MªVictoriaMorenoVERSOEPROSA

MªVictoriaMorenoDeseñodecolecciónecuberta:FranciscoMantecónIlustracións:IñakiPérezEdita:XuntadeGalicia

INTRODUCCIÓN

MonsieurJourdain,protagonistadeOburguésxentilhome1,despoisdunafortunado ascenso social, queremanter unha relación amorosa cunhadonadealtorango.Verbodadeclaraciónquepretendefacerlle,faladestexeitocoseuMestredeFilosofía:MONSIEUR JOURDAIN -Cumpríame facerlle unha confidencia. Estounamorado dunha persoa de alta linaxe e desexaría que vostede meaxudaseaescribirllealgonunhanotiñaquequerodeixarcaerósseuspés.MESTREDEFILOSOFÍA-Estáben.MONSIEURJOURDAIN-Istoseríaelegante,¿nonsi?MESTRE DE FILOSOFÍA - Sen dúbida. ¿Quererla vostede escribirlle unsversos?MONSIEURJOURDAIN-Non,non.Versosnon.MESTREDEFILOSOFÍA-¿Daquelaoquequereéescribirlleenprosa?MONSIEURJOURDAIN-Non,eunonqueroninprosaninverso.

MESTREDEFILOSOFÍA-Poiséprecisoquesexaunhacousaouaoutra.MONSIEURJOURDAIN-¿Porque?MESTREDEFILOSOFÍA -Pola razón, señor, de que para expresarse nonhaimáisqueaprosaouoverso.MONSIEURJOURDAIN-¿Nonhaimáisqueprosaeverso?MESTREDEFILOSOFÍA-Non,señor:todooquenonéprosaéverso,etodooquenonéversoéprosa.MONSIEURJOURDAIN-Ecandofalamos,¿isoqueé?MESTREDEFILOSOFÍA-Isoéprosa.MONSIEURJOURDAIN-¿Como?Candoeudigo«Nicole,tráemeaszapatillasedámeomeugorrodedurmir»,¿isoéprosa?MESTREDEFILOSOFÍA-Isoéprosa.MONSIEURJOURDAIN-¡Abofé!Haimáisdecorentaanosquefaloenprosasen sabelo e agora eu sonlle o home máis agradecido do mundo poraprendermo.Gustaríame,logo,poñernesanotiña:«Belidamarquesa,osvososfermososollosfanmemorrerdeamor».Maisgustaríamedicilodunxeitoelegante,cortesmenteexpresado.

***Ospersonaxesdunhaobradramática–comoocorretamén,enparte,cospersonaxesdasnovelascaracterízanseanteopúblicopoloquedineporcomo o din. Neste fragmento de O burgués xentilhome amósasenosMonsieur Jourdain co ma un individuo ignorante e consciente da súaignorancia: quere declararlle o seu amor a unha dona nunha nota quenonesteaescritaninenprosaninenversoepideaxudaóseuMestredeFilosofía para facelo dun xeito elegante e cortés. Omomento en que aignoranciadesteburguéschegaaprovocarnolectorunsentimentoqueseaproximaáternuraécandolledióMestre:«¡Abofé!Haimáisdecorentaanos que falo en prosa sen sabelo e agora eu sonlle o home máisagradecidodomundoporaprendermo».

NóssomosmáisestudiadosqueMonsieurJourdain,sabemosdeabondoqueadiferenciaentreaprosaeoversoestánoritmoesabemostaménque, amais da prosa e o verso, non hai outro xeito posible paraexpresarse. Mais, se quixesemos facer unha declaración de amor enverso,¿seriamosquendeescribilaouteriamosquepediraxudaaalguén?Seesealguén,dispostoaaxudamoscomofaioMestredeFilosofía,nospreguntase se queriamos emprega-la arte maior ou a arte menor,¿saberiamos que responderlle? No caso de decidirnos a escribi-ladeclaración nós, ¿atinariamos co ritmo que se axeitase mellor ó quequixésemosdicir?Ben,non todoomundo tena intencióndemeterseapoetae este libronon pretende convencer a ninguén pára que o faga. Pero vivimos nunmundo poboado de libros que son patrimonio de todos: se sabemosenxuicialos, valoralos e disfrutalos seremosmáis cultos,máis sensibles,máis libres e máis felices. ¿É posible que as páxinas que veñen acontinuación sirvan para achegamos ós libros? Iso, ben mirado, nonestaríanadamal.Notas1Títulodunhacomedia-balletestreadaenParísen1670.OseuautoréJean-BaptistePoquelin,famosodramaturgoeactorquenaceuen1622emorreuen1673.ÉcoñecidopoloseudónimodeMolière.

OVERSO

Como parte integrante dun mundo suxeito a permanentes aconteceresrítmicos –sucesión de días e noites, de estacións e sazóns, de faseslunares, de preamares e baixamares– o home, dotado de seu dunhaanatomíasimetricamentedispostaerítmicanassúas funcións,amósasedesde as máis remotas culturas como un ser especialmente sensible óritmo. Se entendemos por tal, no seu significado máis amplo, adistribuciónordenadaeharmónicadoselementosquecompoñenuntodounitario, atoparemosnumerosos exemplosda súaprocurapor parte dohomeencalqueraeidodarealidadeobservable.Reparemosnocasodasartes plásticas –cerámica castrexa, estelas funerarias exipcias, antigasvasillas gregas, primitivasmáscaras africanas- onde incisións ou trazoselementais se combinan formando grecas que enchen os espaciosbaleiros.Xa no eido concreto da expresión literaria, o ritmo, que pode definirsecomo a sucesión ordenada de lementos fónicos e prosódicos, xoga unpapel fundamental desde a antigüidade ata hoxe, desde as obras máisinxeis e espontáneas ata os máis rigorosos esforzos de elaboraciónartística.Asabedoríapopular,transmitidadexeraciónenxeración,expresaassúassentenciasendísticosrimados:

Xarampón,xarampelo,tresvecespodescollelo.

eospobosprimitivos, tanaxiñacomoaprimeira raioladecreatividadeescintilea no seu espírito, fanse cantores para dar saída ás ideas quebuligannoseuinterior.Destexeitoacontecequenosalboresdecalqueracultura, en tempos anteriores á fixación da lingua na escrita, apareceunhaimportanteproducciónpoéticadestinadaócantoouásalmodia.Avida dos heroes, a efusión dos sentimentos universais, os temasfolclóricos ou o acompañamento dos traballos máis comúns xéransecomo cántigas na comunidade, formalízanse por obra de poetasanónimos e voltan á comunidade, onde se transmitendeboca enboca.Asípois,tódalasculturasposúenunhapoesíatradicionaloral,anterioráaparición da prosa. Despois, cando se xeraliza a escrita, comeza aescribirseenprosaeaparecentaménospoetascultos,autoresdeversosparafer(=ler),normalmentemáisrequintadosemenosespontáneosqueosversosparacantar.

***

Osprocedementosde someter a ritmo a cadea falada–édicir, de facerversos– son diferentes nas diferentes linguas, dependendo da peculiarfisonomíadecadaunha.Enchinés,porexemplo,existendistintostonseson estes os que se alternan. En latín clásico procurábase a melodíacombinando sílabas longas e sílabas breves. Nas linguas romances enxeral, e na lingua galega en particular, os elementos que se someten aritmoparaoutorgarlleharmoníaóversosontres:

RimaAcentuaciónMedida.

Arima

Osversos soenrimar,aíndaquenonéprecisoqueo fagansempre:haipoemas sen rima, nos que se procura a harmonía na combinación dosoutros elementos, e hai poemas onde uns versos van rimados e outrosnon. Se entendemos que rima é a igualdade total ou parcial de certossonidosentredousoumáisversos,deduciremosqueexistendúasclasesderima:

a)Rima consonante ou total, que se produce cando a partir da últimavocal tónica de cada verso son iguais os sonidos vocálicos econsonánticos:

Eranunhamañádomesdemaio -áioenqueparecequeosánxelescantaban -ábanmentresmansasasbrisassequeixaban -ábanconamorosolaio. -áio

(RosalíadeCastro)

Esta rima émáis difícil de conseguir e aparece, polo xeral, en poemascultoserequintados.b)Rimaasonante ouparcial, que se produce cando a partir da últimavocaltónicasoniguaissoamenteossonidosvocálicos:

Desesteusolliñosnegroscomodoasrelumbrantes áeataasnosasmansunidasasbágoasardentescaen. áe¿Comomeheideirsetequero?¿Comomeheideiredeixarte? -áe

(RosalíadeCastro)

Esta rima é máis doada de conseguir e aparece, polo xeral, encomposiciónspopulareseespontáneas.Tantoarimaconsonantecomoarimaasonantepercíbensenitidamentenasúarepeticiónecreanunharelaciónentreaspalabrasrimadas.Maisnondebemosesquecerquearimasoanonahondaparaconsegui-loqueentendemosporpoema.Óanalizarversosasrimasmárcansecoasletrasdoabecedario-doaóz-,empregandoasmaiúsculascandoosversosteñennoveoumáissílabaseasminúsculascandoteñenoitooumenossílabas:

Mesesdoinvernofríos -íos aqueeuamoatodoamar, -ár bmesesdosfartosríos -íos aeódoceamordolar. -ár bMesesdastempestades, -ádes c

imaxedadolor, -ór dqueaflixeasmocedades -ádes ceavidacortaenflor. -ór d

(RosalíadeCastro)

Osversosquenonrimanchámanseversossaltosemárcansecunguión(-):

Funnoutrotempoencarnada -áda -Comaacolordacereixa, -éa1 a

sonhoxedescolorida -ía -comaosciriosdasigrexas, -éa acalseunhameigachuchona -óa -omeusanguebebera. -éa a

(RosalíadeCastro)

Aacentuación

Oversoprodúcesetraballandonafalacomotraballanapedrauncanteiroeenámbolosdouscasosoresultadoéunhaobraque,mantendotódalascaracterísticas propias domaterial empregado, se converte nunha pezadotada de valor artístico. Na cadea falada altémansepalabras cheas –nomes, adxectivos, verbos, adverbios, pronomes tónicos–, que posúenunha sílaba tónica, e palabras baleiras –artigos, preposicións,conxuncións, pronomes átonos–, que carecen de acento de intensidadeaínda que, ó pronuncialas illadamente, poida percibirse maior forzaarticulatoria nunha das súas sílabas. Por esta razón, tanto na falacoloquial coma nos textos en verso, é menor a proporción desílabatónicas–chámansetemposmarcados–queadesílabasátonas–outemposnonmarcados–.Apartirdesta realidadeconséguesequeunversosexaeufónico,édicir,que soe ben, procurando unha harmonía na alternancia de temposmarcadosetemposnonmarcados.

