Vocabulario Quechua

90
VOCABULARIO COMPARATIVO

description

Vocabulario Quechua.

Transcript of Vocabulario Quechua

VOCABULARIOCOMPARATIVO

Indicepágina:

Castellano - Quechua Cuzco-Collao - Quechua boliviano - English 1

English - Quechua Cuzco-Collao - Quechua boliviano - Castellano 23

Quechua Cuzco-Collao - Quechua boliviano - Castellano - English 45

Quechua boliviano - Quechua Cuzco-Collao - Castellano - English 67

Este vocabulario contiene 1256 entradas.

Kay parlaykunas libritota ruarqa Robert Beér, Delina Beérpaj yanapayninwan. Brighton llajtapi. Abrilkillapi, 2006 watapi.Compilado por Robert Beér, ayudado por Delina Beér. Brighton. Abril 2006.

1

CASTELLANO- QUECHUA CUZQUEÑO - QUECHUA BOLIVIANO

- ENGLISH

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishA veces Mayninqa Mayninpijina(lla) SometimesAbajo Ura; uray Ura Below; underAbandonar Saqerpariy; wikch'uy Saqerpariy AbandonAbierto Kicha; kichasqa Kichasqa OpenAbofetear Ch'aqlay Laq'ay SlapAbortar Sulluy Sulluy AbortAbrazar Marq'arikuy Ojllay Embrace; hugAbridor Kichana Kichana OpenerAbrir Kichay Kichariy OpenAbuela Hatuku; hatumama; awila Jatun mama GrandmotherAbuelo Hatuku; hatun-tayta Jatun tata GrandfatherAcarrear Astay Astay Transport; carryAcequia Yarqha; rayqha Larq'a Irrigation channelAcercarse Achhuyuy; qayllaykuy Qayllay; chimpay ApproachAcoger Chaskiy Jap'iy Receive; welcomeAcordarse Yuyay; yuyariy Yuyarikuy RememberAcostarse K'iray; suchuy; sirikuy Winkukuy; sirikuy Lie downAcostumbrado Yachasqa Yachasqa UsedAcostumbrarse Yachakuy Yachakuy Get usedActivo Ch'iti; k'uchi K'uchi Energetic; diligentAcusar Tumpay Tumpay AccuseAdelantarse Ñaupay Ñaupay Go in frontAdelante Ñaupaq Ñaupaj In frontAdentro Ukhu; uhu Ukhu InsideAdherir K'askay; ratay K'askay AdhereAdios Allillaña; allillanña Uj kutikama; ripusaj GoodbyeAdivinanza Watuchi Watuchiku RiddleAdolescente Malta Malta AdolescentAdoptar Uyway; uywakapuy Uyway; uywakapuy AdoptAdorar Much'ay; yupaychay Much'ay; yupaychay Adore; worshipAfable Llamp'u sonqo Llamp'u sonqo Affable; niceAfeitar Sunkha k'isuy Rasurakuy ShaveAfuera Hawa Jawa OutsideAgacharse K'umuy; k'uytuykuy K'umukuy Bend downAgarrar Hap'iy Jap'iy Seize; grabAgradable Sumaq; Misk’i Sumaj; misk'i PleasantAgricultor Chakariru Chajra runa FarmerAgrio P'osqo K'allku BitterAgua Unu Yaku WaterAguja Awuha; yawri Juch'uy yawri; yawri NeedleAgujerear T'oqoy T'oqoy PerforateAgujero T'oqo Jusk'u HoleAhora Kunan Kunan AhoraAire Wayra Wayra AirAjeno Hoqpa; runaj Wajpata; runaj Somebody else'sAjí Uchu Uchu Hot pepperAjo Ahus Ahus GarlicAjustado Mat'I Mat'I TightAla Rapra; rawkra Lijra WingAlargado Suyt'u; wask'a Chhoqo Oblong

