Unitatearentzat€¦ · Telelanarekin dudan esperientzia oso po - sitiboa da. Lehen ere,...

48. zenbakia2020 • martxoa - apirila

Bikaintasun ziurtagiriaDonostia UnibertsitateOspitaleko HesteetakoGaixotasun InflamatorioarenUnitatearentzat

martxoa - apirila • 2020 / OSATUBERRI 48 / 3

2 _AURKIBIDEA

3 _IRAKURLEEN TXOKOA

4-5 _GEURE ZERBITZUAKDonostialdeko ESIko Hesteetako GaixotasunInflamatorioaren unitatea

6-7 _MUNDUTIK ZEHARMarian Aranaz.Guatemalako kirurgia kanpainetan boluntario

8-9 _EUSKARA OSAKIDETZANAldahitz proiektua

10-11 _OSASUNEZ ETA OSASUNTSU BIZIKonfinamenduan estresari eta antsietateariaurre egiteko aholkuak

12-13 _ADITUAKEdorta Elizagarate Zabala.Arabako Osasun Mentaleko aditua

14-15 _EMAKUMEAEmakumeen genitalen mutilazioa

16-17 _LANETIK HARAGOMaitena Monroy.Osakidetzako langilea eta AutodefentsaFeministan hezitzailea

18 _JA(KI)TEAArgaltzeko motibazioa

19 _DENBORA-PASAK / KOMIKIA

Osakidetza, Araba kalea 45, 01006 Vitoria-Gasteiz, Tel.: 945 00 63 43 • [email protected]: Gontzal Lopez, Amaia Beitia •Euskara-zuzentzaileak:Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea)Koordinatzailea:Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea) • Tirada: 5.500 ale • Lege-gordailua: SS 1472-2011 • ISSN 2254-450XDISEINUA ETA MAKETAZIOA: Bidera Zerbitzuak (Berria Taldea).

6BIDAIAK MUNDUTIK ZEHAR

8EUSKARA OSAKIDETZAN

14EMAKUMEA

16LANETIK HARAGO

1_IXA (teknikaria)Egia esan, aspergarri samarra iruditzenzait telelana. Gauza bat da tarteka egitekoaukera izatea eta beste gauza bat egune-ro. Perrexila falta zaio saltsari!. Oro har,nahiago dut bulegoa; izan ere, tartekalankideekin aurrez aurre hitz egiteko au-kera daukazu, txisteren bat egiteko, lane-an-edo gertatutako zerbait komentatze-ko… Bestalde, nire kasuan behintzat, orde-

nagailua sukaldearen aldamenean dago,eta biak kontziliatzea egokitzen zait. Se-narrak, ordea, aparteko gela batean dau-ka eta guztiz kontzentratuta egiten dulan… Zergatik ote?

2_AGUSTIN (teknikaria)Noizbait etxean lan egitea egokitu zait,baino oraingo honetan erabat desberdi-na dela onartu behar dut. Oso zaila izatenda eguneroko ordutegia mantentzeaedota kaleko janzkerarekin egotea;umeak, han-hemenka kuxkuxean, galde-tzen eta, beti bezala, eskatzen. Gainera,askotan, wifi-a ez dabil. Onartu behar dalantokiaren xarma galtzen dela, kafe-makinarik ez dagoelako, eta, bestalde,behar bezalako kontzentrazioa ere zailta-sun handiz lortzen dela. Hau guztia gutxibalitz, daukagun egoeran ezinegonadugu. Halere, oztopoak oztopo, nire ustez,

erritmoa behin harturik, lantokian bainogehiago aurreratzen da. Horregatik, osoondo legoke telelana zabaltzea normalta-suna iristen den unerako; izan ere, egitenditugun gauzak lantokian baino hobetoegin daitezke; bidenabar, familia eta lanabateratuz.

3_JOSU (arkitektoa)Nire ohiko lana ez da bulegokoa soilik,batzuetan Osakidetzako eraikinetako la-nak ikuskatzera bainoa. Gaur egungoegoeran, ordea, ez dut bisitarik egiteneta ez naiz Gasteizko nire bulegora joa-ten. Nire etxe aurrean Bizkaiko OsasunMentaleko Zuzendaritzako bulegoa da-goenez, eraikineko sotoan, ordenagailulibre batean lan egiten dut, bakar-baka-rrik.Egunotan, etxe aurrean geratzea oso

erosoa da niretzat, ideia onena. Nahiz etaordenagailu eramangarria eduki, etxeanlan egitea ez da erosoa niretzat. Seme-alabak ez dira txikiak, baina guztiok ordu-tegi desberdinak dauzkagu: klase batzukgoizean, beste batzuk arratsaldean... Ba-koitzak aparteko leku bat behar du beste-ak elkarrizketekin eta telefono-deiekin ezgogaitzeko.

Etxean lan egiteko gela bat edukiko ba-nu, nire ustez, telelanarekin ondo molda-tuko nintzateke. Dena den, etxeko giroaez dut uste onena izango denik nire lanaegiteko.

4_SERGIO (informatikaria)Telelanarekin dudan esperientzia oso po-sitiboa da. Lehen ere, Informatikako lan-gileok etxetik konektatzen ginen, gorabe-hera kritikoak artatzeko edo ohiko ordu-tegitik kanpo programatutako esku-har-tzeak egiteko; beraz, pertsonalki ez dutzailtasun teknikorik izan, baina lanaldiosoko telelana egitera ohituta ez nagoe-nez, dena berrantolatu egin behar izandut lan egin ahal izateko, eta konfinamen-du-egoera bereziarekin bateratzeko.Nire kasuan, lehen egunak zailak izan

ziren; izan ere, semea, emaztea, bera eretelelanean, eta hirurok etxean geunde-nez, antolatu egin behar izan genuen egu-neroko lana eta etxeko lanak bateragarriegiteko eta umearekin egoteko (deiak etaonline bilerak oso dibertigarriak dira be-reak egiten dituen deabrutxoren bat sar-tzen denean).Egunak aurrera joan ahala, egoerara

moldatuz joan gara, eta telelana egiten arigara normaltasun osoz. Hori bai, faltanbotatzen da lan-ordutegia doitu ahal iza-tea, eta lanaldi jarraitua egitea, denborahobeto aprobetxatu ahal izateko eta geroberreskuratu behar diren etenaldiaksaihesteko.Laburbilduz, telelana oso positiboa iza-

ten ari da, eta, alarma-egoera amaitzendenean, ohiko lan-modalitate gisa aplika-tu ahal izatea espero dut, aurrez aurrekolanarekin konbinatuta

5_EUNATE (itzultzailea etainterpretea)Lanbidez itzultzaile garenok ohituta gau-de etxeko txokoren batean bulegotxo batedukitzera; beraz, telelanera moldatzeaez da hain zaila izan nire kasuan. Arratsal-dean, lan-jardunaldia bukatutakoan,«lantoki berriko» atea itxi eta terrazara jo-aten naiz. Zorionekoak gu, terraza dauka-gunok! Kirola egiteko trasteak ere atera ditugu

etxean: pilateseko bola handi horietakobat puztu nuen aurrekoan, eta bizikletaestatikoari hautsa kendu nion. Halere, fal-tan igartzen dut lankideekin bazkaloste-an egiten nuen paseotxoa.

6_EGUZKIÑE ( teknikaria)Inoiz, hipotesi moduan telelanaz arituizan garenean, beti pentsatu izan dut lanaeta etxea uztartzea, edo hobeto esanda,lana eta etxea banatzea, oso zaila izan be-har dela. Orain arte, niretzat, bi munduparalelo eta bereiziak izan dira, eta orainbi mundu horiek bat egin dute. Konturatu naiz norbere buruari arauak

jartzea ezinbestekoa dela, adibidez: gau-za bat da etxeko zapatiletan lan egitea,baina ordenagailua pizterako, dutxatuta,

pijama kenduta, eta ondo orraztuta egon!Ordutegia errespetatzea ere garrantzi-tsua da niretzat: lehengo errutinak man-tentzeak laguntzen dit nolabaiteko bule-go-giroa sortzen. Beste alde batetik orainbaloratzen ditut inoiz baino gehiago es-kura ditugun baliabide batzuk, sarritanoharkabean pasatzen direnak, adibidezSkype. Lankideak faltan botatzen ditut,eta Skypek bulego birtuala sortzea erraz-ten digu. Tokatzen dira batzuetan, lerro hauek

idazterakoan oraindik bitxiak egiten zaiz-kidan egoerak: txosten bat prestatzen du-dan bitartean postariak beheko txirrinajotzea, adibidez, edo bazkal ostean, lanki-deekin paseotxoa egin ordez, ontzi-garbi-gailua husteaDena den, zorionekoak eta pribilegia-

tuak gara, telelana egiteko aukera dugu-lako, beste batzuek ez bezala. Besarkadabana horientzat guztientzat.

7_RAKEL (ekonomialaria)Nire kasuan, telelana egiteak oso gauzaonak dauzka: ohean zortziak laurden gu-txiagora arte igarotzea, ondo orraztutazauden ez pentsatzea edota dilistak pres-tatzea kafearen orduan. Ez naiz txantxe-tan ari, benetan diot. Badakit telelana au-kera handia dela lana eta bizitza batera-garri egiteko, jakina, baina, gaur egun nikez dut hori behar, eskerrak!. Dena den,baldintza normaletan, hau da, pandemia-rik gabe, lantokian nahiago dut lan egin.