Cantasequeres, _́___́_rapazadodemo, __́___́_cantasequeres, _́___́_

dareicheunmantelo. __́___́_Cantasequeres _́___́_nalinguaqueeufalo, __́___́_dareicheunmantelo, _́___́_dareicheunrefaixo. __́___́_

(RosalíadeCastro)

Mantendocomoparadignaaproporciónde temposmarcados e temposnon marcados que se dá na fala, os versos poden presentar unhatendencia á hiperacentuación –con máis tempos marcados– ou áhipoacentuación –con menos tempos marcados–. Os prirneiros sonversos rotundos, fortes na súa expresión.Os segundos son versosmáissuaves,tenuesnasúaexpresión.Todo verso galegao como veremosmáis adiante, ten un acento rítmicofixonasúapenúltimasílaba.

Amedida

A distribución ordenada da calidade fónica –rima– e dostemposmarcados–acentuación–tenoseusoportecuantitativonamedida,quedetermina a lonxitude de cada verso e, polo tanto, o lugar da rima e adistribucióndosacentosrítmicos.Taméndeterminaapausaversalouosilenciomáisoumenosprolongadoqueseproduceáfindecadaverso.En liñas xerais podemos dicir que o verso galego se mide polas súassílabasnaturais

Seneles,meuXaquín,¿quedeminfora? 11sílabas(RosalíadeCastro)

Unhaveztivenuncravo 8sílabas(RosalíadeCastro)

Contodo,existencertasregrasparamedi-losversos,todaselasderivadasdapropianaturezadalinguaenqueseescribennasúamodalidadeoral.Na cadea falada non escandimos –separamos– as palabras de unha enunhaesílabaasílabaentódoloscasos:

Trá/e/me/as/za/pa/ti/llas/e/dá/me/o/meu/go/rro/de/dur/mir

senónque,encertascondicións,afindunhapalabrafúndesenunhasoasílabacocomezodaseguinte:

Trá/e/meas/za/pa/ti/llas/e/dá/meo/meu/go/rro/de/dur/mir

Estafusiónchámasesinalefaeprodúcesecandounhapalabraremataenvocal e a seguinte comezaporvocalou,oquevén sendoomesmo,porhache.Asíunsversoscomo:

Eeunonmeacordoxaseeraaquelcravodeourodeferrooudeamor.

(RosalíadeCastro)

terían,medidospalabraapalabra,quinceedezsílabasrespectivamente.Mais,seternosencontaassinalefas,teñenonceeoito.Ofenómenocontrarioásinalefachámasedialefaesoeproducirsecandoson tónicas as vocais que quedan en contacto ou porque así o esixe amétricaempregadanacomposición.Reparemosnosseguintesversos:

Éamandapazasantamanqueenxoita 11bágoasdedorensanguedaferida, 11reconfortoda/almaesmorecida 11polosestragosdamundanaloita. 11

(RamónCabanillas)

Aíndaqueantigamenteosversosgalegossemedíanámaneirafrancesa,édicir, contando as sílabas ata o último acento de intensidade, desde oRomanticismo deica hoxe mídense como en castelán, contando encalqueracasounhasílabamáisdespoisdatónica.

Aspalabrasgalegas,enrazóndasúasílabatónica,podenseroxítonas(–––́),paroxítonas(––́–)eproparoxítonas(–́––),peroasquemarcana pausa prosódica da lingua son as paroxítonas. Isto ten comoconsecuenciaquecalqueraacentononsituadoenpenúltimaposiciónsesintaespecialmenteforteealtereasílabanaquerecaeouaprecedente.Porestarazónanormamétricaécontarunhasílabamáiscandooversoremataenoxítona:

¿Aondeireicomigo?¿Ondemeasconderei 13+1=14quexaninguénmevexaeeunonvexaaninguén? 13+1=14Aluzdodíaasóm(bra)me,pásmameadasestrelas, 14easolladasdoshomesna/almamepenetran. 14

(RosalíadeCastro)

eunhasílabamenoscandoremataenproparoxítona:

Doalegremaio,unhaalboradafresca 11foiteasorrirnooutonomelancólico, 12-1=11epornada!osmembrosateridos 11quentachesbencontentoaunsoldeagosto. 11

(RosalíadeCastro)

Asílabaqueserestaósversosrematadosenproparoxítonaéapostónica–aquevaidetrásdatónica–,queseveatenuadanasúaperceptibilidadea causa da maior intensidade que posúe o acento en antepenúltima.Trátasedunfeitonaturalnafala2eestasílabadesaparecetaménaefectosderima:

Doalegremaio,unhaalboradafresca -foiteasorrirnooutonomelancó(li)co, Aepornadalosmembrosateridos -quentachesbencontentoósoldeagosto. A

***

Se reparamos no que rematamos de ver sobre rima, acentuación emedida,podemosdeducirqueostreselementosrítmicosdoversogalegocoincidennunmesmolugar:

Esta parte do verso, que abrangue desde o último acento ata a fin,chámase axe rítmica e as palabras que a ocupan quedan salientadasfónicaesemanticamentesobreasdemaisqueconstitúenopoema.

***

Non debemos confundí-las normas métricas vistas ata agora coaslicenciasmétricas,quesoncertas infraccións lingüísticastoleradaspolouso poético. A utilización das licencias non fai que os versos sexanmellores nin peores, mais facilita ó poeta a consecución do metrodesexado candoun enunciado se expresa conunha sílabadediferenciapor exceso ou por defecto, con respecto ó paradigma do poema. Aslicenciasmétricassonasinéreseeadiérese.Asinéreseconsisteenescandirunhiatocomosefoseundiptongo:

Contáronmoospaxaros, 7veciñosdorueiro, 7quepasahoras 7bendecindoatúamaneoteurelembro. 11

(RamónCabanillas)

Coasinéreseredúceseoversoenunhasílaba.Adiéreseéa licenciaquetenefectoscontrariosósdasinérese.Consisteen escandir un diptongo como hiato e con ela o verso quedaincrementadoenunhasílaba:

Indadiantedaintrusa 7odesgraciado 5nonperdeenmellorar 6+1=7acon-fi-an-za 5cantomáisdadorétraspasado 11máisseaferraáesperanza.

(RamónCabanillas)

Clasesdeversos

Portodooditoataagoraoversogalegamáiscurtoéobisílabo(dedúassílabas),quepodeestarconstituídoporunhapalabramonosílabae,polotanto,oxítona:

Ven (–́) 1+1porunhabisílabaparoxítona:

Flores (––́–) 2

ouporunhatrisílabaproparoxítona:

Cántiga (–́––) 3-1

Esteverso,polasúaescasaentidadefónicaesignificativa,émoiescasoentódalasliteraturas.Tampoucononsonmoiutilizadosotrisílabo(detressílabas) nin o tetrasílabo (de catro sílabas), aínda que pode atoparsealgúnexemplo:

Eunonteñofachenda, 7ninpúrpuras, 4-1ningandos, 3ninfacenda. 4

(RamónCabanillas)

Opentasílabo(decincosílabas)éposiblementeomáiscurtodosversosqueposúenentidadesuficienteparaformar,sencombinarseconoutros,unpoema:

Almaxigantedarazaceltaqueosnososeidosgardandoestás,alentaostristesfillosleaisqueenvidaemortetrasdetivan.

(RamónCabanillas)

Ohexasílabo(deseissílabas):

Acousadascatrochegarondoushomescoalcaldepedáneo.Papeisarriba,papeisabaixo,escribequeescribe,fixéronlleoembargo.

(RamónCabanillas)

Oheptasílabo(desetesílabas):

Seusfillossonosrexoslexionariosdeoutroraqueloitaroncongloria,nocumedeMeduliodaforteterranosa,contraaslexiónsdeferrodaavasallanteRoma.

(RamónCabanillas)

Ooctosílabo(deoitosílabas)

Onegrocandoremorsomordéndolleocorazón,deixandocasaleterrasfuxiuomalmatadorenunhacovasombrizatrintatrésanospasouentobadocomounlobo,pregandoóceoperdón.

(RamónCabanillas)

O octosílabo é o verso popular por excelencia, é doado de conseguirporqueseaxeitanasúaduraciónecadenciaósperíodosnaturaisdafala,acomódase perfectamente tanto á efusión do sentimento como ánarración obxectiva e, en consecuencia, resulta se-lo verso máisempregado polos nosos poetas en textos onde predomina a estética dasinxeleza.Ooctosílabo,poloacentofixoensétimasílaba,édeseuunversoderitmoimpar, aínda que a distribución dos acentos interiores pode modificaresta circuntancia. Así teremos octosílabos de ritmo binario, se os seusacentossedistribúenagrupandoassílabasdedúasendúas(--/--/--/--),ederitmoternario,seseagrupandetresentres(---/---/--).Dentrodoritmobinariocabendúasposibilidades:queosacentosrecaiannassílabasimpares(octosílaboimparoutrocaico):

Máismolidaemáisenferma.Tivomozosmáisduncento.Indacorremainaelimpa.

_́_/_́_/_́_/_́_

ouquerecaiannassílabaspares(octosílaboparouiámbico):

Señordeforcaecoitelo.Vermellomurodelama. __́/__́/__/_́_

Irrnáns,rubamosócume.