2

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishAlba Illariy; pacha paqariy Sut'iyay DawnAlbergar Qorpachay Alojay LodgeAlcanzar Hayway Jayway Pass; hand overAlegrarse Kusikuy; k'uchikuy Kusikuy Be happyAlegre Kusi; kusisqa Kusisqa HappyAlgunos; algunas Wakin Wakin SomeAliento Samay Samay BreathAllá Haqaypi; chahaypi Jaqaypi Over thereAllí Chaypi; anchaypi Chaypi; anchaypi ThereAlmorzar Almusay Almusay Have lunchAlpaca Alpaka Alpaqa AlpacaAlumbrar K'anchay K'anchay IlluminateAlumno; estudiante Yachaq Yachakoj Pupil; studentAlzarse Haywakuy; hoqarikuy Oqharikuy Rise; get upAmable Munakuq; sumaq sonqo Sumaj sonqo KindAmamantar Ñuñuy; titiy Ñuñuy BreastfeedAmante Inka Qhari LoverAmar Munakuy; waylluy Munakuy LoveAmarillo Q'ellu Q'ellu YellowAmarrar Watay; khipuy; khipuchay Watay TieAmbos Iskaynin Iskaynin BothAmigo, -a Urpi Kumpa FriendAmonestar Anyay K'amiy Tell offAmontonar Tawqay Tauqay Pile upAmor Munakuy Munakuy LoveAmputar Qhoroy; willuy Qholuy AmputateAñadir; aumentar Yapay Yapay Add; increaseAndar Puriy Puriy Walk; travelAndariego Purinkichu; musti Puriskiri Roving; restlessAngosto K'ikllu; k'uyku; k'uku K'ullku; k'iski NarrowAnimal doméstico Uywa Uywa Domestic animalAnimar Kallpachay Sonqochay Encourage; cheer upAño Wata Wata YearAño pasado Ura wata; qayna wata Qayna wata Last yearAnoche Ch'isi; naha tuta Ch'isi Last nightAnochecer Tutayay; ch'isinyay Tutayay Get darkAnteanoche Qayna ch'isi Qayna ch'isi Night before lastAnteayer Qaynimpa Qaynamanta ñaupaj p’unchay Day before yesterdayAnterior Ñaupa; ñaupan; ñaupaq Ñaupa; ñaupaj Previous; ancientAnteriormente Ñaupaqta Ñaupajta PreviouslyAntes Ñaupaqta Ñaupajta FirstAnticuado Ñaupa; mauk'a Ñaupa; mauk'a Old-fashionedAntiguo Ñaupa Ñaupa AncientApacheta Apachita Apachita Mountain shrineApagar Wañuchiy Wañuchiy ExtinguishAparecer Rikhuriy; rihuriy Rikhuriy AppearApenas Ñak’ay Ñak’ay ScarcelyApodo Hawa suti Sajra suti NicknameAprender Yachay Yachakuy LearnApto Kusa Kosa SuitableApurarse Usqhay; apurakuy Usqhakuy; apurakuy HurryAquel, -lla, llo Haqay, chahay Jaqay That over thereAquí Kaypi Kaypi HereAraña Araña Kusikusi SpiderArar Yapuy Llank'ay PloughArbol Mallki; sach'a Sach'a TreeArbusto Ch'awkra; sach'a Thansa BushArco iris K'uychi K'uychi RainbowArder Yawray; rawray Lawray Burn