8_JOSE LUIS (administraria)Ni presentziala eta telelana partekatzenari naiz. Telelanean aritzea pixka bat arra-roa egiten zait inoiz ez baitut egin. Denbo-ra pasa ahala, gero eta hobeto moldatzennaiz. Egia da lanerako bidaia eta astia au-rrezten ditudala; hala ere, niri gehiagogustatzen zait lankideekin aritzea zuze-nean, hau da, lantokian bertan. Bainaegoera latz honetan bizi garenez, aukeraparegabea izan da telelana egitea gureosasuna bermatzeko eta aldi berean ku-tsatzeko arriskua murrizteko. Halaber,ezinezkoa da lan guztiak etxean egitea,baina bai gehienak.

9_MARTA (administraria)Teknologiari dagokionez, hasieran zailaizan zen; egunero ordenagailuarekin zer-bait gertatzen zitzaidan: blokeatzen zen,pantaila txikia egiten zen, eta abar. Gauregun, ordea, oso ondo moldatzen naiz.Familian, uste baino hobeto moldatu

gara egoera berrira. Ni goiz altxatzen naiz,nire alabak beranduago. Gero, berehalahasten dira etxerako lanak egiten. Ordubiak arte, etxea oso lasai dago, etxerakolanei buruz zalantza batzuk egoten dira,baina ondo. Gero, elkarrekin bazkaltzendugu (bazkaria beti eginda dago, bakarrikberotzen dugu). Bazkaldu eta gero alabekpelikula bat ikusten dute eta nik lan egitendut lanorduak osatu arte.

Erdian...

IRAKURLEEN TXOKOA

NOLA MOLDATUZARA TELELANAEGITERA?

martxoa - apirila • 2020 / OSATUBERRI 48 / 54 / OSATUBERRI 48 /martxoa - apirila • 2020

GEURE ZERBITZUAK

ten paziente horiek momentu oro zain-duta egoteko. Kontsulta bereziak ereizaten dituzte, erizainak eta gaixoekgaixotasunari buruzko xehetasunaketa berrikuntzak azaltzeko. Kontsulta-rako ezinbesteko lana egiteaz gain, me-dikuarekin zitarik ez duten momentue-tan gaixotasunak okerrera egiten badu,telefono bidezko arreta zerbitzua ema-ten du erizainak.«Kontsulta batetik besterako bitarte

horretan agerraldi bat egin dezake gai-xotasunak, edo infekzioak garatzea ereposible da. Horri guztiari erantzunaemateaz ere erizaina arduratzen da le-hendabizi», dio Muñagorrik.

Hesteetako gaixotasuninflamatorioaren zirrikituakGaixotasunaren jatorria ezezagunabada ere, herrialde garatuetan atze-man zen duela hainbat urte. Urteekinzabaldu egin da hesteetako gaixota-sun inflamatorioaren eremua, eta et-nia anitzetako pazienteak dauzkateDonostia Ospitalean.Gero eta gehiagok dute Crohnen gai-

xotasuna edo kolitis ultzeraduna, etaondorioztatu dute ingurugiroari lotuta-ko faktoreren bat dagoela gaitz horieizuzenean lotuta. Osagai genetikoei erelotuta dauden gaitzak dira, baina gehie-netan ez dira bakarrik agertzen. Horre-gatik da horren garrantzitsua unitateenarteko elkarlana, bestelako gaitzak ereizaten dituztelako pazienteek: psoria-sia, artikulazioetako gaixotasunak, be-gietako gaixotasunak...Gaixotasun kronikoak izanik, orain-

dik ez dago Chronen gaixotasuna etakolitis ultzeraduna sendatzerik. Halaere, tratamendu berria lortzeko iker-keta arloan lan zabala egiten ari dira.Horien helburua ez da gaixotasunasendatzea, baizik eta sintomak ahaliketa denbora luzeenean lokarraraztea.Medikuek pazientea nola dagoen az-

tertuta erabakitzen dute zein tratamen-du jarraituko duen bakoitzak, baina ezi-nezkoa da uneoro agerraldiak erabatkontrolpean izatea. «Kontsultetan ba-tzuetan erraz ikusten dugu agerraldirik

berehala izango den sintoma berriak ba-dituzte; tripako mina eta beherakoa iza-ten dira ohikoenak. Hori ikusita erabaki-tzen dugu tratamenduak indartzea edogutxitzea. Batzuetan, ez dute agerraldi-rik izaten hilabete luzeetan, eta trata-mendua gutxitzea aztertzen dugu, etabeste batzuetan, berriz, alderantziz», az-pimarratu du Alonso medikuak. Medi-kuen lana kontsultetan gaixoak ikusi etajarraipena egitea bada ere, sarri ondoegoten dira pazienteak kontsultarenunean.Gaur egun, tratamendu askotarikoak

daude; gero eta gehiago, gainera. Tra-tamendu batzuk hartzeko, ospitaleanpasatu behar izaten dira ordu batzukzainetik ematen baitzaio pazientearibere sendagaia. Beste tratamendu ba-tzuk ahotik hartu beharrekoak izatendira, edo zuzenean azaletik. Kontrolhandia egin behar izaten zaie, trata-mendu askoren ondorioz immunolo-gia-sistema ahuldu egiten baita, etahorrek areagotzen du, besteak beste,infekzioak sortzeko arriskua. Kasu ba-tzuetan koloneko minbizia izatekoarriskua izaten da, eta, hori guztia kon-trolpean izateko, ezinbestekoa da kon-tsulta jarraiak izatea. Prebentzioa daprozesu horien giltzarri nagusia. «Pa-zienteek maiztasun jakin batekin iza-ten dituzte kontsultak, gaixotasunarenegoera eta tratamenduaren arabera.Telefono bidezko kontsulten aukeraere zabalik izaten dugu», esan du Alon-so medikuak.Kontsultetara analisiak eta proba asko

eginda joaten dira, momentuan sinto-marik ez izan arren, inflamazioaren zan-tzuak aurkitzen baitituzte batzuetan.

Azken urteetako aurrerapenakBaikorrak izateko arrazoiak daudeladio Muñagorri medikuak. Urteak dara-matza gaixotasun horiekin lanean, etaziurtatu du tratamendu pare bat zeu-dela lehen, eta urte gutxiren buruan za-baldu egin dela tratamendu aukera.Ikerlanek fruituak eman dituzte, bainaezin jakin oraindik inoiz betiko senda-tzeko antidotoa aurkituko ote den.

Donostiako Unibertsitate Ospitaleko HesteetakoGaixotasun Inflamatorioaren Unitateak Bikaintasunziurtagiria jaso zuen joan zen urte amaieranhesteetako gaixotasun inflamatorioa dutenpazienteentzako arreta integraleko unitate gisa.Egiaztagiri horrek erreferentziazko ospitalearen izaeraaitortu dio, eta aintzatespen berezia ematen diounitateko arretari eta ikerketari.

Bikaintasun ziurtagiriarenjabe egin da DonostiakoUnibertsitate OspitalekoHesteetako GaixotasunInflamatorioaren Unitatea

Gaur egun, lau medikuk etaerizain batek osatzen dute unitatea.2014an unitatea sortu zutenetik, 1.100paziente baino gehiago izatera iritsi di-ra. Hesteetako gaixotasun inflamato-rioa duten pazienteek gaixotasun kro-nikoak dituzte, eta, beraz, Muñagorri

medikuaren arabera, horien bizi-kalita-tea hobetzeko egiten dute lan. «Duelahainbat urte, Crohnen gaixotasuna edokolitis ultzeraduna zutenen bizi-kalita-tea nahiko eskasa zen, baina gaur egun,tratamendu egokiarekin bizimodu nor-mala egiteko gai dira», esan du Muñago-rri medikuak. Ikerketak ahalbidetu duhobekuntza oro, bai eta medikuen lanakere. Azken ia sei urteetako lanaren emai-tza da lortu berri duten Bikaintasun ziur-tagiria.

Lantaldearen batasuna giltzarriZenbait hilabetetako prozesuaren oste-an lortu du Hesteetako Gaixotasun In-flamatorioaren Unitateak Bikaintasunziurtagiria. Orotara, 53 betebeharrierantzun behar izan diete, eta % 87kokalifikazioarekin lortu dute aipatu ziur-tagiria. «Ziurtagiria oso ongi etorri zaiguzer hobetu ikusteko, baina, jakina, me-dikuon esku ez dago hobekuntza proze-su guztia. Gure esku ez zeuden zenbaitelementu lortu ditugu prozesu horrenguztiaren bitartez», azpimarratu duMuñagorri medikuak. Ikerketa, trata-mendua, lan egiteko espazioa eta lana-besak izan dira aztergai nagusiak, bes-teak beste.Hiru alditan gerturatu zen Crohnen

