դասի օրինակով ներկայացնում ենք տվյալ դասին վերաբերող ծրագրային հատվածը, դասի նպատակներն ու խնդիրները, ներկայացվող չափորոշչային պահանջները.

Ծրագրային թեման` Ժողովրդավարական հասարակության հիմնարար ար-ժեքները:

Ընդհանուր պատկերացում ժողովրդավարության սկզբունքների և արժեք-ների մասին: Սեփական պարտականությունների և իրավունքների փոխկապ-վածության գիտակցում: Պատասխանատու վերաբերմունք և ակտիվ մասնակ-ցություն Հայաստանում ժողովրդավարական, քաղաքացիական հասարակու-թյան կայացմանը:

Դասի թեման` Ժողովրդավարության հիմնարար արժեքներ Նպատակը և խնդիրները Թեմայի ուսումնասիրության արդյունքում սովորողները` կիմանան արժեքների էության մասին, կհասկանան, որ կան մնայուն, բացարձակ արժեքներ, կոնկրետ օրինակների վրա կքննարկեն արժեքների բախման հիմնա-

խնդիրը և կփորձեն որոշումներ կայացնել, կհասկանան, թե ինչ է ժողովրդավարությունը, կտարբերեն ժողովրդա-

վարական և ոչ ժողովրդավարական հարաբերությունները, կծանոթանան Հայաստանի Հանրապետությունում ժողովրդավարական

հարաբերությունների զարգացման ընթացքին և կվերլուծեն Հայաստանում ժողովրդավարության հաստատման դժվարություններն ու ձեռքբերումները,

կամբողջացնեն ազատության մասին իրենց պատկերացումները, կկարողանան հիմնավորել, թե ինչու է երբեմն անհրաժեշտ սահմանափա-

կել ազատությունը, և այն կընկալեն որպես անհատի ու հասարակության հա-րաբերության ձև,

կիմանան, թե ինչու է պատասխանատվությունը կարևոր անհատի և հա-սարակության համար, կկարողանան տարբերել պատասխանատվությունն իրականացնելու առավելություններն ու դժվարությունները, կքննարկեն <<հանդուրժողականություն>> հասկացությունը, անհանդուրժողականության դրսևորումները:


18

Սովորողներին ներկայացվող պահանջները (գիտելիքներ,

կարողություններ և հմտություններ) Թեմայի ուսումնասիրության արդյունքում սովորողը պետք է` Ա խումբ Բ խումբ Գ խումբ

հասկանա, թե ինչ են արժեքները տարբերակի մնայուն և անցողիկ արժեքները

որոշումներ կայացնի արժեքային բախում պարունակող իրավի-ճակներում

վերլուծի արժեքային բախում պարունակող իրավիճակներ

հասկանա, թե ինչ է ժողովրդավարությունը

ներկայացնի Հայաս-տանի Հանրապետու-թյունում ժողովրդավա-րական հարաբերու-թյունների զարգացման ընթացքը

վերլուծի Հայաստա-նում ժողովրդավարու-թյան հաստատման դժվարություններն ու ձեռքբերումները

Իմանա` ինչ է ազատու-թյունը, պատասխանա-տվությունը, հանդուր-ժողականությունը, ար-դարությունը

հասկանա ազատու-թյան, պատասխանա-տվության, հանդուրժո-ղականության, արդա-րության և ժողովրդա-վարության կապը

գնահատի իրականու-թյունը` ժողովրդավա-րության հիմնարար արժեքների տեսանկ-յունից հիմնավորի այդ արժեքների կարևորու-թյունը

Նկատի ունենալով գործող դասագրքերում դասանյութի մեծ ծավալը և

հատկացված ժամաքանակում այն ամբողջովին յուրացնելու դժվարություն-ները` առաջարկում ենք այդ թեմաները դասավանդելիս առանձնացնել դասա-նյութի բովանդակության առանցքային մասը, իսկ մնացածը յուրացնել ինքնու-րույն ուսումնասիրության և գործնական աշխատանքի միջոցով: Օրինակ` 9-րդ դասարանի քաղաքացիական կրթության բաղադրիչն ուսումնասիրելիս կա-րևոր է, որ սովորողը յուրացնի իշխանության դերը հանրային քաղաքակա-նության ձևավորման մեջ, ըմբռնի, որ համայնքային կառավարման մեջ բոլոր

Ø º Â à ¸ ² Î ² Ü Ü ² Ø ² Î Ü º ð

19

քաղաքացիների մասնակցության դեպքում իշխանության դերը միայն մի մասն է կազմում: Ողջ գործընթացը ենթադրում է համապատասխան տեղեկա-տվության հավաքում և վերլուծություն, հիմնախդրի լուծմանը միտված հասա-րակական ակտիվության համախմբում և մի նպատակի օգտագործում` մյուսին աջակցելու համար:

Անհրաժեշտ է տեսական դրույթները զուգադրել սովորողների գործնական աշխատանքների և առօրյա կյանքի հետ: Այդ առումով կարևոր է, որ հասա-րակագիտության ուսուցումը դառնա նաև ուսուցում բնության մեջ, գործարար կազմակերպություններում, թանգարաններում և այլուր: Ուսուցման գործընթա-ցում, հաշվի առնելով թեման, դասի նպատակը, դասարանի համակազմը, քննարկվող հիմնախնդրի առանձնահատկությունները և այլ հանգամանքներ, կարող են ընտրվել ուսումնական գործունեության մի շարք տեսակներ` ինքնա-վերլուծություն, զրույցներ ու հարցազրույցներ, զանգվածային լրատվամիջոց-ներից ստացված տեղեկատվության վերլուծություն, արվեստի տարբեր գոր-ծերի ուսումնասիրում, բարոյահոգեբանական բնույթի հիմնախնդիրներ պա-րունակող գեղարվեստական երկերի ընթերցում և քննարկում, հիմնախնդիր-ների հետազոտում, մտքերի տարափ, դերային խաղ, հանդիպումներ հրավիր-ված դասախոսների հետ, մրցույթների, հանդեսների անցկացում, բանավե-ճեր, արդիական հիմնախնդիրների բաց քննարկում, հանրօգուտ աշխատանք-ների ծրագրերի իրականացում, համայնքային հիմնախնդիրների հետազո-տում և այլն:

Ա. Գյուլբուդաղյան Կ. Հարությունյան

ԿԱԻ մասնագետներ

Ð ² Ú ² ¶ Æ î ² Î ² Ü

Ð º î ² ¼ à î à ô Â Ú à ô Ü Ü º ð

20

²ßË»Ý Ô²Ü¸ÆÈÚ²Ü

Ð²Ú Æð²ì²¶Æî²Î²Ü ØîøÆ ¼²ð¶²òàôØÀ

ÂáõÛÉ ÙÇ ïí»ù, áñ ÇÝùÝÇßË³Ý áñ¨¿ Ù»ÏÁ μ³ñμ³ñá-ë³μ³ñ Ã³·³íáñ ¹³éÝ³ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç, Ù»ñ Ð³Û³ëï³Ý »ñÏñÇ ¨ ³Õ³íÝ³Ï»Ýó³Õ áõ ·³é³Ý í³ñù áõÝ»óáÕ Ñ³Ûáó ³½·Ç íñ³ ¨ áã ¿É Ù»ñ μ³Ý³Ï³Ý μÝáõÃÛ³Ý íñ³, μ³óÇ Ù»ñ ï»ñ ²ñ³ñãÇó: ÂáÕ ÇÝùÁ` ÙÇÙÇ³ÛÝ ²ñ³ñÇã ²ëïí³ÍÁ Ù»ñ, Ù»½ÝÇó å³ßïíÇ Ã³·³íáñ³Ï³Ý ÷³éùáí, ù³Ý½Ç ÇÝùÝ ¿ ÙÇ³ÛÝ Ã³·³íáñ »ñÏÝùÇ ¨ »ñÏñÇ, μáÉáñ μ³Ý³Ï³Ý ³ñ³-ñ³ÍÝ»ñÇ...1£

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦,

Ü»ñ³ÍáõÃÛáõÝ

XVIII ¹³ñáõÙ Ñ³Û Çñ³í³·Çï³Ï³Ý ÙïùÇ ½³ñ·³óáõÙÁ Ý³Ë ¨ ³é³ç

Ï³åí³Í ¿ Ù³¹ñ³ë³Ñ³Û»ñÇ ³Ù»Ý³Ýß³Ý³Ï³ÉÇ »ñÏÇ §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Ç

Ñ»ï2: ²ÛÝ ³Ù÷á÷áõÙ ¿ ÇÝãå»ë Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ÝíÇñ³Ï³Ý »ñ³½³ÝùÝ»ñÁ,

³ÛÝå»ë ¿É Å³Ù³Ý³ÏÇ ³é³ç³¹ÇÙ³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñÁ:

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Ç ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý Ù³ëÁ, ÇÝãå»ë ³ñ¹»Ý Ýß»É »Ýù,

μ³ÕÏ³ó³Í ¿ 521 Ñá¹í³ÍÝ»ñÇó£ ¸ñ³ÝóÇó 157-Á í»ñ³μ»ñáõÙ »Ý å»ï³Ï³Ý

ë³ÑÙ³Ý³¹ñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇ ÝáñÙ»ñÇÝ, ³ÛÉ Ï»ñåª Çñ»Ýó ³ÙμáÕçáõÃÛ³Ý

Ù»ç Ï³½ÙáõÙ »Ý ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛáõÝª ÑÇÙÝ³Ï³Ý ûñ»Ýù£ 71 ÝáñÙ»ñ í»ñ³-

μ»ñáõÙ »Ý ýÇÝ³Ýë³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ, Ñ³ñÏ³ÛÇÝ, ¹ñ³Ù³Ï³Ý ¨ Ù³ùë³ÛÇÝ

ù³Õ³ù³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ñ³ñó»ñÇÝ, 71 ûñ»ÝùÝ»ñ ¿É ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý, ÁÝï³-

Ý»Ï³Ý ¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý-¹³ï³í³ñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ, 48 Ñá¹í³Íª ùñ»³-

Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ, 31 Ñá¹í³Íª ùñ»³Ï³Ý-¹³ï³í³ñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ ¨

1 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ·ñ³μ³ñ μÝ³·ñÇó ¨ Í³ÝáÃáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ä. Ê³ã³ïñÛ³ÝÇ, ¿ç 27: 2 §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦ ³ßË³ï³ëÇñáõÃÛ³Ý Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ Ï³Ù Ñ»ÕÇÝ³Ï³ÛÇÝ Ï³½ÙÇ í»ñ³μ»ñÛ³É å³ïÙ³μ³ÝÝ»ñÁ ÙÇ³Ï³ñÍÇù ã»Ý: ²í»ÉÇ Ù³Ýñ³Ù³ëÝ ï»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, Ã³ñ·Ù³ÝáõÃÛáõÝÁ ·ñ³μ³ñ μÝ³·ñÇó ¨ Í³ÝáÃáõÃÛáõÝÝ»ñÁ ä. Ê³ã³ïñÛ³ÝÇ, ¿ç 248:

Ð²Ú²¶Æî²Î²Ü Ðºî²¼àîàôÂÚàôÜÜºð

21

¹³ï³ñ³Ý³Ï³½ÙáõÃÛ³ÝÁ, 3 Ñá¹í³Íª áõÕÕÇã-³ßË³ï³Ýù³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÇÝ,

15 Ñá¹í³Íª í³ñã³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ, 15 Ñá¹í³Íª ÙÇç³½·³ÛÇÝ Çñ³íáõÝùÇÝ,

51-Á ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Ï³ÝáÝÝ»ñ »Ý, 59-Á` ³ÛÉ, ³Û¹ ÃíáõÙ ¨ μ³ñáÛ³Ï³ÝáõÃÛ³ÝÁ

í»ñ³μ»ñáÕ Ï³ÝáÝÝ»ñ£

ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ Ñá¹í³ÍÝ ³Ùñ³·ñáõÙ ¿ Ð³Û³ëï³ÝÇ ï³-

ñ³ÍùÁ, áñÁ ê¨, ØÇç»ñÏñ³Ï³Ý ¨ Î³ëåÇó Íáí»ñÇ ÙÇç¨ ÁÝÏ³Í ó³Ù³ùÝ ¿ª

Ø»Í Ð³ÛùÝ Çñ 15 ³ßË³ñÑÝ»ñáí, ²Õí³ÝùÁ, öáùñ Ð³ÛùÁ, ÎÇÉÇÏÇ³Ý, ³í»ÉÇ

ù³Ý 500 Ñ³½³ñ ù³é³ÏáõëÇ ÏÙ ï³ñ³Íù3£ ÜáõÛÝ Ñá¹í³ÍáõÙ ß»ßïíáõÙ ¿, áñ

Ð³Û³ëï³Ý ³ßË³ñÑÇ ³ÙμáÕç ï³ñ³ÍùÁ, ÁÝ¹»ñùÁ, çñ»ñÁ, Ï»Ý¹³Ý³Ï³Ý áõ

μáõë³Ï³Ý ³ßË³ñÑÁ ¨ ³ÛÉÝ Ñ³Û ³½·Ç Å³é³Ý·áõÃÛáõÝÝ ¿, ¨ á°ã åÇïÇ ³í»-

É³Ý³, á°ã ¿É §å³Ï³ëÇÉ ù³ÛÉ ÙÇ¦4£

Ð³ÛÏ³Ï³Ý ³å³·³ å»ïáõÃÛ³Ý Ó¨Áª ë³ÑÙ³Ý³¹ñ³Ï³Ý Ñ³Ýñ³å»ïáõ-

ÃÛáõÝÝ ¿, áñï»Õ μ³ó³Ï³ÛáõÙ ¿ Ã³·³íáñÁ: Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý μ³ñÓñ³·áõÛÝ

Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ Ï³½Ù³íáñíáõÙ »Ý »ñÏ³ëïÇ×³Ý ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÙÇçáóáí,

áñáÝù ï»ÕÇ »Ý áõÝ»ÝáõÙ »ñ»ù ï³ñÇÝ Ù»Ï ³Ý·³Ù: ÀÝ¹ áñáõÙ, ÁÝïñáõÃÛ³Ý

³é³çÇÝ ÷áõÉáõÙ ³ÝÙÇç³å»ë ÅáÕáíñ¹Ç ÏáÕÙÇó ³é³ç³¹ñíáõÙ »Ý å³ï·³-

Ù³íáñÝ»ñÇ Ã»ÏÝ³ÍáõÝ»ñÁ Ï³Ù ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÁ£ ²Û¹ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇó ¿É

Ñ»ï³·³ÛáõÙ Ï³½ÙíáõÙ »Ý μáÉáñ μ³ñÓñ³·áõÛÝ ûñ»Ýë¹Çñ, ·áñÍ³¹Çñ ¨ ¹³-

ï³Ï³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ£ §àñá·³ÛÃÇ¦ 14-ñ¹ Ñá¹í³ÍÁ ë³ÑÙ³ÝáõÙ ¿, áñ ÙÇÝã¨

12.000 ïáõÝ áõÝ»óáÕ Ð³Û³ëï³ÝÇ ³Ù»Ý ÙÇ ·³í³éÇ ï³ñ³ÍùáõÙ ·ïÝíáÕ

Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ ·ÛáõÕÇó μáÉáñÇ Ñ³í³ÝáõÃÛ³Ùμ ÁÝïñíáõÙ ¿ Ñ³Û ³é³ù»É³-

Ï³Ý »Ï»Õ»óáõ Ñ»ï¨áñ¹ ¨ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ ÍÝí³Í ÙÇ ïÕ³Ù³ñ¹£ ¶³í³éÇ Ûáõ-

ñ³ù³ÝãÛáõñ ·ÛáõÕÇó ÁÝïñí³Í Ù»Ï³Ï³Ý ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÁ Ñ³í³ùíáõÙ »Ý ¨

íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ùμ Çñ»Ýó ÙÇçÇó ÁÝïñáõÙ »ñÏáõ ÷áË³Ýáñ¹: ²ÛëåÇëáí,

ÅáÕáíñ¹Ç ÏáÕÙÇó ÁÝïñí³Í »ñÏáõ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇó Ù»ÏÁ Ù³ëÝ³ÏóáõÙ ¿

ûñ»Ýë¹Çñ, ÙÛáõëÁª ·áñÍ³¹Çñ ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³Ï³Ý³óÙ³ÝÁ5£ ²Ûë Ñ³ñóÇ

ÉáõÍáõÙÝ ³ñ¹»Ý ÇëÏ ïñí³Í ¿ñ Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ Ý»ñ³ÍáõÃÛ³Ý Ù»ç. §´Ý³-

Ï³Ý³μ³ñ ·Çï»Ù, áñ ³Ûë ·ñùÇ ÁÝÃ»ñóáÕÁ, Ñ³ëÝ»Éáí ëáõÛÝ Ñá¹í³ÍÇÝ, Çñ

ÙïùáõÙ ×Ç· Ï³ñáÕ ¿ Ã³÷»É ÇÙ³Ý³Éáõ, Ã» ÙÇÃ» É³ÛÝ³ï³ñ³Í ÙÇ »ñÏñÇ

3 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 74: 4 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 75: 5 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 78:


22

»ñ»ëÇÝ [³åñáÕ] ÙÇ áÕç ³½· Ï³ñáÕ ¿ ÙÇ³ËáõÙμ Ñ³í³ùí»É` Éë»Éáõ Çñ³-

íáõÝùÇ Ù³ëÇÝ, Ï³½Ù»Éáõ ûñ»ÝùÝ»ñ, ÁÝ¹áõÝ»Éáõ Ï³Ù Ñ³Ï³¹ñí»Éáõ Ï³ñ·³-

¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ, ¨ Ï³Ù ÁÝ¹áõÝ»Éáõó Ñ»ïá á±í ¿ ÉÇÝ»Éáõ, áñ ³Û¹ ³Ù»ÝÇÝ

ÏÇñ³éáõÃÛáõÝ åÇïÇ ï³ ·áñÍÇ Ù»ç: ²Û¹åÇëÇ Ùï³ÍáõÃÛ³Ý Ï³å³ÏóáõÃÛ³Ùμ

áõ½áõÙ »Ù ÷³ñ³ï»É ùá ÙïùÇ ï³ñ³Ïáõë³ÝùÁ: ºÕμ³Ûñ, »Ã» Ùï³ËáÑáõ-

ÃÛ³Ùμ ÁÝÃ»ñó»ë ³Ûëï»Õ ·ñí³Í ûñ»ÝùÇ ³Ù»Ý ÙÇ Ñá¹í³Í, ³å³ ³ÛÝ ù»½

óáõÛó Ïï³ ³Ù»Ý ×³Ý³å³ñÑ` Çñ ¹ÛáõñÇÝ ¨ Ñ»ßï ÁÝÃ³óùáí: ÆÝãå»ë áñ ÙÇ

Ï³ÉÇó, áñï»Õ ·ïÝíáõÙ ¿ μÛáõñ³íáñ ùÇÉ³Ý»ñáí óáñ»Ý, Ï³ñ»ÉÇ ¿ í»ñóÝ»É ÙÇ

μáõé, ¨ »ñμ Ý³Û»ë Ýñ³ ï»ëùÇÝ, ù»½ óáõÛó Ïï³ ³Û¹ ³ÙμáÕç Ï³ÉÇ óáñ»ÝÇ

áñ³ÏÝ áõ ³ñÅ»ùÁ, ³Û¹å»ë ¿É Ù»ñ »ñÏñÇ »ñ»ëÇÝ ³åñáÕ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ

ï³ëÁ Ñ³½³ñ ïáõÝ μÝ³ÏãÇó Ññ³íÇñ»Éáí áõ Ï³Ýã»Éáí ÙÇ³ÛÝ »ñÏáõ Ù³ñ¹,

áñáÝù ÁÝïñí³Í áõ ÁÝ¹áõÝí³Í ÉÇÝ»Ý ï³ëÁ Ñ³½³ñ ïÝÇó, ³Û¹ »ñÏáõ Ñá·ÇÝ,

ÉÇÝ»Éáí ¨ ÙÝ³Éáí Çμñ¨ ï»Õ³Ï³É ¨ ÷áË³Ýáñ¹ Ù»Ï ï³ëÁ Ñ³½³ñ ïÝ»ñÇ,

ÏÏ³ï³ñ»Ý Çñ»Ýó ³é³ù³Í ³Û¹ μÛáõñ³íáñ ³ÝÓ³Ýó ·áñÍÁ¦6:

öáË³Ýáñ¹Ý»ñÝ ÁÝïñíáõÙ »Ý å»ï³Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý μ³ñÓñ³·áõÛÝ

Ù³ñÙÝÇ Ñ³Ù³ñ, áñÝ ³Ýí³ÝíáõÙ ¿ Ð³Ûáó ïáõÝ£ ´áÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇó

ÁÝïñíáõÙ ¿ Ý³¨ Ð³Ûáó ï³Ý ûñ»Ýë¹Çñ Ù³ñÙÇÝÁ, áñÁ å»ïù ¿ Çñ³Ï³Ý³óÝÇ

ÇÝãå»ë ûñ»ÝùÝ»ñÇ ÁÝ¹áõÝáõÙÁ, ³ÛÝå»ë ¿É ÉÇ³½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ μ³ßËáõÙÁ

ï³ñμ»ñ å³ßïáÝ³ï³ñ ³ÝÓ³Ýó ÙÇç¨, ³ÛëÇÝùÝ` ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇ Ï»ëÁ

Ï³½ÙáõÙ ¿ ûñ»Ýë¹Çñ Ù³ñÙÇÝª ï³Ýáõï»ñáõÃÛáõÝ, ÇëÏ ÙÛáõë Ï»ëÁª ·áñÍ³¹Çñ

Ù³ñÙÇÝ. §Ð³Ûáó áÕç ³ßË³ñÑÇó áñù³Ý ÷áË³Ýáñ¹ áñ ÉÇÝÇ` Ýñ³Ýó Ï»ëÁ,

³ÛëÇÝùÝ` »ñÏáõ Ù³ñ¹áõó Ù»ÏÁ ÙïÝ»Éáõ ¿ ï³Ýáõï»ñ³Ï³Ý Ï³ñ·Ç Ù»ç, ÇëÏ

ÙÛáõë Ï»ëÝ ³ÝóÝ»Éáõ ¿ ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý å³ßïáÝÇ¦7:

úñ»Ýë¹Çñ Ù³ñÙÇÝÁ Ï³½Ùí³Í ¿ íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ùμ ÁÝïñí³Í 3 ÷á-

Ë³Ýáñ¹Çó, áñáÝù »ñ¹áõÙ »Ý ï³ÉÇë ³Û¹ Ýå³ï³ÏÇ Ñ³Ù³ñ ÁÝïñí³Í Ñ³-

ïáõÏ ³ÝÓÇª Ð³Ûñ Ð³Û³ëï³Ý»³ÛóÇÝ, ¨ Ýñ³ÝÇó ëï³ÝáõÙ Çñ»Ýó ÉÇ³½áñáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñÇ Ù³Ý¹³ïÁ£ ²Û¹ »ñ»ù ³ÝÓÇÝù ÏáãíáõÙ »Ý ï³Ýáõï»ñ»ñ£ êñ³Ýù ¨ë

ÁÝïñíáõÙ »Ý »ñ»ù ï³ñáí ¨ Ï³ñáÕ »Ý Å³ÙÏ»ïÇó ßáõï Ñ»ï Ï³Ýãí»Éª Ñ³Ý-

ó³·áñÍáõÃÛáõÝ Ï³Ù ³ÛÉ Ñ³Ï³ûñÇÝ³Ï³Ý ³ñ³ñù ÃáõÛÉ ï³Éáõ Ñ³Ù³ñ£ ºñ»ù

6 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 35 7 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 80


23

ï³Ýáõï»ñ»ñÇó Ù»ÏÁ Ð³Ûáó ï³Ý Ñ³Ù³ñ ÁÝïñí³Í ÙÇ³Ï Ñá·¨áñ ÷áË³-

Ýáñ¹Ý ¿ª 2 Ó³ÛÝÇ Çñ³íáõÝùáí:

úñ»ÝùÇ ÁÝ¹áõÝÙ³ÝÁ Ù³ëÝ³ÏóáõÙ ¿ Ý³¨ ·áñÍ³¹Çñ ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý Õ»-

