Trabajo de Quechua Cuentos
-
Upload
neri-huaman -
Category
Documents
-
view
196 -
download
6
Transcript of Trabajo de Quechua Cuentos
INTRODUCCIÓN
Los cuentos populares. Donde se mezclan la
fantasía y la realidad. Generalmente están
relacionados con la vida cotidiana; con leyendas,
conceptos religiosos, añoranzas y acontecimientos
tristes o alegres del pasado y situaciones del
presente. Expresan la fe en Dios y en la salvación
que, a pesar de su demora, llegará, si estamos
dispuestos a esperarla con fidelidad.
En nuestra época, cuando la relación del
Individuo y la familia, como convivencia básica
humana, se ha debilitado. Las fábulas y los
cuentos puede resultar un gran aporte al
restablecimiento de nuestros lazos tanto familiares
como sociales y culturales. Entregan, también, una
influencia positiva en la educación de los jóvenes
1
en la familia, en los colegios y movimientos
juveniles.
El cuento es uno de los géneros literarios más
antiguos de la humanidad. De la tradición oral pasó
a ser escrito por los cuentistas. Pero sigue pasando
de boca en boca. Traspasó las barreras
generacionales, culturales, lingüísticas, territoriales
y los muchos siglos que los separan entre una y
otra época. En su divulgación y propagación,
formaron parte Importante los padres y
primordialmente, los abuelos y las abuelas y, por
supuesto, los maestros de escuela. Los cuentos
hicieron abrir los ojos de generaciones de niños
ávidos de saber, de conocer, estimulan y motivan
su fantasía.
Entre los hombres, los cuentos han sido utilizados
y siempre se utilizan como instrumento pedagógico
2
insustituible para la transmisión de principios y
valores ético-morales.
En homenaje a aquellas hermosas historias que
tanta felicidad nos dieron es que queremos
compartir con ustedes estos cuentos que han sido
traducidas al quechua. Espero que las disfruten.
El grupo
3
WAYNACHAMANTA
Huq karu llaqtapis huq sapan warmi kinsa
wawachayuq kasqa. Kay waynachakunapa taytansi
unay watakunañas wañurupun. Chay llaqtapi manas
4
Cuentos
paranchu, wayrallas sapa p´unchay “yiwwww”
“yiwww” nispa phawan, chaytaqsi mallki
sach`akunapas mana rurunchu. Chakrapi manan
imallatapas kanchu. Kay erqekuna wasinpi manan
ima mihunankupas kanchu, cheymanta kuraq huq
p`unchay niran:
¡yaw wayna! ¿imallataq mihusunchisri? Mana
mihunata kanchu. Phaway chakrata
mansanakunata pallamunqi allinchallata, hawa
llaqtaman apanqi chayta qhatumunki cheymanta
mihunata rantimunki, nispa kuraq wawachantaqa
mink`akun.
¡Q`omer mansanatari munankumanchu! Nispa
llaki chay waynaqa mansana pallaq rin.
Cheymantaq ripurun hawa llaqtaman asnuchampi
mansanata churarun, wasapaktinsi kay waynaqa
huq runawan tinkun. Chay machuchaqa
khuyapayana uyantinsi kay waynachaman
chimpaykun:
5
¡yaw waynacha! ¡maytataq rishanqi!, nispa
machuchaqa niran.
¡ maytapas purikusaq! ¡imataq kanmari
qukusunki!, nispa millayta kutichin.
¡imachata asnuchapiri apashanki!, nispa
machuchata tapuykullantaq.
¡akatapas apakusaq, imataq qanmanri
qukusunki machuy!, nispa kay qhilli simi
maqt`ata chay machuchata k`amiyun.
Allinmi wayna, chay pachaqa apallay, nispa chay
machuchaqa orqota ayqirikapun, chay
waymachataqsi ripurun.
6
Maqt`achaqa taytanhinas mayuta chimparun:
¡manzana, manzana! ¡manzanata
rantikuychis!, nispa qaparin. Llaqta
runakunaqa chayta uyarispa waynachata
katiyunku:
Saqellawayña, qolqepaqchu mihunapaqchu,
nispa llaqta runakunaqa huq, huq
rimapayanku.
Qolqellapaqmi apamuni, plazapi qhatusaq,
chayman riychis, nispa chay waynachaqa
niran.
Chay manzana apaq waynachaqa plazapis karganta
paskarun, cheymantaqsi kustalmanta hich`aramun.
Akallas hich`aramun, runakuna phiñallaña.
¡ima khuchi maqt`ataq kayri akata apamun!
¡atataw khuchi! Nispa runakuna ch`iqiripun.
Waynataqsi: “¿maytaq mansanayri,
imaraykutaq kay llakiri qatiwan, ima
nispallataq kunanri wasiyta kutisaq?” nispa
7
musphapuska. Chaymantaq llakisqata
p`inqasqataqsi wasinta kutipun. Chayaspaq
wayqinkunamanpas mamanpas chiqapta
willakun.