Este octosílabo chámase tamén mixto porque, ó chegar á axe, debeaxeitarseóritmoimpar(acentoensétimasílaba)quelleépropio3.Aíndaqueasposibilidadesteóricasdedistribucióndosacentosenformaternariasontres(_́__/_́__/_́_,__́_/__́_/e___́/___́/_́_), a brevidade do verso octosílabo exclúe a terceira delas e quedansoamentedúas:queosacentosrecaiannaprimeirasílabadecadagrupo(octosílabodactílico):

FeítosdepaudeameneiroFísicos,sabiosemeigasTristeRamóndeSismundi

_́__/_́__/_́__

ouquerecaíannasegunda(octosílaboanfibráquico):

AfilladoreimorríachamadosatodapresaDasmáisapartadasterras.

__́_/__́_//__́_//_́_

Osversosvistosataagora,ou sexa,osque teñenoitooumenos sílabaschámansedeartemenoresoenaparecernapoesíapopular,tantoseédetradiciónoralcomoseospoetascultosprocuranachegarseávozdopobo.Entodocaso,ascualidadesdestapoesíasonasúasinxeleza,asúarealouaparenteespontaneidadeeasúaversatilidade.Osversosdenoveoumáissílabaschámansedeartemaioresonpropiosdapoesíaculta,destrnadasempreátransmisiónescrita.Assúascualidadessonadignidade,asolemnidadeeodecoro.Omáiscurtodosversosdeartemaioréoeneasílabo(denovesílabas):

Ómencerlavabanasleirasoscómarosverdesnorío.

(IglesiaAlvariño)

Odecasílabo(dedezsílabas)

Dafonduradomatosombrizosaeunagreecoarderisadas,unbalbordoderíspidosurrosderuxentesferinosenbrama.

(RamónCabanillas)

Oendecasílabo(deoncesílabas):

EumesmoolinnoLibrodoAbadesdoseñorialMosteirodeArrnenteira:SanEro,oprior,deixoudurmindoosfradesunhafrescamañádeprimavera.

(RamónCabanillas)

Así como entre os versos da arte menor o máis representativo é ooctosílabo, entre os versos da artemaior é o endecasílabo, que cumprecomoningúnoutroascualidadessinaladasdedignidade,solemnidadeedecoro. De procedencia italiana, atópase perfectamente aclimatado nasliteraturas peninsulares no século XVI (Camões, Sáa de Miranda,Garcilaso de la Vega), mais, por coincidir este século e aínda os dousseguintes cos denominados séculos escuros da literatura galega, a súaimplantación nas nosas letras é serodia. Cómpre agardarmos ata oRexurdimentoparaatopalomasivamenteutilizadopolosnosospoetas.O endecasílabo –versión romance dohexámetro latino– ten un acentofixoendécimasílaba.Levaamaisunacento rítmicoensexta,quepodeser sustituídopolosacentospares contiguosde cuarta eoitava, cosquetamén coincide en versos hiperacentuados. As clases de endecasílabosestablécense de acordo coa súa anacruse, ou período átono que podedarse ó comezodo verso.Desde este punto de vista hai catro clases deendecasílabos:

Enfático(senanacruse)

Puxoaalmanas«Follas»eos«Cantares»._́__́___́____́_

Heroico(conunhasoasílabaenanacruse)¡MorreuPondal,ovellolexionario!__́__́__́____́_

Melódico(condúassílabasenanacruse):

DosguerreirosdeSueviapostoófrente.___́___́__́__́_

Sáfico(contressílabasenanacruse):

Noteuescudo,seublasón,seuselo.____́____́__́__́_

Menosempregadoqueoendecasílaboédodecasílabo(dedocesílabas):

Xurdiuestahistoriatrazadaetecidaenprácidashorasáveiradaermida,doedosoalcipreste,dafontedurmida,compásdaenlevada,monásticavida.

(RamónCabanillas)

O máis longo dos versos que se empregan na métrica regular é oalexandrino(decatorcesílabas):

Mainiño,maino,oventoarosasrecendíaeomaríaespelladoeoceoestrelecía.EacaeceuqueótempoqueGalahazchegaba,unhabarcasenlleiranoarealatracaba,cálizdeourogamidonabrancuradavela,acruzroxanopauenaproaunhaestrela.

(RamónCabanillas)

Tantoododecasílabocomooalexandrinosonversoscompostos,édicir,cadaundeles constadedoushemistiquios–cadaunhadasdúaspartesiguaisenquesedivideunverso–separadosporunhacesura–pausaquedivideunversoenhemistiquios–.Aentidadedecadahemistiquioétanmarcadaquepermiteaplica-las regrasdemedidaquerexenpara findeversodiantedacesura:

Seguindooritmofúlxidodosolnoseucarniño.______́__/_______ 8-1/7=14

DasfragasdeMorvén,enredardassobreiras.______́/_______ 6+1/7=14

Asestrofas

A estrofa é un conxunto de versos que, en número moderado, seestructurandeacordoconmodelosestablecidospolatradiciónliteraria.Aestrofaé,xaquelogo,unhaunidademétricasuperioróverso.A primitiva lírica galega, a dos Cancioneiros medievais, caracterizousepoloempregodaestrofaparalelística:

OndasdomardeVigo,sevistesmeuamigo.EaiDeus,severrácedo.

Ondasdomarlevado,sevistesmeuamado.EaiDeus,severrácedo.

Sevistesmeuamigo,oporqueeusospiro.EaiDeus,severrácedo.

Sevistesmeuamado,porqueeigrancoidado.aaaaEaiDeus,severrácedo.

(MartínCodax)

Hoxeendíaamétricagalegadiscorreporoutroscamiños,maisaestéticadas vellas cantigas ecoa frecuentemente, incluso nos versos dos máisnovosdosnosospoetas:

ConchapeuegabardinavinpasarundíaotempofurtivonunhaesquinadoantigoPortugal.Comoatristuraécomouncristalquetodoembafasemelloumeunacordeónadestilarmágoasquesenonmemarraachuviadicía:Nonvoltareiabañarmenapraiaamargaondeerantúasasbágoaseoceoeasgaivotas.Sóficareinobosquedosmeuscantaresquealásoñeitantosmareseóríomedarei.Comoatristuraécomouncristalquetodoembafa,semelloumeconchapeuegabardinaverpasarundíaotempofurtivonunhaesquinadoantigoPortugal.

(MiguelLustres)

AsdiferentesmodalidadesestróficaspeninsularesincorpóranseápoesíagalegaapartirdoséculoXIXesonRosalíadeCastroeRamónCabanillasospoetasqueasconsagrannanosalinguaporserenelesosqueamosanmaiorinteresepolaexperimentaciónrítmica.

Para clasifica-las estrofas débese ter en conta o número de sílabas dosversosqueasconstitúeneaposicióndaaxe:

Chámanse estrofas isopolares as que están compostas por versos damesmamedida, sexa cal sexa. Como consecuencia disto a axe ocupa amesmaposiciónólongodetodoopoema.Asestrofasisopolaresmáisimportantesdentrodaartemenorson:

Opareado:Constadedousversosquerimanentresi.Polasúabrevidadecarece de calidades rítmicas e de entidade para a expresión decomunicadoscomplexos.Éacanledeexpresióndesentenciaspopularesourefráns:

Traballofeito anonsacatempo. A

(Sentenciapopular)

Oterceto de artemenor: É unha combinación estrófica de tres versos,dosquerimaoprimeirocoterceiroequedasoltoosegundo:

Sintonopeitounsafogos aqueparecequemomorden -seteduciasdecansdogos. a

(M.CurrosEnríquez)

A redondilla: É unha das máis importantes estrofas da arte menor ecomponsedecatroversosconrimaabrazada,oprimeirorimacocuartoeosegundocoterceiro:

Asúaqueixanobraña! Adebullaconvozdeprata bafonte,nunhasonata bnoclavecíndecristal. a

(RamónCabanillas)

A cuarteta: De menores pretensións rítmicas cá redondilla, componsetaméndecatroversos.Nestecasoarimaéalterna:

EColombina,queinxerta auntraspésnoutrotraspés bestásoñandoesperta a

coasalfaiasdomarqués. b(RamónCabanillas)

Copla de arte menor: É amáis popular e, polo tanto, amáis libre dasestrofas isopolares de catro versos.Na súa estructura combínansedousversos soltos (primeiro e terceiro) e outros dous que riman entre si(segundoecuarto):

MiñasantaMargarida. -¿Conquenteheidecomparare? aComatinonvinningunha -ninnaterraninnomare. a

(RosalíadeCastro)

Quintetodeartemenor:Éunhacombinaciónestróficadecincoversosnaqueasrimassedistribúenagustodopoetaacondicióndecumprirestasregras:1ª)Nonpodehaberversosenrima.2ª)Nonpodenrimartresversosseguidos.3ª)Osdousúltimosversosnonpodenformarpareado:

Setesmullerparideira aepagasrendasafrades, bseentraoraposonaeira aedásdexantaraabades... bNoncheenvexoacapoeira. a

(RamónCabanillas)

Oromance:denomínaseestrofaabertanosentidodequeoseunúmerodeversoséindefinido.Prodúcesenormalmenteenlongastiradasderimaasonante nas que os versos impares quedan soltos e riman entre si ospares:

GalahazaReiArtur -cingueamilagrosaespada, aReiArturaGalahaz -sobredoseupeitoabraza, ae,quedaquediñamente, -atremer,rubindoaescala, a

nunardordesaudade, -acesaamísticachaga ademandanobledoncel -entraesvaídonabarca... a

(RamónCabanillas)

Chámanseestrojashomeopolaresaquelasqueestánformadasporversosdedistintalonxitudeperoproporcionadosnoseunúmerodesílabas.Poresta razón a axe ocupa unha posición fluctuante. As estrofashomeopolaresmáisimportantesdentrodaartemenorson:A seguidilla: É unha estrofa particularmente fermosa na súa sinxeleza,moi axeitada para o canto. Componse de dous versos heptasílabos(primeiro e terceiro) e dous pentasílabos (segundo e cuarto).Os versosimparesquedansoltoserimanentresiospares.Alóngasenormalmenteco denominado bordón, composto por dous pentasílabos (primeiro eterceiro) e un heptasílabo (segundo). Riman entre si o primeiro e oterceiroequedasoltoosegundo:

Eutamén,alálonxe, 7 -teñounmeniño 5 aqueé,comati,unflorido 7 -caraveliño. 5 aBrancoevermello 5 bebrilladoreIimpo 7 -comaunespello. 5 b

(RamónCabanillas)

As estrofas que en liñas xerais se denominan coplas de pé quebradocombinanoctosílaboscontetrasílabos:

Tristeira,muda,apaisaxe. 8 aHirta,doentefriaxe 8 anoairereve. 4 bEnfolerpas,silenzosa, 8 ccomofolliñasderosa 8 ccaeaneve. 4 b

(RamónCabanillas)

Asestrofasisopolaresdeartemaiormáisimportantesson:Opareado:Tenamesmaestructuraeasmesmaslimitaciónscódeartemenor. Aínda así, existe na literatura galega unha obra de insólitafermosuranaqueoautorseservedestaestrofaeelevadestexeitooseurango.ÉNanoiteestrelecida,deRamónCabanillas:

Poloslongosvidraiseosoutosrosetóns, Acosbradospregadoresdesalmoseoracións, Aaluzsaíndoafeixesenfíoselampadas, Baloumiñaasimaxesnotímpanolabradas. B

Oterceto:Taménpresentaamesmaestructuradodeartemenor

¡Xaaluzdomediodíacega, Asementador!¡Sementador,xaéhora -deda-loberroecomeza-lasega! A

(RamónCabanillas)

O terceto de arte maior é susceptible de ser empregado en poemaslongos,quesedenominanseriesde tercetos encadeados.Estructúranseestas series facendo rima-lo segundo verso de cada terceto cos versosprimeiro e terceirodo seguinte, demaneiraque as rimas amosenunhacontinuidade e que non aparezan versos soltos. O creador destacombinaciónfoiDanteAlighierienAdivinacomedia:

Semaicontingacheilpoemasacro Aalqualehanpostomanocieloeterra Bsichem’hafattopertant’annimacro, Avincalacrudeltáchefuormiserra Bdelbelloolvileov’iodorrni’agnello Cnimicoailupichelidannoguerra: Bconaltrovoceomai,conaltrovello Critomerópoeta;edinsu!fonte Ddelmiobattesmoprendero’!capello. C

Cuarteto: É unha estrofa de catro versos dos que o primeiro rima cocuartoeosegundocoterceiro:

Soldeoutono,nomarcalmofungueolume, A

alá,lonxe,chirrauncarronocamiño; Bcantaaauganorodiciodomuiño Bearrecendedosfiúnchosocheirume. A

(RamónCabanillas)

Oserventesio:Taméndecatroversos,presentarimaalterna:Dúasnaismebicanemedanarrolo. AUnha,adotemponeno,apombaaquela Bquemeacochou,mimosa,noseucolo Acoxeitohumildedavirtúsinxela. B

(RamónCabanillas)

Quinteto:Réxesepolasmesmascondiciónsdodeartemenor,doquesósediferencianalonxitudedosseusversos:

Nofondodunhaledacarballeira Afuxitivadosolabrasador, Bseivoseudunhaermidaqueásúabeira Aagarimaedásombraaunharoseira Anaquepuxooseuniñounreiseñor. B

(RamónCabanillas)

Sextina:taménchamadasextarima,tenunmodeloclásico(ABABCC)doque os nosos poetas soen afastarse quizais porque a serodia adopcióndesta estrofa os libera do respecto que se rendeu ós clásicos noRenacemento:

Nósqueremos,señor,serservidores Adoteutemploepórnelnososamores; Aepoisvivimossemprenososego Bdesantaedocepaz,xuntosmorramos Cnunhahoraeningúndosdousvexamos Cmete-locompañeironosartego. B

(RamónCabanillas)

Oitavareal:Estrofaxacoñecidana lírica latinamedieval, adoptaa súaforma definitiva a partir das poesías de Boccaccio, no século XIV.Componsedeoitoversosendecasílabos,osseisprimeirosderimaalternaeosfinaisenpareado.NasnosasletrasconságrasecomáisclásicodospoetasdoRexurdimento,EduardoPondal:

Comopinalsalvaxe,quebruando Amilsoñosfermosísimosevoca; Bcomoavozdoregueiroderivando Ademontesíaecóncavafuroca; BtaldobooBrandomiloacentobrando, Atalodiscursosaedanobleboca. BEstetenroBrandoñasaconsella Caloitarpolapatriadoceebella. C

(EduardoPondal)

Osoneto:É a estrofa raíñada artemaior e taména estrofa clásicaporexcelencia.Trátasedunhaestrofapechada,versiónpoéticadosiloxismoaristotélico,racionalmentecalculadaetanperfectanoseuequilibrioquevén sendo entendida como a proba definitiva para os que tentan serpoetas. Na súa estructura combínanse dous cuartetos e dous tercetosendecasilábicos.Nossonetosdefeituraclásicaoscuartetosnonadmitenningunhavariante.Ostercetossi,chegandoásvecesaestructurarseestesversossenformarenoqueliteralmentedebeentenderseporterceto:

Esquecechesquesonunmalcopleiro Aepídesmeunsoneto-¡Deusmevala!- Bnoquepintenanosadocefala Bdatúamozaoencantomilagreiro; A

Unsonetoenqueaforzadepandeiro, Arebuscándolleoxeitodeembruxala, Bfagabrilla-loteuamorqueestala... B¡Malpocado!¡Tescausasdechanteiro! A

Sendo,comaé,garridaeboniteira, Caboféteudesexononmeexplico. D¡Esaveredanontelevaáfeira! C

¡Nonécausadeprumanindepico! DTodoisoquetiquésdoutramaneira Cdisemoitomellar...¿Como?¡Nunbico! D

(RamónCabanillas)

As variantes de rima que soen aparecer con máis frecuencia nosdenominadostercetosdosonetoson:

C C C C CD D C D DC C D E EE C E C ED D E D DE C D E C

As estrofas homeopolares de arte maior, como a maior parte dasisopolares, son de procedencia italiana, chegan á penmsula noRenacemento e incorpóranse á literatura galega serodiamente. Esta é arazónpolaquealgunhadelasnin sequeraapareceutilizadapolosnosospoetas.Amáislibredestasestrofaséasilva,formadaporversosendecasílaboseheptasílabos. O poeta que a utiliza ten liberdade no que respecta ónúmerototaldeversosdacomposición,áproporcióndeendecasílaboseheptasílabos, ádistribucióndas rimas e áposibilidadededeixar soltos.Destexeitoconségueseunritmofluctuanteeinteriorizado:

Nuncurrunchodaterra,alóenGalicia 11 Ahaiuncantordosbos; 7 btandoceéseusentir,tantoacaricia 11 Aoecodasúavoz 7 bquedicilo,Señora,édexusticia... 11 A¡fainomellorcanós! 7 bNonachounosseuseidosninamores 11 Cninboavoluntá, 7 deanqueenestranaterralledanflores 11 Cmorredesoedá... 7 dSequerestermaiestrodecantores 11 Ctrainopraxuntanós,trainopraacá 11 D

(RamónCabanillas)

As mesmas liberdades iniciais que se dan na silva danse tamén naestancia, sen máis limitación cá de crear unha estructura e repetiladespois ó longo de toda a composición. Isto impón que o número deversosdasestanciassexamoderado.Polasrazónsquequedanditas,nonhaimostras galegas desta estrofamais vexámo-los seus resultados nuntextoportuguésdoXVI:

Entreaservasdosprados 7 aNaohámachosefemeasconhecidas 11 Bejuntoumdaoutrapermanece? 11 CNaoestaocarregados 7 aosulmeirosdasvidesretorcidas, 11 Bondeocachoenforcadoamadurece? 11 CNaovedesquepadece 7 ctantatristezaarolapelamorte 11 Ddauaamadaeúrucaconsorte? 11 D

(LuisdeCamóes)

Entre as estrofas en que se combinan endecasilabos e heptasilabos aúnicapechadanasúaestructuraéalira,deprocedenciaitalianacomaasoutras. O seu esquema métrico é 7a/11Bna/ 7b/11B e, aclimatada naliteraturacasteláporGarcilasodelaVega,foimoiutilizadapolospoetasdasegundametadedoséculoXVI:

Vivirquieroconmigo; 7 agozarquierodelbienquedevoalcielo, 11 Basolas,sintestigo, 7 alibredeamor,dezelo, 7 bdeodio,deesperanas,derezelo. 11 B

(FrayLuisdeLeón)

Napoesíacontemporánea,concretamenteapartirdosimbolismofrancés,apareceunhatendenciaaafastarsedosritmosconsagradospolatradiciónliterariaenprocurademaioresliberdadesexpresivas.

Dentrodestaliña,ospoetasamosantaménasúapreferenciaporceibarsedasrestricciónsimpostaspoloversomedidoerimadoparadeixarqueapoesía flúa sen outro condicionante que non sexa o sentimento docreador, a tempo ralidadedos seus comunicadosea cadenciada lingua.Nace así o verso libre, ou versolibrismo, que en Galicia comeza axeralizarseapartirdaxeracióndasavangardaseacadanosnososdíasasúadefinitivamadureza:

Fálamedeti,vellomuíño,meubonalbeiroproletario,cabillodeamoresábeiradafonte...Dimeseamiñasaudadepodemedirseencelamís,ousecómpren,talvez,ferradosenteiros,ouse,polocontrario,senecesitanfanegasáspicaroladas.Fálameemoe(ómesmotempo)asmiñasdesventuras–candootrigodosbarudoslabradores–atatrocalasnunhacousaútiledeproveito.Fálameerillaasmiñascoitasdevagar,convérteasenfariñadeprimeira,paraquevaiandereitasásartesascampesinas.¡Quenonhaimaiorbremanza,compañeiro,cavivirensoedademesta(comoeuvivohoxe),caamaraunhamullerpérfida(comoeuameionte),casufrirtormentoemartirio(comoeusufrodecote)!