Ï³í³ñÁª Ý³Ë³ñ³ñÁ, »ñÏáõ Ó³ÛÝáí£ ²ÛëåÇëáí, Ð³Ûáó ïáõÝÁ, áñå»ë ûñ»Ýë-

¹Çñ Ù³ñÙÇÝ, Ï³½Ùí³Í ¿ å»ïáõÃÛ³Ý Ù»ç ÁÝïñí³Í μáÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇ

Ï»ëÇó, áñáÝù Çñ»Ýó ÙÇçÇó ÁÝïñáõÙ »Ý ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý ³ßË³ï³ÝùÁ Õ»Ï³-

í³ñáÕ »ñ»ù ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇ£ ì»ñçÇÝÝ»ñë Ï³½Ù³Ï»ñåáõÙ »Ý áã ÙÇ³ÛÝ

ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý ³ßË³ï³ÝùÝ»ñÁ, ³ÛÉ¨ ßÝáñÑáõÙ »Ý å³éÉ³Ù»ÝïÇ Ù³Ý¹³ï-

Ý»ñ, Ñ»ï »Ý Ï³ÝãáõÙ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇÝ, ÁÝ¹áõÝáõÙ »ñ¹áõÙÝ»ñÁ ¨ Çñ³Ï³-

Ý³óÝáõÙ å³éÉ³Ù»ÝïÇÝ í»ñ³å³Ñí³Í ÙÛáõë ·áñÍ³éáõÛÃÝ»ñÁ£ ö³ëïáñ»Ý

³Û¹ »ñ»ù ï³Ýáõï»ñ»ñÁ å³éÉ³Ù»ÝïÇ Ùßï³å»ë ·áñÍáÕ Ù³ëÝ »Ýª Ýñ³ ·áñ-

Í³¹Çñ Ù³ñÙÇÝÁ ¨ áñáß³ÏÇ ÇÙ³ëïáí ÝÙ³Ý³ÏÁ Ý»ñÏ³ÛáõÙë ï³ñμ»ñ »ñÏñÝ»-

ñáõÙ ·áñÍáÕ ËáñÑáõñ¹Ý»ñÇª ûñ»Ýë¹Çñ Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ý³Ë³·³ÑáõÃÛáõÝÝ»ñÇ8:

ØÇ³ÛÝ Ð³Ûáó ï³Ý ï³Ýáõï»ñáõÃÛ³ÝÝ ¾ í»ñ³å³Ñí³Í ûñ»ÝùÝ»ñÇ ÁÝ¹áõÝáõÙÁ,

áñáÝù ÁÝ¹áõÝíáõÙ »Ý »ñ»ù ùÝÝ³ñÏáõÙÝ»ñÇó Ñ»ïá, Ó³ÛÝ»ñÇ å³ñ½ Ù»Í³Ù³ë-

ÝáõÃÛ³Ùμ:

Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ Ùáï ¹Åí³ñ ¿ Ñëï³Ï ³é³ÝÓÝ³óÝ»É »ñÏå³É³ïÛ³Ý ¿

Ð³Ûáó ïáõÝÁ, Ã»± áã£ ²ÏÝÑ³Ûï ¿, áñ Ã»° ûñ»Ýë¹Çñ ¨ Ã»° ·áñÍ³¹Çñ ÇßË³-

ÝáõÃÛ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ »ñÏáõ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÝ ÁÝïñíáõÙ »Ý ³ÝÙÇç³å»ë

ÅáÕáíñ¹Ç ÏáÕÙÇó9, ³ÛëÇÝùÝ` í»ñáÝßÛ³É »ñÏáõ Ù³ñÙÇÝÝ»ñÝ ¿É áõÝ»Ý ³é³ç-

Ý³ÛÇÝ Ù³Ý¹³ï: ê³ §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Ç Ï³ñ¨áñ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝ-

Ý»ñÇó ¿: ÀÝïñí³Í ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇ Ï»ëÇó Ï³½ÙíáõÙ ¿ å»ïáõÃÛ³Ý ·áñÍ³-

¹Çñ ÇßË³ÝáõÃÛáõÝÁ£ ÀÝ¹ áñáõÙ, Ý³Ë³ñ³ñÇó áõ Ýñ³ Ï³μÇÝ»ïÇó μ³óÇ,

ÁÝïñíáõÙ »Ý Ý³¨ ·»ñ³ï»ëãáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Õ»Ï³í³ñÝ»ñ, ù³Õ³ù³·ÉáõËÝ»ñ,

¹³ï³íáñÝ»ñ ¨ ³ÛÉÝ£

Ü³Ë³ï»ëí³Í ¿ Ý³Ë³·³Ñ, áñÁ ÏáãíáõÙ ¿ §Ý³Ë³ñ³ñ¦: Ü³ ·áñÍ³-

¹Çñ ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý ·ÉáõËÝ ¿ ¨ ·áñÍ³¹Çñ ÇßË³ÝáõÃÛáõÝÝ Çñ³Ï³Ý³óÝáõÙ ¿

μáÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇó ÁÝïñí³Í 12-Ç ÊáñÑñ¹Ç ÙÇçáóáí: Üñ³ ÇßË³Ýáõ-

ÃÛáõÝÁ ë³ÑÙ³Ý³÷³Ïí³Í ¿ ¨ »ñÏñÇ ÉÇ³ñÅ»ù ï»ñÝ áõ ïÝûñ»ÝÁ Ð³Ûáó

îáõÝÝ ¿ª ËáñÑñ¹³ñ³ÝÁ: Ü³Ë³·³ÑÝ áõÝÇ ÉÇ³½áñáõÃÛáõÝÝ»ñ. áñáÝù áñáß

8 î»#ë Ø. Â»ÉáõÝó , Ýßí. ³ßË., ¿ç 150-151: 9 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 79:


24

¹»åù»ñáõÙ ÑÇß»óÝáõÙ »Ý Ã³·³íáñÇ ÉÇ³½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£ úñÇÝ³Ïª Ý³Ë³-

·³ÑÝ ³ÙμáÕç μ³Ý³ÏÇ ·»ñ³·áõÛÝ ·ÉË³íáñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ ¿, Ýñ³Ý ¿ í»-

ñ³å³Ñí³Í å³ï»ñ³½Ù Ñ³Ûï³ñ³ñ»Éáõ Ï³Ù Ñ³ßïáõÃÛáõÝ ÏÝù»Éáõ Çñ³-

íáõÝùÁ, Ï³ñáÕ ¿ Ó»ñμ³Ï³É»É Çñ Ññ³Ù³ÝÁ ãÏ³ï³ñ³Í ½áñ³å»ï»ñÇÝ, áõÝÇ

ï³ñ»Ï³Ý ÛáÃ Ù³Ñ³å³ñïÝ»ñÇ Ý»ñ»Éáõ Çñ³íáõÝù, μ³½ÙáõÙ ¿ μáÉáñÇó

μ³ñÓñ ¹ñí³Í ³é³ÝÓÇÝ ·³ÑÇ íñ³10£ ´³óÇ ³Û¹ Ý³Ë³ñ³ñÇ å³ßïáÝÁ Ýñ³Ý

ïñí»Éáõ ¿ñ óÙ³Ñ ¨ Ý³ Çñ³íáõÝù ¿ñ ëï³ÝáõÙ ³ÛÝ Å³é³Ý·áõÃÛáõÝ ÃáÕÝ»Éáõ

Çñ Ñ³çáñ¹Ý»ñÇÝ: îíÛ³É í»ñ³å³ÑáõÃÛáõÝÁ, Ù»ñ Ï³ñÍÇùáí, ·áñÍÝ³Ï³Ý

Ýå³ï³ÏÝ»ñáí ¿ñ ³ñíáõÙ: Ð³Û³ëï³ÝÇ ³½³ï³·ñÙ³Ý ÑáõÛë»ñÁ Ù³¹ñ³ë-

óÇÝ»ñÁ Ï³å»É ¿ÇÝ Ý³¨ Ñ³Û ´³·ñ³ïáõÝÇÝ»ñÇó ë»ñí³Í íñ³ó Ð»ñ³ÏÉ II

Ã³·³íáñÇ Ñ»ï ¨ ó³ÝÏ³Ý³Éáí ß³Ñ³·ñ·é³Í ÉÇÝ»É Ýñ³Ý, Ëáëï³ÝáõÙ ¿ÇÝ

Ð³Û³ëï³ÝÇ Ý³Ë³ñ³ñÇ å³ßïáÝÁ: ²ÛëáõÑ³Ý¹»ñÓ, Ý³ å³ñï³íáñ ¿ ëñμáõ-

ÃÛ³Ùμ å³Ñå³Ý»É ûñ»ÝùÁ: úñ»ÝùÁ í»ñ ¿ μáÉáñÇó, ¨ μáÉáñÁ »ÝÃ³ñÏíáõÙ »Ý

ûñ»ÝùÇÝ£ Ðá¹í³Í 51-ñ¹Á, áñÝ ³ÙμáÕçáíÇÝ ÝíÇñí³Í ¿ Ý³Ë³·³ÑÇÝ,

ß»ßïáõÙ ¿. §ø»½ ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ ïí»óÇÝù áñ ÉÇÝ»ë ²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó ï»ñ...

å³ïñ³ëïª Í³é³Û»Éáõ μáÉáñ Ñ³Û»ñÇÝ, Ý³¨ª ûñ»ÝùÝ»ñÇ áõ Ñ³Û ³½·Ç Ãß-

Ý³ÙÇÝ»ñÇ áõ Ñ³Ï³é³Ïáñ¹Ý»ñÇ ¹»Ù ç³ï³·áí ÉÇÝ»Éáõ£ ÆßË³ÝáõÃÛáõÝ áõÝ»ë

·áñÍ»Éáõ ³Ù»Ý³ÛÝ μ³ñÇ ·áñÍ, μ³Ûó Ð³Ûáó ûñ»ÝùÇ ¹»Ù á'ã ÙÇ ·áñÍ Ý³¨ ùá

ÃáõÛÉïíáõÃÛ³Ùμ áõñÇßÝ»ñÁ ¨ë á'ã ÙÇ μ³Ý ã»Ý ·áñÍ»Éáõ, ¨ ³ÛÉáó` ÁÝ¹¹»Ù

ûñ»ÝùÇ ·áñÍáÕÝ»ñÇÝ á°ã ÙÇ Ý»ñáõÙ ãÇ ÉÇÝ»Éáõ£ Ð³Ûáó ûñ»ÝùÇ ÉáõÍÁ ¹ñ»óÇÝù

ùá å³ñ³ÝáóÇÝ, ù³Ý½Ç ù³Õóñ ¿, ¨ ûñ»Ýùáí ß³ñÅí»ÉÁª Ã»Ã¨, áõëïÇ »ñ-

Ï³ÛÝ³ÙÇï »ÕÇñ ¨ ùá ëñïÇ¹ Ù»ç, å³Ñå³ÝÇñ Ð³Ûáó ûñ»ÝùÇÝ Ûáõñ³ù³Ý-

ãÛáõñ Ñá¹í³Í μáÉáñ, ù³Ý½Ç ùá ÏÛ³ÝùÝ áõ å³ïÇíÁ Ð³Ûáó ûñ»ÝùÇó »Ý

Ï³Ëí³Í... ø»½ ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ ïí»óÇÝù ÉÇÝ»É ³ÙμáÕç Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç

Ëáë³÷áÕÁ. μ³Ûó ¨ ùá μ»ñ³ÝÁ ³Ùñ³Ï³å»óÇÝù, áñå»ë½Ç ûñ»ÝùÇ ¹»Ù áã ÙÇ

μ³é ãËáë»ë...Ø»Ýù ù»½ å³ïí»óÇÝù áñå»ë Ù»ñ ï»ñ áõ Ù»ñ Ý³Ë³ñ³ñ, Ù»ñ

³é³çÇÝ å³ßïáÝ³ï³ñ ¨ Ù»ñ Ñ³í³ï³ñÇÙ ëå³ë³íáñ, áñå»ë½Ç ÇÝùÝ»ñë

¿Éª ù»½ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ Ñ³Û ÅáÕáíñ¹Ç ëå³ë³íáñÝ»ñÝ »Ýù, áñå»ë½Ç

Ñ³ëï³ïáõÝ ÙÝ³ë ¨ Ð³Ûáó ûñ»Ýùáí ÇßË»ë ùá ¨ Ù»ñ ·áñÍ»ñÇ íñ³, μ³óÇ

μ³ñÓñ³·³Ñ áõ μ³ñ»Ï³ñ· Ð³Ûáó ïÝÇó, ù³Ý½Ç Ù³ñ¹Ï³ÛÇÝ ó»ÕÇ áã ÙÇ

10 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 91-92:


25

ÍÝáõÝ¹ Ñ³Ûáó ï³Ý íñ³ ÇßË»Éáõ Çñ³í³ëáõÃÛáõÝ ãáõÝÇ¦11: Ü³Ë³·³ÑÁ

Ï³ñáÕ ¿ Ñ»ï Ï³Ýãí»É å³ßïáÝÇó Ï³ï³ñ³Í Ñ³Ýó³ÝùÇ Ï³Ù Ñ³Ï³ûñÇ-

Ý³Ï³Ý ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: ÜáõÛÝÁ í»ñ³μ»ñáõÙ ¿ μáÉáñ å³ßïáÝ³-

ï³ñ ³ÝÓ³Ýó, áñáÝó ÝÏ³ïÙ³Ùμ ÏÇñ³éíáõÙ ¿ í»ñáÝßÛ³É å³ï×³éÝ»ñáí

Ñ»ï Ï³Ýã»Éáõ ëÏ½μáõÝùÁ:

ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·ÍáõÙ Ý³Ë³ï»ëí³Í »Ý ³ÝÑñ³Å»ßï å»-

ï³Ï³Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý ÉÇ³½áñ Ù³ñÙÇÝÝ»ñÁ, áñáÝó Ù»Í Ù³ëÁ ·áñÍ³éáõ-

Ã³ÛÇÝ ³éáõÙáí Ñ³Ù³å³ï³ëË³ÝáõÙ »Ý Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛáõÝ-

Ý»ñÇÝ ¨ ³Ûëûñ ³éÏ³ »Ý ·ñ»Ã» μáÉáñ »ñÏñÝ»ñáõÙ£ ¸ñ³ÝóÇó Ýß»Ýù` §êå³-

ñ³å»ïáõÃÛáõÝÁ¦ (å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝ), §îÏ³ñ³ó å»ïÁ¦ (ÁÝÏ»ñ³ÛÇÝ ³å³-

ÑáíáõÃÛáõÝ), §ä³ßïáÝ Ñ³ñÏ³óÁ¦ (Ñ³ñÏ³ÛÇÝ ï»ëãáõÃÛáõÝ), §Èñï»ë³-

å»ïáõÃÇõÝ¦ (³½·³ÛÇÝ ³Ýíï³Ý·áõÃÛáõÝ), §Î»ñ³Ïñá å»ïáõÃÛ³Ý¦ (å³ñ»ÝÇ

¨ ÙÃ»ñáõÙÝ»ñÇ) ¨ ³ÛÉÝ£

Ð³Ûáó ï³Ý Ù»ç Ñ³ïáõÏ Ï³ñ·áí ¿ ÁÝïñíáõÙ Ñ³Ûáó »Ï»Õ»óáõ Ý»ñÏ³-

Û³óáõóÇãÁ: ²Ûë μ³ó³éáõÃÛáõÝÁ μËáõÙ ¿ Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ ³é³ç ù³ß³Í ³ÛÝ

ÑÇÙÝ³¹ñáõÛÃÇó, áñ »Ï»Õ»óÇÝ ãå»ïù ¿ Ë³éÝíÇ å»ïáõÃÛ³Ý ·áñÍ»ñÇÝ, ÇëÏ

å»ïáõÃÛáõÝÁª »Ï»Õ»óáõ12: ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÁ, áñÁ Ø. ´³Õñ³Ù-

Û³ÝÇ ÝÙ³Ý μ³ñÓñ ¿ñ ·Ý³Ñ³ïáõÙ »Ï»Õ»óáõ ¹»ñÁ Ñ³Û ÏÛ³ÝùáõÙ, ³ÝÑñ³-

Å»ßï ¿ Ñ³Ù³ñáõÙ Ñá·¨áñ³Ï³ÝÝ»ñÇó ÷áË³Ýáñ¹Ç ÁÝïñáõÃÛáõÝÁ ¨ ¹ñ³ Ñ»ï

Ù»Ïï»Õ (ù³ÝÇ áñ »Ï»Õ»óáõó ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï ÷áË³Ýáñ¹ ¿ Ù³ëÝ³ÏóáõÙ) Ýñ³Ý

Ñ³ïÏ³óÝáõÙ »ñÏáõ Ó³ÛÝÇ Çñ³íáõÝù. §²Ù»Ý³ÛÝ Ð³Ûáó Í³Ûñ³·áõÛÝ Ð³Û-

ñ³å»ïÁ μáÉáñ »åÇëÏáåáëÝ»ñáí Ñ³Ý¹»ñÓ Çñ»Ýó ÙÇçÇó ÁÝïñ»Éáõ »Ý ÙÇ

³ñù»åÇëÏáëÇ ¨ ÷áË³Ýáñ¹áõÃÛ³Ý ÃáõÕÃÝ »Ý ï³Éáõ Ýñ³Ý` Ð³Ûáó ï³ÝÁ

»ñ»ù ï³ñÇ Å³Ù³Ý³Ïáí (½μ³Õ»óÝ»Éáõ) ï³Ýáõï»ñáõÃÛ³Ý å³ßïáÝ. ¨ Ý³

áõÝ»Ý³Éáõ ¿ »ñÏáõ Ó³ÛÝ¦13:

Àëï §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Çª Ð³Û³ëï³ÝÇ μáÉáñ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÁ, ³Ý-

Ï³Ë Í³·áõÙÇó, ¹ÇñùÇó, ½μ³Õ»óñ³Í å³ßïáÝÇó áõ ë»éÇó, ûñ»ÝùÇ ³é³ç

Ñ³í³ë³ñ »Ý. §Ð³Ûáó ³ßË³ñÑáõÙ ÍÝí³Í Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ Ù³ñ¹, Ã»' Ñ³Û, Ã»°

³ÛÉ ³½·Çó. Ï³Ù ûï³ñ »ñÏñÇó Ð³Û³ëï³Ý »Ï³Í å³Ý¹áõËï, Ã»° ³ñ³Ï³Ý ¨

11 ÜáõÛÝÁ: 12 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 192 13 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 77:


26

Ã» Ç·³Ï³Ý ë»éÇÝ å³ïÏ³ÝáÕ, ³Ù»ÝùÁ Ñ³ëï³ï³å»ë å»ïù ¿ ³åñ»Ý ¨

³½³ï ÉÇÝ»Ý Çñ»Ýó μáÉáñ ·áñÍ»ñáõÙ£ àã Ù»ÏÁ ãåÇïÇ ÇßËÇ áñ¨¿ Ù»ÏÇ

íñ³¦14£ Ð³Û³ëï³ÝÇ ³Ù»Ý ÙÇ ù³Õ³ù³óÇ å³ñï³¹Çñ å»ïù ¿ ïÇñ³å»ïÇ

Ñ³Û»ñ»ÝÇÝ15£

¸³ï³ñ³ÝÁ ³ÝÏ³Ë ¿ ¨ ÙÝ³ÛáõÝ£ øñ»³Ï³Ý ·áñÍ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ·áñÍáõÙ ¿

»ñ¹íÛ³ÉÝ»ñÇ ¹³ï³ñ³Ý, ¹³ï³í³ñáõÃÛ³Ý ÁÝÃ³óùáõÙ ³Ùμ³ëï³ÝÛ³ÉÁ åÇ-

ïÇ áõÝ»Ý³ ¹³ï³å³ßïå³Ý£ ºñ¹íÛ³ÉÝ»ñÁ ¹³ï³í³ñ³ÃÛáõÝÇó Ñ»ïá ÷³Ï-

íáõÙ »Ý ËáñÑñ¹³Ïó³Ï³Ý ë»ÝÛ³ÏáõÙ ¨ ÙÇÝã¨ í×Çé Ï³Û³óÝ»ÉÝ ³ÛÝï»ÕÇó

¹áõñë ·³Éáõ Çñ³íáõÝù ãáõÝ»Ý16£ ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛáõÝÁ ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý ³Õ-

μÛáõñ áõ ï»ñ ¿ Ñéã³ÏáõÙ ÅáÕáíñ¹ÇÝ, áñÝ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ, Ñ³í³ë³ñ, áõÕÕ³ÏÇ ¨

³½³ï ÁÝïñáõÃÛáõÝÝ»ñáí Ó¨³íáñáõÙ ¿ ËáñÑñ¹³ñ³ÝÁ` §Ð³Ûáó ïáõÝÁ¦17,

áñÁ μáÉáñ å³ßïáÝÝ»ñÇ, å³ßïáÝ³ï³ñ ³ÝÓ³Ýó ÉÇ³½áñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ³Õ-

μÛáõñÝ ¿: ´áÉáñ å³ßïáÝÛ³Ý»ñÁ, í»ñÇó í³ñ, ÁÝïñáíÇ »Ý ¨ Çñ»Ýó ÉÇ³½áñáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý Ð³Ûáó ïÝÇó, Ýñ³ ûñ»Ýë¹Çñ Ù³ñÙÝÇó` ï³Ýáõï»-

ñ»ñÇó:18£ ÀÝ¹ áñáõÙª Ýñ³Ýù áã Ã» ÇßË³Ý³íáñ »Ý, ³ÛÉ ÅáÕáíñ¹Ç ëå³ë³íáñ-

Ý»ñ. §..Ù»ñ ûñ»ÝùÝ»ñÇ å³ßïáÝ³ï³ñÝ»ñÁ ÉÇÝ»Ý Ð³Ûáó ³ßË³ñÑÇ ¨ ³Ù-

μáÕç ÅáÕáíñ¹Ç ëå³ë³íáñÁ Áëï ïÇñáç ËáëùÇ áñ ³ë³ó. áí áñ Ó»½³ÝÇó

Ù»Í ¿, Ý³ ÉÇÝÇ ëå³ë³íáñ¦19: àã ÙÇ³ÛÝ ûñ»Ýë¹Çñ ¨ ·áñÍ³¹Çñ, ³ÛÉ¨ ¹³ï³-

Ï³Ý ÇßË³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÁ åÇïÇ ÁÝïñí»ÇÝ »ñ»ù ï³ñáíª Ð³Ûáó ï³Ý å³ï-

·³Ù³íáñÝ»ñÇó 20£ Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ ¹³ï³ñ³ÝÁ ÁÝïñáíÇ ¿ ¨, μ³ó³éáõÃÛ³Ùμ

ÙÇ ß³ñù Ýí³½ Ï³ñ¨áñ ·áñÍ»ñÇ, áñáÝù í»ñ³å³ÑíáõÙ »Ý ÉáõÍ»Éáõ ·³í³é³-

Ï³Ý å³ßïáÝÛ³Ý»ñÇÝ, ùñ»³Ï³Ý áõ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý ·áñÍ»ñÇ Ù»Í Ù³ëÁ

ùÝÝáõÙ »Ý μáÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇó 3 ï³ñÇ Å³ÙÏ»ïáí ÁÝïñí³Í ¹³ï³ñ³Ý-

Ý»ñÁ£ ¸³ï³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á μ³ÕÏ³ó³Í ¿ ·»ñ³·áõÛÝ` §´³ñÓñ³·áõÛÝ¦

¹³ï³ñ³ÝÇó (25 ³ÝÓ) ¨ 60 ¹³ï³íáñÝ»ñÇó, áñáÝù å»ïù ¿ Ýëï»Ý ·³í³-

é³Ï³Ý Ï³Ù Ý³Ñ³Ý·³Ï³Ý Ï»ÝïñáÝÝ»ñáõÙ, ¨ Ñ³ïáõÏ ¹³ï³ñ³ÝÇó (º-

ñ¨³ÝÇ, áñå»ë å»ïáõÃÛ³Ý Ù³Ûñ³ù³Õ³ùÇ, ¹³ï³ñ³ÝÇó). §´áÉáñ ÷áË³-

14 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 75: 15 ÜáõÛÝÁ: 16 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 209-210: 17 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 78-79: 18 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 91: 19 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 93: 20 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 78, 89-90:


27

Ýáñ¹Ý»ñÇ ÙÇçÇó μ³ñÓñ³·áõÛÝ ¹³ï³íáñáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ Ð³Ûáó ï³Ý ÏáÕÙÇó