Gaixotasunaren eta Kolitis Ultzeraduna-ren Espainiako Lantaldea betebehar ba-koitza banan-banan ikuskatzera. Pazien-te batzuen espedienteak ere aztertu zi-tuzten ea unitateak nola lan egiten duenikusteko; egoera askotako 40 paziente-ren espedienteak izan zituzten aztergaipuntuz puntu. Espezialitate anitzetakomedikuek elkarrekin hartutako eraba-kiak eta ondorengo pazienteen arretaere aztergai nagusiak izan ziren. «Gurelan egiteko moduan diziplina bat bainogehiago erabiltzen ditugu; zirujauekin,erizainekin eta beste espezialista ba-tzuekin zuzenean lan egiten dugu pa-ziente bakoitzari tratamendurik egokie-na emateko», esan du Horacio Alonsomedikuak.Unitateko erizainaren lanaren garran-

tzia ere azpimarratu dute bi medikuek,urte luzeetako tratamendua behar du-


Behin tokiko telebista kate batean ereazaldu ziren. Aurrez hango mediku ba-tek ikusten ditu pazienteak, eta hauta-keta egin ostean haiek operatzen di-tuzte. Hamahiru egunez 150 pazienteoperatzera iristen dira. Materiala Eus-kal Herritik eramaten dute, eta oso es-kertuak daude besteak beste Galdaka-oko ospitaleko farmakologia-zerbi-tzuarekin. «Urte osoan hemen ebakun-tza bakoitzean sobratzen dena eta le-gez berriz erabili ez daitekeenagordetzen dut hara eramateko», dioAranazek. Batik bat emakumeak artatzea iza-

ten da Aranaz eta kideen lana Retalhu-leun. «Ez diegu gizonei atea ixten, bai-na gure lehentasuna emakumeak dira,haiek baitira herrialdearen motorra».Zirujia orokorra eta ginekologia diraDOAko kideen espezialitatea, eta ope-ratzen dituztenen %80 emakumeakizaten dira. Umetokiko minbizia askougaritu da azken urteetan, preben-tziozko medikuntzarik egiten ez dela-ko. Horregatik, asistentziaz gain, kon-

tsultak ere egiten dituzte. «Joan denurtean iritsi ginenean, ehun emakumebaino gehiago genituen zain kontsultapasatzeko, eta unea baliatu genuenurtero errebisio bat egin behar zutelagogorarazteko». Prebentziozko osa-sun-hezkuntza oso garrantzitsua daGuatemalan eta halako tokietan. Hau-rrak oso gazterik izaten dituzte, mus-kulatura garatu gabe dutenean, eta in-kontinentzia arazoak ohikoak dira.«Askori umetokia erortzen zaie, ikusiizan ditugu umetokia belaunen pare-an eskegita zuten emakumeak etaebakuntzak izugarriak izaten dira».Horrez gain, obuluetako patologiakere asko artatzen dituzte. «Ondo ku-deatuz gero, ez dira interbentzio hainoldarkorrak, baina han edozein arazo-rekin pazientea hil egin daiteke», azpi-marratu du Aranazek. Ospitale publikoak egon badaude

Guatemalan, baina egoera lazgarriada; medioak falta dira, ez dago medi-kamenturik. Aranazek azpimarratu dubera joan ezean paziente asko eta as-ko ebakuntza gabe geldituko lirateke-ela osasun pribatura iristea ia ezinez-koa delako. «Hala konturatzen gara zegarrantzitsua den gu joatea», dio Ara-nazek. DOA helburu jakin batekin sor-tu zen, Araba, Bizkai eta Gipuzkoakoboluntarioen erakundeen ahaleginakbatzeko, alegia. Progresiboki, iniziati-

ba berriak gehituz joan dira, besteakbeste, proiektu asistentzialak. Horie-tako batzuk dira odontologiari lotuta-ko proiektua eta hango profesionalenhezkuntza eta formakuntza. Aranazek aitortu du, Guatemalara

joan den urte hauetan guztietan ezduela inolako aldaketarik ikusi: «Ezda ezer aldatu». Are gehiago, bertakoagintariek hara joan ahal izateko geroeta traba gehiago jartzen omen diz-kiete. Herrialde aberatsa da Guate-mala, eta baliabide garrantzitsuak di-tu baina latifundioen eskuetan dago.«Herrialde horien arazorik handienada ez dela interesatzen aldatzea; kla-se txiroetako jendea beharrezkoa du-te, baina inork ez du ezer egiten haieilaguntzeko; ikusezinak dira». Arana-zen arabera, konponbidea zera da:boluntarioak hemendik joan beha-rrean hangoak jardutea, eta horreta-rako formakuntza behar da; hots, jen-de gaztea kontzientziatzea. «Gu joan,operatu eta itzultzeak ez du inolakoetorkizunik». Hala ere, oraindik ere,DOA erakundea babestea ezinbeste-ko dela dio Aranazek: «Inoiz bainogehiago, garrantzitsua da jendeakerakundeko ekimenetan parte har-tzea eta ekarpen ekonomikoa egitea,txikia bada ere». Beste hainbat urtez,Guatemalara laguntzera joatekonahia agertu du erizain bizkaitarrak.

kirurgikoa ematen zieten baliabiderikgabeko pertsonei eta arreta integralaemakume indigenei, baita formakun-tza ere hango osasun-langileei. Urte-ak pasatu ahala, beharrizanak lehen-go berak dira, eta, 2005ez geroztik,Guatemalaz gain Boliviara ere joatendira DOAko kideak.Marian Aranaz Galdakaoko ospita-

leko ebakuntzetan jarduten da eri-zain, eta 2007. urtean hasi zen DOA el-kartearekin Guatemalara joaten. Au-rreko urtean izan du hamabigarren al-dia, eta hasierako ilusio berarekin da-goela aitortu du. Urtero bi asterakojoaten dira, urri amaiera edo azaro ha-siera aldera. Guatemalan egiten dituz-ten bi asteetatik, hamahiru egun, eba-kuntzak egiten ematen dituzte, egu-nean hamar orduz. Aranazek dioenez,urte hauetan guztietan harreman es-tuak egin dituzte hango herritarrekin. Hasierako urteetan Guatemalako

Antigua hirira joaten zen Aranaz DOA-ko kideekin. Han apaiz batek sorturikoospitale batean jarduten zuten balia-biderik ez zuten pertsonei ebakuntzakegiten. Antiguara bost urtez joan zen,eta 2012an, Guatemalatik 200 kilome-tro ingurura dagoen Retalhuleu landaeremura joaten hasi ziren Aranaz etataldekideak. Hain zuzen, Araba, Bizkaieta Gipuzkoako bina zirujau, ginekolo-go eta anestesista eta lau erizain joa-ten dira bidaia bakoitzean. Guztira,hamar lagun. Guatemalako hego-mendebaldean

dago Retalhuleuko eskualdea. Turis-morik gabeko landa eremua da, indi-genaz betea. Herrixketan bizi dira, etatxabolismo asko dago. Batik bat azu-krea ekoizten dute, eta gehienak lan-datik bizi dira. «Jornalari baten egu-neko soldata 2 eurokoa da», ohartara-zi du Aranazek. Iritsi ziren lehen urte-an, ospitalea teilape soil bat zen, kafesoro baten erdian. «Urteek aurreraegin ahala, izugarrizko aldaketa izanda, ospitale ederra da orain». Urtehauetan, ezagunak egin direla dio Ara-nazek. «Askok jada badakite noiz iri-tsiko garen, eta zain egoten dira».

«PREBENTZIOZKOOSASUN-HEZKUNTZAOSO GARRANTZITSUA DAGUATEMALA BEZALAKOTOKIETAN»

MUNDUTIK ZEHAR

Ia hogei urte daramatza DOA gobernuz kanpoko euskalerakundeak Guatemalara bidaiatzen. Bertan,baliabiderik ez duten pertsonak artatzen dituzte; batezere, emakumeak. Marian Aranaz erizain bizkaitarrakhamabi urte daramatza boluntario lanetan, eta,dioenez, ematen duena baino askoz gehiagorekinitzultzen da etxera, bi asteko egonaldiaren ostean.Bertako pazienteei ebakuntzak egiteko aprobetxatzendituzte bidaiak. Urte hauetan guztietan etxean bezalasentitu direla aitortu du Aranazek.

Zerbait ematerajoan etaaskorekin itzuli

Donostian sortu zen DOA(Denok Osasunaren Alde), 2002. urte-an. Garapenerako gobernuz kanpokoerakunde horren lana batik bat da He-go Amerikako herrialde zenbaitetan

osasun-asistentzia ematea. Hain zu-zen, urte hauetan guztietan Guatema-lara joan izan da bertako herritarrenosasun-beharrizanak nolabait estal-tzera. Hasierako boluntarioek arreta

tzeko tarteko maila dutenekin? Euska-raz mintzatu eta ulertzeko gaitasun mu-gatua dutenen eta ongi dakitenen arte-an euskaraz aritzeko eredu bat landudute Soziolinguistika Klusterrak etaEHUk: Ulerrizketa metodologia. Izanere, horrelako egoeretan erdaraz aritze-ko joera izan ohi dute euskaldunek, etajoera hori iraultzeko helburuarekinabiatu zuten.Metodologia hori bertatik bertara

ezagutu dute Bidasoko ESIko hiru langi-lek: Sara Etxebestek, Sandra Romaneketa Amaia Lesakak. Pertsonaleko saile-ko langileak dira hirurak, eta hiru hilabe-te inguru egin dituzte esperimentuan.Etxebestek eta Lesakak ez dute inongoarazorik euskaraz ulertzeko eta hitz egi-teko, eta, metodologiarekin hasi bainolehen, euskaraz egiten zioten elkarri;baina Sandrak, aldiz, zailtasun handia-goak ditu hitz egiterakoan, eta gaztela-niaz egiten zioten bai Etxebestek eta baiLesakak. Horrela bada, Etxebestek etaLesakak mintzatzailearen rola hartu zu-ten, eta Romanek ulertzailearena. Meto-dologiarekin hasi baino lehen, presta-kuntza jaso zutela adierazi du Lesakak:

«Nola jokatu behar genuen azaldu zigu-ten. Adibideak eman zizkiguten, etaSandrak zerbait ulertzen ez zueneanazalpena beste modu batean nolaeman irakatsi ziguten, esaldiak bestemodu batean formulatuz». Hilabete hauetan batik bat lanetik

kanpoko kontuez mintzatu direla azal-du dute: «Goizean, lanera sartzen gine-nean, egunerokotasunaren ingurukokontuez aritzen ginen, eguraldiaz etahalakoez», esan du Etxebestek. Lesakakazaldu du «zailagoa» egiten zaiela lana-rekin lotutako gaiez aritzea: «Lanekokontuez aritzea zailagoa da. Azkartasu-na behar dugu lanean, eta gutxiago egi-ten dugu euskaraz. Horregatik, gurekontuei buruz hitz egiten saiatzen ginen,Sandrak gehiago egin ahal zezan euska-raz». Romanek aitortu du terminologia-rekin dituela zailtasunik handienak, eta,horregatik, kosta egiten zaiola lanarekinlotutako gaien inguruan euskaraz hitzegitea: «Hiztegia da niretzat zailena. La-nean azaldu behar ditugun kontu askooso formalak dira, eta horrekin lotutakohiztegia ez dut menderatzen. Terminoasko ikasi ditut azkenaldian, baina zailaegiten zait hainbat gauza azaltzea. Esa-terako, ordezkapenez arduratzen naizni, eta zailtasunak ditut datak, orduak,lekuak eta abarrak esateko orduan. As-kotan, euskaraz azaltzen dizkiet gauzak,eta ondoren, badaezpada, gaztelaniazerrepikatzen diet dena».