(FizVergaraVilariño)

O poema escrito en verso libre caracterizase por ter un ritmo propio,interiorizado, fluctuante como o sentimento ou o pensamento que oinspiran. Este ritmo procura unhas veces a harmonía entre temposmarcados e tempos non marcados, outras establécese sobre o contidosemántico das palabras empregadas e mesmo non exclúe a utilizaciónocasional da medida e da rima. O poeta que practica o versolibrismo,como afirma Navarro Tomás, debe posuír unha grande sensibilidadeexpresiva e un perfecto dominio domaterial lingüístico. Sen cumprirseestascondicións,oabandonodasformasestróficaseversaisconsagradaspola tradición convértese simplemente en proba de incapacidade paraconseguilas.

Notas1Oieou,candoconstitúenoelementopechadodundiptongo,teñenfunciónconsonánticae,polotanto,nonseconsideranaefectosderimaasonante.Porisocereixarimaconigrexaseconbebera.Noéprecisodicirquearimaconsonanteesixeapresenciadevocaisidénticasennaturezaefunción.2Moitostermospatrimoniaisdalingua,queevolucionarondolatínatahoxenavozdopoboámarxedaescrita,amosanadebilidadedasílabapostónica,querematapordesaparecer:magica(m)dámeiga,calidu(m)dácaldo,clericu(m)dacrego,etc.3Osversospropostoscomoexemplossonhiperacentuados.Onormalnocasodoritmobinarioéquealgúndosgruposdesílabasesteaformadoportemposnonmarcados.

APROSA

Diciamosócomezodestetraballoquenós,máisestudiadoscaMonsieurJourdain, sabiamosdeabondoadiferenciaqueexisteentreaprosaeoverso. Con todo, cómpre recoñece-lo bo sentido que desde a súaignorancia amosa o protagonista de O burgués xentilhome cando sesorprende ó descubrir que unha expresión como «Nicole, tráeme aszapatillasedámeomeugorrodedurmir»éprosa.OMestredeFilosofíaasegúralle,nonsenrazón,quetodooquenonéversoéprosaetodooquenon é prosa é verso e o burgués queda convencido, satisfeito doscoñecementos que vai acadando, agradecido ó seu mestre. E nonpreguntamáisporque,paraoqueelpretendenesemomento–redacta-ladeclaracióndeamorámarquesa–,xalleabondacoquesabe.Mais nós, se nos propoñemos reflexionar sobre a prosa, non temos deabandocoquexasabemosedeberiámonosfaceralgunhaspreguntas,dascales,secadra,estaseríaaprimeira:¿Ondeestáafronteiraentreaprosaeoverso?Evidentementeentreunhaexpresióncoma«Nicole,tráemeaszapatillasedámeomeugorrodedurmir»ecalqueradas estrofas clásicas que rematamos de ver hai un abismo. Maiscomparémo-los versículos de Fiz Vergara propostos coma exemplo deversolibrismoconestefragmentodeOteroPedrayo:Naqueles instantes estraños e fondos figuraban lucir no mapa agrasmarelasde centeo, ermos vestidosde floresde toxo edepiorno, serraspenedosas, campanarios barrocos, xente que vai polos sendeiros ósmuíños e ás feiras, verdeceres de camposantos, fuxir de augas, praiasdouradas, galgar de ondas nos cons, velas que saen ronselando omar,orballeirassobreosarboredosmestos,rúasdevellascidades,soidadesdeesquecidosmosteiros.ObservamosqueentreotextodeFizVergaraeodeOteroasdiferenciasrítmicas son mínimas, de tal xeito que ahondaría con cambiárlle-ladistribucióntipográficaparaconverterenprosa–unhaprosaespecial–osversosdeFizVergaraeenversoaprosa–sendúbidataménespecial–deOteroPedrayo.¿Ondeestá,pois,afronteiraentreaprosaeoverso?

Hai unha prosa coloquial, non formalmente elaborada, onde oscomunicados flúen con naturalidade e na que están ausentes tódolosartificios.Estaprosa–«Nicole,tráemeaszapatillas...»–diferénciasedoversonoritmoeconstitúeoextremoapostoósversosmedidoserimadosá maneira clásica. Mais existe tamén unha prosa literaria, rica enartificios,dotadaderitmo,eesa,queenmoitoscasospodeachegarsenosseuscomunicadosó lirismodunpoema,estátanpretodapoesíaqueásveces só se distingue dela, como rematamos de ver, na distribucióntipográfica.Entreaprosacoloquialeaprosaliterariaelaboradacomounpoemahaiunhaamplagamadeposibilidades,determinadasxeralmentepoloxéneroescollidoepoloestilopropiodecadaautor.

***

Tantoaprosacoloquialcomoaprosaliterariateñenlexítimaentradanoque entendemos por literatura: a primeira soe aparecer en textosnarrativosdetransmisiónoraloubencando,entextosparaatransmisiónescrita,oautorcedeapalabraósseuspersonaxes,talcomoacontecenaspezasteatraisenassecuenciasdialogadasdecantosenovelas.Asegundaaparece exclusivamente en textos para a transmisión escrita, cando oautor deixa escoita-la súa voz, de maneira especial en secuenciasnarrativasedescriptivasdecontosenovelasenoquedesdeoSimbolismoseentendecomopoemaenprosa.As características máis destacables da prosa coloquial son aespontaneidade,avivacidadeeaexpresividade.Asdaprosaliteraria,pordependeren sempre da vontade de estilo do autor, son difíciles decatalogar, mais poderíase citar algunha das máis releventes: aintensidade,acapacidadedeevocación,olirismo.Prosa coloquial e prosa literaria poden discorrer por vieirosindependentes, mais ás veces mestúranse na mesma obra. Isto ocorrefrecuentementenanarrativaconresultadosmoipositivos.

***

Desdeaspreceptivasmáisantigasenténdesequeosxénerosliterariosenprosa son tres: a historia, a oratoria e a narrativa, sendo esta a quemaiorintereseespertaentrecríticoselectoresdonosotempo.

«Relatar –din F. Brioschi e C. Di Girolamo– é unha das principaisactividades a que se entrega o home por medio da linguaxe». Destavocación polo relato, común a cultos e incultos, a adultos e a nenos,xorden os diversos subxéneros narrativos, entre os que se atopan anovela eoconto, ámbolosdousdotadosde características comúnsedepeculiaridadespropias.Toda obra narrativa, novela e conto, caracterizase por presentar un oumáis personaxes que protagonizan unha historia (tamén denominadafábula) a través dundiscurso formalmente elaborado onde o punto devista do narrador determina a organización dos acontecementos sensometérenseásucesióntemporalninárelaciónlóxicadecausa/efecto.Acríticadonosotempo,especialmentedesdeVladirnirPropp,esfórzasenaanáliseexhaustivadosrelatoscopropósitodeatoparunhaunidadedefondoquedearazón,senondatotalidade,sidunhagrandepartedeles.Con todo, e tendo en conta que omodelo do relato é a vidamesma, acaracterística que prevalece por riba das demais, alomenos nos relatosliterarios, é a irreductibilidade a unha fórmula xenérica. «Escrituradesatada»foianovelaparaMigueldeCervantese«xéneromultiformeeproteico»paraPíoBaroja.Porestas razóns limitarémonosneste traballoa reflexionar sobreoquerespecta ó discurso sen entrarmos no referente á historia, que, comoqueda dito, ten a vida comomodelo e amosa unha ilimitada gama deposibilidades.

***

Considerando o relato como acto de comunicación debemos distinguirtres elementos fundamentais: emisor (=autor), receptor (=lector ) emensaxe(=discurso).Édicir,haialguén(emisor=autor)quellecontaaoutro (receptor=lector) unha historia debidamente codificada(mensaxe=discurso).Disto deducimos que amaneira natural de narrarsería facelodesde fóradahistoria,entendendoqueospersonaxesqueaprotagonizannonsoneu(onarrador)ninti(olector).Esta maneira de narrar é a máis frecuente, presenta a historia conneutralidade e imparcialidade e, como sinala Baquero Goyanes, podeproduci-laimpresióndequeorelatosecontaporsisó:

¡Tempodeentroido!¡XaenRomaseanunciaoCarnaval!Unhamáscaratrouleira,todavestidadecolorado,axóuxeresnospés,brincapolaportadeSant’Angelocun fachonaman, faiunhacortesíaecruzaácarreiraaponte antiga do Tíber que leva á cidade. Pensade nos exércitos deromeiros e peregrinos que veñen de todas partes domundo.MirabiliaUrbisRomae... lmaxinadeoscamiños,asveigaseasvilasdepasocheasdexenteaandar,vocesdearrieiros,mozosevellos,carretasecabalgadas.¿Onde é que ides, romeiros, que tan lixeiro alancades? ¡A Roma! ¡ARoma,quesonasvodasdafermosísimaLucreciacoseñorvinculeirodeFerrara!(VíctorF.Freixanes:Oenxovaldanoiva)Todo o que non sexa narrar en terceira persoa supón un artificio envirtudedocaloautoradoptaoutrasposiciónsconrespectoóspersonaxesdoseurelato.Coneficaciademostradaxadesdenovelasmoiantigas,prodúceseorelatoenprimeirapersoa.Oautorqueescolleestexeitodesapareceanteolectordeixando que a súa voz flúa, a xeito de confesión persoal, da boca doprotagonista ou de calquera outro personaxe. As novelas e contos asínarrados atraen o interese do lector porque acadan unha aparencia deexperienciavivida,dehistoriaverdadeira:Nacín dentro do segundo día da fase da LúaNova, día de bo presaxiopara descubrir cousas perdidas ou tesauros escondidos –pronóstico enminnonplenamenteconfirmado–,ademaisdequeapersoaprosperaránavida,feito,enfin,quenonpodemáisquecontentarme.Contodohaiunextremoqueresultaaltamentepreocupante,enonsópoloqueaminpersoalmente atinxe, pero taménpolas concomitancias quepresenta cocaso concretísimo de Don Silvio Nasón Máximo. Trátase de nacermosambosadousenmartes, trasuntodoplanetaquenteeseco,masculino,colérico e nocturno , amigo da natureza humana , causa da continuamutacióneólica,dosgrandesfríosetemporaisacedos,xeadasefalopaedíasanubados,circunstanciaquemoveosazosdosmortaisainclinaciónsperversas,arifasebandos,parcialidades,guerraseinxuriosasafrentas.