ÁÝïñí»Éáõ »Ý ùë³ÝÑÇÝ· Ù³ñ¹ª μáõÝ Ñ³Û ³½·Çó ¨ Ð³Û³ëï³ÝÛ³Ûó ëáõñμ

»Ï»Õ»óáõ ¹³í³ÝáõÃÛ³Ùμ Ñ»½ áõ μ³ñ»å³ßï Ù³ñ¹ÇÏ« ¨ Ð³Ûáó ïÝÇó »ñ»ù

ï³ñí³ Å³Ù³Ý³Ïáí Ýñ³Ýó ïñí»Éáõ ¿ Ù»Ï Ù³ñ¹áõÝª ·ÉË³íáñ ¹³ï³íáñÇ«

ÇëÏ ùë³Ýãáñë Ù³ñ¹áõÝª ¹³ï³íáñ ÉÇÝ»Éáõ å³ßïáÝ³í³ñáõÃÛ³Ý Ññ³Ù³Ý£

Ðñ³Ù³ÝÁª Áëï ûñÇÝ³ÏÇ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý¦21£

ì×é³μ»Ï μ³ñÓñ³·áõÛÝ ¹³ï³Ï³Ý ³ïÛ³Ý »Ý Ý³¨ Ý³Ë³ñ³ñÝ áõ Ð³-

Ûáó ïáõÝÁ£ Üñ³Ýó ¿ í»ñ³å³Ñ³Í Ù³Ñ³å³ïÅÇ ¹³ï³å³ñïí³ÍÇÝ Ý»ñáõÙ

ßÝáñÑ»Éáõ, Ù³Ñ³å³ïÇÅÁ ³ÛÉ å³ïÅ³ï»ë³Ïáí ÷áË³ñÇÝ»Éáõ Çñ³íáõÝùÁ:

Ð³Û Çñ³íáõÝùÇ å³ïÙáõÃÛ³Ý Ù»ç ³é³çÇÝ ³Ý·³Ù Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÝ ¿ ÏÇ-

ñ³éáõÙ 12 »ñ¹íÛ³É ³ï»Ý³Ï³ÉÝ»ñÇ ÇÝëïÇïáõïÁ, Ç ï³ñμ»ñáõÃÛáõÝ »íñá-

å³Ï³Ý Ý³Ë³ïÇåÇ, áñ ³ÛÝ Ñ³ëóÝáõÙ ¿ 24 Ñá·áõ22, ÁÝ¹É³ÛÝ»Éáí Ù»Õ³-

¹ñÛ³ÉÇ ¹³ï³í³ñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ:

ØÇ Ñ»ï³ùñùÇñ å³ßïáÝ ¿ Ý³Ë³ï»ëí³Í, áñ ÏáãíáõÙ ¿ §Ð³Ûñ Ð³Û³ë-

ï³ÝÛ³Ûó¦£ Üñ³Ý ÁÝïñáõÙ »Ý ÁÝ¹³Ù»ÝÁ »ñ»ù ûñáí, áñå»ë½Ç ÁÝ¹áõÝÇ μáÉáñ

μ³ñÓñ³·áõÛÝ å³ßïáÝÛ³Ý»ñÇÝ »ñ¹áõÙÁ. §´áÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÇ Ù»ç, Ã»°

»Ï»Õ»ó³Ï³Ý, Ã»° ³ßË³ñÑ³Ï³Ý« ù³ÝÇ Ñá·Ç áñ ÉÇÝ»Ý, Ýñ³Ýó íñ³ íÇ×³Ï

»Ý ·ó»Éáõ Ð³Û³ëï³ÝÛ³Ûó Ð³Ûñ ³ÝáõÝáíª ÙÇ³ÛÝ Ù»Ï ¥ï»ÕÇ Ñ³Ù³ñ¤« ¨ íÇ-

×³ÏÝ áõÙ áñ »ÉÝÇª μáÉáñ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÝ ³Û¹ Ù³ñ¹áõÝ »ñ»ù ûñ Å³Ù³Ý³Ïáí

ï³Éáõ »Ý ÇßË³ÝáõÃÛ³Ý Ññ³Ù³Ýª Ð³Û³ëï³ÝÛ³Ûó Ð³Ûñ å³ïí³íáñ Ïáã-

Ù³Ùμ, áñå»ë½Ç Ý³ Çñ³í³ëáõÃÛáõÝ áõÝ»Ý³ »ñ»ù ³ÝÓ³Ýó »ñ¹í»óÝ»Éáõ ¨

Ýñ³Ýó ï³Éáõ ï³Ýáõï»ñáõÃÛ³Ý ÇßË³ÝáõÃÛáõÝ, »Ã» Ýñ³Ýó Ó»éùÇÝ ÷áË³-

Ýáñ¹áõÃÛ³Ý ÃáõÕÃ ÉÇÝÇ Ñ³Û ³½·Çó áõ ³ßË³ñÑÇó¦23£

Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÁ, ÇÝãå»ë Å³Ù³Ý³ÏÇ »íñáå³Ï³Ý Éáõë³íáñÇãÝ»ñÁ,

Ù³ëÝ³íáñ ë»÷³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ ¹ÇïáõÙ ¿ Ù³ñ¹áõ μÝ³Ï³Ý ¨ ³Ýμ³Å³Ý»ÉÇ

Çñ³íáõÝùÁ: §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Ç ÙÇ ß³ñù Ñá¹í³ÍÝ»ñ (Ñá¹. 263, 264 ¨ ³ÛÉÝ)

³ñ·»ÉáõÙ »Ý Ë³Ëï»É ³ÝÑ³ïÇ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÁ, Ñ³ëï³-

ïáõÙ »Ý, áñ ë»÷³Ï³Ý³ïÇñáçÇó μ³óÇ áã áù, ³é³Ýó Ýñ³ ÃáõÛÉïíáõÃÛ³Ý,

Çñ³íáõÝù ãáõÝÇ û·ïí»Éáõ Ýñ³ áõÝ»óí³ÍùÇó: ²Ûë Ñ³ñóáõÙ, ë³Ï³ÛÝ, Ï³ ÙÇ

ß³ï Ï³ñ¨áñ í»ñ³å³ÑáõÙ. ÑáÕÇ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñ Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É μáÉáñÁ,

22 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 209: 23 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 84:


28

ÇÝãå»ë¨ ÷áË³Ýáñ¹Ý»ñÝ áõ å»ï³Ï³Ý å³ßïáÝÛ³Ý»ñÁ, Ñ³Û ³é³ù»É³Ï³Ý

»Ï»Õ»óáõ Ñ»ï¨áñ¹Ý»ñÁ, ÇëÏ ³ÛÉ ¹³í³Ý³ÝùÇ ¨ ³½·áõÃÛ³Ý å³ïÏ³ÝáÕÝ»ñÁ

Ï³ñáÕ »Ý ÉÇÝ»É ÙÇ³ÛÝ í³ñÓ³Ï³ÉÝ»ñ (Ñá¹. 8, 9): ²Ûë Ñ»é³ï»ë ¨ ÉÇáíÇÝ ³ñ-

¹³ñ³óí³Í ë³ÑÙ³Ý³÷³ÏáõÙÁ ³é³çÇÝ Ñ»ñÃÇÝ áõÕÕí³Í ¿ñ Ãáõñù³Ï³Ý ¨

å³ñëÏ³Ï³Ý ½³íÃÇãÝ»ñÇ ¹»Ù` ½ñÏ»Éáõ Ñ³Ù³ñ ³ÛÝ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇó, áñ Ýñ³Ýù

ëñáí ¨ Ññáí ËÉ»É ¿ÇÝ Ñ³Û»ñÇó: ê³ ÝáõÛå»ë ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·ÍÇ

Ï³ñ¨áñ ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ¿:

Ü³Ë³·ÍáõÙ Ù»ñÅí³Í ¿ Ý³¨ ×áñï³ïÇñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÁ, ý»á¹³É³-

Ï³Ý Ï³Éí³Í³ïÇñ³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·ÇÝ Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ÑáÕ³ïÇñ³Ï³Ý ³ÛÝ

Ó¨Á, áñÇ Ñ³Ù³Ó³ÛÝ ë»÷³Ï³Ý³ï»ñÁ Ï³ñáÕ ¿ ÑáÕ áõÝ»Ý³É Ýñ³ íñ³

·ïÝíáÕ ·ÛáõÕ»ñÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ: êñ³Ýáí, ÇÝùÝÁëïÇÝùÛ³Ý, í»ñ³ÝáõÙ ¿ Ï³É-

í³ÍùÝ»ñÁ Ýñ³ íñ³ μÝ³ÏíáÕ Ù³ñ¹Ï³Ýó Ñ»ï í³×³é»Éáõ ÑÝ³ñ³íáñáõ-

ÃÛáõÝÁ ¨ ý»á¹³É³Ï³Ý ×áñï³ïÇñ³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÁ (Ñá¹ 7)24:

ä»ï³Ï³Ý »Ï³ÙáõïÝ»ñÁ ·áÛ³ÝáõÙ »Ý Ñ³ñÏ»ñÇó ¨ ïáõñù»ñÇó, áñáÝù

å»ïù ¿ ÙáõÍí»Ý ï³ñí³ ÁÝÃ³óùáõÙ »ñ»ù ³Ý·³Ù: §Ð³Ûáó »ñÏñÇ ï³ñ»Ï³Ý

³ÙμáÕç μ»ñùÇóª Ã» åïáõÕÝ»ñÇó« Ã»° μáõÛë»ñÇó« Ã»° ³Ý³ëáõÝÝ»ñÇó« ëáÕáõÝ-

Ý»ñÇó áõ ÃéãáõÝÝ»ñÇó« å»ïù ¿ μ³ÅÇÝ Ñ³ÝíÇ Ð³Ûáó ï³ÝÁ Ñ³ñÏ« Ù³ùë ¨

μ³Åª ë»åï»Ùμ»ñ ³ÙëÇÝ« Ï»ëÁª ÑáÕÇ μ»ñùÇó« ÇëÏ Ï»ëÝ Áëï ï³ñí³ ³ñÅá-

ÕáõÃÛ³Ý° áëÏáí áõ ³ñÍ³Ãáí£ ÐáÕÇ μ»ñùÇó ³ÙμáÕç í×³ñáõÙÁ å»ïù ¿ Ï³-

ï³ñíÇ ë»åï»Ùμ»ñ ³ÙëÇÝª ïíÛ³É Ý³Ñ³Ý·Ç ï»ñáõÝ³Ï³Ý ßï»Ù³ñ³ÝÇÝ«

ÇëÏ áëÏÇÝ ¨ ³ñÍ³ÃÁ° »ñ»ù ³Ý·³Ùáí ¨ »ñ»ù Å³ÙÏ»ïáí« Ù»Ïª ÑáÏï»Ùμ»ñ

³ÙëÇÝ« Ù»Ïª ÑáõÝí³ñ ³ÙëÇÝ ¨ í»ñçÇÝ í×³ñáõÙÁª Ù³ÛÇë ³ÙëÇÝ¦25:

Ð³ñÏÇ ÑÇÙÝ³Ï³Ý ï»ë³ÏÁ ï³ë³Ýáñ¹Ý ¿: ä³ïÇÅÝ»ñ »Ý Ý³Ë³ï»ë-

í³Í Ñ³ñÏ»ñÇó Ëáõë³÷áÕÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ: §àñá·³ÛÃ ÷³é³óÁ¦ Ý³¨ Éñ³óáõ-

óÇã Ñ³ñÏ»ñ ¿ Ý³Ë³ï»ëáõÙ ³ÛÝ μáÉáñ ³é³ñÏ³Ý»ñÇ íñ³, áñáÝù ëáíáñ³-

Ï³Ý, ÙÇçÇÝ éá×ÇÏáí ³åñáÕÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ³é³çÇÝ ³ÝÑñ³Å»ßïáõÃÛ³Ý ³å-

ñ³ÝùÝ»ñ ã»Ý£ úñÇÝ³Ïª ïáõñù ¿ í×³ñáõÙ ßù»Õ ½³ñ¹³ñí³Í ë»ÝÛ³Ï áõÝ»-

óáÕÁ, Ù»ï³ùëÛ³ ·áñ·Ç íñ³, áëÏ»å³ï áõ ³ñÍ³Ã³å³ï ë»Õ³ÝÇÝ ÝëïáÕÁ,

Ù³ñÙ³ñÛ³ ÉáÕ³í³½³Ý »õ ßù»Õ Ï³éù áõÝ»óáÕÁ26: Ü³Ë³·ÍáõÙ áñáß Ù»ñ-

24 ¶. ¶ñÇ·áñÛ³Ý, Ýßí. ³ßË., ¿ç 120: 25 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 141, 130, 194: 26 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 197:


29

Ï³ÝïÇÉÇëï³Ï³Ý ·³Õ³÷³ñÝ»ñ »Ý ³ñï³Ñ³Ûïí³Í: ²Ûëå»ë. »ñÏñÇó ³ñ-

Í³Ã Ï³Ù áëÏÇ ³ñï³Ñ³ÝáÕÝ»ñÁ å»ï³Ï³Ý ·³ÝÓ³ñ³Ý »Ý í×³ñáõÙ ¹áõñë

Ñ³Ýí³ÍÇ Ù»Ï »ññáñ¹Á27£ ´³Ûó ¹ñ³ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝª ³Ù»Ý áù, áí áñ ûï³ñ »ñÏ-

ñÇó áëÏ»Õ»Ý, ³ñÍ³Ã»Õ»Ý, ½»Ýù áõ ½ÇÝ³ÙÃ»ñù ¿ Ý»ñÙáõÍáõÙ »ñÏÇñ, ³½³ï-

íáõÙ ¿ Ù³ùë³ïáõñù »õ Ñ³ñÏ í×³ñ»Éáõó28: ²Ûë áÉáñïÁ Ï³ñ·³íáñáõÙ ¿

§Ð³ñÏ»ñÇ Ï³ñ·³¹ñáõÃÛ³Ý å³ßïáÝÛ³¦29 (ÝÙ³Ý ¿ ³Ûëûñí³ Ñ³ñÏ³ÛÇÝ ï»ë-

ãáõÃÛ³ÝÁ):

§àñá·³ÛÃ ÷³é³óÇ¦ Ù»ç Ï³Ý μÝ³ÏãáõÃÛ³ÝÁ å»ï³Ï³Ý å³ßïáÝ-

Û³Ý»ñÇ Ï³Ù³Û³Ï³ÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇó ½»ñÍ å³Ñ»ÉáõÝ áõÕÕí³Í Ñá¹í³ÍÝ»ñ.

§Ð³Ûáó Ñáí³Ý³íáñáõÃÛ³Ý Ý»ñùá μÝ³ÏíáÕ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ áù ³½³ïáñ»Ý

Ï³ñáÕ ¿ ·³Ý·³ïí»É ÁÝ¹¹»Ù ³Ù»Ý ÙÇ Ù³ñ¹áõ, Ã»° Ý³Ë³ñ³ñÇ« ï³Ýáõï»ñÇ«

ËáñÑñ¹³ÏóÇ« ¹³ï³íáñÇ« ÇßË³ÝÇ ¨ Ã»° Ñ³ë³ñ³Ï ÅáÕáíñ¹Ç¦30:

Î³Ý Ý³¨ ÅáÕáíñ¹Ç ÁÝÏ»ñ³ÛÇÝ ³å³ÑáíáõÃÛ³ÝÁ í»ñ³μ»ñáÕ μ³½Ù³-

ÃÇí Ñá¹í³ÍÝ»ñ. áñáÝù ³Ûëûñ ³éÏ³ »Ý ù³Õ³ù³ÏÇñÃ ß³ï »ñÏñÝ»ñÇ ë³Ñ-

Ù³Ý³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ¨ ûñ»Ýë·ñù»ñÇ Ù»ç£ úñÇÝ³Ïª å»ï³Ï³Ý Ñ³ïáõÏ

Ýå³ëï, ÓñÇ μÅßÏáõÃÛáõÝ ¨ ¹»Õáñ³Ûù ¿ Ý³Ë³ï»ëí³Í ·ÇïÝ³Ï³ÝÝ»ñÇÝ,

μÅÇßÏÝ»ñÇÝ, »ñ³ÅÇßïÝ»ñÇÝ, Ý³¨ Ñ³ßÙ³Ý¹³ÙÝ»ñÇÝ, ÏáõÛñ»ñÇÝ, Í»ñ»ñÇÝ,

³Õù³ïÝ»ñÇÝ,31 áñáÝó Ñ³Ù³ñ å»ï³Ï³Ý Ñ³ïáõÏ å³ßïáÝÛ³ Ï³ª §ä»ï

ïÏ³ñ³ó ¨ ³Õù³ï³ó¦32£ ¸³, ³Ýßáõßï, ³Ûëûñí³ ÁÝÏ»ñ³ÛÇÝ ³å³Ñáíáõ-

ÃÛ³Ý Ý³Ë³ñ³ñáõÃÛáõÝÝ ¿£ ä»ïáõÃÛáõÝÁ ³åûñÇÝÇ ÍÝí³Í »ñ»Ë³Ý»ñÇ Ñ³-

Ù³ñ Ï³éáõóáõÙ ¿ Ù³ÝÏ³å³ñï»½-Ï³ó³ñ³ÝÝ»ñ, áõñ Ýñ³Ýù å»ïáõÃÛ³Ý

Ñ³ßíÇÝ Ï»ñ³ÏñíáõÙ-³åñáõÙ »Ý ÙÇÝã¨ 7 ï³ñ»Ï³Ý ¹³éÝ³ÉÁ33£ ÜáõÛÝ Ë³íÇ

»ñ»Ë³Ý»ñÇÝ å»ïáõÃÛáõÝÁ ÙÇÝã¨ 12 ï³ñ»Ï³ÝÁ ÓñÇ ÏñÃáõÃÛáõÝ ¿ ï³ÉÇë,

ÇëÏ Ñ»ïá å»ïáõÃÛáõÝÁ Ýñ³Ýó å³ñï³íáñáõÙ ¿ ³å³Ñáí»É ³ßË³ï³Ý-

ùáí34£ Ð³Ûáó ïáõÝÁ ³ÙμáÕç »ñÏñáí Ù»Ï ÏáõÛñ»ñÇ, Ï³Õ»ñÇ ¨ ³ÝÏ³ñÝ»ñÇ

27 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 192: 28 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 201: 29 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 110: 30 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 137, 169: 31 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 134, 140: 32 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 108: 33 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 139: 34 ÜáõÛÝÁ:


30

Ñ³Ù³ñ å³ÑáõÙ ¿ ³å³ëï³ñ³ÝÝ»ñ §àÕáñÙáõÃÛ³Ý ïáõÝ¦35£ ö³ëïáñ»Ý

³å³·³ Ñ³Ûáó å»ïáõÃÛáõÝÁ áõÝ»Ý³Éáõ ¿ñ ÁÝ¹·Íí³Í ëáóÇ³É³Ï³Ý μÝáõÛÃ,

áñÁ ³Ýßáõßï ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·ÍÇ ³é³ç³¹ÇÙ³Ï³Ý ÏáÕÙ»ñÇó ¿:

ä»ïáõÃÛáõÝÁ å³ñï³íáñíáõÙ ¿ μáÉáñ »ñ»Ë³Ý»ñÇÝ ³Ýí×³ñ ï³É

ï³ññ³Ï³Ý å³ñï³¹Çñ ÏñÃáõÃÛáõÝ, ÇëÏ ïÕ³Ý»ñÇÝ 12 ï³ñ»Ï³ÝÇó ëÏë³Í

§..½ÇÝíáñáõÃÛ³Ý ·áñÍ¦36£ ÀÝ¹ áñáõÙ` 12 ï³ñÇÝ Éñ³ó³Í μáÉáñ ïÕ³Ý»ñÇ

ÍÝáÕÝ»ñÁ å³ñï³íáñ »Ý Çñ»Ýó ½³í³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ù³ñ ½»Ýù ·Ý»É. §12 ï³ñÇÝ

Éñ³ó³Í ³Ù»Ý ÙÇ ³ñáõ ½³í³ÏÇ ÍÝáÕÝ»ñÁ Ñ³ñÏ ¿, áñ Çñ»Ýó ëï³óí³ÍùÇó

Ýñ³ Ñ³Ù³ñ ·Ý»Ý ÙÇ Ññ³ó³Ý ¨ ëáõë»ñ ¨ Ýñ³Ý ï³Ý ½ÇÝíáñ³Ï³Ý ³ñ-

Ñ»ëïÇ¦37£

´³½Ù³ÃÇí Ñá¹í³ÍÝ»ñ ÝíÇñí³Í »Ý Ù³ñ¹áõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ ¨ ³½³ïáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛ³ÝÁ, ÁÝ¹ áñáõÙª ¹ñ³Ýù ß³ï ³ñ¹Ç³Ï³Ý »Ý£ ê³ÑÙ³Ý³-

¹ñáõÃÛ³Ý ³é³çÇÝ` ï»ë³Ï³Ý Ù³ëáõÙ Ñ»ÕÝ³ÏÁ ·ñáõÙ ¿. §ºñÏñÇ »ñ»ëÇÝ Ù³ñ¹-

Ï³ÛÇÝ ëï³óí³ÍùÝ»ñÇ Ù¿ç ãÏ³ ³é³í»É ù³Õóñ μ³Ý, ù³Ý ³½³ïáõÃÛáõÝÁ¦£

ÐÇÝ·»ñáñ¹ Ñá¹í³ÍÝ ³½¹³ñ³ñáõÙ ¿, áñ μáÉáñÝ áõÝ»Ý ÏñáÝÇ, ËÕ×Ç, ¹³í³Ý³ÝùÇ

³½³ïáõÃÛáõÝ38: §²Ù»Ý³ÛÝ Ù³ñ¹ ³½³ï³å»ë Ï³ñáÕ ¿ ËáñÑ»É, Ëáë»É ¨ Ï³ï³ñ»É

³Ù»Ý μ³ñÇ ¨ ã³ñ μ³Ý` Çñ íñ³ Ïñ»Éáí Ã»° Çñ μ³ñÇ ¨ Ã»° Çñ ã³ñ ËáñÑñ¹Ç áõ

μ»ñ³ÝÇ Ëáëù»ñÇ ¨ Ó»éùÇ ·áñÍ»ñÇ í³ñÓùÁ... ¦39£

²å³Ñáíí³Í ¿ Ð³Û³ëï³ÝÇ ³½·³μÝ³ÏãáõÃÛ³Ý Ë³Õ³Õ Å³Ù³Ý³Ï

³½³ï ï»Õ³ß³ñÅí»Éáõ Çñ³íáõÝùÁ` ó³ÝÏ³ó³Í å³ÑÇ Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ Ù³ñ¹

Ù»Ý³Ï Ï³Ù ÁÝï³ÝÇùáí Ï³ñáÕ ¿ »ñÏñÇó ¹áõñë ·³É, áõñÇß »ñÏñáõÙ ³åñ»É

Ï³Ù Å³Ù³Ý³Ï³íáñ μÝ³ÏáõÃÛáõÝ Ñ³ëï³ï»É ¨ ³å³ª »ï ·³É40£ Ð³Û³ëï³-

ÝÇ μáÉáñ ³ÛÉ³¹³í³Ý áõ ³ÛÉ³½·Ç μÝ³ÏÇãÝ»ñÇÝ ïñíáõÙ ¿ ë»÷³Ï³Ý ûñ»Ýù-

Ý»ñáí, ¹³í³ÝáõÃÛ³Ùμ, Í»ë»ñáí áõ ëáíáñáõÃÛáõÝÝ»ñáí ³½³ïáñ»Ý ß³ñÅí»-

Éáõ, ë»÷³Ï³Ý ¹³ï³ñ³Ýáí ³é³çÝáñ¹í»Éáõ, å³ïÇÅÝ»ñ ³ñÓ³Ï»Éáõ (μ³óÇ

Ù³Ñ³å³ïÇÅÁ) Çñ³íáõÝù41£

35 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 142: 36 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 139 37 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 132: 38 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 75: 39 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 208: 40 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 181: 41 ÜáõÛÝÁ:


31

Ü³Ë³·ÍáõÙ ½·³ÉÇ ï»Õ »Ý ·ï»É ³ÛÝåÇëÇ ÝáñÙ»ñ, áñáÝù ³éÝãíáõÙ »Ý

Çñ³íáõÝùÇ Å³Ù³Ý³Ï³ÏÇó ×ÛáõÕ»ñÇó ùñ»³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇÝ: Þ³Ñ³ÙÇñ-