Lanaren fruituakAzken hilabeteotako ahaleginak frui-tuak eman dituela nabarmendu duLoiartek: «Azken urteetan, Bidasoko

ESIan % 35etik % 50era igo da profe-sional elebidunen kopurua. Batetik,profesional elebakarrak jubilatu aha-la, profesional elebidunak hasi direla-ko lanean. Eta, bestetik, profesionalaskok euskara ikasi eta hizkuntza-es-kakizunak egiaztatu dituztelako, bai-na hori ez da nahikoa laneko hizkun-tza-ohiturak aldatzeko». Lesaka, Etxe-beste eta Roman ere pozik daude egin-dako bidearekin, eta aldaketa nabari-tu dutela esan dute hirurek: «Ohiturakaldatu ditugu. Amaiarekin euskarazhitz egiteko ohitura nuen, baina San-drarekin inoiz ere ez; zuzenean gazte-laniaz egiten genion, nahiz eta jakineuskara ikasten ari zela. Aldaketa izu-garria izan da», azpimarratu du Etxe-bestek. Romanek ere lortu du bereeguneroko jardunean ohitura batzukaldatzea: «Asko nabaritu dut. Adibi-dez, telefonoa hartzen dudanean, eus-karaz egiten dut. Beste aldean dagoe-nak oso azkar hitz egiten baldin badu,esaten diot ikasten ari naizela, etamantsoago egiteko eskatzen diot. Le-hen ez nintzen ausartzen horrelakorikegiten, baina orain gero eta gehiagoausartzen naiz». Esperientzia oso baliagarria izan dela

uste duten arren, Lesakak gehitu dunahi baino aukera gutxiago dutela elka-rri euskaraz egiteko: «Gure kasuan, lankarga handia dugu, eta nabaritzen du-gu gutxiago egiten dugula. Askotan ezdugu denborarik askorik hitz egiteko».Halaber, ahal duten guztietan euskarazegiten saiatzen direla nabarmendu du-te, eta bat etorri dira esatean esperien-tzia oso baliagarria izan zaiela.

8 / OSATUBERRI 48 /martxoa - apirila • 2020

H izkuntza-ohiturak alda-tzeko helburuarekin abiatu zuen Sozio-linguistika Klusterrak Aldahitz izenekoproiektua. 2012. urtetik hona, hiru me-todologia sortu dituzte egitasmo horrenharira:Eusle, UlerrizketaetaUler-saioak.Lehenengo bi metodologiak lan-arloanjarri dituzte praktikan dagoeneko, en-presetan eta instituzioetan, eta Uler-saioak metodologia, berriz, garapen-eta proba-fasean dago gaur-gaurkoz.Gainera, Osakidetzaren ezaugarrieierreparatuta, Biko Eusle izeneko meto-dologia ere sortu dute:Eusleren aldaera

bat da, hizkuntza ohiturak bikoteka al-datzeko pentsatua. Osasun-alorreanere, beraz, murgildu da dagoeneko Al-dahitz, eta, besteak beste, BidasokoESIan euskararen erabilera bultzatzekolehen urratsak egin dituzte. Hamaseilangile inguruk hartu dute parte proze-suan, eta parte-hartzaileak gusturadaude emaitzarekin: gehiago hitz egi-ten dute euskaraz euren artean. Bidaso-ko ESIaz gain, Barrualde-GaldakaokoESIa, Gipuzkoako Osasun MentalekoSarea, Bizkaiko Osasun Mentaleko Sa-rea eta Debabarreneko ESIa dira Osaki-

detzan 2019an Aldahitz egitasmoaabiatu duten beste erakundeak. Deba-goieneko ESIan ere 2018an egin zuten.Euskaltegian euskara ikasi duten lan-

gile askok euskaraz aritzeko aukerarikez zutela jabetuta, bestelako ariketa ba-tzuk martxan jarri dituztela adierazi duGarbiñe Loiarte Bidasoko ESIko euska-ra-teknikariak: «Lau urteotan, Mintza-taldea antolatu dugu ospitalean, bainalan-hizkuntza ez da aldatu, ohituraga-tik edo inertziagatik». Loiartek azaldudu Osakidetzako Euskara Zerbitzu Kor-poratibotik laneko hizkuntza-ohiturakaldatzeko proposamena jaso zutela,Soziolinguistika Klusterraren gidaritza-pean. Proposamen horri heldu, eta2018ko urrian martxan jartzea erabakizuten.Aldahitz egitasmoaren barruko bi

metodologia aplikatu dituzte BidasokoESIan: Eusle eta Ulerrizketa. Aurreneko-ari eutsi zioten hasieran. Izan ere, Eusleizan zen Aldahitz egitasmoaren lehenfruitua, 2012an argitaratua. Hondarri-biko osasun-zentroko harrera-unitateahautatu zuten horretarako, aurrez au-rreko zerbitzua eta Call Center zerbi-tzua eskaintzen duten profesionalak.Metodologia horren xedea da elkarre-kin harremana maiz izaten duten kidee-tan eragitea, betiere bi baldintzarekin:talde osoak euskaraz ulertzeko gaitasu-na edukitzea eta ohiturak aldatzeko bo-rondatea izatea. Eusle-rola zuenak eus-kara hutsean aritu behar zuen taldekokide guztiekin. Zortzi asteko iraupenaizan zuen: lau asteko bi aldi egin zituz-ten. Loiartek adierazi duenez, «espe-rientziak oso balorazio ona izan zuen».Lehen fase horrek izandako erantzunona ikusirik, bi edo hiru lankideko Eusleesperientziak abiarazi zituzten. Elkarre-kin lan egiten duten hirukoteek hartuzuten parte Bidasoko ESIko Prebentzio-rako Oinarrizko Unitatean (mediku bat,erizain bat eta teknikaria).

Ulerrizketa abianAurreko bi egoeretan parte-hartzaileekez zuten euskaraz ulertzeko zailtasunik.Baina zer gertatzen da euskaraz uler-

EUSKARA OSAKIDETZAN


Soziolinguistika Klusterrak garatutako Aldahitzegitasmoaren bi metodologia, Eusle eta Ulerrizketa,praktikan jarri dituzte Bidasoko ESIan, hizkuntza-ohiturak aldatzea helburu. Hamabost langilek bainogehiagok hartu dute parte, eta parte-hartzaileak pozikdaude emaitzarekin. Nabarmendu dute hizkuntza-ohiturak aldatzea lortzeko urratsak egiten hasi direla,eta orain lehen baino gehiago egiten dutela euskaraz.

Euskararenmugak irauliz

«AZKEN URTEETAN,BIDASOKO ESIan % 35etik% 50era IGO DAPROFESIONALELEBIDUNEN KOPURUA»Garbiñe Loiarte

«HIZTEGIA DA NIRETZATZAILENA. LANEAN AZALDUBEHAR DITUGUN KONTUASKO OSO FORMALAKDIRA, ETA HORREKINLOTUTAKO HIZTEGIA EZDUT MENDERATZEN»Sandra Roman

Ezkerretik hasita, bigarrena, Sandra Roman;bostgarrena edo erdikoa, Amaia Lesaka; eta

eskuinetik hasita hirugarrena, Sara Etxebeste.

Etxeko lau hormeiaurre egitekogakoak


OSASUNEZ ETA OSASUTSU BIZI


aurrea hartzea osatzea baino. Horre-gatik, komeni da teknika hauek era-biltzea eta elikadura eta ordutegiosasungarriak gordetzea, antsietateeta emozio patologikoak heldu bainolehen. Konfinamenduan, telefonoeta bideo bidezko deiak oso lagunga-rriak direla aipatu du, baina askotankoronabirusaren gaiak hartzen duprotagonismoa, eta hobe da ahal denheinean beste gauza batzuei buruzegitea berba. Haren iritziz, gizartekontaktu hori ezinbestekoa da aurre-ra egiteko, eta horregatik garrantzi-tsua da urtebetetzeak eta une bere-ziak ospatzen jarraitzea: «Momentuonak elkarrekin pasatzen jarraitubehar dugu», laburbildu du. Harre-manak izan nahi horren erakusleada, haren ustez, jendeak txalo egite-ko duen gogoa: «Bestela, nola azaldezakegu batzuk 19:55ean jada txalo

egiten hastea?», argudiatu du. «Bes-teak ikusteko, haiekin egoteko etaelkarbanatzeko beharrizana da hori».