3

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishArmadillo Kirkinchu Khirkinchu ArmadilloAro del huso (tortera) Phiritu Phushka phururu Disk of spinning spindleAroma Q'apay Q'apay SmellArrastrar Arastay Qhatatay DragArrear Qatiy Qhatiy Drive (flock, herd)Arreglar Allichay Allinchay Mend; put rightArrepentirse Wanay Wanay Repent; regretArriba Hawa; wichay Pata UpArrodillarse Qonqorikuy Qonqorikuy KneelArrojar Wikch'uy;choqay;chanqay Chhoqay; chhanqay ThrowArrugarse (piel) Ch'awiy K'usuy WrinkleAsemejar Rikch'akuy Rijch'akuy Look likeAsí Hina Jina SoAsimismo Hinallataq; kaqllataq Jinallataj LikewiseAsombrarse Espantakuy; akmirakuy T'ukukuy Be surprisedAspero (superficie) Qhaspa; khirki; chharpa Qhashqa Rough (surface)Atardecer Ch'isiyay Ch'isiyay Get darkAtrás Qhepa Wasa; qhepa BehindAvaro Mich'a Mich'a MeanAvergonzarse P'enqakuy P'enqakuy Be ashamedAvisar Willay Willay TellAy! (dolor) Akakáw! Achhakáw! Atatáw! Atatáy! Ow! Ouch!Ayer Qayniwanchay Qayna YesterdayAzul Asul Asul BlueBaba Thalta; llawsa; llawtha Llausa DribbleBailar Tusuy Tusuy DanceBajar Urayuy; uraykuy Uraykuy DescendBañar Bañay; armay Bañay Bathe; wash oneselfBarba Sunkha Barba BeardBarbudo Ch'apu; sunkhasapa Ch'apu BeardedBarrer Pichay Pichay SweepBarro T'uru T'uru MudBautismo Uliyu; bawtisu Sutichaku BaptismBautizar Uliyay; bawtisay Sutichay BaptiseBebé Wawa; qholla wawa Wawa; erqe BabyBeber Ukyay Ujyay DrinkBello Munay; ima munay K'acha; k'achitu BeautifulBesar Much'ay Much'ay KissBien Allin Allin; walej Good; wellBlanco Yuraq; ruraq Yuraj WhiteBlando Llamp'u Llamp'u SoftBoca Simi Simi MouthBolsa con tirante Ch'uspa Ch'uspa Shoulder bagBondadoso Sumaq; munakuq Sumaq KindBorracho Machaq; machasqa Machasqa DrunkBotar Wikch'uy Wijch'uy Throw awayBrazo Brasu Maki ArmBrillar K'anchay K'anchay ShineBrujo Layqa Layqa Witch (male)Bulto (atado) Q'epi Q'epi Carry-cloth bundleBurbuja Pukutu P'ululu BubbleBuscar Maskhay Mask'ay Look forCaballero Wiraqocha Wiraqocha GentlemanCabello Chukcha Chujcha HairCabeza Uma Uma HeadCaca; excremento Kaka Kaka ExcrementCada Sapanka; sapa Sapa EachCalentar Q’oñichiy Q’oñichiy Heat; warmCaliente Q’oñi; rupha Q’oñi; rupha Hot

4

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishCallarse Upallay Ch'inyay Be quietCalor Rupha; ruphay Ruphay Heat; warmthCama Puñuna Puñuna BedCaminar Puriy; takkiy Puriy WalkCamino Ñan Yan Path; road; streetCanción Taki Taki SongCansado Sayk'usqa Sayk'usqa TiredCansarse Sayk'uy Sayk'uy Get tiredCantar Takiy Takiy SingCántaro Raki; urpu; puyñu Wirkhi; puñu; wich'i Earthenware jarCara Uya Uya FaceCargador Q'epiq; q'epiri Q'epiri Market porterCariño Sumaq sonqo Sumaj sonqo AffectionCariñosamente Tukuy sonqo Tukuy sonqo AffectionatelyCarne Aycha Aycha MeatCarne seca Ch'arki; sisina Ch'arki JerkyCarnero Khunku Much'u RamCaro Nishu; sinchi Ancha ashqapi ExpensiveCasa Wasi Wasi HouseCasada Qosayoq; kasaru Qosayoj Married (woman)Casado Warmiyoq; kasaru Warmiyoj Married (man)Casarse Kasarakuy; yananchakuy Kasarakuy; yananchakuy Get marriedCascada Phaqcha Phajcha WaterfallCáscara Qara Qara Skin (of fruit)Casi Yaqa Ñaqha AlmostCatorce Chunka tawayoq Chunka tawayoj FourteenCavar Allay Allay DigCementerio Pantiyun Pantiyun; aya pampa CemeteryCeniza Uspha; ushpha Ushpha AshCentro Chawpi Chaupi CentreCerca Sirka; sispa Qaylla NearCerdo Khuchi Khuchi PigCerrar Wisq'ay Wisq'ay Close; shutCerrar el ojo Ch'illmiy Ch'irmiy Close eye(s)Cerro Orqo Orqo MountainChacra Chakra; allpa; hallp'a Chajra FarmCharango Charango Charanku CharangoChica Wacha; wachacha; sipas Sipas GirlChicha Aha; aqha; aqya Aqha Maize beerChichería Aha-wasi Aqha wasi Maize beer barChico Siskhucha; wayna Wayna BoyChoclo Choqllo Choqllu Maize cobChoza Ch'uklla Ch'ujlla HutChuño Ch'uñu Ch'uñu Freeze-dried potatoChupar Ch'onqay Ch'onqay SuckCiego Ñawsa Mana rikoj ñawisniyoj BlindCielo Silu Syelu SkyCien; ciento Pachak Pachaj HundredCiervo Taruka; awkiq uywan Taruka Deer; stagCinco Pisqa Phishqa FiveCincuenta Pisqa chunka Phishqa chunka FiftyCircular Muyu Muyu CircularCírculo Muyu Muyu CircleCiudad Llaqta Llajta CityClaro Sut'i; ch'uya Sut'i; ch'ua ClearClase Rikch'aq Laya Kind; sortCoca Kuka; hallpa Kuka CocaCocina (cuarto) Kusina Wayk'una wasi KitchenCocina (fogón) Q'oncha Q'oncha Rustic cooking-fire