Û³ÝÁ ùñ»³Ï³Ý ³éáõÙáí å³ïÅ»ÉÇ ³ñ³ñùÝ»ñÇ ß³ñùÇÝ ¿ ¹³ëáõÙ ·áÕáõ-

ÃÛáõÝÁ, ³í³½³ÏáõÃÛáõÝÁ, ëå³ÝáõÃÛáõÝÁ, Í»ÍÁ, ¹ñ³Ù³Ý»Ý·áõÃÛáõÝÁ, μéÝáõ-

ÃÛáõÝÁ, ëáõï íÏ³ÛáõÃÛáõÝ ï³Éáõ, Ë³Õ³Õ Ï³Ù å³ï»ñ³½Ù³Ï³Ý Å³Ù³Ý³Ï

Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇÝ ÁÝ¹¹ÇÙ³Ý³ÉÁ, ½áñ³Ù³ëÁ Éù»ÉÁ, ³åëï³Ùμ»ÉÁ (Ëéáíáõ-

ÃÛáõÝ) å»ïáõÃÛ³Ý ¹»Ù, å³ñ»ÏáõÃÛáõÝ ³ÝáÕ ³ÝÓÇ ÏáÕÙÇó å³Ñ³Ï³Ï»ïÁ

ÃáÕÝ»ÉÁ Ï³Ù ³ÝÑëÏáÕáõÃÛ³Ý Ù³ïÝ»ÉÁ, Ï³ß³éù í»ñóÝ»ÉÁ, ³ÙáñÓ³ïáõÙÁ,

ùñÇëïáÝ»³Ï³Ý Ñ³í³ïÁ áõñ³Ý³ÉÁ, ³Ýã³÷³Ñ³ëÝ»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùμ ³Ý³-

é³Ï³μ³ñá ·áñÍáÕáõÃÛáõÝÝ»ñÁ42:

ØÇ³Å³Ù³Ý³Ï Ï³Ý μ³½Ù³ÃÇí Çñ³í³ÝáñÙ»ñ, áñáÝù ³å³ÑáíáõÙ »Ý

ù³Õ³ù³óáõ Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ å³ßïå³ÝáõÃÛáõÝÁ: ²Ûëå»ë. ù³Õ³ù³óÇÝ Çñ³-

íáõÝù áõÝÇ ÇÝùÝ³å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý Ýå³ï³Ïáí ëå³Ý»É ·Çß»ñáí Ñ³ÝÏ³ñ-

Í³ÏÇ Çñ ïáõÝ Ý»ñËáõÅ³Í ½ÇÝí³Í Ù³ñ¹áõÝ43£ ²å³ÑáííáõÙ ¿ Ý³¨ μ³Ý-

ï³ñÏÛ³ÉÝ»ñÇ Çñ³íáõÝùÁ. §´³ÝïÁ åÇïÇ μÝ³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ Ù³ùáõñ ÉÇÝÇ,

áñå»ë½Ç μ³Ýï³ñÏÛ³ÉÇ ³éáÕçáõÃÛ³ÝÁ íÝ³ë³Ï³ñ ãÉÇÝÇ¦44£ ´³Ýï³ñÏÛ³ÉÇ

ÏÇÝÁ Çñ³íáõÝù áõÝÇ ³½³ïáñ»Ý »ÉáõÙáõï ³Ý»É Çñ μ³Ýï³ñÏí³Í ³ÙáõëÝáõ

Ùáï45£ àã ËÇëï å³ïÇÅÝ»ñ ÏñáÕ μ³Ýï³ñÏÛ³ÉÝ»ñÁ, »Ã» ·ïÝáõÙ »Ý Çñ»Ýó

»ñ³ßË³íáñáÕ Ù»ÏÇÝ, Çñ³íáõÝù áõÝ»Ý ³Ù»Ý ß³μ³Ã »ñ»ÏáÛ³Ý ·Ý³É ïáõÝ,

ÏÇñ³ÏÇ ûñÁ ³½³ïáñ»Ý ßñç»Ý, ³Ûó»É»Ý »Ï»Õ»óÇ, »ñ»ÏáÛ³Ý í»ñ³¹³éÝ³Ý

μ³Ýï46£ àã ÙÇ å³ßïáÝÛ³ Çñ³íáõÝù ãáõÝÇ Ï³ëÏ³ÍÛ³ÉÇÝ Ï³É³Ý³íáñ»Éáõ

Ýå³ï³Ïáí Ýñ³ μÝ³Ï³ñ³ÝÇ ÷³Ï ¹áõéÁ ç³ñ¹»É-ÙïÝ»É Ý»ñë, ÙÇ³ÛÝ.

§...μ³Ûó »Ã» ¹áõéÁ μ³ó ·ïÝÇ` Ï³ñáÕ ¿ ÙïÝ»É ¨ Ó»ñμ³Ï³É»É Ù»Õ³íá-

ñÇÝ...¦47: ²Ù»Ý áù, áñ Ñ³Ý¹·ÝÇ Ù»ÏÇÝ Í»Í»É, åÇïÇ å³ï³ëË³Ý ï³£ Ð³ï-

Ï³å»ë ¹³ëïÇ³ñ³Ïã³Ï³Ý ËÇëï ÙÇçáóÝ»ñ ¿ Ý³Ë³ï»ëí³Í ÇßË³Ý³-

½áõÝÝ»ñÇ` μ³ñÓñ³·áõÛÝ å³ßïáÝÛ³Ý»ñÇ »ñ»Ë³Ý»ñÇ ÝÏ³ïÙ³Ùμ. §ºÃ» Çß-

Ë³Ý³½áõÝ ¿ ÷³é³ï»Ýã, Ýñ³Ý Í»Í å»ïù ¿ ïñíÇ Ññ³å³ñ³Ï³í¦48: ø³-

42 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 201-206: 43 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 115: 44 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 138: 45 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 148: 46 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 140: 47 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 143: 48 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 144:


32

Õ³ù³óÇÝ»ñÇ ³ñÅ³Ý³å³ïíáõÃÛ³ÝÁ ¹ÇåãáÕÝ»ñÁ ¨ Ýñ³Ýó íÇñ³íáñáÕÝ»ñÁ

¨ë ¹³ïÇ »Ý ïñíáõÙ49£ Î³ß³é³éáõÃÛ³Ý Ù»ç μéÝí³Í å³ßïáÝÛ³Ý ³ÝÙÇç³-

å»ë Ñ»é³óíáõÙ ¿ å³ßïáÝÇó ¨ ½ñÏíáõÙ ³ÛÉ¨ë »ñμ¨¿ áñ¨¿ å³ßïáÝ ëï³ÝÓ-

Ý»Éáõ Çñ³íáõÝùÇó£ ÀÝ¹ áñáõÙª Ï³ß³é³éáõÇó μéÝ³·³ÝÓíáõÙ ¿ ëï³ó³Í

Ï³ß³éùÇ ÏñÏÝ³ÏÇ ã³÷Á, Ï»ëÁ ïñíáõÙ ¿ Ï³ß³éù ïíáÕÇÝ, Ï»ëÁ ãáõÝ¨áñ-

Ý»ñÇ ÑÇÙÝ³¹ñ³ÙÇÝ50£

î³ñÇÝ ëÏëíáõÙ ¿ ÑáõÝí³ñÇ 6-Çó ÐÇëáõë øñÇëïáëÇ ÍÝÝ¹Û³Ý áõ ²ëï-

í³Í³Ñ³ÛïÝáõÃÛ³Ý ïáÝÇÝ, Ñ³Ûáó μáÉáñ ³Ùë³ÝáõÝÝ»ñÁ í»ñ³Ï³Ý·ÝíáõÙ

»Ý, ë³ÑÙ³ÝíáõÙ ¿ ûñí³ ëÏÇ½μÁ ¨ ³í³ñïÁ, ï³ñ»ÙáõïÇ Ñ³ßí³ñÏÁ51, »ñ-

Ã¨»ÏáõÃÛ³Ý Ï³ÝáÝÝ»ñÁ52, ã³÷ áõ ÏßÇéÁ53£ öáÕáóÝ»ñÁ åÇïÇ ³ÝáõÝ »õ

Ñ³Ù³ñ áõÝ»Ý³Ý ¨ ³ÛÉÝ54£ Ü³Ë³ï»ëí³Í ¿ ×³ñï³ñ³å»ïÇ Ï³ñ¨áñ å³ß-

ïáÝÁ: Ü³ Ñ»ï¨áõÙ ¿, áñå»ë½Ç Ýáñ ïÝ»ñ Ï³éáõóáÕÝ»ñÁ ã³Õ³í³Õ»Ý μÝ³-

Ï³í³ÛñÇ ×³ñï³ñ³å»ï³Ï³Ý ¹»ÙùÁ55£ ÜÏ³ñ³·ñíáõÙ »Ý Ñ³Ûáó ¹ñ³ÙÁ,

¹ñáßÁ56:

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-áõÙ Ï³Ý Ý³¨ μÝ³å³Ñå³ÝáõÃÛ³Ý í»ñ³μ»ñÛ³É

Ñá¹í³ÍÝ»ñ£ úñÇÝ³Ï, ³Ù»Ý áù, áñ Çñ ³Ýï³éÇó ÷³Ûï ¿ ÏïñáõÙ, ãåÇïÇ

Í³éÁ ³ñÙ³ï³ËÇÉ ³ÝÇ£ Ì³é ÏïñáÕÁ å»ïù ¿ ï»ÕÁ Ýáñ Í³é ïÝÏÇ Ï³Ù

óáñ»Ý ó³ÝÇ, Ï³Ù ïáõÝ ßÇÝÇ ¨ ÃáõÛÉ ãï³ ÑáÕÁ ÙÝ³ ³Ù³ÛÇ57, Ñáñ¹áñíáõÙ ¿

÷áÕáóÝ»ñáõÙ ³Õμ ãÃ³÷»É, ³ÕμÁ Ã³Õ»É ÑáÕÇ Ù»ç58£

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Ç 521 Ñá¹í³ÍÝ»ñÇó Ùáï 65-Á í»ñ³μ»ñáõÙ ¿ Ñ³Ûáó

μ³Ý³ÏÇÝ ¨ é³½Ù³Ï³Ý áÉáñïÇÝ: ²Ûë Ñá¹í³ÍÝ»ñÇÝ Í³ÝáÃ³Ý³ÉÇë, ½³ñ-

Ù³óÝáõÙ ¿ Ñ»ÕÇÝ³ÏÇ ÷³ÛÉáõÝ Çñ³½»ÏáõÃÛáõÝÁ Ý³¨ é³½Ù³Ï³Ý ·áñÍÇÝ áõ

é³½Ù³·ÇïáõÃÛ³ÝÁ£ ²Ûë ï»ë³Ï»ïÇó §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Á Ï³ñ»ÉÇ ¿ ¹³ë»É

XVIII ¹³ñÇ Ñ³Ù³ßË³ñÑ³ÛÇÝ é³½Ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÇ »½³ÏÇ Ñáõß³ñÓ³Ý-

49 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 145: 50 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 128: 51 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 129: 52 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 156: 53 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 130: 54 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 156: 55 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 154: 56 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 159: 57 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 158: 58 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 155:


33

Ý»ñÇ ß³ñùÁ, ù³ÝÇ áñ ¹ñ³Ýù` ËÇëï Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ÉÇÝ»Éáí, Ñ³ñëï³óÝáõÙ

»Ý é³½Ù³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ áõ Çñ³í³Ñ³ñ³μ»ñáõÃÛáõÝÝ»ñÁ£

ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛáõÝÁ ³ñ³Ï³Ý ë»éÇ μáÉáñ Ý»ñÏ³Û³óáõóãÝ»ñÇÝ ³ÝáõÕ-

Õ³ÏÇáñ»Ý Ñ³Ù³ñáõÙ ¿ ½ÇÝ³å³ñï. §ºÃ» Ñ³Ûáó »ñÇï³ë³ñ¹Ý»ñÝ áõ å³-

ï³ÝÇÝ»ñÁ Ï³Ù³íáñ ÙïÝ»Ý ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Í³é³ÛáõÃÛ³Ý, ÙÇÝã¨ ÇÝÝëáõÝ Ñ³-

½³ñÁ μ³í³Ï³Ý ¿, ÇëÏ »Ã» áã¦, ³å³ ½ÇÝíáñÝ»ñÇ Ñ³í³ù³·ñáõÙÁ Ï³ï³-

ñ»É å³ñï³¹Çñ íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ý Ï³ñ·áí, ³Ù»Ý ÙÇ μÝ³Ï³í³ÛñÇó ¨ ·³-

í³éÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ 100 ³ÝÓÇó å³ñï³¹Çñ 5-Á å»ïù ¿ í»ñóíÇ ½ÇÝíáñ` 7

ï³ñÇ Å³Ù³Ý³Ïáí59:

Ð³Ûáó μ³Ý³ÏÁ Ï³½Ùí³Í ¿ »ñ»ù Çñ³ñÇó ³ÝÏ³Ë ·áñÍáÕ ½áñ³μ³-

Ý³ÏÝ»ñÇó, áñáÝó ·»ñ³·áõÛÝ ·ÉË³íáñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ` Ý³Ë³ñ³ñÝ ¿:

¸ñ³Ýù ³é³ÝÓÇÝ-³é³ÝÓÇÝ »ÝÃ³ñÏíáõÙ »Ý »ñ»ù Ñ³í³ë³ñ³½áñ ëå³ñ³-

å»ïÝ»ñÇ, áñáÝù Çñ»Ýó »ÝÃ³Ï³ÛáõÃÛ³Ý ï³Ï ·ïÝíáÕ ½áñù»ñÇ Ñ»ï ÙÇ³ëÇÝ

Ñ³·ÝáõÙ »Ý Ï³ñÙÇñ, Ï³åáõÛï ¨ ¹»ÕÇÝ Ñ³Ù³½·»ëï. §´áÉáñ ÷áË³Ýáñ¹-

Ý»ñÇ ÙÇçÇó ëå³ñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ Ð³Ûáó ï³Ý ÏáÕÙÇó ÁÝïñí»Éáõ »Ý

ÇÝÁ Ù³ñ¹` μáõÝ Ñ³Û ³½·Çó ¨ Ð³Û³ëï³ÝÛ³Ûó ëáõñμ »Ï»Õ»óáõ ¹³í³Ýáõ-

ÃÛ³Ùμ£ ¸ñ³ÝóÇó »ñ»ùÁ Ñ³Ù³ñí»Éáõ »Ý ³é³çÇÝ« »ñÏñáñ¹ ¨ »ññáñ¹ ëå³ñ³-

å»ïª ³Ýí³Ýí»Éáí Ï³ñÙÇñ ëå³ñ³å»ï« Ï³åáõÛï ëå³ñ³å»ï ¨ ¹»ÕÇÝ

ëå³ñ³å»ï, ³ÛÝå»ë áñ »ñ»ù ³ÝÓ»ñÇó Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñÇÝÁ Ñ³Ù³ñíÇ ÙÇ¨-

ÝáõÛÝ ¥Ï³ñ·Ç¤ å³ßïáÝ, ¨ Ð³Ûáó ïÝÇó »ñ»ù ï³ñÇ Å³Ù³Ý³Ïáí Ýñ³Ýó

ïñí»Éáõ ¿ å³ßïáÝ³í³ñáõÃÛ³Ý Ññ³Ù³Ý° Áëï ûñÇÝ³ÏÇ ÝÙ³ÝáõÃÛ³Ý¦60£

Ð³Ûáó ½áñù»ñÇ ÁÝ¹Ñ³Ýáõñ ù³Ý³ÏÁ 90 Ñ³½³ñ ¿. 21 Ñ³½³ñ ³ÛñáõÓÇ,

69 Ñ³½³ñ Ñ»ï¨³Ï, áñáÝù μ³Å³ÝíáõÙ »Ý »ñ»ù Ñ³í³ë³ñ³ù³Ý³Ï ½á-

ñ³ËÙμ»ñÇ`ª Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñáõÙ` 7000 ³ÛñáõÓÇ, 23 Ñ³½³ñ Ñ»ï¨³Ï. §Ð³Ûáó

ïáõÝÁ éá×ÇÏáí å»ïù ¿ å³ÑÇ ÇÝÝëáõÝ Ñ³½³ñ³Ýáó μ³Ý³Ï« Ûáõñ³ù³ÝãÛáõñ

½ÇÝíáñ° ÛáÃ ï³ñí³ Å³Ù³Ý³Ïáí« áñå»ë½Ç Ñ³í³ï³ñÙáñ»Ý Í³é³Û»Ý

Çñ»Ýó ³½·ÇÝ° Áëï ûñ»ÝùÇ ëï³Ý³Éáí Çñ»Ýó Í³é³ÛáõÃÛ³Ý í³ñÓÁ£

21«000-Á Ýñ³ÝóÇó å»ïù ¿ ÉÇÝ»Ý Ñ»ÍÛ³É«

69«000-Á å»ïù ¿ ÉÇÝ»Ý Ñ»ï¨³Ï£

59 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 195: 60 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 81:


34

êñ³Ýù« »ñ»ùÇ μ³Å³Ýí»Éáí« å»ïù ¿ Ï³½Ù»Ý »ñ»ù ËáõÙμ« ³Ù»Ý ÙÇ

ËÙμáõÙ ÉÇÝ»Éáõ »Ý 7«000 Ñ»ÍÛ³É ¨ 23«000 Ñ»ï¨³Ï¦61£

ÜÏ³ñ³·ñí³Í »Ý μáÉáñ »ñ»ù ½áñ³ËÙμ»ñÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñáõÃÛ³Ý »õ

½ÇÝíáñÝ»ñÇ Ñ³Ù³½·»ëïÁ, ÝáõÛÝÇëÏ, Ñ³Ù³½·»ëïÇ ·áõÛÝÁ, Ó¨Á. §Àëï Ð³-

Û³ëï³ÝÛ³Ûó ûñ»ÝùÇª Ý³Ë³ñ³ñÇ Ññ³Ù³Ýáí »ñ»ù ½áñ³ËÙμ»ñÁ Ñ³ÝÓÝíáõÙ

»Ý »ñ»ù ·áõÛÝÇ ëå³ñ³å»ïÝ»ñÇÝ« áñå»ë½Ç Ñ»Í»É³½áñÇ ³ëå»ïÝ»ñÁ« Ñ»-

ï¨³ÏÁ ¨ Ñ»Í»É³½áñÁ ³é³çÝáñ¹í»Ý Ñ³Ù³ËáÑ ëå³ñ³å»ïÝ»ñáíª Ï³ñ·³-

¹ñáõÃÛ³Ùμ ¨ ·ÉË³íáñáõÃÛ³Ùμ Ý³Ë³ñ³ñÇ« ÑÝ³½³Ý¹ Ð³Ûáó ï³Ý ï³Ýáõ-

ï»ñ»ñÇ Ññ³Ù³ÝÇÝ¦62:

àõß³·ñ³í ¿ Ý³¨ μ³Ý³ÏÇ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÝ»ñÇ å³ßïáÝ³ÏáãÙ³Ý

ëÏ½μáõÝùÁ£ Â»¨ Ñ³Ûáó μ³Ý³ÏÇ ·»ñ³·áõÛÝ ·ÉË³íáñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÁ »ñÏñÇ

μ³ñÓñ³·áõÛÝ å³ßïáÝÛ³Ý ¿` Ý³Ë³ñ³ñÁ, μ³Ûó ½áñù»ñÇ ·ÉË³íáñ Ññ³Ù³-

Ý³ï³ñÝ»ñÇÝ Ý³ ãÇ Ýß³Ý³ÏáõÙ£ êå³ñ³å»ïÝ»ñÁ ÁÝïñíáõÙ ¨ Ýß³Ý³ÏíáõÙ

»Ý Ð³Ûáó ï³Ý å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇó, ÁÝ¹ áñáõÙª 9 Ñá·Ç£ ²Û¹ ÇÝÝÇ ÙÇç¨ Ï³-

ï³ñí³Í íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ùμ ¿É »ñ»ùÁ Ýß³Ý³ÏíáõÙ »Ý ëå³ñ³å»ï. §Àëï

Ð³Û³ëï³ÝÛ³Ûó ûñ»ÝùÇª Ý³Ë³ñ³ñÇ Ññ³Ù³Ýáí »ñ»ù ½áñ³ËÙμ»ñÁ Ñ³ÝÓÝÁ-

íáõÙ »Ý »ñ»ù ·áõÛÝÇ ëå³ñ³å»ïÝ»ñÇÝ« áñå»ë½Ç Ñ»Í»É³½áñÇ ³ëå»ïÝ»ñÁ«

Ñ»ï¨³ÏÁ ¨ Ñ»Í»É³½áñÁ ³é³çÝáñ¹í»Ý Ñ³Ù³ËáÑ ëå³ñ³å»ïÝ»ñáíª Ï³ñ-

·³¹ñáõÃÛ³Ùμ ¨ ·ÉË³íáñáõÃÛ³Ùμ Ý³Ë³ñ³ñÇ« ÑÝ³½³Ý¹ Ð³Ûáó ï³Ý ï³-

Ýáõï»ñ»ñÇ Ññ³Ù³ÝÇÝ¦63:

²ÛëåÇëáíª Ñ³Ûáó μ³Ý³ÏÇ »ñ»ù Ñ³í³ë³ñ³½áñ ëå³ñ³å»ïÝ»ñÁª Ï³ñ-

ÙÇñ, Ï³åáõÛï ¨ ¹»ÕÇÝ, ÁÝïñíáõÙ »Ý ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ å³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇó,

íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ùμ Ýß³Ý³ÏíáõÙ »Ý ËáñÑñ¹³ñ³ÝÇ ÏáÕÙÇó, μ³Ûó »ÝÃ³ñÏ-

íáõÙ »Ý Ñ³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·³ÑÇÝ£ ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç ÝßíáõÙ ¿,

áñ ëå³ñ³å»ïÝ»ñÁ å³ïñ³ëï »Ý ³Ýí»ñ³å³Ñáñ»Ý Ï³ï³ñ»É Ý³Ë³·³ÑÇ

ÙÇ³ÛÝ ³ÛÝ Ññ³Ù³ÝÝ»ñÁ, áñáÝù ã»Ý Ñ³Ï³ëáõÙ Ð³Ûáó ï³Ý ÁÝ¹áõÝ³Í

ûñ»ÝùÝ»ñÇÝ£ Ø»ñ Ï³ñÍÇùáíª ³Ûëï»Õ ÙÇ ÷áùñ Ë³Ëïí»É ¿ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñÇ

áõÕÕ³Ñ³Û³ó Õ»Ï³í³ñÙ³Ý ëÏ½μáõÝùÁ, áñáíÑ»ï¨ ëå³ñ³å»ïÝ»ñÁ Ý³Ë³-

61 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 161: 62 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 160-161: 63 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 81:


35

ñ³ñÇ ³Ù»Ý ÙÇ Ññ³Ù³Ý ï³ñμ»ñ å³ï×³é³μ³ÝáõÃÛ³Ùμ Ï³ñáÕ »Ý ãÏ³-

ï³ñ»É ¨ ùÝÝ³ñÏÙ³Ý ï³Ý»É Ð³Ûáó ïáõÝ:

ä³ï·³Ù³íáñÝ»ñÇó íÇ×³Ï³Ñ³ÝáõÃÛ³Ùμ »Ý ÁÝïñíáõÙ Ý³¨ ³ëå»ï-

Ý»ñÁ, áñáÝù »ñ»ù Ù³ëÇ μ³Å³Ýí³Í Ñ³Ûáó Ñ»Í»É³½áñÇ ·ÉË³íáñ Ññ³Ù³-

Ý³ï³ñÝ»ñÝ »Ý£ ²ëå»ïÝ»ñÁ »ÝÃ³ñÏíáõÙ »Ý ëå³ñ³å»ïÝ»ñÇÝ64£

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Á Ñ³Ûáó μ³Ý³ÏáõÙ Ý³Ë³ï»ëáõÙ, ÝÏ³ñ³·ñáõÙ ¨