(XesúsRábade:Apalabrasecreta)

Osrelatosenprimeirapersoapreséntanseásvecescomodiarios, librosdememorias,etc.

Semellante nas súas posibilidades ó emprego da primeira persoa nanarraciónéoempregodasegunda,outroartificiotendenteaintensifica-laatencióndo lectorpolorelato.Aíndaquenoné tan frecuentecomaoemprego da terceira ou da primeira persoa, os seus resultados sonóptimoscandooautorsabeoquetenentremans:AquelatardesubichesnovamenteácasadosSalgueiroeatopáchesteconLita. Celia adiviñaba algún resentimento dentro de ti e dalgún xeitoqueríaloitarcontrael.Dixoquetequedarasacearconelesequedespoispodiadessaír,queanoiteestababoaepagabaapenairdarunhavoltaoumeterse nalgún sitio a tomar uns cubalibres, e bailar solto, soamentesolto, porque cada vez que empezaba unhamúsica lenta, Lita corría asentarse axiña e a falar con Mario e con Celia de que Agenor era unencantoedequeforaunhapenaquetiveraquemarcharsetanprontoequeaverseeracertoodeirpasarunsdíasaLovainaduranteoverán.Tiestivechescaladotodootempo,ecaladofuchespolarúacandovosiades,ataque chegastesóportal e entóndixechesquequerías falarun chiscoconelaequefixeraofavordeagardar,quemáistiñastiagardadooutrasveces.(CarlosCasares:Xoguetesparauntempoprohibido)

Comoorelatopretendeser«uncachodevida»contadodamaneiramáisconvincente para que acade visos de verosimilitude, hai autores queoptan por desapareceren ante o lector, deixando os personaxes sós coasúa palabra, á maneira das pezas teatrais. Isto é o que Benito PérezGaldóschamou«novela intensaoudramaextenso»enanosanarrativatemosunexemplodeexcepcionaisresultadosenAesmorga,deEduardoBlanco-Amor. Concebida ámaneira dun interrogatorio xudicial, toda anovela desenvólvese como un diálogo entre Cibrán Canedo, oprotagonista, eunaxentedaautoridade,dequennonoímo-lavozmaisdeducímo-laspreguntasquefaiapartirdasrespostasquerecibe:–– ¿Que hei de sabe-lo nome? Digo isto porque mo dixeron uns doRibeiriñoqueatopeialó.–Non, señor; tampouco sei como se chaman... sei que son do Ribeiriñoporqueosteñoolladoaló,natabernadoSancristán.

– ... pois voltamos para a cidade. Subimos pola carreteira de Trives emetémonospolaTravesíasenataparaninguén...OBocasseguíacoasúateima, e agora estabaaíndamáis acirradonelaporquequedaramos sencartas.––Coidoquenon,agoraquexurarnonopoderíaxurar.¡Quensabeoquepasanosadentrosdecadaun!Ateimasemellabaser,decomezo,paraverdenovoábelidaseñora.Cicaisdimpoixaaocasión.Amais destas formas, e sempre con propósitos idénticos ós xamencionados, aparecen outras, entre as que cabería destaca-ladenominada novela epistolar, xa consagrada no século XVIII.Presentadas estas novelas baixo o artificio dunha colección de cartas,axéitansedemaneiramoi eficazáanálisepsicolóxicadospersonaxes, áevolucióndosestadosdeánimo,áindagacióndemundosinteriores,etc.ApartirdeLajalousie,deAlainRobbe-Grillet, tenseensaiadoinclusoanarraciónenformaimpersoal,conresultadosaíndanonconsagradosnosnososdías.Anquetodosestesartificiosacadanasúamáximarelevancianosrelatoslongos,ousexa,nasnovelas,nonsonalleosósrelatoscurtos,ousexa,óscantosliterarioseestaéarazónpolaqueataagoraternosfaladoenliñasxeraisdenarrativaouderelatos.

***

Ossubxénerosliterariosdosqueternosfaladoataagoraconxuntamente,novela e conto, diferéncianse entre si sustancialmente na lonxitude.Mentresqueanovelaéunrelato longo,destinadoavariasxornadasdelectura, o conto é un relato curto, destinado a unha soa xornada delectura.Aterradeninguresqueocupaafronteiraentreanovelaeocontoénchese con relatos de lonxitude intermedia que adoitamos chamarnovelascurtas.

A novela tradicional, precisamente pola súa lonxitude e por estardestinadaavariasxomadasdelectura,divídeseencapítulos.Oestexeitoolectorpode,axudadopoloautorqueestructuraasíoseurelato,deixareretoma-la lectura sen que esta atención forzosamente intermitente oafastedofíoargumentalourompaointeresequeosacontecementosvanespertandonel.Asípoiscadafindecapítuloequivaleaunfinalparcialecada comezo a un principio, tamén parcial, entre os que pode situarseunhapausade lectura.Comoconsecuenciadisto,ocapítulo,quedeseuten a funcióndedividí-lanovela, convértese en elementounificadordamesma.Por todoodito, unhadas característicasdo capítulonanovelaclásica é a proporcionalidade na súa lonxitude con respecto ós outroscapítulosenquesedivideaobra.A tradición novelística ten desenvolto toda unha retórica verbo docapítulo,queabranguedesdeatitulaciónataasparticularesmaneirasderematar (amosando o que Baquero Goyanes denomina «ostensiblecondición de acorde pechador dunha pasaxe ou movemento») ou decomezar, xeralmente con procedementos enfatizadores tendentes arecupera-laatencióndolector.Estadivisiónencapítulosnonéalleaánoveladonoso tempo,sebenécertoquetampoucononserespectacoarigorosidadeclásica.Así,xuntoanovelasestructuradasencapítulosequilibrados(0enxovaldanoiva,deVíctor F. Freixanes) atopamos outras que se caracterizan polodesequilibrio (Xente ao lonxe, de Eduardo Blanco-Amor) e outras nasqueocapítulodesaparececomoelementoestructurador(Xoguetesparauntempoprohibido,deCarlosCasares).A disolución do capítulo parece estar relacionada cun propósito deorixinalidade, de distanciarse das formas consagradas pola tradición, eprodúcesepordúascausas:adilatación(todaanovelaéunsócapítulodegrande lonxitude) ou por atomización (pensemos no capítulo IV dasegunda parte de Xente ao lonxe, que ten escasamente dúas páxinas,fronteócapítuloIdaprimeiraparte,quetencasetrinta).

Asícomoalíricaeadramáticasonxénerosantigos,purosnasúaesenciae perfectamente definidos desde a antigüidade clásica, a novela é unxénerodeaparición serodia (nacena épocahelenística), impurona súaesenciaedifícildedefinir.Opropiotérminoqueseempregaparaaludiránarracióndestetipo,«novela»(doitaliano«novella»=novidade,noticia)é serodio, porque se xeraliza a partir doRenacemento, e problemático,porquedaquelanonfacíareferenciaóquehoxeentendemospornovela,senónarelatosmáiscurtos,óestilodosqueseconteñennoDecamerón,deBoccaccio.Estas circunstancias e outras semellantes son as que levan a DaríoVillanueva a afirmar : «A novela é o reino da liberdade, liberdade decontidoeliberdadedeforma,epornaturezaresultaserproteicaeaberta.A única regra que cumpre universalmente é a de transgredilas todas, eeste aserto debe figurar no preámbulo de toda exposición sobre ocomentariooualecturacríticadanovela».A metade de camiño entre a historia e a comedia no tempo do seunacemento,anovelaamósasehoxecomoencrucilladadetódolosxéneroseasísucedequeelementosdramáticos,épicos(veremosqueparaLukácstenasúaorixenasvellasepopeias),líricos,ensaísticos,cinematográficoseinclusomusicaisteñenperfectaacollidanela.Coa vida comomodelo, punto de partida común a calquera novela, osnarradores sérvense, xa quedoudito, de tódolos recursos ó seu alcanceparaconsegui-lamaiorverosimilitude.Omáis vello destes recursos, propio xa da comedia coa que vencella anovela desde o seu nacemento, é o diálogo, en virtude do cal ospersonaxes aparecen perante o lector coa súa voz e os seus xestosidentificadores.Aíndaquehainovelasnasqueassecuenciasdialogadasson escasas, incluso ás veces inexistentes, o diálogo considérase comocompoñentenaturaldanovelaenestepuntoresideoseuparentescocoadramática.

Co paso do tempo o xénero narrativo evoluciona e os diálogos clásicosxerannovasposibilidades.Unhadelaséomonólogo,noque,axeitodeconfesiónpersoal,oprotagonistadárazóndoseupensar,doseusentiroudoseuactuar.Candoomonólogoprocuradarsaídaómundointeriordopersonaxecomoseestedeixasefluí-lasúaconciencialibremente,senteren conta que existe un receptor, recibe o nome demonólogo interior.Este procedemento narrativo, moi frecuente na novela dos nosos días,existe xa no século XIX, mais cando acada a súa carta de naturezadefinitivaéen1922,coapublicacióndoUlysses,deJamesJoyce.O monólogo interior non se suxeita á sintaxe nin a ningún outrocondicionantelóxico:ásvecesécaótico,ásvecesarriquéceseconrecursospropiosdalírica,eénestepunto,comotaménencertasdescricións,ondeanovelaseachegaaestexénero.O cine é amáis nova das artes narrativas e nos seus primeiros temposserviuse de novelas, tomando delas incluso algunhas técnicas. Despois,chegadoocineásúamaioríadeidade, invérteseoprocesoeastécnicascinematográficas, non radicalmente distintas das técnicas narrativastradicionais,inflúenintensamentenanovela.Entreestesprocedementoscaberíadestacar:Oflash-back,ousecuenciaretrospectivaquerompeaordecronolóxicaeque,polotanto,secorrespondecoaclásicaanalepse.A sucesión de planos (panorámicas, planos xerais, planos medios,primeiros planos), que se consegue por un desprazamento do visor(cámaranocine)denominadotravelling .Amáximaproximidadeentrecámara e obxecto, do que aquela pode tomar tan só unha parte,denomínaseclose-up.Oralenti, oucámara lenta, consisteendemora-lodiscorrerdo tempoepermiteaindagacióndetalladadeobxectosepersonaxes.Amontaxe,envirtudedacalunhanovelapodeescribirsecomaquenrodaunha película, por secuencias independentes, para despois procederminuciosamenteásúaestructuracióndefinitiva.