“¿imallanqataq kay wawaykunanri, imata
ruwaspallataq kawsanqaku?”, nispa chay
sapan warmiqa niran.chaymantaqsi
chawpikaq wawantañaqsi nillantaq:
Waway, qankañataq hawa llaqtata rinki,
kashan huq chikan manzana chayllatapas
qhatukamuy, chaywanqa imallatapas
rantiqamunkiña. Ichaqa piwanña tinkuspapas
sumaqta napaykunki, sumaqta ima
tapusqapas kutichinqi, nispa niran.
Chay chawpikaq waynaqa q`omer mansanatas
allinchayñinta pallarun hawa llaqtapi asnunchantin
rillantaq. “sapatuta rantikamusaq, p`achata
rantikamusaq” nispa chay waynaqa riran, chayllapis
8
puka apachitapi huq machucha ñawpaqninpi
rihurispa:
Allin p`unchaw kachun kanpaq, ¿maytataq
rishanki waway?, nispa tapuyun.
¡buenos días awichu! Noqaka piwanpas
rimanaychu, awichuypas imaypas kanchu.
Maytapas purikusaq, ¡ imataq kanmari
qukusunsi! Nispa chay chawpikaq waynaqa
millay millayta kutichikun.
¿ imallatataq apashankiri? Manachu huq
chikanta yarkayninpaq saqiwankiman? Nipas
chay machuchaqa rimarun.
¡rumita apashani! Nispa chay waynachaqa
phiñallaña kutichin, chaymantaqsi ripun.
Rumita apaspaqa kaykunatawanpas
aparikuwaq, nispa chay machuchaqa khuyay
khullaylla qhipayun.
Chay waynachaqa mayuman chayaspaña
kuraqninparimasqanta yuyarin.
9
Cheymanta kargantaqa qawarun, chayllapi
mansanakuna kasqa, ichaqa asnuchansi mam riyta
atipunchu. Chaymanta payqa mayuta chimparamun:
¡manzana, manzana!
Lloqsimuychisrantikuychis, nispa tukuy
kunkawan qaparin.
Runakuna lloqsiramunsi. Huq runa manchasqa
manchasqallas, huq kunataqsi qhawakuqlla rinku.
“kay waynachakunaqa manan taytanku hina
formalchu kapunku. Huq p`unchaw kuraqkaqpas
“manzana, manzana” nispa akata apamusqa. Haku
qawashunchis” nispa runakuna karullamanta
qatipanku.
Kay waynaqa manas plazamanchu chayan. Huq
k`iqllu k`uchupis karganta paskaramun,
kustalmantaqa rumillata hich`aramun. Waynaqa
hump`isparaqsi sayarun, manas ima rimaykutapas
10
atipunchu. Runakunallas rimakuspawasinkuta
ripunku.
Cheymantaq chay waynaqa wasinta kutipun. Chay
puka apachitapis machuchaqayapamanta
ñawpaqninpi rikhurispa tapurillantaq:
¡waynacha! ¿allillanchu rumi apasqayki
chayan? Nispa.
Waynaqa mana imatapas kutichin ñanninta ripun
wasinpi suyaranku.
¿imakunataq rantiramunki? Nispa
paytaqsi chikallanta willakapun.
¿imanasuntaq kunanri? Nispas maman
waqaspa.chayllapis sullk`akaq
wawanqa:
¡mamay, ama waqayñachu noqa hawa
llaqtata risaq, noqata mihunatapas
imatapas rantikamusaq, nispa nin.
Qanri llaqtata riqsinkichu, ima
manzanatata apanqui, nispa mamanpas
kuraqninkunapas kutichinku.
11
Noqaka tapurikuspa tapurikuspa llaqtata
risaq, nispa
Phaway wawa ichaqa yuyaywanmi
piwanpas rimana, sumaqtan kutichinqui
nispa maman nin.
Huch`uychaq qòmer manzanakunallañas kasqa
chaykunallatas ahllakurun, chayta asnuchampi
kargaykuspataq llaqtata rin kusisqa.
“¿mayraqtaq puka apachitari chay machuchawan
rimanaypaq? Imataña mañakuqtinpas noqa qusaq”
nispa qhawakuspa riran. Karumantañas puka
apachitataqa rihuramun ¿imataq chay machuchari?
¿imataq mihuspataq kawsanri? Nispas qawarun.
¡ waway! ¿maytataq rishanki, manachu
pusakuwankiman? Nisna niran.
Allilamchu awichuy, hawa llaqtaman rishani
nispa waynachaqa kutichikun.
Allinmi allinmi ¿imatatq apashanki? Manachu
chay apasqaykita huq chikanta
12
saqiwankiman? Nispa chay machuchaqa
tapuyun.
Khullu mansanallatan qhatukunaypaq
apakushani, munaptiykipas saqesayki nisap
niran, karganta paskaramun machuchaman
manzanata quran.
Kayta qhatuspari, ¿imataq rantimusaki? Nispa
machuchata tapuyun.
¿imataq, imataq? Huq violintawan,
cigarrotawam rantimuwanki nispa
machuchaqa mink`akun
Noqa rantimusayqi nispa ripun.
Cheymanta mayuta chimpamun, uyantapas
mayllirakun, llaqtaman haykuspa.