ë³ÑÙ³ÝáõÙ ¿ Ý³¨ μ³Ý³ÏÇ Ï³éáõóí³ÍùÁ£ ²Ûëå»ëª §Ðñ³Ó·³ÛÇÝ ½»ÝùÇ

å»ï¦ ÏáãíáÕ å³ßïáÝÛ³Ý Õ»Ï³í³ñáõÙ ¿ μ³Ý³ÏÇ ëå³é³½ÇÝáõÃÛ³Ý Ñ»ï

Ï³åí³Í Ñ³ñó»ñÁ, Ñ»ï³ùñùÇñ ¿ ³ÛÝ, áñ Ýñ³ ·áñÍ³éáõÛÃÝ»ñÇ Ù»ç ¿

ÙïÝáõÙ Ý³¨ é³½Ù³ÙÃ»ñùÇ, Ññ³ó³ÝÝ»ñÇ, ÃÝ¹³ÝáÃÝ»ñÇ ¨ ½»ÝùÇ ÙÛáõë ï»-

ë³ÏÝ»ñÇ å³Ñå³ÝÙ³Ý, Ýáñá·Ù³Ý, Ï³ï³ñ»É³·áñÍÙ³Ý ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ65£ §ì³-

éá¹³å»ï¦–Á å³ï³ëË³Ý³ïáõ ¿` ÷³Ù÷áõßïÇ, ³ñÏÕ»ñÇ ¨ í³éá¹Ç Ñ³Û-

Ã³ÛÃÙ³Ý, ³ñï³¹ñáõÃÛ³Ý ¨ å³Ñ»ëï³íáñÙ³Ý Ñ³Ù³ñ£ §Î³é³å»ïáõÃÛ³Ý¦

å³ßïáÝÛ³Ý μ³Ý³ÏÇ Ñ³Ù³ñ Ñ³ÛÃ³ÛÃáõÙ, å³ïñ³ëï»É ¿ ï³ÉÇë ¨ å³Ñå³-

ÝáõÙ Ññ³ÝáÃ³ÏÇñ Ï³éù»ñ §Î»ñ³Ïñ³å»ï¦-Áª ³Ûëûñí³ ÃÇÏáõÝùÇ å»ïÝ ¿66

¨ ³ÛÉÝ£

´³Ý³ÏÇ ù³Ý³ÏÇ, Ï³½ÙÇ, Ñ³Ù³½·»ëïÇ ¨ ³ÛÉ Ù³Ýñ³Ù³ëÝáõÃÛáõÝÝ»ñÇ

ÝÏ³ñ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÝáõÛÝå»ë ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý ³é³ÝÓÝ³Ñ³ïÏáõÃÛáõÝÝ»-

ñÇó ¿:

Ð»ï³ùñùÇñ ÉáõÍáõÙÝ»ñ »Ý ³Ùñ³·ñí³Í é³½Ù³í³ñÇ μ³ßËÙ³Ý

³éÝãáõÃÛ³Ùμ: ²Ûëå»ëª å³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï ÃßÝ³Ùáõó ·ñ³íí³Í ³í³ñÁ

μ³Å³ÝáõÙ ¿ ³ÙμáÕç ½áñùÇÝ` ·»ñ³·áõÛÝ ½ÉË³íáñ Ññ³Ù³Ý³ï³ñÇó` Ñ³Ý-

ñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·³ÑÇó ëÏë³Íª ÙÇÝã¨ ½ÇÝíáñÁª Ñ»ï¨Û³É ã³÷³ù³Ý³-

Ïáí: Ð³Ýñ³å»ïáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·³ÑÇÝ μ³ÅÇÝ ¿ ÁÝÏÝáõÙ ³ÙμáÕç ³í³ñÇ 5

ïáÏáëÁ, ëå³ñ³å»ïÝ»ñÇÝª 10-³Ï³Ý, ³ëå»ïÝ»ñÇÝ áõ Ññ»ï³Ýáõ å»ï»-

ñÇÝª 8-³Ï³Ý, Éñï»ë³å»ï»ñÇÝ áõ Ï»ñ³Ïñ³å»ï»ñÇÝª 2-³Ï³Ý ïáÏáë,

Ñ³½³ñ³å»ï»ñÇÝ` 5-³Ï³Ý, Ñ³ñÛáõñ³å»ï»ñÇÝª 3-³Ï³Ý, ï³ëÝ³å»ï»ñÇÝª

1-³Ï³Ý ïáÏáë£ ø³ÝÇ áñ ½ÇÝíáñÝ»ñÁ Ññ³Ù³Ý³ï³ñ³Ï³Ý Ï³½ÙÇó ³ÝÑ³-

Ù»Ù³ï ³í»ÉÇ ß³ï³ù³Ý³Ï »Ý. ³Ù»Ý³Ù»Í μ³ÅÇÝÁ Ý³Ë³ï»ëí³Í ¿ Ýñ³Ýó

64 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 99: 65 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 100-101: 66 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 103-104, 106:


36

Ñ³Ù³ñ£ ÀÝ¹ áñáõÙ, 21 Ñ³½³ñ³Ýáó Ñ»Í»É³½áñÇ ½ÇÝíáñÝ»ñÁ ëï³ÝáõÙ »Ý

³ÙμáÕç ³í³ñÇ 16, ÇëÏ 69 Ñ³½³ñ³Ýáó Ñ»ï¨³Ï ½ÇÝíáñÝ»ñÁª 34 ïáÏáëÁ£

Þ³ï Ï³ñ¨áñ Éñ³óáõÙ ¿ ³ñíáõÙ. ïíÛ³É å³ï»ñ³½ÙáõÙ Ï³Ù ×³Ï³ï³Ù³ñ-

ïáõÙ ½áÑí³Í, íÇñ³íáñí³Í Ï³Ù ÑÇí³Ý¹³ó³Í ³Ù»Ý ÙÇ ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÇ

ïñíáõÙ ¿ ÝáõÛÝù³Ý, áñù³Ý áÕç áõ ³éáÕç ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÇÝ áõ ëå³ÛÇÝ. §²Ù»Ý

ÏÇÝ« áñ ³ÙáõëÝ³ó³Í ¿ ½ÇÝíáñ³Ï³Ý Ù³ñ¹áõ Ñ»ï« áñÁ ß³ñù³ÛÇÝ ¿ ¨ áã ³ë-

ïÇ×³Ý³íáñ Ï³Ù ÇßË³Ý³íáñ« »Ã» Ýñ³ Ù³ñ¹Á Ù³ñïÇñáëíÇ å³ï»ñ³½-

ÙáõÙ« áõ Ýñ³ ÏÇÝÁ »Ã» ³ÛÉ Ù³ñ¹ ã·ïÝÇ« áñ ³ÙáõëÝ³Ý³« Ð³Ûáó ïáõÝÁ å»ïù

¿ Ù³ñ¹áõ éá×ÇÏÇ ãáñë μ³ÅÝÇó Ù»ÏÁ ï³ Ý³Ñ³ï³Ïí³ÍÇ ÏÝáçÁª Ýñ³ ÏÛ³ÝùÇ

áÕç ÁÝÃ³óùáõÙ« ÇëÏ »Ã» ÏÇÝÝ áõñÇß Ù³ñ¹ ·ïÝÇ ¨ ³ÙáõëÝ³Ý³« Ð³Ûáó

ïáõÝÝ ³½³ï å»ïù ¿ ÉÇÝÇ Ýßí³Í Í³ËëÇó¦67 £

Ð³ïáõÏ Ñá¹í³ÍÝ»ñ »Ý Ý³Ë³ï»ëí³Í ½ÇÝíáñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý ÁÝï³ÝÇù-

Ý»ñÇ ÁÝÏ»ñ³ÛÇÝ íÇ×³ÏÝ ³å³Ñáí»Éáõ Ñ³Ù³ñ£ ø³ÝÇ ¹»é ½áÑí³Í ½ÇÝíáñÇ

ÏÇÝÁ ãÇ ³ÙáõëÝ³ó»É, å»ïáõÃÛáõÝÁ Ýñ³Ý í×³ñáõÙ ¿ ½ÇÝíáñÇ í³ëï³ÏÇ Ù»Ï

ù³éáñ¹Ç ã³÷áí Ýå³ëï68£ ²ÙáõëÝ³ó³Í ½ÇÝíáñÇ éá×ÇÏÇ Ï»ëÁ ëï³ÝáõÙ ¿

Ýñ³ ÏÇÝÁ69 ¨ ³ÛÉÝ£

ØÇ³Ý·³Ù³ÛÝ Ñ³ëÏ³Ý³ÉÇ ¿ Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ ¨ Ýñ³ Ñ³Ù³ËáÑÝ»ñÇ

ÏáÕÙÇó »ñÏñÇ é³½Ù³Ï³Ý Ñ½áñáõÃÛ³ÝÁ å³ïÏ³é»ÉÇ áõß³¹ñáõÃÛáõÝ ¹³ñÓ-

Ý»ÉÁ: ²ßË³ñÑ³ù³Õ³ù³Ï³Ý ³ÛÝ å³ÛÙ³ÝÝ»ñÁ, áñáÝóáõÙ ·ïÝíáõÙ ¿ñ

Ð³Û³ëï³ÝÁ, Ýñ³Ý å³ñï³¹ñáõÙ ¿ñ áõÝ»Ý³É Ñ½áñ ½ÇÝí³Í áõÅ»ñ:

Üáñ Å³Ù³Ý³ÏÝ»ñÇ Ñ³Ûáó ³é³çÇÝ ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Çñ³í³Ï³Ý

Ó¨³Ï»ñåáõÙÝ»ñ »Ý ëï³ó»É é³½Ù³·»ñÇÝ»ñÇ ËÝ¹ÇñÝ»ñÁ: ¸ñ³Ýù ÑÇ³óÝáõÙ

»Ý Çñ»Ýó Ù»Í³Ñá·áõÃÛ³Ùμ áõ Ù³ñ¹³ëÇñáõÃÛ³Ùμ£ ¶»ñÇ ÁÝÏ³Í áã ÙÇ ½ÇÝíá-

ñ³Ï³ÝÇ ÃáõÛÉ ãÇ ïñíáõÙ ëå³Ý»É Ï³Ù í³×³é»É£ Üñ³Ýó å³ÑáõÙ »Ý ·»ñÇÝ»-

ñÇ ÷áË³Ý³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ, ÇëÏ å³ï»ñ³½ÙÇ ³í³ñïÇÝ ³½³ï »Ý ³ñÓ³-

ÏáõÙ70: ²ÝÙ»Õ ·»ñáõÝ ëå³ÝáÕ Ñ³Û ½ÇÝíáñ³Ï³ÝÁ, ³ÝÏ³Ë ¹ÇñùÇó áõ ³ëïÇ-

×³ÝÇó, Ù³Ñ³å³ïÅÇ ¿ »ÝÃ³ñÏíáõÙ71£ ä³ï»ñ³½ÙÇ Å³Ù³Ý³Ï ³ñ·»ÉíáõÙ ¿

Ï³Ý³Ýó ¨ ³ÕçÇÏÝ»ñÇÝ ·»ñÇ í»ñóÝ»ÉÁ, ÇëÏ »Ã» ÇÝã-áñ Ñ³Ý·³Ù³Ýùáí Ñ³-

67 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 166-167: 68 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 166-167 69 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 161: 70 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 167: 71 î»#ë §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, ¿ç 204:


37

Ï³é³Ïáñ¹ »ñÏñÇ Ç·³Ï³Ý ë»éÇÝ å³ïÏ³ÝáÕ ù³Õ³ù³óÇÝ»ñÁ Ñ³ÛïÝíáõÙ

»Ý ·»ñÇÝ»ñÇ Ù»ç, ³ÝÙÇç³å»ë ³½³ï »Ý ³ñÓ³ÏíáõÙ.72 §ä³ï»ñ³½ÙÇ Å³-

Ù³Ý³Ï Ù»½ Ñ³ïÏ³å»ë ³ÝÑñ³Å»ßï ¿ å³ßïå³ÝáõÃÛ³Ý ï³Ï ³éÝ»É ÃßÝ³-

ÙÇÝ»ñÇ Ï³Ý³Ýó ¨ ¹áõëïñ»ñÇÝ, ÙÇ μ³Ý, áñ ³Ýã³÷ Í³Ýñ ¿ ·³ÉÇë μ³ñμ³-

ñáëÝ»ñÇÝ¦73: ²Ûëï»Õ §àñá·³ÛÃ¦-Ç Ñ»ÕÇÝ³ÏÁ å³Ñå³ÝáõÙ ¨ ß³ñáõÝ³ÏáõÙ ¿

Ñ³Ûáó ½ÇÝíáñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý É³í³·áõÛÝ ³í³Ý¹áõÛÃÝ»ñÁ (Ï³ñ»ÉÇ ¿ ÑÇß³ï³-

Ï»É Øáõß»Õ Ø³ÙÇÏáÝÛ³ÝÇ í»Ñ³ÝÓÝ ³ñ³ñùÁ, »ñμ å³ñëÇó Ã³·³íáñÇ Ï³-

Ý³ÝáóÁ ·»ñ»í³ñ»Éáõó Ñ»ïá Ù»Í å³ïÇíÝ»ñáí í»ñ³¹³ñÓÝáõÙ ¿ å³ñëÇÏ-

Ý»ñÇÝ)£

²ÛëåÇëáí, Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÁ, ³ÝÏ»ÕÍ Ñ³í³ïáõÙ ¿ñ, áñ Ð³Û³ëï³ÝáõÙ

ÇÙ³ëïáõÝ å»ïáõÃÛáõÝ ëï»ÕÍ»Éáõó Ñ»ïá Ï÷áËíÇ Ý³¨ Ñ³ë³ñ³ÏáõÃÛ³Ý

μ³ñáÛ³Ï³Ý ÝÏ³ñ³·ÇñÁ, ³é³ùÇÝáõÃÛ³Ý ¨ Ù³ùñáõÃÛ³Ý Í³·áÕ ÷³ÛÉ³ÏÝ»-

ñÁ Ïí»ñ³óÝ»Ý ³ÛÝåÇëÇ μ³ó³ë³Ï³Ý Ñ³ïÏ³ÝÇßÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù »Ýª Ý³-

Ë³ÝÓÁ, ÅÉ³ïáõÃÛáõÝÁ, ã³ñáõÃÛáõÝÁ74:

úñ»ÝùÝ»ñÇ ³Ûë Ûáõñ³Ñ³ïáõÏ ÅáÕáí³ÍáõÝ μ³½Ù³ÃÇí Ñá¹í³ÍÝ»ñáí

Ï³ñ·³íáñáõÙ ¿ Ý³¨ ù³Õ³ù³óÇ³Ï³Ý, ùñ»³Ï³Ý, í³ñã³Ï³Ý, ýÇÝ³Ý-

ë³Ï³Ý, ë»÷³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÇ, ¹³ï³ñ³ÝÇ ¨ ¹³ï³ñ³Ý³Ï³½-

ÙáõÃÛ³Ý Ñ»ï Ï³åí³Í Ñ³ñó»ñÁ:

Þ. Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ ·ñãÇ ³ñ·³ëÇù ¿ Ý³¨ §î»ïñ³Ï, áñ ÏáãÇ Ýß³õ³Ï¦

³ßË³ï³ëÇñáõÃÛáõÝÁ: ²ÛÝ §àñá·³ÛÃ¦-Ç ÝáñÙ»ñÇ ÏáÝÏñ»ï Çñ³Ï³Ý³óÙ³Ý,

ÏÛ³ÝùáõÙ Ï»Ýë³·áñÍÙ³Ý, Ø³¹ñ³ëÇ Ñ³Û Ñ³Ù³ÛÝùÇ ÇÝùÝ³í³ñáõÃÛáõÝÁ

ë³ÑÙ³ÝáÕ, ûñ»Ýë¹ñ³Ï³Ý-Çñ³í³Ï³Ý »Õ³Ý³Ïáí ³Ùñ³åÝ¹áÕ ¨ Ñ³Ù³ÛÝùÇ

ÏÛ³ÝùÁ Ï³ñ·³íáñáÕ Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃÛáõÝ ¿: ´³óÇ Ý»ñ³Í³Ï³ÝÇó (Ý³Ë»ñ-

·³Ýù ³é ÁÝÃ»ñóáÕùÝ) ¨ í»ñç³μ³ÝÇó, ³ÛÝ μ³ÕÏ³ó³Í ¿ 65 Ñá¹í³ÍÝ»ñÇó75£

§Üß³í³ÏÁ¦ áñå»ë Çñ³í³Ï³Ý ³Ïï Ý³Ë³ï»ëí³Í ¿ñ å³Ñå³Ý»É

Ñ³Ù³ÛÝùÇ ÝÛáõÃ³Ï³Ý ÙÇçáóÝ»ñÁ, Ï³ñ·³íáñ»É Ñ³Ù³ÛÝùÇ ÏÛ³ÝùÁ, ³Ùñ³-

åÝ¹»É Ñ³Ù³ÛÝùÇ ÇÝùÝ³í³ñáõÃÛáõÝÁ: Ð³Û Çñ³Ï³ÝáõÃÛ³Ý Ù»ç ³Ûë áõß³-

·ñ³í Ï³ÝáÝ³¹ñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñëï³Ï ¹ñí³Í ¿ Ý»ñ·³ÕÃÇ Ñ³ñóÁ, áñ »ñμ Ð³-

Û³ëï³ÝÝ ³½³ï³·ñíÇ, å³Ý¹áõËïÝ»ñÁ óÝÍáõÃÛ³Ùμ Ïí»ñ³¹³éÝ³Ý Çñ»Ýó

72 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 168: 73 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 169: 74 ÜáõÛÝÁ, ¿ç 62: 75 î»#ë Â»ÉáõÝó , Ýßí. ³ßË., ¾ç 198-199: §ÐÄä ²Ï³¹…¦, ¿ç 213:


38

Ù³Ûñ ²ñ³ñ³ï ³ßË³ñÑÁ: ÐÝ¹Ï³ëï³ÝÇó Ñ³ñÏ³¹ñ³μ³ñ Ñ»é³óáÕ Ñ³Ûñ»-

Ý³ÏÇóÝ»ñÇÝ §Üß³í³ÏÁ¦ ËáñÑáõñ¹ ¿ ï³ÉÇë Å³Ù³Ý³Ï³íáñ³å»ë Ñ³ë-

ï³ïí»É ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ ÎáíÏ³ëáõÙ: ²ÛÝáõÑ»ï¨ μ»ñí³Í ¿ Ñ³Û-éáõë³Ï³Ý ¹³ß-

Ý³·ñÇ Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÇ Ý³Ë³·ÇÍÁ, Áëï áñÇª Ð³Û³ëï³ÝÇ ³½³ï³·ñáõÙÇó

Ñ»ïá Ð³Ûáó Ã³·³íáñÁ å»ïù ¿ ÉÇÝÇ Ñ³Û ³é³ù»É³Ï³Ý »Ï»Õ»óáõ Ñ»ï¨áñ¹,

áñ í»ñ³Ï³Ý·Ýí³Í Ñ³ÛÏ³Ï³Ý Ã³·³íáñáõÃÛ³Ý Ù»ç Ñ³Û Ý³ËÏÇÝ ÇßË³-

Ý³Ï³Ý ïÝ»ñÁ Ñ»ï »Ý ëï³Ý³Éáõ Çñ»Ýó Ï³Éí³ÍùÝ»ñÝ áõ í»ñ³Ñ³ëï³ï-

í»Éáõ »Ý Ýñ³Ýó Å³é³Ý·³Ï³Ý Çñ³íáõÝùÝ»ñÁ76: ¸³ßÝ³·ñáí Ý³Ë³ï»ëí³Í

¿ñ, áñ ·³ÕÃ³Ï³Ý Ñ³Û»ñÁ èáõë³ëï³ÝáõÙ í³Û»É»Éáõ »Ý ÙÇ ß³ñù ³ñïáÝáõ-

ÃÛáõÝÝ»ñ77: ´³Ûó ³Û¹ Ý³Ë³·ÇÍÁ, Ù»½ Ñ³ÛïÝÇ å³ï×³éÝ»ñáí ÏÛ³ÝùÇ ãÏáã-

í»ó: §Üß³í³ÏÇ¦ ÙÛáõë Ï³ñ¨áñ Ýß³Ý³ÏáõÃÛáõÝÝ ³ÛÝ ¿, áñ Ýñ³ ÝáñÙ»ñÇó

ß³ï»ñÁ, áñáÝù Áëï ¿áõÃÛ³Ý ÝáõÛÝáõÃÛ³Ùμ ³ñï³óáÉí³Í »Ý §àñá·³ÛÃ¦-áõÙ,

ÏáÝÏñ»ï ÏÇñ³éáõÙ »Ý ëï³ó»É:

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦ »ñÏ³ëÇñáõÃÛáõÝÁ, VI ¹³ñáõÙ Ñ³Ûáó ²Õí³ÝÇó Ã³-

·³íáñ ì³ã³·³Ý ¶ μ³ñ»å³ßïÇ ûñáù ëï»ÕÍí³Í §ê³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛáõÝ Ï³-

ÝáÝ³Ï³Ý¦ ÅáÕáí³ÍáõÇó Ñ»ïá78 áã ÙÇ³ÛÝ Ñ³Ûáó ³é³çÇÝ ë³ÑÙ³Ý³¹ñ³Ï³Ý

÷³ëï³ÃáõÕÃÝ ¿, ³ÛÉ¨ ³ßË³ñÑáõÙ ³é³çÇÝ ë³ÑÙ³Ý³¹ñ³Ï³Ý Ý³Ë³-

·Í»ñÇó Ù»ÏÁ: XVII-XVIII ¹³ñ»ñáõÙ ºíñáå³ÛáõÙ ëÏÇ½μ ³é³Í Ñ³ë³ñ³Ï³-

Ï³Ý, ù³Õ³ù³Ï³Ý ß³ñÅáõÙÝ»ñÁ ¨ ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ ²Ù»ñÇÏ³ÛáõÙ ³ÝÏ³ËáõÃÛ³Ý

Ñ³Ù³ñ μéÝÏí³Í å³ï»ñ³½ÙÝ ³ñÙ³ï³å»ë í»ñ³÷áË»óÇÝ »íñáå³Ï³Ý ÙÇ

ß³ñù »ñÏñÝ»ñÇ Çñ³í³ù³Õ³ù³Ï³Ý Ï³éáõóí³ÍùÁ, ÇëÏ ÐÛáõëÇë³ÛÇÝ ²Ù»-

ñÇÏ³Ý Ó»éù μ»ñ»ó ³ÝÏ³ËáõÃÛáõÝ: ²Û¹ ÷á÷áËáõÃÛáõÝÝ»ñÝ ³Ùñ³·ñí»óÇÝ

Ñ³Ù³å³ï³ëË³Ý Çñ³í³Ï³Ý ÷³ëï³ÃÕÃ»ñáí` §Æñ³íáõÝùÝ»ñÇ Ù³ëÇÝ

μÇÉÉÁ¦ ²Ý·ÉÇ³ÛáõÙ (1689 Ã.), ²ØÜ-Ç ²ÝÏ³ËáõÃÛ³Ý Ñéã³Ï³·ÇñÁ (1776 Ã.) ¨

³ÛÉÝ: êñ³Ýó ÙÇ Ù³ëÁ Ý³Ëáñ¹»É ¿ §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-ÇÝ, ë³Ï³ÛÝ §àñá-

·³ÛÃÁ¦ áñå»ë ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛ³Ý Ý³Ë³·ÇÍ ³í»ÉÇ ÑÇÝ ¿, ù³Ý ³Ù»ñÇÏÛ³ÝÁ

¨ μ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ »ñÏñÝ»ñÇÝÁ, μ³óÇ ²Ý·ÉÇ³ÛÇó: ØÇÝã¨ ³Û¹ »ñÏñÝ»ñáõÙ ë³Ñ-

Ù³Ý³¹ñáõÃÛáõÝÝ»ñÇ ÁÝ¹áõÝáõÙÁ Ø³¹ñ³ëÇ Ñ³Û ·áñÍÇãÝ»ñÇ ÏáÕÙÇó ëï»ÕÍ-

í³Í ÷³ëï³ÃáõÕÃÁ Ý³Ë³ï»ëáõÙ ¿ñ ³ÛÝåÇëÇ ÅáÕáíñ¹³í³ñ³Ï³Ý ëÏÁ½- 76 ¶. ¶ñÇ·áñÛ³Ý, Ýßí. ³ßË., էջ 144-145: 77 î»#ë §ÐÄä, ²Ï³¹…¦, ¿ç 214: 78 Ø³Ýñ³Ù³ëÝ ï»#ë Î.Ô³Ññ³Ù³ÝÛ³Ý, ì. ÐáíÑ³ÝÝÇëÛ³Ý, 1500-³ÙÛ³ Ñ³ÛÏ³Ï³Ý ë³ÑÙ³Ý³¹ñáõÃÛáõÝÁ, ºñ¨³Ý, 1996:


39

μáõÝùÝ»ñ, ÇÝãåÇëÇù »Ý Ï³é³í³ñÙ³Ý ËáñÑñ¹³ñ³Ý³Ï³Ý Ñ³Ù³Ï³ñ·Á,

Ý»ñÏ³Û³óáõóã³Ï³Ý ÅáÕáíñ¹³í³ñáõÃÛáõÝÁ, Ï³é³í³ñÙ³Ý Ù³ñÙÇÝÝ»ñÇ

ÁÝïñáíÇ³Ï³ÝáõÃÛáõÝÁ, ûñ»ÝùÇ ³é³ç μáÉáñÇ Ñ³í³ë³ñáõÃÛáõÝÁ, ëáóÇ³-

É³Ï³Ý å³ßïå³Ýí³ÍáõÃÛ³Ý ¨ μ³½Ù³ÃÇí ³ÛÉ Çñ³í³ÝáñÙ»ñ: ÆÑ³ñÏ»,

Þ³Ñ³ÙÇñÛ³ÝÁ Ñ³ßíÇ ¿ ³é»É »íñáå³Ï³Ýª Ù³ëÝ³íáñ³å»ë ³Ý·ÉÇ³Ï³Ý

÷áñÓÁ, μ³Ûó ³ÛÝ ãÇ ÏñÏÝûñÇÝ³Ï»É, ³ÛÉ ½³ñ·³óñ»É ¿ ³é³í»É ³é³ç³¹Ç-

Ù³Ï³Ý áõÕÇáí:

²ÛëåÇëáíª §àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦-Á Ý»ñÏ³Û³ÝáõÙ ¿ áñå»ë ÙÇ Ñ³Ù³å³ñ-

÷³Ï ·³Õ³÷³ñ³Ëáë³Ï³Ý ¨ Çñ³í³Ï³Ý ÷³ëï³ÃáõÕÃ, áñÁ ÛáõñáíÇ ÁÝ¹-

Ñ³Ýñ³óÝáõÙ ¿ Çñ Ýß³Ý³íáñ Ý³Ëáñ¹Ý»ñÇ` ÐáíÑ³ÝÝ»ë úÓÝ»óáõ, ÐáíÑ³Ý-

Ý»ë ê³ñÏ³í³·Ç, ¸³íÇÃ ²É³íÏ³áñ¹áõ, ØËÇÃ³ñ ¶áßÇ, Ü»ñë»ë ÞÝáñÑ³Éáõ,

êÙμ³ï êå³ñ³å»ïÇ ¨ Ñ³Û Ñ³ë³ñ³Ï³Ï³Ý, Çñ³í³Ï³Ý ÙïùÇ ÙÛáõë »ñ³Ë-

ï³íáñÝ»ñÇ ·áñÍáõÝ»áõÃÛ³Ý ³ñ¹ÛáõÝùÝ»ñÁ:

§àñá·³ÛÃ ÷³é³ó¦, Ø³¹ñ³ë, 1773 Ã.