Pentsamendu baikorrak,onuragarriErrutina eta ariketak nahikoa ez, etaemozio ezkorrek joz gero, bide bi hardaitezkeela azaldu du Ramosek;lasaitzekoa edo pentsamendu horiekdeuseztatzekoa. Hainbat teknikadaude norbere burua lasaitzeko etaaktibitate fisiologikoa murrizteko.Horretarako, «gorputzak esaten digu-na» ulertu behar dugu, gelditu, etagela lasai batean arnasa hartzen saia-tu. Burura irudi atseginak ekartzeaklagun dezake, adibidez, eta, teknikahoriek askorentzat zailak izan arren,Ramosek sarean hainbat baliabidedaudela gogorarazi du. «Mindfulnessdelakoa eta Jakobson-metodoa era-bil daitezke». Bigarren bidea pentsamendu ezko-

rrei buelta ematea da; albisteen aldeona ikustea, esaterako. Azken finean,kontuan hartzea birusak jota daudengehienak osatu egiten direla. Harenustez, garrantzitsua da «iragarpenpentsamenduak» ere saihestea:«Seguruenik gaixotu egingo naiz, eta,gainera, diabetikoa naiz, eta agian hilnaiteke...». Kasu horietan nork bereburuari galdetu ahal dio beldurrakegiazkoak diren ala ez «Ideia ezkorhoriek zalantzan jartzen ditugun hei-nean, antsietateak behera egingo du,geure buruak ez dituelako hainbestepentsamendu katastrofista izango».Horrekin batera, musikak norbereburua lasaitzeko balio dezake. Esate-rako, norberarentzat pentsamenduonak ekartzen dituen kanta bateanpentsatzeak emozioak erregula ditza-ke.Ramosek gogorarazi du zilegi dela

emozioak sentitzea. «Nik beldurrasenti dezaket, baina garrantzitsua dabeldurra ez dadila patologikoa bihur-tu», eta bigarren aldea gehitu dio,«garaipenetan jarri behar da fokua, ezporrotetan».

«AZKEN ASTEOTAN,HEDABIDEAK ETENGABE ARIDIRA KORONABIRUSARIBURUZ BERBA EGITEN, ETAANTSIETATEA ERAGINDEZAKE ASKORENGAN»

Eguna ondo hasteko giltza-rrietako bat jarduera edo ekintza bai-korrekin abiaraztea dela uste du ElsaRamos Osakidetzako neuropsikolo-go klinikoak: «Goiza musika lasaiare-kin has daiteke, edo gosari egokibatekin» Hori eginda, egunez eginbeharreko jarduerak egin daitezkejada. Komeni da, horregatik, aurrekoegunean seme-alabekin, bikotekide-

arekin edo norberarekin egin beha-rreko lanak hitzartzea. Jarduera-plangintza atsegina bada eta egune-ro apur bat desberdina, «monotoniasaihesten» lagun dezake.Ramosen ustez, «loaren higienea»

garrantzitsua den arren, ez dago osozurrunak izan beharrik. Are gehiago,gorputzak egokitzeko tarte bat behardu. «Ulergarria da lehen egunetanordutegiak ez izatea antolatuta, etaohera beranduago joatea eta beran-duago jaikitzea», esan du. Hala ere,ez du gomendatzen, hobe delakoerrutina zaintzea eta lo egiteko osa-sungarria den ordutegi bat izatea.Bestela, egun osoko eginbeharretannekatu egin gaitezke. Lotara joan baino ordubete lehe-

nago, eztabaidarik ez izaten saiatze-ko aholkatzen du Ramosek. Horre-gatik , garrantzitsua deritzoakordioetara heltzen ahalegintzeari,eta ohe barruan, ahal den heinean,argia dela-eta pantailak ez erabil-tzea gomendatzen du: «Ez da kome-ni, geure burua gehiago aktibatzendu eta». Gomendagarria da lotarajoan baino lehen zeozer erlaxagarriaegitea eta estimulu ernagarriak eki-ditea; kafea eta txokolatea, esatera-ko, ohera joan baino ordubete edo

bi lehenago hartu ahal dira beran-duenez.

Gorputzaren eta garunarenentrenamenduakAriketa fisikoa lagungarria dela dio.Luzaketak, yoga, pilates, bizikletaestatikoa... Haren aburuz, ez duteoso zailak izan beharrik, gauzarik«oinarrizkoenek» ere balio dute eta.Ariketa fisikoez gain, lasaitzeko ari-ketak ere aholkatzen ditu, arnasketalanduz, tai txi eginez, yoga eginezedota mindfulness teknika erabiliz:«Horiek, gainera, lagundu egingodigute antsietate momentu batean,jada automatikoki egingo ditugula-ko», gaineratu du. Horrelako ariketak adin guztietako

jendeak egin ditzakeen arren, ume-entzat, ipuinak irakurtzea, koloreakerakustea eta musika entzutea era-bilgarriagoa izan daitekeela iritzi duneuropsikologoak.Ariketa fisikoak ez ezik, ariketa kog-

nitiboak ere egitea komeni da, osogarrantzitsua delako garuna «aktibo»edukitzea, eta hori «ez da bakarriketxeko lanak eginez lortzen». Ariketa-rik oinarrizkoenak mahai jokoak edoeskulanak izan daitezke, baina ira-kurtzeak edo sudokuak egiteak ere

balio du. Aspalditik pentsatuta izanditugun erronkatxo horiek egitekounea izan daitekeela uste du Ramo-sek: «Ni, adibidez, euskara hobetzenari naiz orain». Hori bai, funtsezkoada epe laburreko erronka errealistakjartzea; bestela, gogoa eta adoreagal daitezkeelako. Bide beretik, fun-tsezkotzat du norberaren buruarieskerrak ematea helburuak betetze-agatik, egindako lanari balioa emanbehar zaiola eta. Eta norberarenaribezala berdin etxekoenari ere. Zaindu egin behar dira elikadura

eta jatorduak ere, askok mokaduakegiteko ohitura hartzen baitute etxe-an, eta janari txarragoa jaten hastendira. «Garrantzitsua da ez hasteagehiago jaten aspertuta zaudelakoedo antsietateak jota zaudelako»,dio Ramosek.Azken asteotan, hedabideak eten-

gabe ari dira koronabirusari buruzberba egiten, eta antsietatea eragindezake askorengan. Horregatik,Ramosen arabera, gomendagarrialitzateke albisteen kopurua murriz-tea. Sare sozialetatik zabaltzen direninformazioak askotan faltsuak direlaere ohartarazi du, eta estatistikakiturri ofizialetan begiratzeko. Ramosek gogorarazi du hobe dela

Konfinamendua gizarte osoarentzako esperientziaberria izanik, hainbat arazo berri ekarri ditu bereeskutik. Egunotan sareak bete egin dira yoga-eskolezeta kirol-errutinarako ereduz. Beste askoren artean,horiek dira antsietatea, urduritasuna eta monotoniaekiditeko zenbait modu.

Elsa Ramos Osakidetzako neuropsikologoklinikoa, Arabako OsasunMentaleko Sarean.


nahi diegu paziente batzuei, etahitzorduak eman dizkiegu egunezospitalera etor daitezen. Hau denaohiz kanpokoa da, eta formulak bila-tu ditugu konfinamendua urratubarik laguntzeko. Hori bai, honadeitu behar badiegu, etortzeko bai-mena dute, eta ez diete isunik jarri-ko. Hala ere, bai egon dira konfina-mendua errespetatu ez dutenpazienteak, eta isunak jarri dizkiete-nak; hori hala da.Neurriak hartu behar lirateke eurenbeharrizanak alarma egoeraraegokitzeko?Salbuespenak egin behar ote lirate-keen? Niri beldurra ematen dit; sal-buespenak egiten hasiz gero, horrekestigmatizazioa eragin dezake.Pazienteak estigmatizatzea ez damesedegarria haientzat. Azken fine-an, esaten baldin badugu «denaketxean, hauek izan ezik», haiek sei-nalatzen ari gara. Oraingoz, nik neukez nuke salbuespenik jarriko. Erabilditzagun baliabideak, eta erabildezagun gure gaitasuna ospitalera-tze klinikoetarako eta etxeko lagun-tzarako. Ez dut ikusten oraindik ospi-taleratzeen hazkunde handirik,baina ez naiz esaten ari ez denikizango. Oraingoz, pazienteen jarrerabikaina izaten ari da. Badira berrizere ospitaleratu behar izan direnak,baina aldi berean beste asko sekula-ko erresilientzia erakusten ari dirahoni aurre egiteko.Kasu batzuetan lana galtzeak agiankonfinamenduak baino gehiagoeragin diezaioke egoerapsikologikoari, ezta?Bai. Eta hori krisiaren ostean ikusikodugu, orduan agertuko baita noriegin dion kalte egoera honek. Kalte-tuak egongo dira, eta bajak eta zail-tasun ekonomikoak ere bai. Estatuaketa botere publikoek samurtu edotxikiagotu egin dezakete inpaktuhori, baina bistan da halako gorabe-herak izango direna. Gure gizarteahobeto prestatuta dago 2008ko kri-

sian baino, eta ez naiz ari ikuspuntupsikiatrikotik, baizik eta orokorretik.Konfinamendua amaitutakoan iku-siko dugu nolako ondorioak dato-zen, bai osasunaren aldetik eta baibestelako ikuspegietatik. Zalantzabarik sorpresak izango dira.Orduan, gaixotasun mentalakareagotu egin daitezke?Bakardadeak, bakartuta geratzeak,lagunak galdu dituzula ikusteak, hilamaierara heltzeko lanak dituzulaikusteak... Horrek guztiak ondorioakizango ditu. Bistan da.Beste elkarrizketaren batean esanaduzu krisi hau aukera bat delabestelako gauza batzuk egiteko;irakurtzeko eta kirola egiteko,adibidez. Gaixotasun mentalakdituztenen kasuan ere bai?Bai, izan ere, badaude pazienteaksekulako konfiantza erakusten ari di-renak beren buruarengan, eta berenemozioak erregulatzeko gaitasunaere bai. Ikusten ari gara laguntzekogai direla, elkarbizitza behar bezalaizateko, eta animatuta daude. Horre-gatik diot krisiak garrantzitsuak dire-la aldaketak eragiteko. Aukerak dira,eta batzuk hobetu egiten dira. Atse-den hartzeko aukera bat da, planakegiteko, irakurtzeko, inguruko lagu-nekin harremanetan jarraitzeko...Esan bezala, pazienteak sekulakoerresilientzia erakusten ari dira. As-kotan esan dut: nor da ausarta egoe-ra honetan? Ausarta da beldurrarenur ekaiztsuetan sartzen ez dena, bel-durrak gainditzeko gai dena, eta era-ginkorra izatekoa. Hori da ausarta.