¡manzana, manzana manzanata
rantikuwaychis! Pisi qolqellapaq,yapayoq
nispa qapariyta qallarin. Uyariqkunaqa manas
riytapas munankuchu.
Huq p`unchay manzana nispa akata
apamusqaku ; huq p`unchañataq mansana
13
nispa rumita apamusqaku; chay erqechata
imatas manzana nispa apamushan, nispa
runakuna rimaranku.
Plazapi chayaspa hich`aramun manzanata
cheymantaqsi runakuna mansanata rikuspa hoq
hoqmantas rantikunku , paykunapiura willarinakuspa
ashka runas rihurimun, manzanataqsi mana
tukukunchu kay waynachaqa ashkata qhatumun,
chaymantaqsi machuchapaq hoq violinta,
cigarrotawan rantiramun; wasinpaqtaqsi huq
mihukunata, p`achata ima rantillantaq
chaypiwanpas qolqeta puchurun . waynachaqa
asnuchanpi paltayuqtaraq cargaykukuspa llaqtanta
kutipun.
Awichuy qampa bendicionniykiwanka allillanmi
rirani, kay mink`akuwasqayku nispa violinta
cigarrotawn kuran.
14
Allipuni waway sumaq sonqo kasqanki
nispa machuchaka violinta takichin, chayta
uyarispa waynachapas asnunchapas
tusuykunku.
Kuruchakunapas, añaskunapas tukullas
sayk`uyniyuqraq tusuykunku.
15
¡amaña amaña! Tukullayña takichiyta nispa
qaparinku. Machuchaqa manas
takichipunchu, aswanpas:
Waynacha kay violinqa qampaq. Qamña
imatapas munaspayki kaytaqa takichikunki.
Ichaqa ama hayq`apas runa masiykitaqa
waqachinkichu nispa waynachaman
kuyapun.cigarrownqa yuyariwankipuni,
huch`uytapas hatuntapas yupaychankipuni,
kaqtaq wakchatapas qhapaqtapas nispa
chay machuchaqa phuyu phuyu orqopi
chinkaripun.
Allipuni awichuy nispa chay waynachapas
wasinta riran violinta q`epirikuspa.
16
Wasinman chayaspaqa violinnipaq takiyninwan
tukuyllatas tusuchin. Kuraqninkuna mana allinpi
puriptinkupas violinninta takichispapunis allin
ñanman churan. Puka apachitapi rikhurin chay
machuchaqa apunchiqsi kanman. Chayllatan yuyaq
runakuna rimankun.
17
CHIKUCHAMANTAWAN HUQ
WIRAQUCHAMANTAWAN
Huq chikuchas haykushasqa rump’u apayusqa
Willkamayu patata. Chaysi huq wiraqocha
hamushasqa yuraq kawallu sillapi. Chaysi nisqa
chikuchaqa «nuqawan pukllayta munankichu?».
«Ya listu» nisqa wiraquchaqa. Chaysi nisqa «qantaq
bolaykipaq, nuqataq kawalluypaq» nispa nisqa
wiraquchaqa.
Chaysi ganarapusqa chikuchaqa. Chaysi nisqa
wiraquchaqa «hamunki pampas-verdes-cielos-
azules asindapin. Nuqaqa chaypin tiyani. Saqisayki
hamunaykipaq kay yuraq kawalluta».
Chaysi chikuchaqa ripusqa alojakuq. Chaysi
tutamantaqa risqa yuraq kawallu sillapi chikuchaqa,
karutaña risqa. Chaysi tapuyukusqa maqt’ata.
«Karuraqmi pampas-verdes-cielos-azules asindaqa.
18
Nuqa q’ipisayki. Qan kawalluykita ñak’aruy, nuqa
q’ipisayki.
Chaymantataq kuskanpi nisayki haywamuway nispa
nisayki». Chaysi haywan chikuchaqa. Chaymantaqa
tukurakapusqa aychaqa. Tukurakapushaqtinsi
chayqa maqt’aqa «apuray haywamuway» niqtin
chikuchaqa chakata kuchurikuspa haywarisqa
maqt’amanqa. Chaysi chayarachisqa pampas-
verdes-cielos-azules asindaman. Chaysi
chayarachisqa «kunan surtiykita qhawarapusayki».
Chaysi qhawarapusqa maqt’aqa. Chaysi nisqa
chikuchataqa «kunanmi wiraquchaq p’asñan
enamorakusunki». Chaymanta asindayuqpa wasinta
pasapusqa chikuchaqa.
Chaysi «chayqa chayamuniña papay» nisqa. Chaysi
chikuchaqa haykusqa wasinta. Chaysi runa umanta,
runa makinta, runa chakinta haywaripusqa
wiraqucha. Chaysi chikuchaqa mana munasqachu
19
mikhuyta. Chaysi wiraqucha «kunanmi
mikhupusayki, apuray mikhunki».
Chaysi nisqa wiraquchaqa «kunantaq llank’amunki
siwarata iramunki. Chaymantataq rutumunki.
Chaymantataq sak’aman winamushanki». Chaysi
chikuchaqa nisqa «tukumuniñan papáy».