40

Ð²Úàò ä²îØàôÂÚ²Ü êÎ¼´Ü²Ô´ÚàôðÜºðÀ

Ð³ñ·»ÉÇ ÁÝÃ»ñóáÕ ä³ïÙáõÃÛáõÝÁ ÑÝ³ñ³íáñ ã¿ å³ïÏ»ñ³óÝ»É ¨ Ñ³ëÏ³Ý³É ³é³Ýó Í³-

ÝáÃ³Ý³Éáõ ëկ½μÝ³ÕμÛáõñÝ»ñÇ íÏ³ÛáõÃÛáõÝÝ»ñÇÝ: ²Ûë ³éáõÙáí` å³ïÙ³μ³Ý, ÇÝãå»ë Ý³¨ μ³Ý³ë»ñ Ù³ÝÏ³í³ñÅÇ Ñ³Ù³ñ ³Ùë³·ñáõÙ ³ÛëáõÑ»ï¨ ½»ï»Õ-í»Éáõ »Ý ÝÛáõÃ»ñ` §Ð³Û ÅáÕáíñ¹Ç å³ïÙáõÃÛ³Ý ùñ»ëïáÙ³ïÇ³¦ ³ßË³ï³-ëÇñáõÃÛáõÝÇó: ²Û¹ ÝÛáõÃ»ñÁ Ïû·Ý»Ý Ò»½` ÁÝ¹É³ÛÝ»Éáõ ÇÙ³óáõÃÛ³Ý ßñç³Ý³Ï-Ý»ñÁ ¨ ³é³í»É ³ñ¹ÛáõÝ³íáñ ¹³ñÓÝ»Éու ëáíáñáÕÇ Ñ»ï Ò»ñ ³ßË³ï³ÝùÁ:

ԲԱԺԻՆ ԱՌԱՋԻՆ

ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԾԱԳՈՒՄԸ

ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԱՎԱՆԴՈԻԹՅՈԻՆԸ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻ ԾԱԳՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

Հայ ժողովրդի ծագման ու նրա կազմավորման ընթացքի մասին գոյու-

թյուն ունեն հայրենի և օտար առասպելական մի քանի ավանդություններ։ Հայկական ավանդությունը մեզ է հասել հիմնականում Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմության» միջոցով։

Մովսես Խորենացին միջնադարյան հայ պատմագրության ամենակար-կառուն դեմքն Է, որն ըստ արժանվույն վաստակել Է «Հայոց պատմահայր» պատվատիտղոսը։ Նա ծնվել Է մոտավորապես 410 թ., Տարոնի Խորոնք գյու-ղում։ Պատմահայրը սովորել է Վաղարշապատի մեսրոպատառ հայկական ա-ռաջին դպրոցում, ուր աշակերտել է Մեսրոպ Մաշտոցին և Սահակ Պարթևին։ Վերջիններս 430 թ., դպրոցի մի խումբ խոստումնալից սաների հետ, Խորե-նացուն ուղարկում են Ալեքսանդրիա՝ կրթությունը շարունակելու և թարգմա-նական, քերականական, ճարտասանական, քերթողական արվեստներին տի-րապետելու համար։ Խոր և բազմակողմանի գիտելիքներով զինված, Խորե-նացին 440 թ. հետո վերադառնում է Հայաստան և իրեն նվիրում ստեղծագոր-ծական-թարգմանական գործունեության։ Խորենացու անունով մեզ են հասել


41

«Թուղթ առ Սահակ Արծրունի», «Պատմութիւն Հռիփսիմեանց, «Յաղագս Վարդավառի», «Յաղագս պիտոյից» և այլ երկեր։ Սակայն նրան՝ որպես մա-տենագրի, մտածողի ու գործչի, նախ և առաջ բնութագրում է հռչակավոր «Պատմութիւն Հայոց» երկասիրությունը, որը նա ավարտել Է 482 թ. առաջ, այսինքն` մինչև նրա Պատմության պատվիրատուի՝ Սահակ Բագրատունու մահը։

Անգնահատելիորեն վիթխարի է Խորենացու Պատմության նշանակու-թյունը հայ ժողովրդի հին և վաղ միջնադարյան պատմության ուսումնասիրու-թյան գործում: Գիտնական-հետազոտողի ճշմարտապատում այս երկը, որ գրված է բազմալեզու և բազմաբնույթ սկզբնաղբյուրների քննադատական վերլուծության հիման վրա, Հայոց ամբողջական պատմություն ստեղծելու ուղ-ղությամբ կատարված աոաջին աշխատանքն է։

Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունից» ստորև տրված հատված-ները բերել ենք Ստ. Մալխասյանցի թարգմանությունից, որը բնագրի հետ հա-մեմատել ու խմբագրել են Վ. Դ. Առաքելյանը և Ա. Ա. Աբրահամյանը (տե՛ս Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հւսյոց, Երևան, 1968)։

1.

ՄՈՎՍԵՍ ԽՈՐԵՆԱՑԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ՀԱՅՈՑ, ԳԻՐՔ Ա

Ե Թորգոմը սերում է Հայկին։ Հայկը սերում է Արամանյակին: Արամանյակը սերում է Արամայիսին։ Արամայիսը սերում է Ամասիային: Ամասիան սերում է Գեղամին: Գեղամը սերում է Հարմային: Հարման սերում է Արամին: Արամը սերում է Արա Գեղեցիկին:


42

Ը

ԹԵ Ո±Վ ԵՎ Ո±ՐՏԵՂԻՑ ԳՏԱՎ ԱՅՍ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Պատմում են1, Արշակ Մեծը` Պարսից և Պարթևների թագավորը, որ ինքն էլ ցեղով պարթև Էր, ապստամբվեց մակեդոնացիների դեմ, թագավորեց ամբողջ Արևելքի և Ասորեստանի վրա, սպանեց Նինվեում Անտիոքոս թագա-վորին2 և ամբողջ տիեզերքը հնազանդեցրեց իրեն։ Սա իր եղբորը` Վաղար-շակին3 թագավորեցնում է Հայաստանի վրա, այսպես նպատակահարմար հա-մարելով, որպեսզի իր թագավորությունն անխախտ մնա: Նրան մայրաքաղաք Է տալիս Մծբինը4 և նրա համար սահմաններ է որոշում` Ասորիքի արևմտյան կողմից մի մասը, Պաղեստինը, Ասիան, ամբողջ Միջերկրայքը5 և Թետա-լիան6, Պոնտոս ծովից մինչև այնտեղ, ուր Կովկասը վերջանում է արևմտյան ծովի մոտ7, նաև Ատրպատականը, և էլի՝ որքան քո միտքն ու քաջությունը կհասնեն, որովհետև, ասում են` քաջերի սահմանը նրանց զենքն է, որքան կտրում է, այնքան էլ գրավում է։

Սա իր իշխանությունը լիովին կարգի բերելով և իր թագավորությունը հաստատելով՝ կամեցավ իմանալ, թե ո՞վքեր արդյոք և ի՞նչպիսի մարդիկ տի-րելիս են եղել Հայաստանի վրա իրենից առաջ, արդյոք ինքը անցյալ քաջերի՞ տեղն է գրավում, թե ապիկարների: Նա գտավ մի ուշիմ ասորի՝ Մար Աբաս Կատինա անունով8, քաղդեական և հունական գրության մեջ վարժ, և նրան ուղարկեց իր եղբոր՝ Արշակ Մեծի մոտ արժանավայել ընծաներով, (խնդրելով) բանալ նրա առաջ արքունական դիվանը:

Թ

Արշակ Մեծն ընդունելով գրությունը Մար Աբաս Կատինայից, մեծ ուրա-խությամբ հրամայում է բանալ նրա առաջ արքունական դիվանը, որ Նինվեում էր9, միաժամանակ ուրախանալով, որ այսպիսի մտադրություն ունի իր եղբայ-րը, որին վստահել էր իր թագավորության կեսը։ Նա (Մար Աբասը) աչքի անց-կացնելով բոլոր մատյանները` գտնում է մի մատյան հունարեն գրված, որ ուներ, ասում է, այսպիսի վերնագիր.


43

ՄԱՏՅԱՆԻ ՍԿԻԶԲԸ

Այս մատյանն Ալեքսանդրի10 հրամանով քաղդեերեն լեզվից թարգման-ված է հունարենի և պարունակում է բուն հների և նախնիների պատմու-թյունները:

… Մար Աբաս Կատինան այս մատյանից հանելով միայն մեր ազգի հա-վաստի պատմությունը հույն և ասորի գրերով՝ բերում է Մծբին Վաղարշակ թագավորին: Եվ բարեկազմ ու քաջ աղեղնավոր, հռետոր ու հանճարեղ, արի Վաղարշակը սա ստանալով, համարում է առաջինն իր գանձերի մեջ, դնում է արքունական պահեստը մեծ զգուշությամբ և հրամայում է մի մասը քարի վրա արձանագրել։ Սրանից մենք հավաստի տեղեկանալով զրույցների կարգին` կկրկնենք այժմ, քո11 հետաքրքրասիրության համար, հասցնելով մեր բնիկ նա-խարարությունները մինչև քաղդեացիների Սարդանապալը12 և դեռ ավելի մոտ:

Դրա մեջ պատմության սկիզբը այսպես է. «Աստվածներից առաջիններն ահեղ էին և երևելի ու աշխարհի մեծամեծ–

բարիքների պատճառ, աշխարհի և բազմամարդության սկիզբ։ Սրանցից ա-ռաջ եկավ հսկաների սերունդը, խոշոր, հաղթանդամ, վիթխարի մարդիկ, ո-րոնք ամբարտավանությամբ հղանալով ծնան աշտարակաշինության13 անօրեն գաղափարը, որը և ձեռնարկեցին իրագործելու։ Աստվածների ցասումից ինչ-որ ահագին և աստվածային հողմ փչելով կործանում է աշտարակը և մարդ-կանց յուրաքանչյուրին տալիս է (մյուսներին) անհասկանալի լեզուներ, որով նրանց մեջ աղմուկ և շփոթություն է ընկնում։ Սրանցից մեկն էր և Հապետոս-թյան Հայկը14՝ հաստ աղեղով ու հզոր նետաձիգ, անվանի և քաջ նախարարը:

Բայց մենք կդադարեցնենք զրուցաբանության այս կարգը, որովհետև մեր նպատակն է ոչ թե պատմությունն ամբողջությամբ գրել, այլ աշխատել ցույց տալ մեր առաջին և բուն հին նախնիներին: Արդ՝ նույն մատյանից սկսե-լով կասեմ, «Հապետոսթե, Մերոդ, Սիրաթ, Թակլադ, որ են Հաբեթը, Գոմերը, Թիրասը, Թորգոմը; Սրանից հետո նույն մատենագիրը շարունակելով ասում է կարգով՝ Հայկ, Արամանյակ և այլն, որոնց մասին արդեն հիշել ենք»:


44

Ժ

ՀԱՅԿԻ ԱՊՍՏԱՄԲՈւԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ

Այս Հայկը, ասում է, վայելչակազմ էր, թիկնավետ, գեղագանգուր մազե-րով, վառվռուն աչքերով, հաստ բազուկներով։ Սա քաջ և երևելի հանդիսա-ցավ հսկաների մեջ, դիմադրող այն բոլորին, որոնք ձեռք էին բարձրացնում բոլոր հսկաների ու դյուցազունների վրա տիրապետելու: Սա խրոխտանալով ձեռք բարձրացրեց Բելի15 բռնատիրության դեմ՝ երբ մարդկային ցեղը սփռվում, տարածվում Էր ամբողջ երկրի լայնության վրա՝ բազմամբոխ հսկա-ների, անչափ կատաղիների և ուժեղների մեջ: Որովհետև այս ժամանակ ամեն մի մարդ, կատաղած, սուրն ընկերի կողն Էր կոխում, ձգտում էր մյուսներին տիրելու, երբ Բելին պատահմամբ հաջողվեց բռնանալ և ամբողջ երկիրը գրա-վել: Հայկը չկամենալով սրան հնազանդվել, Բաբելոնում իր Արամանյակ որ-դուն ունենալուց հետո, չվեց գնաց Արարադի16 երկիրը, որ գտնվում է հյուսի-սային կողմերում՝ իր որդիներով, դուստրերով և որդիների որդիներով, զորա-վոր մարդկանցով՝ թվով մոտ երեք հարյուր հոգի, և ուրիշ ընդոծիններով17, նրան հարած եկվորներով և բոլոր տուն ու տեղով։ Գնում բնակվում է մի լեռան ստորոտում, դաշտավայր տեղում, որտեղ ապրում էին սակավաթիվ մարդիկ առաջուց ցրվածներից։ Հայկը նրանց իրեն հնազանդեցնելով՝ այնտեղ կալվա-ծական բնակելի տուն է շինում և տալիս է ժառանգություն Կադմոսին՝ Արա-մանյակի որդուն։ Սա ճշտում է ասված անգիր հին զրույցները:

«Իսկ ինքը, ասում է (Մար Աբասը), մնացած մարդկանցով և տուն ու տե-ղով շարժվում է դեպի հյուսիս-արևմուտք. գալիս բնակվում է մի բարձրավան-դակ դաշտում և այս լեռնադաշտի անունը կոչում է Հարք, այսինքն՝ թե այս-տեղ բնակվողները հայրեր են Թորգոմի տան սերունդի: Շինում է և մի գյուղ, որն իր անունով կոչում է Հայկաշեն»։ Այստեղ էլ պատմության մեջ հիշվում է, թե այս դաշտի հարավային կողմում, մի երկայնանիստ լեռան մոտ, ապրելիս են եղել առաջուց սակավաթիվ մարդիկ, որոնք կամովին հնազանդվել են դյու-ցազնին։ Այս էլ ճշտում են ասված անգիր զրույցները։


45

ԺԱ

ՊԱՏԵՐԱԶՄԻ ԵՎ ԲեԼԻ ՄԱՀՎԱՆ ՄԱՍԻՆ

Իր խոսքը շարունակելով (Մար Աբասը) ասում է, թե երբ Տիտանյան Բելը իր թագավորությունն ամենքի վրա հաստատեց, ապա իր որդիներից մեկին հավատարիմ մարդկանց հետ ուղարկեց հյուսիսային կողմը Հայկի մոտ, որ նա գա հնազանդության և խաղաղությամբ ապրի։ «Դու ցուրտ սառնամանիք-ների մեջ բնակվեցիր, ասում է, սակայն տաքացրու և մեղմացրու քո հպարտ բնավորության ցուրտ սառնությունը և ինձ հնազանդվելով խաղաղ ապրիր, որտեղ որ կհաճես իմ երկրում բնակվելու»։ Հայկը Բելի պատգամավորներին ետ է դարձնում` խստությամբ պատասխանելով։ Ուղարկվածը վերադառնում է Բաբելոն։

Ապա Տիտանյան Բելը զորք է հավաքում նրա դեմ և հետևակ զորքի մեծ բազմությամբ գալիս հասնում է հյուսիս` Արարադ երկիրը, Կադմոսի տան մոտ։ Կադմոսը փախուստ է տալիս Հայկի մոտ, իրենից առաջ արագավազ սուրհանդակներ ուղարկելով։ «Գիտցած եղիր, ասում է, ով մեծդ դյուցազուննե-րի մեջ, որ Բելը դիմում գալիս է քո վրա անմահ քաջերով և երկնադեզ հասա-կով կռվող հսկաներով։ Եվ ես իմանալով, որ նա մոտեցել է իմ տանը, փախա և ահա տագնապահար գալիս եմ քեզ մոտ: Ուրեմն շտապիր մտածել, ինչ որ անելու ես»։

Իսկ Բելը հանդուգն ու հսկա ամբոխի զորությամբ ինչպես մի մեծ հոր-ձանք զառիվայրից ներքև հեղեղվելով, շտապում է հասնել Հայկի բնակության սահմանները՝ վստահ լինելով զորավոր մարդկանց քաջության և ուժի վրա։ Այս ժամանակ ուշիմ ու խոհեմ, գեղագանգուր ու զվարթաչյա հսկան շտապով հավաքում է իր որդիներին ու թոռներին՝ թվով շատ նվազ, քաջ ու աղեղնավոր մարդկանց և ուրիշ մարդկանց, որ իրեն էին ենթարկվում, գնում հասնում է ծո-վակի ափ18, որի ջրերը աղի են և իրենց մեջ մանր ձկներ են պարունակում։ Եվ իր զորքերը կանչելով` ասում է նրանց, «Երբ մենք դուրս կգանք Բելի ամբոխի դեմ, պետք Է աշխատենք այն տեղին պատահել, որտեղ անցած կանգնած կլի-նի Բելը քաջերի բազմության մեջ, որպեսզի կամ մեռնենք և մեր աղխը Բելի ծառայության տակ ընկնի, կամ մեր մատների հաջողությունը նրա վրա ցույց տանք, նրա ամբոխը ցրվի և մենք հաղթություն տանենք»։

Եվ ամբողջ ասպարեզներ19 դեպի առաջ անցնելով՝ հասնում են շատ բարձր լեռների միջև մի դաշտաձև տեղ։ Եվ ջրերի հոսանքի աջ կողմում


46

բարձրավանդակի վրա ամուր դիրք գրավելով, գլուխները վեր բարձրացնելով տեսնում են Բելի բազմաթիվ ամբոխի անկարգ հրոսակը, որ հանդուգն հար-ձակումով ցիրուցան սուրում է երկրի երեսի վրա, իսկ Բելը մեծ ամբոխով հան-դարտ կանգնած էր ջրի ձախ կողմում մի բլրակի վրա՝ իբրև դիտանոցում։ Հայկը ճանաչեց սպառազինված ջոկատի խումբը, որտեղ Բելը մի քանի ըն-տիր և սպառազինված մարդկանցով ամբոխի առաջն էր անցել, և երկար տա-րածություն կար նրա ու ամբոխի միջև։ Նա կրում էր նշաններ կրող վերջերով երկաթե գլխանոց, թիկունքի և կրծքի վրա պղնձե տախտակներ, սրունքների և թևերի վրա պահպանակներ, մեջքը կապել էր գոտի, որի ձախ կողմից կախ-ված էր երկսայրի սուրը. իր աջ ձեռքում բռնել էր հսկայական նիզակը, իսկ ձախում վահան, նրա աջ և ձախ կողմում գտնվում էին ընտիր զորականներ։ Հայկը տեսնելով լավ սպառազինված Տիտանյանին և նրա աջ ու ձախ կողմի ընտիր մարդկանց` կանգնեցնում է Արամանյակին երկու եղբայրներով աջ կողմը, Կադմոսին իր ուրիշ երկու որդիներով ձախ կողմը, որովհետև սրանք աղեղ և սուր գործածելու մեջ հաջողակ մարդիկ էին, իսկ ինքը կանգնում է առջևից, իսկ մյուս բազմությունը կանգնեցնում է իր հետևում, դասավորում է մոտավորապես եռանկյունի ձևով և հանդարտ առաջ է շարժվում։

Եվ երկու կողմի հսկաները միմյանց հասնելով՝ երկրի վրա ահագին դղրդյուն բարձրացրին գրոհելով և իրար վրա ահ ու սարսափ գցեցին իրենց հարձակումների ձևերով։ Այնտեղ երկու կողմից ոչ սակավ հաղթանդամ մար-դիկ սրի բերանի հանդիպելով թավալվում ընկնում էին գետին, իսկ ճակատա-մարտը երկու կողմից էլ անլուծելի էր մնում։ Այս անսպասելի սարսափելի դիպ-վածը տեսնելով` Տիտանյան արքան զարհուրեց և ետ-ետ քաշվելով սկսեց բարձրանալ այն բլուրը, որտեղից իջել էր, որովհետև մտածում էր ամբոխի մեջ ամրանալ, մինչև ամբողջ զորքը հասնի, որպեսզի նորից ճակատ կազմի։ Աղեղնավոր Հայկը այս բանը հասկանալով՝ իրեն առաջ է նետում, մոտ է հաս-նում արքային, մինչև վերջը քաշում է լայնալիճ աղեղը, երեքթևյան նետը դիպցնում է նրա կրծքի տախտակին, և սլաքը շեշտակի անցնելով նրա թի-կունքի միջով, գետին է խրվում և գոռոզացած Տիտանյանը այս կերպով կոր-ծանվում, ընկնում է գետին ու շունչը փչում։ Իսկ ամբոխն այս մեծ քաջագոր-ծությունը տեսնելով` փախչում է ամեն մեկը իր երեսը դարձած կողմը։ Այսքանը բավական թող լինի այս մասին։

Բայց ճակատամարտի տեղը (Հայկը) հաղթական պատերազմի պատվին շինում է դաստակերտ և անունը դնում է Հայք։ Այս պատճառով գավառն էլ մինչև այժմ կոչվում է Հայոց ձոր20։ Իսկ այն բլուրը, որտեղ Բելն ընկավ քաջ


47

զորականների հետ, Հայկը կոչեց Գերեզմանք, որ այժմ ասվում է Գերեզմա-նակ։ Բայց Բելի դիակը, ասում է (Մար Աբասը), դեղերով զմռսելով՝ Հայկը հրամայում է տանել Հարք և թաղել մի բարձրավանդակ տեղում ի տես իր կանանց և որդիների։ Իսկ մեր երկիրը մեր նախնի Հայկի անունով կոչվում է Հայք։

ԺԲ

ՀԱՅԿԻՑ ՍԵՐՎԱԾ ՑԵՂԵՐԻ ԵՎ ՍԵՐՈՒՆԴՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ, ԵՎ ԹԵ