***

Anovela, comocomposiciónnarrativadeconsiderableextensión,gardaunha semellanza coa épica antiga –epopeia grega, cantares de xestaeuropeos–. E tanto é así quemoitos autores falan da filiación épica danovela,édicir,afirmanqueaorixedoquehoxeentendemospornovelaseatopa nestes xéneros primitivos. Lukács, por exemplo, entende que anovela representaría a forma de virilidade madura por oposición áinfantilidadenormativadaepopeia.SereparamosnoscantaresdexestadaEuropamedievalcomoprecedenteinmediato das novelas que se escriben hoxe ou das que se escribironnoutros séculos, atoparemos entre unhas e outras interesantescoincidenciasediscrepancias.Entreascoincidenciascabedestaca-laestructuraepisódica,tanfrecuentena novela universal desde o século XVI ata hoxe, en virtude da cal osacontecementos aparecen dispostos en capítulos independentes,exercendo a función de fío conductor a presencia abrigada doprotagonistaentodoseles.Entre as discrepancias, amais da inmadureza/madureza sinalada porLukács, poderiamos salienta-la preferencia pola realidade histórica oupolaficción.Ambosxéneros,cantaresdexestaenovelas,constitúenunhasíntesedehistoriaeficción,maisnaépicaprimitivahai,comopuntodepartida,unpropósitodefidelidadeáhistoriaqueserompecoaentradadeelementos de ficciónmentres que na novela hai un propósito de crearunha ficción, que enmoitos casos ten a xeito demarco unha realidadehistórica. Pensemos, por exemplo, na narrativa europea do século XIXou,porachegamosónosotempoeónosoespacio,enXenteaolonxe,deEduardoBlancoAmor.

A peculiar traxectoria da literatura galega, interrompida durante catroséculos a causa da presión exercida pola cultura e pola lingua castelá,determinan,enparaleloóquehaipoucoviamosverbodoverso,unocotamén considerable no que respecta á novela e ó conto literario. Así,candoanarrativaeuropeaestáconsolidadaconrelatoscomaoLazarillo(1554),oQuixote (1605)ouTheLifeandOpinionsofTristramShandy(1760),poetasenarradoresgalegospermanecenensilencio.Ecandonasegundametade do século XIX en toda Europa se produce un insólitoflorecemento da novela (Balzac, Stendhal, Flaubert,Antero deQuental,Eça de Queiroz, «Clarín», Galdós, Dickens) en Galicia hai unhaimportanteproducciónpoética,mais só se escribennovelas en casteláncomo La hija del mar; Flavio o El caballero de las botas azules, deRosalíadeCastro.Aúnicaexcepciónéapublicaciónen1880deMaxina,ouafiliaespúrea,de Marcial Valladares, novela romántica e, polo tanto, en certo modoanacrónica dentro do panorama da narrativa universal. Aínda así, éimportantenoqueatingueaGaliciaporquerepresentaopuntodepartidadanosamodernanarrativa.DesdeMaxina,ouafiliaespúreaatahoxeanovelagalegaexperimentaunha intensa e fecunda evolución, na que cabería destaca-los seguintesfitos:Ramón Otero Pedrayo, autor dunha ampla e polifacética obra na queacadaasúadefinitivamadurezaaprosaliterariagalega.Eduardo Blanco-Amor, que con A esmorga (1959) e Xente ao lonxe(1972)instalaanarrativagaleganomarcodastendenciasvixentesnoseumomento.Carlos Casares, autor de Xoguetes para un tempo prohibido (1975),novela de clara vontade innovadora quemarca a pauta para os autoresdosnososdías.Alfredo Conde, quen conXa vai o griffon no vento acadou en 1986 oPremio Nacional de Literatura, feito que pode interpretarse coma unxesto de recoñecemento ó colectivo de narradores que na actualidademanteñenanarrativagaleganunvieiropermanentementeascendente.

ALINGUAXELITERARIA

Todaobraliterariaé,enprincipio,actodecomunicaciónnoqueoautorasumeafuncióndeemisoreprocededesdeoseupeculiaridiolecto.Poresta razón, quen se propoña a análise dunha peza calquera deberá terpresentequeseatopaperanteunfeítode lingua individualizadoe,polotanto,portadorde innumerablesdesvíoscon respectoócódigoxeraldalingua en que se expresa. Estes desvíos teñen carácter persoal en cadaautoredébensetantoásúaparticularvisióndomundocomaópropósitoestéticoinmanenteentodoactodecreación.Aanáliseestilísticaconstitúeunimportantevieirodeachegamentoáobraliterariaeconsistenaexploracióndestesdesvíos.Pormedioduntraballometódico e intuitivo procúrase dar razón conxuntamente dosmecanismosqueafastanalingualiterariadocódigocomúneasímesmodosresultadosindividuaisderivadosdestesprocedementos.Tendopresentequeocreadornonse suxeitaánormaestándarequeasúa palabra non debe convencer por lóxica, o lector precisa coñecerpreviamente os artificios máis usuais, a xeito de guieiro, pero ha serconsciente de que o estilo de cada autor é persoal. Por iso, recursosexpresivos establecidos sobre mecanismos aparentemente iguais teñenresultadosradicalmentedistintosencadaautor.Os desvíos persoais con respecto ó código común reciben o nome defiguras e enténdese por linguaxe figurada a que acada a súa eficaciaestéticaeexpresivaporestesmedios.As figuras literarias, tamén chamadas figuras retóricas, clasifícanse entresgrupos:FigurasdedicciónFigurasdepensamentoTropos.

Figurasdedicción

Asfigurasdedicciónsonasmáissinxelasnoquerespectaóprocesoqueas orixina. Afectan ós comunicados poéticos soamente na súa formaexternaedébenseaparticularesdisposiciónsdaspalabrasnasunidadesdesignificado.Velaquíasdeusomáisfrecuente:Hipérbaton: consiste na invers1on da orde gramatical, na frase ou naoración:

DosguerreirosdeSueviapostoófrente4Repetición: é a reiteración dunha palabra sen ningunha condiciónespecialparaasúacolocaciónnotexto:Anosaalmaétriste.Eonosoollarétriste.Eétristecantoexiste.Candoarepeticiónseproduceacomezodeversosoude frasesrecibeonomedeanáfora:¡Adeuspiñeiraisqueimados,adeus,abrasadasterrasecómarosdesolados!Searepeticiónéinmediatadenomínasereduplicación:Si,alúa,alúacornadadetoxos,quebailaebailaebailanaQuintanadosmortos.Sinonimia:pódeseconsiderarunharepeticiónquenonafectaápalabrasenónóconceptoexpresadoporelaouporunhafrase:¡MorreuPondal,ovellolexionario!¡Caeuenterraopinomáisbrandido!¡Quebrousealiraceltadeouroeferro!Polisíndeton: partindo do principio de que unha serie coordinada seconstrúe facendo uso da a conxunción entre os elementos último epenúltimo,haipolisíndetoncandoaconxunciónserepite:Eraunsilenciodeéxtase,pasmado,demontañasnevadas,ecruceiros,senbrazos,nasmontañas,epaxaroscinguidossobreaneve,elobospervagando.Asíndeton: trátase do fenómeno mverso, e consiste en omiti-laconxunción que no uso común da lingua vai entre os elementospenúltimo e último. Prodúcense deste xeito as denominadas seriesabertas, moi eficaces para suxerir elementos novos dentro da liña quemarcanosaludidos:

Naqueles instantes estraños e fondos figuraban lucir no mapa agrasmarelasde centeo, ermos vestidosde floresde toxo edepiorno, serraspenedosas, campanarios barrocos, xente que vai polos sendeiros ósmuíños e ás feiras, verdeceres de camposantos, fuxir de augas, praiasdouradas, galgar de ondas nos cons, velas que saen ronselando omar,orballeirassobreosarboredosmestos,rúasdevellascidades,soidadesdeesquecidosmosteiros.

Epíteto: é o uso estilístico do adxectivo calificativo, de talmaneira quenon exerce función restrictiva e soamente serve para salientar unhacualidade:Durocoitelodelúa,oaturuxodarazafaivendimiadecantaresnaviñadamiñaalma.Unha das variedades máis interesantes é a denominada epítetometafóricoeprodúcesecandoaadxectivaciónésubxectiva:Encherémo-lasvelascoaluznáufragadamadrugada.Aliteración: é a combinación selectiva de sons evocadores dedeterminadosefectosousensacións:Eutiñaunhaarela:¡queríaserflor!eundía,unhafada,rosiñacheirosa,xentilmetornu.Se a combinación fónica procura imitar sons concretos, denomínaseonomatopeia:Nestanoitedetebras,nestamorte,ergopratiomeuberro,compañeiro.Comaomartelorexoduncanteiro,ergoomeulongofolgo,fondoeforte.

Figurasdepensamento

As figuras de pensamento non son patrimonio exclusivo da lingualiteraria,antesbenpertencenócomúnusoda falaea súapresencianapoesía constitúe un exemplo máis de que os escritores se servenpermanentemente dos recursos expresivos da lingua coa que traballan.Hai tantas figuras de pensamento como actitudes ante o mundocircundante ou maneiras de responder ós seus estímulos, porqueprecisamentedesteenfoquepersoalprocedentodaselas.Velaquíasdeusomáisfrecuente:

Prosopopeia: recibe tamén o nome de personificación e consiste enatribuírcualidadesintelectivasouafectivasóselementosinanimadosdanatureza.Respondeaunhaarelauniversaldecomunicacióncocosmos,aparece asiduamente en tódalas literaturas e amósase na galega comotrazocaracterísticoólongodetodaasúahistoria:

Cosbeizoscheosdeescumas,defoulasedegaivotas,amareaespelleantebalbordaverbasignotas.