«Kunantaqmi t’ikatañataq masitamushanki misa
pataman latukunaman». Chaysi chikuchaqa nisqa
«chayqa papáy kunantaqmi puñukamunki».
Chaysi nisqa chikaqa «kunanmi mikhupuyta
munashasunki manachu? Kay vasuman thuqaspa
hunt’arachiwaq. Kunanmi kawallu vientota
hurqumunki». Chaymantataqsi iskapakapusqa
chikuchaqa chikawan. Chaysi thusqasqallan
wiraquchawan rimasqa.
Chaymantataqsi wiraquchaqa haykurusqa
wasintaqa. Chaysi mana kapusqachu chikuchaqa.
Chaysi wiraquchaqa kawallu sillapi qhipanta
pasamusqa. Chaysi chikuchaqa chakaman 20
tukurusqa chikataqsi llawlli muntunman tukurusqa
mana wiraqucha tarinanpaq, mana rikunanpaq.
Chaysi chakataqa pasarun wiraqucha. Mana
taripusqañachu chikuchata chikata. Chaysi
uraymanta kutirimpusqa wiraquchaqa. Chaysi
chayarapusqa wasinta. Chaysi warminta wasinpi
maqayusqa chikuchakunaq ayqikusqankurayku.
Chaymanta warminta nak'aspa mikhurapusqa.
Wiraqucha saqra kasqa.
Chaypi tukupun.
21
Huk’uchamantawan atuqmantawan
Huk’ucha machulachaq wirta kanchanman haykusqa t’ika
mikhuq. Nishuta haykusqa. Chay runaqa breata khapuman
churasqa mana huk’ucha haykunanpaq. Haykuqtin
k’askarapusqa huk’ucha.
Huq laru chakinwan hayt’asqa, k’askarapullasqataq.
Makinwanñataq breata saqmasqa, umanwan «umaypi kallpa
kashanpunitaqmi karahu» nispa nisqa. Saqmasqa «aaa».
Chaysi saqmaqtin chay atuqqa Phusa uraymanta
hamushasqa. «Chhaynata pirqapi wiksaymanta
warkuruwanku» waqyayukusqa huk’uchaqa. Chayqa atuqqa
nisqa «imamantan kaypi warkurayashanki» nispa. «Manan
wayqicháy. Ususinwanmi kasarasaq» nispas nisqa
huk’uchaqa. «Nuqa warkurayashasaq» nispa nisqa chay
atuqqa. Kacharikuspa pasapusqa huk’ucha. Runa hamusqa
hasut’i apayusqa.
Chay hasut’iwan suq’ayusqa atuqta. Chaysi kacharipuqtin
pasapusqa chay huk’uchaqa. «Yanqa warkurayachiwanki.
Mikhurusayki» atuq nisqa. Pampata t’uquyushasqa huk’ucha.
Chaysi «nina paranqa» nispa llullakusqa huk’ucha. «Qan
chay t’uqusqayman haykunki». «Arí» nisqa atuq. Sunsu atuq
22
kasqa. «Nuqaqa may t’uquchallamanpas haykurusaqchá»
nisqa. Hinaspa «uñachaylla kashani. Chayqa haykurusaq. A
ver llamirikamuy» nisqa huk’ucha iskapakunanrayku.
Kishkakunawan kanllikunawan ruq’akunawan2 ima patanman
hach’iyusqa allpawan ima huk’ucha. «A ver llamirikamuy»
niqtin «sirtutaq» nisqa atuq. Thastarimuqtin nanaruspa
mancharikusqa. Chayqa chuchuta wisq’arampuspa pasapun
huk’ucha. Chaysi allpata khapusqa. Huk laru t’uqunta
hasp’ipakuspa lluqsiramusqataq. Chay atuq lluqsirapuqtin
huk’uchaqa kisuchata apamusqa. Kisu lluklluchata3 chay
simichanwan huk riruchallanpi apamusqa. Chayqa «may
kisu? pusaruway» nisqa atuqqa.
«Ya. Machulachaq wasinpi kisu» nispa huk’ucha. Chay
k’arpa mankapi kasqa kisu, llukllucha. Atuqqa kisuta
mikhushaspa uman kawirapusqa chay mankaman. Chay
mankaman kawirapuqtin «maypi phukuna kashan?» nisqa
atuq mankata p’akinanpaq. Chaysi ichhuchata haywarisqa
huk’ucha. Chayqa «maypi qulluta kashan? maypi qulluta
kashan?» nisqa atuq. Chayqa quwi akachata haywarisqa
huk’ucha. «Maypin maran kashan? maypim maran kashan?»
nishan nisqa atuq. Machulachaq umanman q’asusqa. Chay
machulachaqa mamitachata «inkaykiwan4 karahu
maqachiwanki» nisqa. Chaysi warminta maqasqa. «Nuqaq
23
inkaychu kanman?» nispa nisqa payacha. Chayqa
huk’uchaqa lluqsirapusqa. Chay huk laru lluqsiruqtin kawitu
ukhupi atuq kashasqa-hina k’uytushasqa. Chaysi atuqta
rikusqa. Mana aypasqachu machulacha. Chaysi punkuta
khakaruspa ayqisqa. Chaymanta kaq pasallasqataq
huk’uchaqa.