Ikusi duzue gaixotasun mentalengorakadarik konfinamenduhonetan?Aste batzuk daramatzagu konfina-menduan. Denbora honetan ez dutikusi nahasmendu mentalak area-gotu direnik, ezta jende gehiagoospitaleratu denik ere, baina horrekez du esan nahi ez denik izango.Gaur goizean dei ugari izan ditut;sasoi konplexu batean sartzen arigara. Orduan, posiblea da lehenegunetan ikusi dugun elkartasuna-gatik, berrikuntzengatik, telelana-gatik eta harreman telematikoenga-tik gaitza geldiarazi izana, bainaezin dugu jakin zer gertatuko denhurrengo asteetan; ezinezkoa dajakitea. Agian gerta daiteke [gurealdetik] esku-hartzeko beharrizanhandiagoa izatea. Zelan daramate konfinamendualehenagotik gaixotasun mentalakzeuzkatenek?Ziurgabetasun handia dagoenez,horrek denoi eragiten digu. Denokdaukagu etorkizunaren zentzua,denok dakigu zer egingo dugunbihar edo etzi edo datorren hilean.Konfiantza daukagu, eta uste dugugure eta gure ondokoen bizitzakantolatu egin daitezkeela. Eta hori

kolokan jartzen denean, gaitasunbarik geratzen gara etorkizuna igar-tzeko. Hori da ziurgabetasunarenoinarria, eta gure izaeran eta gureborondatean haustura handiak sorditzake. Hori kontuan hartuta, gaixo-ek zaurgarritasun puntu bat izandezakete, eta, zaurgarritasuna etaziurgabetasuna batzen badira, larri-tasunak gora egin dezake. Horrek ondorena ekar dezake,

hala nola ez jatea, lorik ez egitea,erritmoa aldatzea, plangintzareneta errutinaren zentzua galtzea etaabar. Garbiketarekin eta kutsadura-rekin nahasmendu obsesibo-kon-pultsiboa daukan norbaiti orekagalaraz diezaioke. Arriskuen zaindagoen paranoide bat desorekatuegin daiteke. Hipokondriako bat erebai. Gainera, deprimituta daudenbatzuek beren buruaz beste egitekogogoa izaten dute; orduan, pentsazein arriskutsua den bakartuta bizi-tzea. Lau kasu esan dizkizut, bainabeste hainbat daude. Pazientebatzuek beren burua zauritu deza-kete, eta hori ere gogoan izan behardugu.Erakundeek salbuespena egin duteautismoa dutenekin, eta kalerairteteko baimena eman diete.

Nahasmendu mentalakdituztenengan pentsatu ote dute?Ez dute salbuespen askorik egin kon-finamenduko aldi honetan, baina baiegin du gora telefono bidezko lagun-tzak. Salbuespen handirik egon ezbada ere, jarraipen handiagoa egin

Mendebaldeko herrialdeetan azken mendeanhorrelakorik izan ez denez, konfinamenduak ezusteanjo du gizartea. Edorta Elizagarate Arabako OspitalePsikiatrikoko Psikiatria Zerbitzuko buruak uste dugaixotasun mentalak dituzten horiek ondo ari direlaaurre egiten egoerari.

«GURE GIZARTEA HOBETOPRESTATUTA DAGO2008KO KRISIAN BAINO,ETA EZ NAIZ ARIIKUSPUNTUPSIKIATRIKOTIK, BAIZIKETA OROKORRETIK»

«PAZIENTE ASKOSEKULAKOERRESILIENTZIAERAKUSTEN ARI DIRAHONI AURRE EGITEKO»

ADITUAK

«Gaixo mentalen jarrerabikaina izaten ari da»Edorta ElizagarateArabako Ospitale PsikiatrikokoPsikiatria Zerbitzuko burua


eman zituen, eta horrela abiatu zutenemakumeen genitalen mutilazioa-ren interbentzioa Durangon bertan.Nabarmendu du neskatoak «babes-tea» dela langileen helburu nagusia,eta medikuen eta udalaren koordina-zio-lana «ezinbestekoa» dela horre-tarako. Esku-hartze horrek bi mailadituela azaldu du Moratok: batetik,prebentzio-kontsulta indibidualaegiten diete osasun-zentroan bertan

arriskuan egon daitezkeen neskei;horien artean, mutilazioak praktika-tzen dituzten herrialdeetako neskeinahiz familian mutilazioa sufrituduen emakumeren bat duten jaio be-rriei; bestetik, udaletxean prebentziokomunitarioa egiten dute, ‘Emaku-meen genitalen mutilazioa ekiditekoosasun-agenteak’ izeneko progra-maren barruan, udaleko immigrazioteknikari Verónica Redondok eta Au-zolan Asistentzia Psikosozialak gida-turik.Moratok 5 urte baino gutxiagoko ho-

gei neskato artatu ditu kontsultan, ha-mabost emakume mutilatuen alabakguztiak. 25-40 urteko emakumeak di-ra ama horiek, eta Afrikako herrialdebatetik baino gehiagotik etorriak: zor-tzi Nigeriatik, lau Malitik, bat GineaBissautik, bat Senegaldik eta beste batGineatik. Hamabost emakume horie-tatik hamarrek udaleko programanparte hartu dutela adierazi du, Nige-riatik eta Malitik etorritakoek, hain zu-zen. Kontsultan, neskatoen gurasoe-kin ere lan egiten duela azaldu du pe-

diatrak: «Osakidetzak argitaratutakogidari jarraituz, emakumeen genita-len mutilazioaren inguruan sentsibili-zatu, hezi eta informatu egiten ditugufamiliak. Gainera, mutilazioak ekar di-tzakeen ondorio legalen inguruko in-formazioa helarazten diegu gurasoei,eta prebentziozko konpromisoa sina-tzen dugu gurasoekin batera. Horrezgain, arriskuan dauden alabak dituz-ten hamabost emakumeren berrieman diot udalari».

Nola jardun jakitekoOsasun eta Hezkuntza Sailaren etaEmakunderen elkarlanari esker, hobe-kuntzak izan dira, hein handi batean,emakumeen genitalen mutilazioariaurrea hartzeko orduan. 2016an, diag-nostiko bat egin zuten aurrena, egoeranolakoa zen jakiteko, eta, horren on-doren, osasun-arloan jarraitu beha-rreko protokoloa definitu zuten bi ar-gitalpenetan: Emakumeen genitalenmutilazioa. Euskadiko osasun siste-man gomendatutako jardunen gidali-burua eta Esku hartzeko oinarrizkoprintzipioak.Gidaliburu horietan azaltzen da

nola jokatu behar duten osasun-arlo-ko langileek, neska gazte horien hez-kuntza-komunitateak, gizarte-zerbi-tzuek eta etorkinen elkarteek horre-lako kasurik antzemanez gero. Ho-rrez gain, prestakuntza-saioak jasodituzte langileek, Moratoren kasuanbezalaxe.

ko datu horien artean, ordea, argi izpibat dago; izan ere, azken bi urte haue-tan ez dute jakinarazi edo erregistra-tu mutilazio kasurik opor-garaianeginik edo bisitan jatorrizko herrial-dera joatean. Gauzak horrela, Ema-kunde Emakumearen Euskal Erakun-deak eta Eusko Jaurlaritzako OsasunSailak eta Osakidetzak ondorio na-barmen bat atera dute: «eraginko-rrak» dira EAEn emakumeen genita-len mutilazioari lan-esparruan au-rrea hartzeko neurriak.Osasun-zentroek esku-hartze zeha-

tzak dituzte arriskuan egon daitezke-en neskak beren jatorrizko herrialdee-tara joaten direnerako. Hain zuzen,oporretara joan baino lehen, neskarenfamiliari dokumentu bat sinatzeko es-katzen diote: ‘Prebentziozko Konpro-misoa’. Dokumentu horrek zehaztenduenez, familiak neskatoaren segur-tasuna bermatu behar du, eta jatorriz-ko herrialdetik EAEra mutilatu gabeitzuliko dela. Bestalde, Osakidetzaketa Emakundek nabarmendu dutena-ren arabera, Bizkaian, Gipuzkoan etaAraban arriskuan egon daitezkeenemakumeen kopurua «nahiko muga-tua» da, eta «nahiko lokalizatuta» da-go.