Interrogación retórica: serve para enfatizar unha afirmación, que seexpresaenformainterrogativasenagardarresposta:

¿Quenorfo,senfogar,abandonadodoshomesedeDeus,nonatopaconsolonalembranzaduntempoquepasou?¿Quennonllefixocovanoseupeitoaunhamortailusión?

Lítotes: é outra maneira enfática de afirmar, mediante a negación docontrario:Setesmullerparideiraepagasrendasafrades,seentraoraposonaeiraedásdexantaraabades...Noncheenvexoacapoeira.

Hipérbole:éunhaponderacióndesmesurada,envirtudedacalsealteranas dimensións reais dos feitos e das cousas, engrandecéndose ouempequenecéndose:Sintonopeitounsafogosqueparecequememordenseteduciasdecansdogos.

Antítese: consiste na oposición de contrarios e ten como resultado apotenciacióndecadaundoselementosaludidos:Entreaspedras,alelís,entreostoxos,campanillas,porentreosmusgos,violas,regosporentreascurtiñas.

Apóstrofe: chámase tamén invocación e prodúcese a modo deinterpelaciónoupreguntaenfática,dirixidaaunhapersoaouacalqueraelementodocosmos:¡Érguete,miñaamiga,quexacantanosgalosdodía!¡Erguete,miñaamada,porqueoventomuxecomounhavaca!

Gradación: é unha serie de elementos ordenados de tal maneira queconstitúanunhaescalaascendenteoudescendente:Tremanasfollasdasárboresósoprodabrisquechora.Tocaaoración.Asmeniñascalanedesfánaroda.Apraciñadocruceiroviveomisteriodassombras.

Ofinaldagradaciónascendentedenomínaseclímaxeodadescendenteanticlímax.Símil: é unha das figuras literarias máis empregadas polas súasposibilidades evocadoras e estéticas. Consiste en comparar dúasentidades sensoriais ou conceptuais, de tal maneira que as cualidadesdunhadelasenriquecenaoutra:

Cheiranaxardínasrúas,alamedasderosas.Noarchilanandoriñascomonenossenescola.

Tropos

Aínda que as figuras retóricas que rematamos de ver outorganimportantes matices expresivos á obra literaria, esta enriquécese demaneiramoi especial cos tropos. Consisten nun cambio de significadoquepodeafectaraunhapalabra,aunhafraseouaunhaoraciónenteira,existen tamén no rexistro coloquial e teñen o seu punto de partida naasociaciónde ideas.Apalabra tropo (=desprazamento) aludeó feitodefacer referencia a un concepto polo nome doutro. En dependencia darelaciónexistenteentreo términorealaludido(A)eo término figuradoempregado(B),clasifícanseostroposentresgrandesgrupos:

MetáforaSinécdoqueMetonimia.

A metáfora e as súas clases: cando a relación entre (A) e (B) é desemellanza,prodúceseametáfora,queéomáiscomplexodos tropos,omáis enriquecedor da expresión e o que remite máis intensamente áparticularvisióndomundoquetenunescritor.Arelacióndesemellanzaentre(A)e(B)podeserobxectiva,ousexa,detipo sensorial e perceptible pola maioría dos lectores, ou subxectiva, édicir, exponente dunha particular disposición interior e soamenteindagablepololector.Esteúltimotipo,nondescoñecidonapoesíaantiga,éomáisfrecuentenadosnososdíaseresultaacanlemáiseficazparaatransmisióndecarácterlírico.Ametáforapodeserpuraeimpura.Épuracandoa identificaciónentre (A)e (B)éabsoluta,de talmaneiraque(B)sustitúea(A):

¿Quennoseucorazónnonlevaunhaarpaquesaibadascanciónsescoitadasdoberceentreosarrolos

enarexadoAmor?

A metáfora é impura cando os dous términos, (A) e (B), aparecensimultaneamentenotexto.Existenmúltiplesposibilidadesdemetáforasimpuras, que se definen en atención ó procedemento empregado paraexpresa-laidentificaciónentreotérminorealeofigurado:

Metáforapreposicional(A)de(B) Asúaqueixanobrañal

debullaconvozdeprata.(B)de(A) Ábrelleasportasódíacoachavedoteucantar.

Metáforaaposicional(A),(B) Osteusbeizosflorecidos,

pombaldeverbasamantes,fanromaxeosmeusamores

(B),(A) Colmeasdeouro,ascampanasespallanunfulvoenxamedeviaxeirasbadaladas.

Metáforaatributiva(A)é(B) Polomar,asvelas

eranfolerpiñasquedalúaabertanasaugascaíran.

(Bé(A) Opregodoscansoubeandoeraunhanoitequecamiñaquensabeporonde...

A sinécdoque: prodúcese cando a relación entre (A) e (B) é decontigüidade física. As súas modalidadesmáis frecuentes consisten endesignar:

Otodopolaparte:unhapoboacióndemilalmas.Apartepolotodo:ItaliaxogaráafinalconFrancia.Opluralpolosingular:onenotendereitosinalienables.Ocontidopolocontinente:beberonunhascuncas.Oobxectopolamateria:admirabanosbroncesdePicasso.

A metonimia: prodúcese cando a relación entre (A) e (B) é decontigüidade lóxica. As súasmodalidadesmáis frecuentes consisten endesignar:Acausapoloefecto:respectoastúascanas.Oefectopolacausa:estabaqueimadopolosol.Omoralpolofísico:nuncativechescabeza.Oartistapoloseuinstrumento:éamellorplumadonosotempo.Oproductopolasúaprocedencia:obsequiáronnosconRibeiro.Notas4AlinguaxefiguradaexemplifícasecontextosdeRosalíadeCastro,AmadoCarballo,RamónCabanillas,GarcíaLorca,OteroPedrayo,XesúsRábade,ManoelAntonio,EduardoPondal.

BREVEVOCABULARIODETERMINOLOXIALITERARIA

AcentuaciónAcentuaciónAlexandrino(verso)AliteraciónAnacruseAnáforaAnalepseAnticlírnaxAntíteseApóstrofeArtemaiorArtemenorAsmdetonAutorAxerítmicaBinario(ritmo)Bisílabo(verso)BordónCapítuloCesuraClímaxClose-upContoCopla(artemenor)Copla(péquebrado)

CuartetaCuartetoDactílico(ritmo)Decasílabo(verso)DialefaDiálogoDiéreseDiscursoDodecasílabo(verso)EmisorEndecasílabo(verso)Eneasílabo(verso)Enfático(endecasílabo)EpítetoEpítetometafóricoEstanciaEstiloEstrofaFábulaFigurasdedicciónFigurasdepensamentoFlashbackGradaciónHenústiquioHeptasílabo(verso).Heroico(endecasílabo)HexámetroHexasílabo(verso)HiperacentuaciónHipérbatonHipérboleHipoacentuación

Historia(xénero)Historia(novela)Homeopolar(estrofa)IámbicoInterrogaciónretóricaInvocaciónIsopolar(estrofa)LicenciamétricaLinguaxefiguradaLiraLitotesMedidaMelódico(endecasílabo)MensaxeMetáforaMetoninúaMixto(ritmo)MonólogoMonólogointeriorMontaxeNarradorNarrativaNovelaNovelacurtaNovelaepistolarOctosílabo(verso)OitavarealOnomatopeiaOratoriaOxítona(palabra)Palabrabaleira

PalabracheaPareadoParoxítona(palabra)Pentasílabo(verso)PolisíndetonPostónica(sílaba)Proparoxítona(palabra)ProsacoloquialProsaliterariaProsopopeiaQuintetoQuintetodeartemenorRalentiReceptorRedondillaReduplicaciónRelatoRepeticiónRimaasonanteRimaconsonanteRitmoRomanceSáfico(endecasílabo)SeguidillaSeriedetercetosServentesioSextarimaSextinaSilvaSímilSinalefaSinécdoqueSinéreseSinonimia

SonetoSucesióndeplanosTemposmarcadosTemposnonmarcadosTercetodeartemaiorTercetodeartemenorTemario(ritmo)Tetrasílabo(verso)TravellingTrisílabo(verso)Trocaico(ritmo)TroposVersoVersolibreVersosoltoVersolibrismoXénero

BIBLIOGRAFÍA

Baquero Goyanes, M.: Estructuras de la novela actual. Ed. Planeta.Barcelona,1970.Brioschi,F.eDIGirolamo,C.:Introducciónal estudiode la literatura.Ed.Ariel.Barcelona,1988.DíezBorque,J.M.:Comentariodetextosliterarios.Ed.Playor.Madrid,1979.Ellis,JohnM.:Teoríadelacríticaliteraria.Ed.Taurus.Madrid1987.Femández, Pelayo H.: Estilística. Ed. José Porrúa Turanzas. Madrid,1972.Forster,E.M.:Aspectosdelanovela.Ed.Debate.Madrid,1983Gullón,G.eA.:Teoríadelanovela.Ed.Taurus.Madrid,1974.López Casanova, A. e Alonso, E:Poesía y novela. Ed. Bello. Valencia ,1982.Marchese, A. e Forradellas, J.: Diccionario de retórica, crítica yterminologíaliteraria.Ed.Ariel.Barcelona,1989.Navarro Tomás , T.:Métrica española. Editorial Guadarrama.Madrid,l972Prado, F. J. del:Cómo se analiza una novela. Ed. Alhambra.Madrid,1984Propp, Vladimir: Morfología del cuento. Ed. Fundamentos. Madrid,1974.Rábade, X., Moreno,M. V. e Alonso Girgado, L.:Literatura. EditorialGalaxia-EdicionesS.M.Vigo,1987.

Índice

PORTADATÍTULOCRÉDITOSINTRODUCCIÓNOVERSO

ArimaAacentuaciónAmedidaAsestrofas

APROSAALINGUAXELITERARIA

FigurasdedicciónFigurasdepensamentoTropos

BREVEVOCABULARIODETERMINOLOXIALITERARIABIBLIOGRAFÍA