Pasaqtinqa quchatañataq kaq laqtayushasqa ukyayushasqa
huk’uchaqa «chay qucha millp’uwasun» nispa. «Qan hatun
wiksayuq kashanki. Nuqa huch’uy wiksayuq kashani» nispa
huk’ucha. Chaysi ukyashaqtin sikinmanta unu
phawaramusqa. Sikinmanta phawaruqtinqa q’uruntawan
sikinta wisq’arukusqa. Q’uruntawan wisq’arukunqa. Chay
wiksan phatarapusqa. Chaysi wañurapusqa atuqqa. Chaysi
kusikusqa huk’ucha «allinta wañurun» nispa. Chaysi papa
mikhuq huk laru karuta pasapusqa, Ttioman pasapusqa
huk’uchaqa. Chaypi tukupun.
24
UKUKUMANTAWAN P’ASÑAMANTAWAN
Uhaman risqa p’asñaqa. Uha michiq p’asña kasqa.
Chaysi uha riyta qillakusqa p’asñaqa. Chaysi «nuqa
q’ipirusayki, ñawiykita watarusaq» nisqa ukuku.
Chaysi «mana q’ipiruwankimanchu» nispa
p’asñaqa. Qaqa t’uqullamantaq q’ipirusqa.
Chaysi chaypi uywasqa p’asñata. Chayqa iskaysi
wawanpas kasqa. P’asñas wawayuq kasqa. Iskay
wawanpas kasqa ukukuchakuna. Chaysi uña
ukukuchakuna taytanta nisqa «ama imanpas
yanayaqtin k’uturamuway wakata» nispa. Chay
chakinpi yanayaqtin aparamusqa hatun ukuku.
Chaysi «mana kaytaqa munanichu, huktan munani»
nispa nisqa uña ukukuchakuna.
Chaysi hukta apamunankama munananpaq
apamusqaku iskayninkumanta mamankuta
apaqarusqaku qaqa t’uqumanta. Chayqa qaqa
t’uqumanta apaqarusqaku mayuta. Urayman
25
pusayusqaku. Hinaspa tinri aparapusqa uña wakata,
uña wakata suwarakamusqanta. Chaysi uña wakata
mikhurakapusqa tinri. Chayqa «chay tinriman llant’a
kargaramusunchis karahu» nispa phiñakusqa uña
ukuku. Chay llant’ata mamanpawan uña
ukukuchakunapawan kargaramusqa. Chayqa
chiqaqta llant’ata kargamusqaku ashkhata
uraymanta llant’ata wasinkuman. Puno mamankuq
llaqtan.
Chayqa «kayllapi mamay kashanki» nisqa. «Nuqa
rirusaqku wichayta. Taytayku nuqaykuta
binsiramuwanqaku chayqa, q’umir q’usñi
sayarimunqa. Nuqayku binsirusaqku chayqa, asul
q’usñi sayarimunqa» nispa nisqa. Asul q’usñi
sayarimun. Chayqa mamanku kusisqa. Chayqa
chaypis kundinarakapusqa taytanqa. Comuneroq
tullullanñas Puno tindakunapipas imapas. Chaysi
tullullawanñas maqanakuspanku uña ukukuchaqa,
inlishapi kundinaruwan maqanakusqaku.
26
Wanquyruman tukupusqa kundinaru. Kundinaru
«wun...» niyushan, wanquyru «wun...». Chaysi
maqanayukushan. Chayqa «qanñataq, nuqañataq,
qanñataq, nuqañataq» nisqa uña ukukuchakuna
kundinaruta sipinankupaq. Supayta
dalinayukusqaku. Chayqa kundinaruqa
«librakuwankuchá» nisqa uña ukukuchakunata.
«Librasaykipuni» nisqa.
27
Illarimuyta kundinaruta sipiyapunku. Chaysi ripun.
Yuraq paloma pasapun. Chaymanta chay
ukukuchaq mamanqa huq qhariyuq kapusqa.
Chayqa pisillañas pisillañas uña ukukuchakunaq
kallpanpas machuyaqtin pisillañas pisillañas
watamanta watamanta. Comuneroq tullunkunatas
pakanku takayuspanku. Chayqa qhapaq kapusqaku
ukukuchakuna tindaq qulqinwan. Chaypi tukupun.
K`anka payamantawan
Carlos payaq wasinpi tiyasqa. Chaysi «aycha rantikuq
haykusaq» nisqa paya Carloschata. Chaysi aycha rantikuq
haykusqa Qosqo aylluta. Hinaspas kutimunanpaq ch’usaq
mut’i manka wikchurayapushasqa. Mut’ita mikhushasqa
Carlos. Chaysi k`anka qhipanta waqyayuspa haykun. Mut’in
mana kapusqachu. Chaysi «mut’ita qan mikhunki» nisqa.