E z dago datu zehatzik esa-teko munduan zenbat emakumek su-fritzen duten genitalen mutilazioa.Halere, UNICEFen arabera, gaur egunbizirik dauden 200 milioi emakumekbaino gehiagok jasan dute praktikahori, eta beste asko hil egin dira. EAEEuskal Autonomia Erkidegoan ereegon badaude genitalen mutilazioasufritu duten emakumeak. 2018 eta2019 urteetan, 129 kasu hautemaneta erregistratu ditu Osakidetzak: 67kasu 2018an eta 62, berriz, 2019an.Kasu horietako hogeita bat 14 urtetikbeherako neskei hauteman dizkiete.Mutilazio guztiak migrazioaren au-rretik egindakoak izan direla azaldudu Osakidetzak. Urteak dira medi-kuei formakuntza ematen zaielaemakumeen genitalen mutilazioa-ren inguruan, eta saio horietan ikasi-takoa praktikan jartzeko beta ereizan dute zenbait profesionalek. Esa-terako, elkarrekin dihardute Duran-goko Udalak etaDurango-LandakokoOsasun Zentroko Pediatria sailak,herriko neskatoak babestu eta eurenfamiliak kontzientziatzeko helburua-rekin. Osakidetzak emakumeen genita-

len mutilazioaren inguruan emanda-

Herritarrengandik gertuFamilia bakoitzaren errealitatea bere-zia da, eta garrantzitsua izan ohi da ka-suak bertatik bertara eta behar bezalaezagutzea neskatoei eta familiei la-guntza eskaintzeko. Hartu-eman horiondo baino hobeto ezagutzen du Ne-kane Morato medikuak. Pediatra daDurango-Landakoko Osasun Zentro-an (Bizkaia), eta Osakidetzak emaku-meen genitalen mutilazioaren ingu-ruan egindako jardunaldi batzuetanparte hartu eta gero hasi zen arriskuanzeuden neskekin eta familiekin lanegiten. «2016ko otsailaren 17an hasinintzen lanean, Bilbon, genitalen mu-tilazioaren inguruan antolatutako jar-dunaldi batera joan ostean. Jardunal-di horietan aurkeztu zituzten mutila-zioa sufritzen duten emakume migra-tzaileen kopuruak, EAEko herrienak,eta Durango hirugarren postuan zego-en zerrenda horretan». Herrian bertan zegoen arazoaz ja-

betuta, Pediatria saileko lankideaksentsibilizatu zituen Moratok, eta Du-rangoko Udalarekin jarri zen harre-manetan. Saiakerak bere fruituak

Osakidetzak emakumeen genitalen 129 mutilazio-kasuerregistratu ditu azken bi urteotan, guztiak migrazioarenaurretik egindakoak. Emakundek, Osasun Sailak etaOsakidetzak nabarmendu dute «eraginkorrak» direlamutilazioari aurrea hartzeko neurriak. DurangokoUdalak eta Durango-Landakoko Osasun Zentroak lauurte daramatzate elkarrekin lanean interbentzioakegiten: neskatoak «babestea» dute xede.

EMAKUMEA

Genitalen mutilazioaekidinez

«JARDUNALDI HORIETANAURKEZTU ZITUZTENGENITALEN MUTILAZIOASUFRITZEN DUTENEMAKUME MIGRATZAILEENKOPURUAK, EAEKOHERRIENAK, ETADURANGO HIRUGARRENPOSTUAN ZEGOENZERRENDA HORRETAN»Nekane Morato

«OSAKIDETZAKARGITARATUTAKO GIDARIJARRAITUZ, FAMILIAKGENITALENMUTILAZIOARENINGURUANSENTSIBILIZATU, HEZI ETAINFORMATU EGITENDITUGU»Nekane Morato

Ezkerrean, Veronica Redondo Durangoko Udalekoimmigrazio teknikaria eta, eskuinean, Nekane Morato

Durango-Landakoko Osasun Zentroko pediatra


LANETIK HARAGO


Jendeak pentsa dezake autodefentsafeminista saioetan arte martzialak ira-kasten direla.Ba ez [barrezka]. Gainera, patriarka-tuari interesatzen zaio indarkeria oro-korrean indarkeria fisikoarekin lotzea.Emakumeen aurkako bortizkeria pa-triarkatuaren oinarrietako bat da. Izanere, irakurleek galde diezaiekete eu-ren buruei haien auzoan bortxaketabat gertatuz gero, noren gainean eza-rriko litzatekeen kontrola. Nori jarrikoliokete ordutegi zurrunagoa? Noriesango liokete ez etortzeko bakarriketxera? Batzuetan erakundeetatik erezabaldu da emakumeok utzi behardiogula zenbait lekutara joateari segu-ru egon gaitezen. Gizonei helarazi be-har zaie mezu bat: sexualitatea ados-tua izan behar dela eta bortizkeria da-goenean hori ez dela maitasuna. Esanbehar diegu matxismotik irten daite-keela, baina horretarako nahia baldinbadute. Horrez gain, noski konpondu behar

direla indarkeria fisikoaren egoerak,eta horretarako baliabideak ematenditugu, baina indarkeria fisikoa bainolehen beste indarkeria mota batzukgertatu dira, eta askotan ez ditugu eztaidentifikatu ere egin. Feminismoan as-kok egiten dugu berba terrore sexua-laz. Hau da, askotan esaten digute«kontuz, zoro asko daude solte, ez zai-tez joan bakarrik etxera». Beti egoztendiete bortizkeria zoroei, eta beren bu-rua zaintzeko ardura emakumeei, geu-

re burua zaintzeak sufrimendua eki-dingo balu bezala. Gizon matxistengehiengoak modu kontrolatuan eragi-ten du indarkeria. Badakite noren aur-ka egin –emakumeen aurka– eta bada-kite zelan egin. Izan ere, orain taldekobortxaketak ikusten ari gara, eta ez dalehen ez zirelako gertatzen, baizik etaemakumeok galdu dugulako biktimaizatearen lotsa. Erreparazioa eskatzendugun subjektuak izaten hasi gara. Lagundu al dizu autodefentsa tailerrakemateko fisioterapeuta izateak?Bai, zalantza barik. Antonio Damasioneurozientzialariak dio gorputzarenbitartez adierazten dugula dena, or-duan honen gaineko ezagutza izateaklaguntzen du. Gainera, asko lantzendugu «genero ezinegona», hau da, ze-lan ikus daitezkeen generoaren gai-tzak emakumeen osasunean. Horreklaguntzen digu ulertzen gizarte eta kul-tura konstruktu horiek emakumeenosasunean duten eragina. Emakumeaskok ez diote euren buruari amorruaizaten uzten, eta badakigu amorruagordetzeak tristezia eragiten duela.Tristeziak pasibotasunera bultzatzengaitu, eta ez aktibotasunera. Amorrua,berriz, puntuala da, eta motor bat dagertatzen zaizkigun gauzez kontura-tzeko, normalean bidegabekeria etadiskriminazio momentuetan agertzenbaita. Agian horrek azal dezake zerga-tik emakumeek gizonek baino %70 al-diz gehiago sufritzen duten depresioa–depresio exogenoaren kasuetan, adi-bidez– edo agian horregatik dira fibro-mialgiaren gaixoen %90 emakumeak.Azken finean –ikuspuntu holistiko ba-tetik– ezagueren gehiketa bat dira, gu-re pazienteek hemen Osakidetzandauzkaten trauma eta pedagogia pro-zesuetan laguntzeko. Tresna eta balia-bideen batura da. Askotan esaten diethaien buruarentzako hamar minutugordetzeko egunero, eta esaten didateez dauzkatela. Ba hor dago arazoa! Fi-sioterapiak asko lagundu dit autode-fentsa tailerrak emateko, eta alderan-tziz ere bai, eta feminismoak eman di-dana pazienteei transmititzen diet.

hasi ginen tailerrekin, eta konturatu gi-nen indarkeria fisikoa ez zela emaku-meok gehien sufritzen genuena, baiziketa psikologikoa. Ez hori bakarrik, ikusigenuen indarkeria psikologikoarenaurretik gizarteratze prozesuan ahal-duntzearen kontrako prozesu bat ger-tatzen dela. Emakumeok gizarteratugaituzte genero eredu batean non le-horra zaren mugak jarriz gero eta zeu-rekoia zuretzako denbora hartzen du-zunean. Gainera, emakumeok ikastendugu ez garela gai zenbait arazo kon-pontzeko, babesgabetasuna ikasi etabereganatu dugulako. Orduan, kontu-ratu nintzen emakumeok emakumeizateagatik berdintasun falta handiabizi genuela, eta arrazoi horiengatiksartu nintzen mugimendu feministan.Tailer hauek antolakuntza feministen

Zelan hasi zinen autodefentsa feminis-tako saioak ematen?13 urterekin batu nintzen feminismo-ra, Bizkaiko Emakume Asanbladara,eta hor erabaki genuen lehendabiziemakumeen autodefentsa sustatzea –autodefentsa feminista beranduagoetorri zen– estereotipo batzuk suntsi-

tzeko; horietako bat zen emakumeokezin genuela ezer egin bortizkeria ho-rren aurka. Nekatuta geunden salake-ta jarrera soilaz, eta rol bat izan nahigenuen, ez bakarrik sentsibilizazioan.Emakumeei baliabideak eman nahigenizkien jakin zezaten nola egin aurrezenbait egoerari. 80ko hamarkadan

fruitua dira; mundu osoko mugimen-du feministei zor dizkiegu. Ulertu ge-nuen indarkeriatik babestu baino le-hen ikasi behar genuela patriarkatuaguregandik ateratzen.Tailerren edukiak teorikoagoak dirapraktikoak baino?Kontua da, Amelia Valcarcelek (pentsa-lari feminista eta filosofoa) dioen mo-duan, ez dagoela teoriarik praktika ba-rik. Orduan, feminismoak ematen di-gun teoria hori guztia lantzen dugu tai-lerretan. Adibidez, patriarkatuareneraikuntza eta zelan barneratzen du-gun zeozer biologikoa balitz bezala, etaez politikoa. Munduarekiko beste jarre-ra bat har dezagun, ezinbestekoa daulertzea zelan prozesu horiek menpekoegiten gaituzten, eta ulertzea arazo es-truktural bat izanik beharrezkoak direlaahalduntze ekintza kolektiboak eta ezindibidualak. Indarkeria, diskriminazioedo jazarpen egoera bati mugak jartzendizkiodanean, ez naiz ni lehorra. Leho-rra erasotzen gaituena da. Oso zaila daemakumeok sentitzea eragiteko ahal-mena dugula, lehenago ez badugu gi-zarteratze prozesu hori eraisten.