ՆՐԱՆՑԻՑ ՅՈՒՐԱՔԱՆՉՅՈՒՐՆ Ի՛ՆՉ ԳՈՐԾԵՑ (Մար Աբասի) մատյանում սրանից հետո ուրիշ շատ բաներ են պատմ-

վում, բայց մենք կշարունակենք այն, որ պիտանի է մեր հավաքման համար: Սրանից հետո, ասում է նա, Հայկը դառնում է իր բնակության տեղը, իր

Կադմոս թոռին պարգևում է շատ ինչք պատերազմի ավարից և անվանի մար-դիկ իր ընդոծիններից։ Նրան հրամայում է իր առաջին տանը բնակություն հաստատել, իսկ ինքը գնում դադար է առնում Հարք կոչված դաշտում։ Սա տարիներ ապրելով, Արամանյակին սերեց Բաբելոնում, ինչպես վերն ասա-ցինք, դրանից հետո դարձյալ ոչ քիչ տարիներ ապրելով՝ մեռավ, ամբողջ տոհ-մը հանձնելով իր Արամանյակ որդուն։

Իսկ սա իր եղբայրներից երկուսին՝ Խոռին և Մանավազին իրենց ամ-բողջ աղխով, ինչպես Մանավազի որդի Բազին, թողնում է Հարք կոչված տե-ղում։ Սրանցից Մանավազը ժառանգում է Հարքը, իսկ նրա որդին` Բազը ժա-ռանգում է աղի ծովի հյուսիսարևմտյան ափը և գավառն ու ծովը կոչում է իր անունով21։ Ասում են, որ սրանցից են առաջ եկել Մանավազյան և Բզնունյանց նահապետությունները, նաև Որդունի կոչվածը, որոնք վերջերս սուրբ Տրդա-տից22 հետո, մեկը մյուսին ոչնչացրեց պատերազմով։ Իսկ Խոռը բազմանում է հյուսիասային կողմերում, շեներ է հիմնում, և ասում են, որ նրանից սկսած մինչև այժմ շարունակվում է Խոռխոռունիների ցեղի մեծ նախարարությունը. քաջ և անվանի մարդիկ, որոնք այժմ էլ մեր ժամանակ երևելի են։

Իսկ Արամանյակը ամբողջ բազմությունն առնելով չվում է դեպի հյուսիս-արևելք և գնում իջնում է բարձրագագաթ լեռներով շրջապատված մի խոր դաշտավայր, որի միջով մի կարկաչահոս գետ է անցնում արևմտյան կողմից, և դաշտի արևելյան մասը կարծես մեջքի վրա պառկած երկարությամբ ձգված է արեգակի կողմը, իսկ լեռների ստորոտներում բխում են բազմաթիվ ականա-


48

կիտ աղբյուրներ, որոնք միանալով, գետեր կազմելով, հեզաբար հոսում են նրանց սահմանների մոտ, լեռների ստորոտներով և դաշտի եզրերով, կարծես թե որպես պատանիներ պտտվում են երիտասարդուհիների շուրջը։ Իսկ հա-րավային արեգակնասլաց լեռը, սպիտակափառ գագաթով, ուղիղ բուսել է երկրից՝ պինդ գոտեվորված մարդու երեքօրյա ճանապարհի շրջապատով, ինչպես ասաց մերոնցից մեկը, և հետզհետե սրվում է դեպի վեր, իսկապես մի ծերունի լեռ երիտասարդացած լեռների մեջ։ Արամանյակն այս խոր դաշտում բնակվելով՝ շենցնում է մի մասը դաշտի հյուսիսային կողմում և լեռան ստորո-տը նույն կողմում, լեռն իր անվան նմանողությամբ կոչում է Արագած, իսկ կալ-վածը՝ Ոտն Արագածո։

Բայց սքանչելի մի բան է ասում պատմագիրը, թե շատ տեղերում ցիրու-ցան բնակվում էին սակավաթիվ մարդիկ մեր երկրում նախքան մեր բնիկ նախնի Հայկի գալուստը։

Արամանյակը տարիներ ապրելուց հետո սերեց Արամայիսին, որից հետո էլ բավական տարիներ ապրելով մեռավ։ Նրա որդին՝ Արամայիսն իր բնակու-թյան համար տուն է շինում գետի ափին մի բլուրի վրա և իր անունով այն կո-չում է Արմավիր, իսկ գետի անունը իր թոռան՝ Երաստի անունով դնում է Երասխ։ Իսկ իր որդուն` բազմազավակ և շատակեր Շարային ամբողջ աղխով ուղարկում է մի մերձակա արգավանդ ու բերրի դաշտ, հյուսիսային լեռան Արագածի թիկունքում, որտեղից շատ ջրեր են հոսում. նրա անունով, ասում են, գավառը կոչվեց Շիրակ։ Ուստի, թվում է, թե ճշտվում է գյուղացիների մեջ տարածված առասպելը. «Թե քո որկորը Շարայի որկորն է, բայց մեր ամբար-ները Շիրակի ամբարները չեն»։ Այս Արամայիսը տարիներ ապրելով սերեց իր որդի Ամասիային, որից հետո էլի տարիներ ապրելով մեռավ:

Ամասիան Արմավիրում բնակվելով` տարիներ անցնելուց հետո սերում է Գեղամին և Գեղամից հետո արի Փառոխին ու Ցոլակին։ Սրանց սերելուց հե-տո գետն անցնում, մոտենում է հարավային լեռան: Այստեղ լեռան ստորոտում՝ խորշերում խոշոր ծախսերով շինում է երկու տուն, մեկը արևելյան կողմում՝ լե-ռան ստորոտից բխող աղբյուրների ակունքների մոտ, իսկ մյուսը՝ նույն տնից դեպի արևմուտք նրանից հեռու՝ հետևակ մարդու կեսօրվա ճանապարհով եր-կար օրում: Սրանք նա տվեց ժառանգություն իր երկու որդիներին՝ արի Փառո-խին և կայտառ Ցոլակին, որոնք այնտեղ բնակվելով իրենց անունով կոչեցին այդ տեղերը, Փառոխից՝ Փառախոտ և Ցոլակից՝ Ցոլակերտ: Իսկ լեռը Ամա-սիան իր անունով կոչեց Մասիս23 և հետո նորից Արմավիր դառնալով կարճ տարիներ ապրեց ու մեռավ:


49

Իսկ Գեղամը տարիներ անցնելուց հետո Արմավիրում սերեց Հարմային. նա Հարմային թողեց Արմավիրում բնակվելու իր որդիների հետ, իսկ ինքը գնաց հյուսիս-արևելքում եղած մյուս լեռան հետևի կողմը` մի ծովակի ափ: Նա շենցնում է ծովակի ափը, թողնում է այնտեղ բնակիչներ և իր անունով լեռը կոչում է Գեղ, իսկ շեները՝ Գեղարքունի, որով կոչվում է նաև ծովը։ Այստեղ նա սերեց իր Սիսակ որդուն, որ մի սեգ ու թիկնավետ, վայելչակազմ, ճարտասան և գեղեցիկ աղեղնավոր էր։ Նրան տվեց իր ստացվածքի մեծ մասը և բազմա-թիվ ծառաներ, և նրան ժառանգական սահման կտրեց ծովից դեպի արևելք մինչև այն դաշտը, ուր Երասխը սեպացած լեռները ճեղքելով, երկար ու նեղ ձորերով անցնելով, ահագին շառաչյունով թափվում է դաշտը: Սիսակն այս-տեղ բնակվելով իր բնակության սահմանները լցնում է շինություններով և եր-կիրը իր անունով կոչում է Սյունիք, բայց պարսիկներն ավելի ճիշտ կոչում են Սիսական:

Վերջերը Հայոց առաջին թագավոր Վաղարշակը՝ Պարթև ցեղից, գտնե-լով սրա սերունդներից անվանի մարդիկ՝ այս երկրին տերեր է նշանակում, որ Սիսական ցեղն է։ Վաղարշակը այս անում է պատմությունից իմանալով, իսկ թե ի՞նչպես այս եղավ, իր տեղում կպատմենք։

Իսկ ինքը Գեղամը նորից դառնում է հիշյալ դաշտը, և նույն լեռան ստո-րոտում, մի ամուր ձորակում շինում է մի դաստակերտ և անունը դնում է Գե-ղամի, որ հետո նրա թոռան՝ Գառնիկի անունով կոչվեց Գառնի։ Վերջերը, Վա-ղարշակի թոռան՝ Արտաշեսի ժամանակ, սրա սերունդներից մի պատանի է եղել Վարաժ անունով, եղջերուների, այծյամների և վարազների որսերում հա-ջողակ, ուժեղ և ճիշտ նետաձիգ: Սրան (Արտաշեսը) նշանակում է արքունա-կան որսերի վրա և շեներ է պարգևում Հրազդան կոչված գետի ափին: Սրա-նից, ասում են, առաջ է եկել Վարաժնունյւսց տունը։ Այս Գեղամը, ինչպես ա-սացինք, տարիներ ապրելով սերեց Հարմային, որից հետո էլի ապրելով, մե-ռավ և իր որդուն` Հարմային հրամայեց Արմավիրում բնակվել:

Այս Հայկը՝ Թորգոմի որդին, Թիրասի որդին, Գամերի որդին, Հաբեթի որդին,– հայաստանցիների նախնին է, և այս են նրա ցեղերն ու սերունդները և նրանց բնակության երկիրը։ Այնուհևտև, ասում է (Մար Աբասը), նրանք սկսեցին բազմանալ և երկիրը լցնել:

Հարման տարիներ ապրելով սերեց Արամին: Արամի մասին պատմում են, թե շատ քաջագործություններ է կատարել

հաղթական պատերազմներում և ընդարձակել է Հայաստանի սահմանները


50

բոլոր կողմերից, որի անունով էլ բոլոր ազգերը կոչում են մեր երկիրը, ինչպես հույները` Արմեն, իսկ պարսիկներն ու ասորիները՝ Արմենիկ24:

1. Արշակ Մեծ - «Արշակը» պարթևական անուն է, որը կրել է պարթև Ար-շակունիների հիմնադիր թագավորը՝ ապարն կամ պարն ցեղի առաջնորդը: Ք. ա. 250 թ. Արշակը ապստամբում է Սելևկյանների դեմ և 247 թ. իրեն հռչակում է թագավոր: Այնուհետև պարթևական ամեն մի թագավորի անվան մոտ այս անունը գործ է ածվել իբրև պարտադիր դինաստիական անուն-տիտղոս (տե՛ս Ստրաբոն, Աշխարհագրություն, XV, 1, 36)։ Նորագույն ուսումնասիրություննե-րում Արշակունիների հիմնադիր թագավոր է համարվում Տրդատ I–ը (247-211), որին նույնացնում են Արշակ I Մեծի հետ:

2. Անտիոքոս - խոսքը Սելևկյան պետության թագավոր Անտիոքոս II Թեոսի (261-246) մասին է: Պարթևների դեմ մղված պատերազմների ժամա-նակ սա պարտություն կրեց՝ կորցնելով Բակտրիա, Սողդիանա և Մարգիանա երկրամասերը:

3. Կիսաառասպելական անձնավորություն է: Ուսումնասիրողները ցույց են տվել, որ Խորենացու «Վաղարշակ» թագավորը հավաքական անձնավորու-թյուն է, բաղկացած Արտաշես 1-ի, Տրդատ 1-ի, Վաղարշ II-ի և հայ այլ թագա-վորների առանձին գծերից: Իր հիմնական գծերով այս «Վաղարշակը» նույ-նացվում է Մեծ Հայքի թագավոր Տրդատ I ֊ի (66-88) հետ: Պարզ է, որ Հայոց «Վաղարշակ»՝ Տրդատ I թագավորը չէր կարող լինել եղրայրը Պարթևաց Ար-շակ Մեծի, իրականում նա եղբայրն է Պարթևաց արքայից արքա Վաղարշ I–ի (52-80), որը և Տրդատին պսակել է Հայոց թագավոր: Դրանով իսկ Հայաստա-նում հաստատվել է Արշակունիների մի առանձին տոհմաճյուղը՝ հանձինս Ար-շակունիների հայկական հարստության (66-428):

4. Պետք է ուղղել Մծուրն կամ Մծուրք: Նախ՝ Միջագետքում գտնվող Մծբին քւսղաքը երբեք չի եղել հայ Արշակունիների պետության մայրաքաղաք։ Երկրորդ, ըստ երևույթին, Խորենացու օգտագործած աղբյուրում քաղաքը կոչ-վել է Մծուրն, սակայն Պատմահորը անծանոթ է մնացել այս անվանումը, քա-նի որ Մծուրնը IV դարի կեսերին արդեն հիմնահատակ կործանված էր երկրա-շարժից: Ուստի Վաղարշակի աթոռանիստ քաղաքի անվանումը Խորենացին խմբագրել է իրեն հայտնի Մծբին քաղւսքի անունով:

Ըստ Փավստոսի, Մծուրնը հիմնել է Հայոց Սանատրուկ թագավորը (88-110): Այն գտնվում է Տիգրան Մեծի կառուցած «Արքունի պողոտայի» վրա, որը Արտաշատը կապում էր Տիգրանակերտի հետ: Մծուրնը տեղադրվում է Արա-


51

ծանի գետի հովտում, Բյուրակն գետի թափվելու վայրում՝ Մշո դաշտի արև-մտյան կողմում:

5. Վաղ միջնադարյան հայ մատենագրության մեջ «Միջերկրայք» են կոչ-վել Փոքր Ասիայում գտնվող բոլոր երկրները՝ միասին վերցրած:

6. Ըստ երևույթին, խոսքը Թեսսալիայի մասին է (երկրամաս Հունաստա-նի հյուսիսում), քանի որ հայկական աղբյուրների Թետալիան դա Բակտրիան է` Քուշանաց երկիրը։ Հասկանալի է, որ Արշակ Մեծը չէր կարող Վաղարշակին տալ մի երկրամաս, որն իր թագավորության կենտրոնակւսն մասն էր կազ-մում:

7. Արևմտյան ծով - Կասպից ծովն է: Պետք է նկատել, որ, իրոք, պարթև Արշակունիների համար Կասպից ծովը գտնվում էր Արևմուտքում:

8. Մար Աբաս Կատինա (Մարաբա Մծուրնացի) - ասորի փիլիսոփա և պատմագիր: Մարաբան գրել է մի «Հայոց պատմություն» (ըստ երևույթին՝ հու-նարեն), որը մեզ չի հասել: Դրա բովանդակության մասին պատկերացում ենք կազմում այն հեղինակների երկերից, որոնք անմիջականորեն օգտվել են Մա-րաբայի մատյանից, նրանք են՝ Մովսես Խորենացին, Անանունը և Պրոկոպիոս Կեսարացին:

Մովսես Խորենացու պնդմամբ՝ Մարաբայի մատյանը գրվել է Ք. ա. II դարի երկրորդ կեսում, սակայն, ինչպես ցույց են տվել ուսումնասիրողները, այն իրականում գրվել է ոչ վաղ, քան Ք. հ. III դարում:

9. Խորենացին շփոթում է. այս իրադարձությունների ժամանակ Նինվե քաղաքն այլևս գոյություն չուներ։ Այն Ք. ա. 612 թվականին հիմնահատակ կործանել ու հողին էին հավասարեցրել Նորբաբելոնական պետության թագա-վոր Նաբոպալասարը և Մարաստանի թագավոր Կիաքսարը:

10. «Ալեքսանդրի հրամանով» – խոսքը Ալեքսանդր Մակեդոնացու մասին է:

11. Խոսքն ուղղված է Մովսես Խորենացու մեկենաս Սահակ Բագրատու-նուն, որի հանձնարարությամբ պատմահայրը ձեռնամուխ էր եղել իր «Պատ-մություն Հայոցի» շարադրմանը:

Սահակ ասպետ Բագրատունին իր Ժամանակի (V դարի երկրորդ կես) հայ քաղաքական կյանքի աչքի ընկնող գործիչներից մեկն էր: Վահան Մամի-կոնյանի հետ նա 481-482 թթ. գլխավորել է հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարն ընդդեմ պարսկական բռնակալության: Ապստամբների կողմից հռչակվել է Հայոց մարզպան: Սպանվել է 482 թ.` Ճարմանայի ճակատամար-տում:


52

12. Սարդանապալ - Ասորեստանի թագավոր Աշշուրբանապալն է (668-633):

13. Ըստ Աստվւսծաշնչի, համաշխարհային ջրհեղեղից հետո մարդիկ փորձել են Բաբելոն քաղաքում աշտարակ կառուցել, որի բարձրությունը հաս-նելու էր երկինք։ Զայրանալով մարդկանց ամբարտավանաթյան ու հանդգնու-թյան վրա՝ Աստված «խառնում է նրանց լեզուները»: Մարդիկ դադարում են իրար հասկանալ և ցրվում են աշխարհով մեկ (տե՛ս Ծննդոց, գլ. ԺԱ, 1-10):

14. Մարաբան և նրա հետևորդ հայ պատմագիրները Հայկին համարում են Հաբեթի թոռան՝ Թորգոմի որդին: Այստեղից էլ Հայկի Հապետոսթյան ան-վանումը: Հայկի և Բելի առասպելում հեռավոր արձագանքներ են պահպանվել հայ ժողովրդի կազմավորման ընթացքի մասին: Այստեղ Հայկը հանդես է գա-լիս որպես հայերի էպոնիմ (անվանադիր). նրա անվան հետ է կապված հայ ժողովրդի անունը:

15. Բաբելոնական գերագույն աստված, Բաբելոն քաղաքի հովանավորո-ղը: Նույնացվել է Սատուրն մոլորակին: Աստվածաշնչում Բելը հիշատակված է Քամյան Քուշի որդի Նեբրովթ անունով, որպես Բաբելոնի առաջին թագավոր:

16. Տե՛ս 283֊րդ էջ, ծան. N5: 17. Տան ոչ արյունակից անդամներ: 18. Խոսքը Վանա լճի մասին է: 19. Հին Արևելքի երկրներում տարածված երկարության միավոր: Պար-

սից ասպարեզը հավասար էր 230 մետրի: 20. Ուսումնասիրողներն այս գավառը տեղադրում են Վան քաղաքից հա-

րավ՝ Հայոց ձոր (Խոշաբ) գետի հովտում (տե՛ս Ս. Երեմյան, Հայաստանը ըստ «Աշխարհացոյց»-ի, Երևան, 1963, էջ 51):

21. Խոսքը Վանա (Բզնունյաց) լճի և Մեծ Հայքի Տուրուբերան աշխարհի 11-րդ գավառ Բզնունիքի մասին է:

22. Սուրբ Տրդատ - Հայոց Տրդատ III Մեծ թագավորն է (298-330), որի օրոք քրիստոնեությունը Հայաստանում հռչակվեց համապետական կրոն:

23. Մասիս - Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր (5156 մ) լեռնագա-գաթն է: Աստվածաշնչի վաղ քրիստոնեական մեկնիչները Մասիսը համարում էին այն լեռը, որի վրա կանգ է առել Նոյի տապանը:

24. Ուսումնասիրողները ցույց են տվել, որ Արամի դյուցազնական առաս-պելի ծագումը վերաբերում է Ուրարտական թագավորության ժամանակներին: Այն մի կողմից իր մեջ պարունակում է Ուրարտուի, նրա Արամե թագավորի


53

հակաասորեստանյան պայքարի հեռավոր արձագանքները, իսկ մյուս կողմից` Արամը հանդես է գալիս որպես հայ ժողովրդի էպոնիմ (անվանադիր)։

2. ՍԵԲԵՈՍ

Հայ ժողովրդի ծագման մասին ավանդություն կա պահպանված նաև VII

դարի ականավոր պատմիչ Սեբեոսի «Պատմություն» երկասիրությունում: Սե-բեոսի ավանդած զրույցները տեղ են գտել նրա երկասիրության Ա դպրությու-նում (Պատմության նոր հրատարակություններում (1979, 2004)՝ վերանվանվել է գլուխ Ա): Ուսումնասիրողներից շատերն այն կարծիքն են հայտնել, թե Սե-բեոսի Ա և Բ դպրությունները պատկանում են մի այլ՝ Անանուն հեղինակի, և հանգամանքների բերումով են հայտնվել Սեբեոսի երկում: Այնուհանդերձ, ինչ էլ որ լինի այդ դպրությունների հեղինակային պատկանելիության հարցը, դրանք միշտ էլ հրատարակվել են որպես Սեբեոսի երկասիրության անբաժա-նելի մաս:

Սեբեոսի երկի լավագույն` քննահամեմատական բնագրի հրատարակու-թյունն իրականացրել է Գ. Վ. Աբգարյանը (Երևան, 1979): «Պատմությունից» ստորև տրված հատվածը բերել ենք Գ. Խաչատրյանի և Վ. Եղիազարյանի աշ-խարհաբար թարգմանությունից (տե՛ս Սեբեոս, Պատմություն, Երևան, 2004)։

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Գլուխ Ա

Բայց ես նախ և առաջ սկսեմ պատմել սարսափազդու արքայի և արի

մարդու մասին վեպը. Նախ նախնիների պատմությունները, որտեղից եղավ ողջ երկրի լրիվ բնակեցման սկիզբը և ապա նրանց կցել հսկայազունների զրուցախառն վեպերն ու ունայն առասպելները անմիտ զորությունների, ո-րոնց, մեծ աշտարակ կառուցելու պատճառով <հողմը> առհավետ ցրեց մեծ անապատով մեկ, ուր անդադար <տարբեր> բարբառների անլուր կացության մեջ Տիտանը սուր վերցրեց ընկերոջ դեմ և առաջինը թագավորեց երկրի վրա:

Տիտանյան Բելը1 մարդկային ամենայն ազգերից իրեն բարձր էր կարծում. չէր ճանաչում իր էությունը, այլ մարդկային բոլոր ազգերին իրեն ծառայության էր կանչում։ Ապա այն ժամանակ Աբեթածին Հայկը2 չկամեցավ հնազանդվել Բել արքայի ծառայությանը. հրաժարվեց նրան աստված կոչել:


54

Այնտեղ Բելը մարտի գնաց Հայկի վրա, իսկ արի Հայկը աղեղով հալածեց նրան:

Արդ` սա այն Հայկն է, որ Բաբելոնում3 ծնեց իր որդի Արամենակին։ Եվ ծնեց Արամենակը բազում ուստրեր և դուստրեր, որոնցից անդրանիկը Արա-մայիսն է։ Եվ ծնեց Արամայիսը բազում ուստրեր ու դուստրեր, որոնցից անդ-րանիկը Ամասիան է։ Եվ ծնեց Ամասիան բազում ուստրեր ու դուստրեր, որոն-ցից անդրանիկը Գեղամն է։ Եվ ծնեց Գեղամը բազում ուստրեր ու դուստրեր, որոնցից անդրանիկը Հարման է։ Եվ ծնեց Հարման բազում ուստրեր ու դուստ-րեր, որոնցից անդրանիկը Արամն է։ Եվ ծնեց Արամը բազում ուստրեր ու դուստրեր, որոնցից անդրանիկը Արա Գեղեցիկն է:

Արդ` այս են տոհմապետ այրերի՝ Բաբելոնում ծնված անդրանիկների և Արարադի երկրից դեպի հյուսիսի կողմերը գնացածների անունները: Քանզի չվեց գնաց Բաբելոնից Հայկը կնոջով, որդիներով և ամենայն աղխով4 հան-դերձ: Եվ գնաց բնակվեց Արարադ երկրում՝ այն տանը, որ լեռան ստորոտում էր, որ առաջ շինել էր Զրվանը հոր և եղբայրների հետ:

Եվ ապա Հայկը իբրև ժառանգություն՝ այն տվեց իր Կադմոս թոռին՝ Արամենակի որդուն: Եվ ինքը չվեց անցավ այնտեղից էլ դեպի հյուսիս և գնաց բնակվեց մի բարձրավանդ դաշտավայրում, և այն դաշտի անունը Հայրերի անունով կոչվեց Հարք:

Իսկ երկիրը, ինչպես նրան արժանի էր, անվանակոչվեց Հայք, ուր բնակ-վում են հայազգիներով:

Եվ արդ՝ այս Հայկը զորությամբ հզոր, էությամբ բարի, աղեղով կորովի և քաջամարտիկ էր:

Այն ժամանակ Բաբելոնում թագավորեց հսկա որսորդ Տիտանյան Բելը, չաստվածացյալ բռնակալը, որը սաստիկ զորություն ուներ և հույժ գեղեցիկ տեսք: Եվ բոլոր ազգերի իշխանն էր, որոնք սփռվեցին ամենայն երկրի երե-սին: Նա աչառու կախարդությամբ հնարքներ գործադրեց և թագավորական հրամաններ <արձակեց> ամենայն ազգերին, իր ամբարտավան գոռոզու-թյամբ կանգնեցրեց իր արձանը և երկրպագել ու զոհեր մատուցել տվեց՝ իբրև աստծո:

Իսկույն ևեթ բոլոր ազգերը կատարեցին նրա հրամանները, բայց Հայկ անունով մեկը՝ ազգերի նահապետ, չհնազանդվեց նրա ծառայությանը, նրա արձանը չկանգնեցրեց իր տանը և չմեծարեց նրան աստվածավայել շուքով։

Նրա անունը Հայկ էր։ Նրա նկատմամբ Բել արքան մեծ ոխով լցվեց։ Եվ Բաբելոնում զորաժողով արեց ու դիմեց գնաց Հայկի վրա` նրան սպանելու։


55

Եկավ հասավ Արարադ երկիր՝ այն տունը, որը նրանց նախնիներինն էր, և որը շինել էր լեռան ստորոտում։ Կադմոսը փախստական գնաց Հարք՝ իր հոր մոտ՝ նրան լուր տալու, և ասում է. «Բել արքան դիմել գալիս է քեզ վրա և եկավ հասավ մինչև <մեր> տան կողմերը, և ես իմ կնոջով ու որդիներով ահա-վասիկ փախստական գալիս եմ»։

Հայկը վերցրեց Արամենակին, նրա որդի Կադմոսին, նրանց որդիներին, իր յոթ դուստրերի որդիներին ու սակավաթիվ հսկա այրերի։

Եվ Հայկը ելավ Բել արքայի դեմ, բայց չկարողացավ սպառազեն հսկա այրերի բազմությանը դիմակայել։

Այնտեղ Հայկը եկավ Բելի դեմ, և Բելը կամեցավ նրան իր ձեռքը գցել։ Խույս տվեց Հայկը նրանից և գնաց փախստական, իսկ նրա հետևից փութով գնաց նաև Բելը իր զինակրի հետ:

Հայկը կանգ առավ և ասաց նրան. «Ինչո՞ւ ես կրնկակոխ գալիս իմ հե-տևից, դարձիր շուտով քո տեղը, որ չմեռնես այսօր իմ ձեռքով, քանի որ իմ նե-տը չի վրիպում»։ Բելը պատասխան տվեց և ասաց. «Նրա համար, որ չընկնես իմ կտրիճների ձեռքը և մեռնես, հանձնվի՛ր իմ ձեռքը և խաղաղությամբ ապ-րի՛ր իմ տանը՝ ղեկավարելով իմ տան որսորդ զինվորներին»։

Պատասխան տվեց նրան Հայկը և ասաց. «Շուն ես դու և շների ոհմա-կից. և՛ դու, և՛ քո ժողովուրդը։ Եվ դրա համար այսօր իսկ պիտի դատարկեմ իմ կապարճը քեզ վրա»։ Տիտանյան արքան սպառազինվեց և հույսը դրեց իր կուռ սպառազինության վրա։

Եվ Աբեթյան Հայկը մոտեցավ. իր ձեռքին բռնել էր աղեղը, ինչպես մայ-րափայտի հզոր գերան։ Հայկը կանգ առնելով՝ պատրաստվեց նրա դեմ աղե-ղով։ Եվ գետնից վեր տնկեց նետը լայնալիճ աղեղի մեջ և քաշելով աղեղը՝ նե-տով զորությամբ խոցեց երկաթի լանջապանակը և պղնձի վահանի միջով մխրճեց մսեղեն արձանի մեջ. ձգված նետը խրվեց գետնի մեջ. իսկույն գետին կործանեց աստվածակարծյալ հսկային, իսկ նրա զորքը փախուստի դիմեց։ Եվ նրանք հետապնդելով խլեցին նրանցից ձիերի, ջորիների և ուղտերի երամակ-ները։

Հայկը դարձավ իր տեղը և գնաց գրավեց Արարադ երկիրը ու բնակու-թյուն հաստատեց այնտեղ իր ազգով մինչև այժմ։ Եվ երբ ինքը մեռնում էր, այն՝ իբրև ժառանգություն, տվեց իր Կադմոս թոռանը՝ Արամենակի որդուն, Հարմայի եղբորը։ Եսկ Արամենակին հրամայեց գնալ դեպի հյուսիս, ուր ինքն իսկ դադար առավ նախկինում։


56

Եվ եղավ՝ Հայկի մահից հետո Արամենակը վերցրեց իր որդիներին, իր դուստրերին ու նրանց ամուսիններին, յոթ քույրերին ու նրանց ամուսիններին, ուստրերին ու նրանց դուստրերին և ամբողջ իր տոհմին ու գնաց բնակվեց դարձյալ առաջին գավառում, որն իրենց հայրերի անունով կոչեցին Հարք։ Ապա Արամենակը այնտեղից էլ շարժվեց դեպի հյուսիս և գնալով իջավ մի խոր դաշտավայրային երկիր, որը գտնվում էր բարձրաբերձ լեռների միջև, և նրա միջով կտրում անցնում է հորդառատ գետ, որն անցնելով՝ Արամենակը բնակություն հաստատեց այնտեղ և այդ լեռնային ու քարքարոտ վայրը շինեց իր ժառանգական երկիրը։

Արամենակից հետո նրա որդի Արամայիսը գետեզրի վրա իր համար շի-նեց բնակության տուն և նրա անունը, ըստ իր անվան, անվանեց Արամայիր5: Եվ նրա որդիները սկսեցին բազմանալ ու լցնել երկիրը։ Եվ հիմնեցին գավառ-ներ։

Մեռավ և Արամայիսը, և երկրին տիրեց նրա որդի Ամասիան։ Եվ ապա նրանից հետո՝ Գեղամը։ Մեռավ Գեղամը, և տիրեց նրա որդի Հարման, ապա՝ Հարմայի որդի՝ Արամը։ Ապա՝ նրա որդի Արա Գեղեցիկը, որի անունով էլ այն դաշտը կոչվեց Այրարադ։

Եվ ասորիների Նինոս արքայի կին Շամիրամը, քանի որ լսեց նրա գե-ղեցկության մասին, կամեցավ նրա հետ բարեկամություն հաստատել որպես-զի <Արան> կատարի իր պոռնկական ցանկությունը. համաձայն համբավի՝ սաստիկ ցանկանում էր նրան և նրա գեղեցկությունը, քանի որ այն ժամանակ ամենևին չկար նրա նման ճոխապատկեր որևէ տղամարդ։ Նվերներով նրա մոտ բանախոսներ ուղարկեց և կանչեց նրան իր մոտ՝ Նինվե6։ Սակայն Արան ոչ նրա նվեր <ներ>ն ընդունեց և ոչ էլ հանձն առավ գնալ Նինվե՝ Շամիրամի մոտ։ Ապա Շամիրամն առավ իր զորքերը և գնաց Հայաստան՝ նրա վրա։ Ե-կավ Հասավ Արայի դաշտը և պատերազմեց Արայի դեմ, ջարդեց զորքին և պատերազմի ժամանակ սպանեց Արային։

Եվ հրամայեց Շամիրամը նրա դին տանել իր ապարանքի վերնատունը և ասաց. «Եվ կասեմ աստվածներին՝ լիզեն նրա վերքերը, և կկենդանանա»։

Իսկ երբ նրա դին վերնատանը նեխեց, գաղտնի հրամայեց փոսի մեջ գցել և ծածկել։ Եվ զարդարեց իր հոմանիներից մեկին՝ մի համապատասխան տղամարդու, և լուր տարածեց, թե աստվածները լիզել և կենդանացրել են Արային։ Պահում էր գաղտնի և նրա ծանոթներից ոչ մեկին ցույց չէր տալիս նրան, և այսպես Շամիրամ թագուհին տարածեց արալեզների համբավը:


57

Այնժամ տիրեց Շամիրամը Հայաստան երկրին, և այնուհետև Ասորես-տանի թագավորները տիրեցին մինչև Սենեքերիմի մեռնելը. ապա տպստամ-բեցին Ասորեստանի թագավորների ծառայության դեմ:

1. Անանունը Բելին անվանում է Տիտանյան՝ օգտվելով Մարաբաս Մծուր-

նացու մատյանից: Խորենացին, իր հերթին օգտվելով Մար Աբաս Կատինայի մատյանից, գտնում է, որ Տիտանյան Բելը Նեբրովթն է:

2. Աբեթածին Հայկ - Հայկը, ըստ Խորենացու, Նոյի որդի Հաբեթի սերն-դից է, իսկ Բելը` Նոյի որդի Քամի սերնդից:

3. Բաբելոն - քաղաք Միջագետքում՝ Եփրատ գետի ափին: Ք. ա. 1894-539 թթ. եղել է նաև նույնանուն հնագույն պետություն Տիգրիս և Եփրատ գե-տերի ավազանում։ Բաբելոն բառացի նշանակում է «Աստծու դարպաս»:

4. Աղխ - «գերդաստան», «կայք», «ստացվածք»։ 5. Արամայիր-ը Խորենացու հիշատակած Արմավիրն է: 6. Նինվե - Ասորեստանի հնագույն քաղաքներից էր, գտնվում էր Տիգրիս

գետի ձախ ափին: Ք. ա. VIII դարի վերջերին և VII դարում Ասորեստանի մայ-րաքաղաքն էր; Տարածված էր Տիգրիսի ափին 4 կմ երկարությամբ: Հռչակա-վոր էր իր խոշոր գրադարանով, որտեղ կար ավելի քան 30 հազար սեպագիր կավե սալիկ: Ք. ա. 612 թվականին քաղաքը կործանել են բաբելամարական զորքերը:


58

ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությունը ամեն տարի կազմակերպում է Սփյուռքի ուսուցիչ-ների վերապատրաստում։ Վերապատրաստման դասընթացներից բացի, կազմակերպվում են այցելություններ Հայաստանի տեսարժան և պատմամշակութային վայրեր, հան-դիպումներ մշակույթի և պետական գործիչների, Հայաստանի կրթական համակարգի ներկայացու-ցիչների հետ: Դասընթացների վերջում ունկնդիր-ները ստանում են ՀՀ կրթության և գիտության նա-խարության վկայագիրը: Այս տարի ևս` հուլիս-օգոստոս ամիսներին, Երևա-նի Մաշտոցի անվան համալսարանում տեղի ունե-ցավ սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստ-ում: Դասընթացների և այցելությունների անցկաց-ման պատասխանատվությունը պատվով իր վրա կրեց Կրթության ազգային ինստիտուտը: Այդ օրերին ԶԼՄ-ները բազմիցս անդրադարձան Հայաստան-Սփյուռք կապերի ամրապնդման խըն-դիրներին:

59

2011 թվականին ՀՀ կրթության և գիտության նախարա-

րությունը դարձյալ հրավիրել էր արտասահմանյան երկրներումգործող հայկական վարժարաններում, դպրոցներում, մանկապար-տեզներում, միօրյա և այլ տիպի կրթօջախներում դասավանդողհայագիտական առարկաների ուսուցիչներին, տնօրեններին/ ուսումնական մասի տեսուչներին` վերապատրաստման ծրագրինմասնակցելու համար:

Վերապատրաստումն ընթացավ Հայաստանում` ՀՀ կրթու-թյան և գիտության նախարարության կողմից հաստատված տար-բերակված մեկամսյա ծրագրերով: Դասընթացներն ավարտածուսուցիչներին տրամադրվեցին համապատասխան վկայագրեր,ինչպես նաև ուսումնամեթոդական գրականություն, դասա-գրքեր և այլ նյութեր:

Որոշ ուսուցիչներ ստացան նաև տեղում վերապատրաս-տում անցկացնողի որակավորման վկայական:

Դասընթացների կազմակերպման, ուսուցիչների կեցությանև շրջագայության ծախսերը, ծրագրի բացման օրվանից մինչևփակման օրը, ստանձնել էր Հայաստանի Հանրապետությունը:Ճանապարհածախսը, ներառյալ օդանավակայանից մինչև հյու-րատունը, և Հայաստան մուտքի արտոնագրի /մուտքի վիզա/ ծախսերը հոգացել են մասնակիցները կամ համապատասխանկազմակերպությունները, կրթօջախները և բարերարները:

Հայաստան մուտքի օրը հուլիսի 10-ն էր: Մասնակիցներին հնարավորություն ընձեռվեց նույն հյուրա-

տանը մնալու ՀՀ կրթության և գիտության նախարարությանհամար սահմանված զեղչված գներով` հուլիսի 10-ից ավելի վաղժամանելու և օգոստոսի 10-ից ավելի ուշ մեկնելու պարագայում:

Մասնակցելու նախապատվությունը տրվել է Հայաստանառաջին անգամ ժամանող և վերջին երեք տարիներին վերա-պատրաստում չանցած ուսուցիչներին:

Մասնակիցների համար նախատեսված էին նաև հանդիպումներ, ճանաչողական շրջայցեր և մշակութային ծրագիր:


60

Արմեն Աշոտյան. Հայրենիք-Սփյուռքի համատեղ ծրագրերըանձնական շահեր հետապնդելու համար չեն:

ՀՀ ԿԳ նախարարության կողմից իրականացվող ամե-նամյա մեկամսյա սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատ-րաստման ծրագիրը սփյուռքի ուսուցիչներին հնարավո-րություն է ընձեռում Հայաստանում վերապատրաստվել տարբեր առարկաներից: Այս տարի 18 երկրներից ընդ-գրկվել են 84 ուսուցիչներ: Ծրագրի այս տարվա ա-ռանձնահատկությունն այն է, որ ուսումնական խմբերից ձևավորվել են երկու նոր խմբեր՝ պարի և արտադասա-րանական միջոցառումների կազմակերպման, ինչպես նաև կրթության կազմակերպման և կրթօջախների կա-ռավարման համար:

ԿԳ նախարար Արմեն Աշոտյանի խոսքերով, ամեն տա-րի նոր բովանդակություն, նոր մոտեցումներ, նոր մեթո-դաբանություն են փորձում առաջարկել, որ աշխատանքը տեղում ավելի նպատակային լինի և լուծի կարևորագույն խնդիր. այն է՝ սփյուռքում մեր հայրենակիցների մեջ մայ-րենին պահպանել, զարգացնել, նպաստել ազգային մշա-կույթի, պատմության ու աշխարհագրության ուսումնա-սիրմանը և մեր երիտասարդ սերնդի մեջ ցանկություն ու կայծ առաջացնել՝ սեփական երկրին և պետությանը հա-ղորդակից լինելու համար:

Հայկական դպրոցները կադրերով ապահովելու համար իրականացվող հաջորդ ծրագիրը, որը հնարավորություն է ընձեռում տարեկան պետպատվերի շրջանակում 70 տեղ տրամադրել մեր սփյուռքահայ հայրենակիցներին անվճար սովորելու հիմնականում հայագիտական առար-կաներ՝ մանկավարժություն, երաժշտագիտություն, լրա-գրություն (ապագայում մեր երիտասարդ կադրերը պետք է համալրեն համայնքային ինտելեկտուալ ներուժը), նախարարի խոսքերով, նպատակային չի իրագործվում:

61

Պատճառն այն է, որ ծրագրի շրջանակում մասնակից-ների զգալի մասը Հայաստանում բուհերն ավարտելուց հետո գերադասում է չվերադառնալ այն երկրները, որտե-ղից գործուղվել է: Նախարարի խոսքերով, այդ մարդկանց վրա գումարներ ենք ծախսում, որ վաղը-մյուս օրը հայագիտության շարունակականություն ապահովեն: Այս տարվանից այդ դիմորդների հետ կնքվող պայմանա-գրերում հստակ դրույթ է սահմանվելու, ըստ որի՝ եթե շրջանավարտը հրաժարվի սովորելուց հետո վերդառնալ իր պետություն և գաղթօջախում առնվազն երկու տարի չաշխատի, ստիպված կլինի մուծել զգալի չափի հասնող տուգանք, որը կկազմի ավարտական կուրսի շուկայական արժեքի ութապատիկը: Այդ կերպ կփոխատուցվի պետու-թյանը պատճառված համապատասխան վնասը: Ըստ Արմեն Աշոտյանի՝ միայն այս ճանապարհով կհասկանան, որ հայրենիքի և սփյուռքի համատեղ ծրագրերը անձնա-կան շահեր հետապնդելու համար չեն:

Մեկամսյա վերապատրաստումն իրականացվեց Կրթության ազգային ինստիտուտի, Հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի և Երևանի պետական համալսարանի, ինչպես նաև այլ ուսումնական հաստատությունների մասնագետների ուժերով:

Ինչպես հաղորդում է Մեդիամաքս-ը, կրթության և գիտության նախարար Արմեն Աշոտյանն ասել է, որ հայագիտական առար-կաների սփյուռքահայ ուսուցիչների վերապատրաստումներն արդեն ավանդական են դարձել, սակայն ամեն տարի դրանք ունենում են նոր բովանդակություն:


62

ԵՐԵՎԱՆ, 6 ՕԳՈՍՏՈՍԻ, ԱՐՄԵՆՊՐԵՍ: Ավարտ-վեց սփյուռքահայ ուսուցիչների՝ հայրենիքում վե-րապատրաստման ծրագիրը: Այսօր' ծրագրի պաշ-տոնական փակման արարողության ժամանակ, սփյուռքի հայկական դպրոցների ուսուցիչներին ըն-դունեց Հայաստանի Հանրապետության կրթության և գիտության փոխնախարար Մանուկ Մկրտչյանը: Ողջունելով ներկաներին՝ փոխնախարարը նշեց, որ թյուր է կարծիքը, թե ուսուցիչները Հայաստան են եկել՝ ինչ-որ բան սովորելու: «Ես անչափ ուրախ կլինեմ, եթե հաջորդ տարի եւս դուք գաք հայրենիք, սակայն այս անգամ այն գի-տակցությամբ, որ եկել եք՝ ոչ թե սովորելու, այլ մեզ սովորեցնելու»,- նշեց Մ. Մկրտչյանը՝ հավելելով, որ նրանք մեզ համար եվրոպական փորձը լավագույնս փոխանցող անձինք են: Աշխարհի 13 երկրներից հայրենիքում հավաքված ութ տասնյակից ավել ուսուցիչները ԿԳ նախարարության կողմից համապատասխան վկայականներ ստացան: Կրթության եւ գիտության նախարարությանը շնոր-հակալություն հայտնելով՝ ուսուցիչները չմոռացան իրենց երախտիքի խոսքը հայտնել նաեւ հայրենիքին: «Շնորհակալ ենք քեզ, Հայաստան»,- ասացին նրանք: Պոլսահայ ուսանողուհի Գարոլին Չանքըրըն ծնվել և մեծացել է Թուրքիայում: Այս դասընթացները նրա համար առիթ էին դարձել՝ հայրենիքում առաջին ան-գամ լինելու: Ասում է, որ հայրենիքի մասին իր պատ-կերացումները համընկան իրականությանը: «Անչափ սիրեցի իմ հայրենիքը: Երբ վերադառնամ՝ պիտի բո-լորին խորհուրդ տամ գալ Հայաստան: Յուրաքան-չյուր հայ պետք է լինի այստեղ»,-ասաց Գ. Չանքըրը՝ նշելով, որ Թուրքիայում մոտ 150-200 հազար հայ է ապրում: Պոլսահայ ուսանողուհին ասաց, որ թեև հասցրեց հայրենիքն անչափ սիրել, սակայն մշտա-կան բնակության վերադառնալ չի կարող. պապերի շիրիմներն են նրան կապում ծննդավայրի հետ:

63

Հայրենիքում ավանդաբար կազմակերպվող սփյուռ-քահայ ուսուցիչների վերապատրաստման մեկամսյա դաս-ընթացն ավարտվեց։

Հալեպի Կիլիկյան ճեմարանի ուսուցչուհի Նորա Փի-լիպոսյանի խոսքով, մասնակիցների սրտերը «հարստա-ցան ազգասիրությամբ եւ հայրենասիրությամբ», բոլորն ստացան «մանկավարժական նոր սկզբունքներ, որոնք պետք է տեղափոխեն Սփյուռք»։

Սակայն ոչ միայն ստանալու, այլև տալու առաքելու-թյամբ պիտի աշխարհասփյուռ մեր հայրենակիցները գան Հայաստան։

«Դուք մեր ներկայացուցիչներն եք աշխարհի տարբեր երկրներում,– դասընթացների եզրափակիչ արարողության ժամանակ ուսուցիչներին դիմեց ՀՀ Կրթության եւ գիտու-թյան փոխնախարար Մանուկ Մկրտչյանը։– Աշխարհին արժեքավոր նորություն հայտնելու համար հայաստանյան մասնագետները պետք Է ծանոթ լինեն համաշխարհային նվաճումներին։ Իսկ այդ հարցում դուք կարող եք մեծապես օգտակար լինել հայրենիքին»։

«Հաջորդ անգամ եկեք՝ մեզ սովորեցնելու,– հորդորեց փոխնախարարը։– Շնորհակալություն, որ կաք, այստեղ եքև պետք է այն գիտակցությամբ էլ գնաք, որ եկել եք ոչ թե միայն սովորելու, այլ որպեսզի ձեզնից մեր կարոտն առ-նենք»։

Մանուկ Մկրտչյանը մասնակցության հավաստագրեր հանձնեց աշխարհի 13 երկրներից ժամանած 69 ուսուցիչ-ների։

ՀՀ ԿԳՆ Սփյուռքի բաժնի եւ Կրթության ազգային

ինստիտուտի աշխատակիցները կարողացել էին ամեն ինչ անել, որ Աբխազիայից ժամանած հայոց լեզվի եւ գրակա-նության ուսուցչուհի Աննա Հակոբյանը բոլոր մասնակից-ների անունից ասի. «Հայրենիքը դուք եք։ Շնորհակալ ենք մեր հայրենիքին»։ «Վերադառնում ենք՝ տանելով մեզ հետ բարեկամության ու սիրո շողեր»,֊ ավելացրեց Նորա Փիլիպոսյանը։

«Նվիրումով պիտի ծածանինք հայ դրոշը Արարատի կատարին, եւ պիտի համախմբին հայությունը»։


64

Մանկավարժական գիտությունների դոկտոր, Խաչատուր Աբովյանի անվան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի հայոց լեզվի և տարրական ուսուցման մեթոդի-կայի ամբիոնի պրոֆեսոր Ջուլիետա Գյուլամիրյանը, որ նաև դասախոսում էր վերապատրաստական այս մեկամսյակում <<Մատաղ սերնդի հայեցի կրթության եւ դաստիարակության գործում ներդրած մեծ ավանդի համար>> արժանացավ կրթա-կան գերատեսչության բարձրագույն պարգևի` Ոսկե հուշա-մեդալի, որը հանձնեց փոխնախարար Մանուկ Մկրտչյանը։

Ջուլիետա Գյուլամիրյանի հորդորը՝ «Ամեն ինչ արեք սիրով եւ կհասկանաք, որ բոլոր խնդիրների պատճառը սիրո պակասն Է եղել», Մոսկվայի Հայորդաց տան հայոց լեզվի եւ գրականու-թյան ուսուցչուհի Սեդա Խաչատրյանի խոսքով` ուղենիշային է դարձել շատերի համար։

Այլ դասախոսներ ևս արժանացան դրվատանքի խոսքերի։ Անունների բարձրաձայնումն ուղեկցվում էր մասնակից-

ների ծափողջույններով։ Եվ թերևս շատերի մեջ արմատավորվում էր Հալեպի

Կիլիկյան ճեմարանի ուսուցչուհու հավատը մանկավարժների հանդեպ առ այն, որ նրանք վստահ են` «իրենց նվիրումով պի-տի ծածանին հայ դրոշը Արարատի կատարին, և պիտի հա-մախմբին հայությունը»։

* Տեղեկատվությունը քաղված է համացանցի էջերից:

Ð²Ú²¶ÆîàôÂÚàôÜÀ ¸äðàòàôØtert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Hayagitutyuny...

Documents

Transcript of Ð²Ú²¶ÆîàôÂÚàôÜÀ ¸äðàòàôØtert.nla.am/archive/NLA AMSAGIR/Hayagitutyuny...