Chaysi «pasay, ripuy» nisqa k`anka. Pasapusqa yunkaman
Carloschaqa. Chaysi pasapuspa chay ukhu muqumanta
waqyakamusqa «ripushaniña» nispa payata. Chaysi
pasasqa. Hinaspas pumawan tupasqa. Runata mikhusqa
puma. «Mikhusayki» nisqa gallota. «Ama mikhuwankichu»
nisqa Carlos. Chaysi «kay muqumanta haqhay muquman 28
gananakusun». Ganarapusqa Carloscha. Mikhurapusqa
pumata. Chaysi pasasqa yunkata. Hinaspas haqhay
wichaymanta Carlos waqayamushan. «Hap’iramuychis»
nispas wardiyakuna nisqa. Chaysi waka wasiman
kacharusqa. Gallota tanqarusqaku waka kanchaman
wardiyakuna rikch’arichinanpaq tempranolla pustupi. Chaysi
pumata wacharusqa. Hinaspa puma wakata mikhurusqa.
Chaypi mikhuqtin pumata sipisqaku wardiyakuna. Chaysi
tutamantan Carlos waqasqa runa rikch’arichinanpaq. Chaysi
iskay chikuchakuna hamusqa Tinkuramanta. «Manuyuway»
nisqa Carlos. «Ya» nispa iskay chikuchakuna. Chaysi
Carlosta munakuspa qulqita quyusqa. Qulqita mikhuruspa
pasayampusqa Carlos. Chaysi wiksanpi qulqita apasqa.
Chaysi chayarapusqaku payaq wasinta.
«Kutiyampushaniña» nisqa Carlos. Chaysi qara pataman
qulqita akarparisqa «mut’imanta pagapusayki» nispa. K`anka
rikuspa kusisqa kasqa paya. «Maytan riranki?» nisqa paya.
Hinaspas payawan tiyasqa Carlos papata tarpuspa.
Chaypi tukupun.
29
AUKIMANTA
30
Mitos
Willakoq: Pfocorohay llaqtapi tiyaran María
taytanwansi iskay alqokuntin Rambucha
Arnoldpuwan paykuna uwiha michiq
riranku
huq p´unchaq taytay Mariachata niran.
Taytan: ususi phaway uwihata michimuy, noqa
risaq chakrata llank´aq,
allinta uwihata qatimunki, rambuta
arnulta apay paykunawan, pukllamunki.
Mariacha: ari taytay mut´ichata apakusaq, tutata
tupasunhis.
Willakoq: huq wayna sapa p´unchay mariaqta rin
chay wayna yana p´achawan, yuraq
walq`ayuk, ch´okolloyok qaska.
31
Khumpakuna tukurapusqa, huq p
´unchay pukllaranku ahnata.
Auki: ahnata pukllasunchis
kan oqariway chaymantaq noqa
oqarisayki.
Mariacha: ya atispaka oqarisayki.
manan oqariyta atinichu
Auki: kunan noqa oqarisayki.
Kay rumi patachaman sayari.
Mariacha: ¡imataq keyri urpi kani!
32
Auki: munaycha kashan, manachu
Mariacha: Wasiyta risaq uraychiway ripunaypaq.
(kutipun wasinta takispa)
Taytan: ususi chayraqchu hamushanki
imaraqtin, ñaharaqtaq hamunayki
karan, llipinchu uwiha kashan, maytaq
olqokunari rambucha arnoldcha
Mariacha: huq uwiha chinkarupuwan chayta
maskayamuni, rambucha arnoldchawan
atoqta katiyunko.
Taytan: haykuy wasinman iñita apamurani
uhayasunchis.
Mariacha: taytay koqaywitay q´oñichisaq
mihunanchispaq.
Willakoq: sapa p´unchay María waynawan
pukllaranku, hoq punchay María aukita
niran:
oqariway cheymanta noqa oqarisayki,
hinaspansi María oqariran aukita.
33
Mariacha: ña oqariykiña kunan oqariway.
Auki: kunan noqa oqarisayki hoq mumay k
´anchaq ch´ukllachaman apasayki
Mariacha: haku.
¡rambucha arnoldcha uwihata
kawankichis kunachalla kutimusaq!
Willakoq: hinaspansi chey wayna mariataq
apakuspa ripun.
Mariacha: imapaq kayman apamuwaranki?
Willakoq: hinaspay chay wayna aukiman tucupun,
chay tutataq María mana kutimusqachu,
taytantaq wasi punkupi llakisqa suyarun,
mana hamuqtin maskaq lloqsiramun.
Cheymantaq uwihata alqokunatawan
tarin, hinaspari llapan uywakunapuwan
wasinta kutipun, taytansi tapurikun
ayllupi ichas Mariata rikuranku, manan
pipas willayta atinkuchu, sapa killa
maskayamun.
34
Chey kamantaq mach´aypi Mariata
uywasharan.
Auki: sumaq mihunata apamurayki mihuy
Mariacha: sumaqllaña kashan uspay.
Willakoq: huq p´unchaymi Mariataq warmi tukupun
hinaspa wiksayamun.
Mariacha: (wakaspa) taytaymi, uywakunapas
imaynacha kashan?.
Apaway taytayman, ama hina kaychu.