Oso gaztetatik darama Maitena Monroyk (Bilbo, 1972)feminismoan formatzen, eta mundu osoan ibili daautodefentsa feministako tailerrak jorratzen. Saharakoerrefuxiatu kanpamentuetara, Latinoamerikara etaEuropako hainbat herrialdetara eraman dute berebetebeharrek, eta argi dio fisioterapeuta izateak berejardun feministan asko lagundu diola. Osakidetzakopostu finkoa izateak ahalbidetzen dio bere jardueraaurrera eramateko askatasuna.

«Feminismoak eman didanapazienteei transmititzen diet»

Maitena MonroyFisioterapeuta

«FISIOTERAPIAK ASKOLAGUNDU DITAUTODEFENTSATAILERRAK EMATEKO, ETAALDERANTZIZ ERE BAI»


JA(KI)TEA

Udatik hurbil gaude eta hainbatek urterobezala, argaltzeko dietaren bat egingodu. Nolanahi ere, argaltzen hasi aurretikbenetan motibatuta gauden aztertu be-har da, eta motibazio horren iturria zeinden. Motibazio sakonik gabe oso zaila daaurrera egitea.

Zer da motibazioa?Helburu jakin bat lortzeko egin beharre-ko esfortzuak burutzeko borondatea etainteresa. Bizitzako arlo guztietan izan de-zakegun jarrerarekin zerikusia du. Berdinargaltze prozesu baten kasuan. Asmo ho-ri baldin badugu, motibatuta egoteakerrealitatearekiko jarrera aktiboa supo-satzen du. Egiten ari zarenaren garran-tziaz ohartarazi eta hori lortzeko boron-datea landu. Bestalde, jarrera pasiboahau litzateke: «Besteek edo zerbaitek —mirarizko dietak, zenbait produktuk, me-dikuek…— egingo dute nik behar duda-na».

Zerk motibatzen nau?Argaltzeko erabakia hartzen dudanean,non jartzen dut begirada? Ospakizun bere-ziren bat edo uda datorrela edo beste arra-zoi batzuengatik —norbaitek esan digula-ko…— argaltzean soilik; hau da, nire begi-rada epe motzerakoa da? Edo argaldu on-doren bizi-kalitate hobea eramateko gurepisu egokian mantentzeko elikadura ohi-tura osasuntsuak ikasi eta barneratzean?Hori da epe luzerako begirada.Galde iezaiozu zeure buruari zer den be-

netan lortu nahi duzuna, zergatik egitenduzun, aldaketa horrekin zein onura lortu-ko dituzun, zer utziko duzun alde bateraeta abar. Horrek benetan elikadura ohitu-ra-portaera, eta bizitza estiloa aldatzeko

prest al zauden baloratzeko balio izangodizu; hau da, zure motibazio iturriak epeluze edo motzekoak diren hausnartzeko.Modu osasuntsuan mehetzea epe luze-

rako prozesu bat da. Prozesu horretanhelburuak elikatzen ikastea izan behardu, eta elikadura ohitura orekatu eta osa-suntsuak eskuratu eta barneratzea. Ho-rretarako osagaiak pazientzia, boronda-tea eta dieta egoki bat dira. Ahaztu pilulak, kremak eta mirarizko

dietak, epe motzera baino ez baitute era-giten. Aldaketak ez dira errazak, baina zu-re jarrera positiboa bada, kaltea bainogehiago onura ekarriko dizula sinestenbaduzu, egin dezakezu.

Nola motibatu zeure burua?• Zerrenda bat osatu, argaltzeko dituzunarrazoiekin. Tarteka horiek irakurtzeak mo-tibazioa mantentzen lagunduko dizu.• Aldiko helburu errealistak finkatu.Ho-riek lortzeak jarraitu eta helburu handia-goak lortzeko indarra emango dizu. Proze-suan jarraitzeko, zeure buruarengan kon-fiantza, ziurtasuna, animoa eta motiba-zioa. Helburuak zurrunegiak eta betetzekozailak badira, ordea, frustrazioa eragingodute, eta erraz utziko dugu hasitakoa.• Pentsamendua kontrolatu. Dieta egiteaez da aspergarria. Helburua jaten ikasteada. Imajinazioz eta sormenez milaka pla-ter ezberdin eta oso erakargarriak prestadaitezke. Saiatu, ekin.• Ez amore eman.Egun guztiak ez dira ber-dinak, batzuetan besteetan baino indargehiago dugu. Etsi gabe, zure prozesuaerrespetatu, baina beti aurrera begira.

Eta praktikan, nola egin?Gizentasunaren jatorria aztertuko duen

profesional batengana jo: Genetikoaden, hormonala, psikologikoa —kasuhorretan jateko gogoa handitzen duenantsietatea edo arrazoia tratatu behardira. Pertsonak izan ditzakeen gorabe-hera edo arazoei, modu osasuntsuanaurre egiteko errekurtsoak eskaini…Inoiz ez hasi zure kontura argaltzen,norbaitek utzitako dieta batekin etaabar.Kausa jakin ondoren, dagokiona trata-

tu, beti elikadura orekatu eta ahal badaariketa fisikoaz lagundu.Erne profesionala aukeratzerakoan:

profesional on bat jaten ikasteko proze-su bat eskaintzen diguna da, eta ez mira-riak saltzen dizkiguna. Prozesu horretaneskaintzen digun dietaren ezaugarriekhonako hauek izan behar dute:• Pertsonalizatu.Bakoitzaren ezaugarri,bizitza eta ohiturak ezberdinak direlako.• Behar genetikoa.Mehetu nahi duenpertsonaren behar genetikoen araberakokcal kopurua —1.400 kcal baino gutxiago-ko dietak ez dira komenigarriak—.• Oreka.Orekatua izan behar du, eta kcalhorietan beharrezko zuntz, bitamina etagatz mineral beharrak ase behar ditu.• Ohiturak. Pertsonaren ohiturak ahalden heinean errespetatzea.• Ordutegia. Pertsonaren ordutegi etalan egoerara moldatzea.• Aniztasuna. Askotarikoa eta atseginaizatea.• Lasterketa luzea. Gerora mantendueta osasuna bultzatuko duten ohituraegokiak sustatzea.• Mugak.Otorduetara mugatu behar da.Hori guztia neurrizko ariketa fisikoare-

kin konbinatuz egin behar da. Haurrenkasuan, gizentasuna saihestea da era-ginkorrena. Horretarako, ezinbestekoada dieta askotarikoa izatea, fruitu eta ba-razkietan aberatsa, eta otorduak erres-petatzea. Txiki txikitatik hasita errazagoaizango zaigu.

Argaltzeko motibazioaUdaberria hasi eta uda gerturatzearekin batera, dieta ‘miragarrien’peskizan hasi ohi da bat baino gehiago. Argaldu nahi dutenekaintzat hartu beharreko aholkuak dira hurrengoak. Guztiengainetik, bat: motibazioa.

Arantza LorenzoNutrizionista - elikadura

osat

uirr

i

02 2020 • MARTXOA - APIRILA

ELIKADURA

Pediatraren aholkuak haur eta familientzat

Gosaria,bazkaria eta afariaz

gain, hamaiketakoa eta merienda ere har itzazu:

ikasteko eta jolasteko behar duzun energia

emango dizute.

Edatekoura har ezazu.

Edaririkosasungarriena eta freskagarriena da.

Egunean 5 barazki eta fruta ale jatea komeni da. Bertako

eta garaiko produktuak hobetsi: bitamina gehiago dituzte fresko daudelako

eta, gainera, bere momenturik goxoenean

egongo dira.

ELIKADURAElikadura orekatua izatea

ezinbestekoa da osasuntsu egoteko, bertatik jasotzen baitugu gorputzak

behar bezala erantzuteko behar dituen osagaiak. Hots, ura, glukosa,

bitaminak, mineralak, zuntza...

Barazki eta frutak jateko modu

desberdinak proba itzazu: fruta brotxetak, barazkiak

kreman, esne eta fruta irabiakiak… Jostazaitez fruta eta

barazkiekin!

denbORA-PAsAk

AnTZekOAk bAInA eZ beRdInAkMarrazki hauen artean zazpi ezberdintasun daude. ea guztiak aurkitzen dituzun.

Testua: Garazi Urrosolo • Marrazkiak: Alex Orbe • Denbora-pasak: Olatz Goikuria.

Unitatearentzat€¦ · Telelanarekin dudan esperientzia oso po - sitiboa da. Lehen ere,...

Documents

Transcript of Unitatearentzat€¦ · Telelanarekin dudan esperientzia oso po - sitiboa da. Lehen ere,...