Auki: (asikuspa) manan apaykimanchu,
noqakmi kanki ¡uyariwashanki!.
Willakoq: huq p´unchay q´ente tarirun Mariachata,
hinaspa María niran:
Mariacha: hay q´entichallay, q´entichallay, pin qan
hina pharpayoq kanki noqataq
manan lloqsiyta atinichu.
Q´ente: ima ankeypi ruashanki? Pin
apamurasunki kayman?
35
Mariacha: (waqaspa) huq auki apamuwan,
waynaman tukuspa wawata kashaqty,
kunanri ñan wawaymi kashanña qawari.
Q´ente: María ama waqaychu uyariway, noqa
yanapasayki, wasiykita risaq,
taytaykiman willasaq kaypi kaskaykita,
kunan niway wasiykita maypi kashan?.
Mariacha: wasiypi askha munay t´ikakuna kashan,
mayu patapi kashan.
36
Sichus qan yanapamanki chay t´ikakuna
noka qosayki.
Q´ente: chaynaqa risaq taytaykita kunachalla
maskamusaq.
Mariaq wasin ahay, uraymusaq tapuq
sichus reqsinku manachu.
¡Weraqocha!, ¡weraqocha! María
wawaykichu.
Taytan: ari rikurankichu? Maypi kashan.
Q´ente: ari moqa yachashani maypi kaskanta,
ahay mach´aypi kashan.
Warmi aukiman tukupun haku noqa
yanapasayki . huq asnuta, iskay hanp
´atukunatawan apasunchis
Taytan: ya haku asnuta hanp´atukuna ankeypi
kashan.
Q´ente: asnuta ankeypi wañuchisunchis, aukita
mihunanpaq.
37
Auki: uhm yarqamashanña, mana imatapas
mihuranichu, imataq ahay uraymusaq,
sumaq aycha kasqa.
Q´ente: hamuy wichasunchis ankeyninta, María
akhay wichaspi kashan.
Taytan: ¡María! ¡María! Maypi kashanki!
Mariacha: taytay anqeypi kashani, lloqsiyta munani
yanapayway.
Willakoq: taytansi auki mach´ayta seqarun,
wasinta apamunakpaq.
Taytan: (wayllunakuspa) pin chay wawa.
Mariacha: wawaymi.
Q´ente: haku oskayta, auki kunachalla hamunqa,
apamuy iskay hamp´atukuna ankeypi
saqesunchis, aukita qawananpaq,
Uraymuychis, noqa aukita, warminta
wawamanta parlasaq.
Taytan: ya uspay
Q´ente: auki uyariway imata ruwashanki ankeypi,
mach´ayquipi imataq karanri manan yachankichu.
38
Auki: imataq karansi
Q´ente: warmiyki, wawaykitawan hanp´atukuna
tukurapun.
Auki: chekaqchu, risaq qawasaq.
Willakoq: hinaspansi chay aukita mach´aqpi ripun
qawamanpaq sichus chay q´ente
llullakuran manachu.
Cheymanta aukita, iskay hanp´atukuna
qawarun mana imatapas ruayta atinchu,
cheymanta ripurun.
Q´ente sapa p´unchay t´ikakuna ch
´onkaska purin.
Mariataq wawansi, papaytawansi ayllupi
tiyaramunku kusispa.
Chaypi tukupun.
ATOQMANTA39
Huq kuti atoq karan pay yacharun haman pacha
raymi kaskayta, askha mihunatapas karan chay
raymipi.
Mana atoq (invitado) karan, pay munarun riyta
aukita nira: “ auki haku raymita apakuway” nispa nin
aukita mana munaranchu sapa kutin atoq aukita
niran “ haku raymita, haku raymita” nispa
cheymantataq auki niran:
¡ ya apasayki allinta portakunki ama tullukunata
mihunkichu! Nispa niran.
40
Cheymantaqsi kusqa riranku hanan pachaman misa
uyarinanpaq, allin kusisqa qaranku tusurunku allinta
chaymanta atoq rikurun mihunata ashka
cheymantaq rurukunata muhukunapas mihuramun
aukita qonkaspa.
Tullukunapas p`akirun mihunanpaq, llapawan
millayta portakuran cheyta auki qawarispa
phiñallaña kutirapun sapachalla kay pachaman
Cheymantaq atoq aukita maskayamun, manan
tarinchu maman imatapas ruwayta atinchu,
cheymantaqsi yuyachamun hatun wasqa ichumanta
ruwananpaq uraynanpaq kay pachaman.
41
Waskata tukuspa llushkayamun urayman, atoq
phiñallaña uraymusharan, ñan chawpipi luruta
rikuramun, cheymanta atoq luruta k`amiyun ahnata:
“luru ch`uñu qallu sipisayqi” nispa niran atoq.
42
Chay luru phiñakun cheymanta luru wichayta riran
waskata kuchunanpa, cheymantaq atoq rumi hina
urmayamun qaparispa ahnata:
“¡punchuta mast`aychis, q`arata mast`aychis hanan
pachamanta uraymushani oskayta!” nispa chay
atoq kamachikuq.
Manan pipas kasukunkuchu cheymanta chey atoq
urmayamun, phatarun wiksanta chaymanta
rurukunata muhunatapas llosiramun wisniykun
allpapi.
Ahnata chakrata mallqikunatapas, kay pachapi
rihuramun.
Chaypi tukupun
43
TIKSA QOCHA TITIQAQAMANTA
44
Leyendas
Chucuito ayllupi, kunan kashan unu Titiqaqamanta.
Chaypi karan kuq ayllu phanchi, huq p`unchay huq
warmi aylluta chayamun, wasanpi puñu t`urumanta
k`episka karan, chay puñu allinta k`irpaska
qasharan.
Chay warmi sayk`uska kasaran hinaspa manan
pipas alohayita nunarankuchu chay ayllupi, llakiska
purisharan cheymanta huq wasinta riran mañariqok
nispa: “alohawaychis puñunanpaq ama hina
kaychischu sayk`usqa kashani” niran chay warmi.
45
Cheymanta wasiyuqkuna niranku:
“ ya cosinapi puñumunqi” nispas.
Chay tuta mana mihunatapas mink`amuranku ni
chiri unutallapas qoranku. Cosinapi Pata allpapi
puñurun.
Paqariq p`unchawta tutachallamanta hatarirun
ripunanpaq mana kallpayuq karan. Cheymantqsi
46
manan puñu apayta atiranchu, kay warmi runa
wasiyuqkuna niran:
“ama hina kaychischu kay puñu saqesaykichis
kutimuspalla urqukapusaq ama qichamunkichischu
ahnallata kanqa”.
Ari mana quichamusunchis kutimunqi chaspi
koposayqi. Nispa niran.
Cheymanta chay warmi ripurun.
Ayllupi sapa p`unchay sisichakuna runakunata
kaniranku, cheymantaqsi niranku:
¿imataq kashan chay puñupi? Imamantataq chay
warmi miran kichamunkichischu nispa?
Cheymanta niranku chichasunchis kawasunchis
iamataq kashan kaypi. Nispa
Kicharanku puñuta cheymanta lloqsiramun askha
unuta phaqcha hina mana lloqsiyta tukuspa
atiranchu.
Chay ayllupi manaraq imallapi pawayta atirankuchu,
llapan ayllupi hunt`ata unu karan.
47
Chay puñu unuta, challwatapas , qellwatapas,
pariwanatapas, wachwakunatapas,
khuchikunatapas q`eñolakunatapas
lloqsiramuranku, kawsanminpaq.
Qocha Titiqaqaman kunan tiyanku kuq hatun ayllu.
Puno runakuna chikan urapi, chawpi tutan, wakin
p`unchaykuna riqunku qocha ukhupi huq ayllu
chinqapusqa.
Chayllapi tukupun.
48
QOSQO YUPAYCHANAN TAKI
QHUCHUNTIN:
49
Canciones
Qosqo, Qosqo willkasqan sutiyki
Inka pachaq tayta intin hina
Teqsimuyun qhasqunpi apasunki
Haylli taki unanchantahina.
Mana llalliy sanaykiq pukaran,
Llaqtakunan much`aykusunki;
Suyutaqmi aylluykiman samisqa
Mat`iykiman pilluta churan.
YARAYMA.
Wiñay Qosqo, inti qori manyankuna
Illaykikunata llanq`arqan.
Hayllinkikunata pacha llaqllarqan
Wankikitaqaq kusi pacha.
Llapan suyukuna sayarichun,
Ch`aska takinkuta wach`ichispa
Lluy pachataq yupaychasunkiku
Umanvhanta k`umuykachispa.
INTIQ CHURIN
50
Ñoqan kani Intiq Churin, taytallaysi kachamuwan
Ñoqan kani Intiq wawan, taytallaysi kamachiwan
Ah ah ah
Taytallaysi kachamuwan, runaykunata maskamuy
nispa
Ah ah ah
Taytallaysi kamachiwan, runasimita yachachiy nispa
Inka wawa ñoqa hina, may llaqtapin waqashanki
Intiq churin ñoqa hina, waqyayniyta uyariway
Ah ah ah
waqyayniyta uyarispa, taytanchiqwan kutirimuy
Ah ah ah
waqyayniyta uyarispa, ayllunchiqwan kutirimuy
Taytallaysi kachamuwan, runaykunata yachachiy
nispa
Ama suwa, ama qella, ama llulla, ama map’a
Ah ah ah
Ama suwa, ama qella, allin kausaypi tiyananchiqpaq
Ah ah ah
Ama llulla, ama map’a, mana chinkakunanchiqpaq
51
Inka runa mana piniyoq, makillayta hap’iykuway
Inka wawa mana mayniyoq, kayman hamuy kay
ñoqawan
Ah ah ah
Makillayta hap’iqtiyki, taytanchisman pusasqayki
Ah ah ah
Kay ñoqawan hamuqtiyki, runa simita
yachachisqayki.
Wañuylla, wañuy wañucha, amaraq aparuwaychu
Karuraqmi puririnay, runaykunatan maskani
Karuraqmi puririnay, runa simitan yachachini.
52