5

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishCocinar Wayk'uy Wayk'uy CookCodo Kukuchu Maki moqo ElbowCojo Wist'u; wist'u-chaki Wist'u; wist'u chaki LameCola Chupa Chupa TailColar K'askay, ratay; k'askachiy K'askay; k'askachiy Stick; glueColega Masi Masi ColleagueColgar Warkuy Warkhuy HangColibrí Q'enti; siwar Qoriqenti HummingbirdColor Kulur Kulur ColourComadreja Achuqalla Q'ara chupa WeaselComenzar Qallariy Qallariy BeginComer Mihuy; mikhuy Mikhuy EatComida Mihuna; mikhuna Mikhuna FoodComo Imayna Imayna HowComo (preposición) Hina Jina LikeComo ése Chhayna Chayjina Like thatComo éste Khayna Kayjina Like thisCompadecer Khuyapayay; llakipayay Khuyay Feel sorry forCompañero Masi Masi FriendCompatriota Llaqta masi Llajta masi CompatriotCompletamente Lliwta Lliwjta CompletelyComprar Rantiy Rantiy BuyCóndor Kuntur Kuntur CondorConducir (persona) Pusay Pusay Lead (a person)Conejo Qowi Qowi Guinea pigConocer (persona) Reqsiy Rejsiy Know (a person)Conocimiento Yachay Yachay KnowledgeContar Yupay Yupay CountContar (un cuento) Willay Willay Tell (a story)Contestar Kutichiy; kontestay Kutichiy AnswerConvertirse (en) Tukuy (...-man) Tukuy (…-man) Change (into …)Cónyuge Yana Tanta Partner (relationship)Cooperación Ayni; ayninakuy Ayni CooperationCorazón Sonqo Sonqo HeartCordón Watu Watu CordCorral Kancha Kancha Animal penCorrecto Chanin Cheqan CorrectCorrer Phaway Phawitata riy; corriy RunCortar Kuchuy Khuchuy CutCorteza Qara Qara BarkCosecha Kuhichu Oqhariy HarvestCoser Siray Siray SewCostar Baliy Valiy CostCrecer Wiñay Wiñay GrowCreer Kreyiy; iñiy Kreyiy BelieveCría (de animales) Uña Uña Young (of animals)Criar Uyway Uyway Breed; keep (animals)Crudo Hanku Chawa RawCruzar Chimpay Chimpay CrossCuál Mayqen Mayqen WhichCuando Hayk'aq Mayk'aq WhenCuánto Hayk'a Mashqa How much/manyCuarenta Tawa chunka Tawa chunka FortyCuatro Tawa Tawa FourCuello Kunka Kunka NeckCuerno Waqra, asta Wajra HornCuero Qara Qara LeatherCuerpo Kirpu Ukhu BodyCueva Mach'ay Qaqa jusk'u Cave

6

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishCuidado! Paqtataq! Pajtataj! Careful!Cuidar Qhaway; qhawariy Qhaway Look afterCulpa Hucha Jucha FaultCumbre Punta Punta SummitCumplir Hunt'ay Junt'ay Fulfil; complyCura Tayta; señor-kura Tatakura Priest (catholic)Curandero Hampiq; paqo; qamili Jampiri Native healerCurar Hampiy Jampiy CureDar Qoy Qoy GiveDe nada Hinallatapis; imamanta Imamanta, a! Don't mention itDe quien Piqpa Pejpata; pejta WhoseDe una vez Hoqpakama Ujkama In one go; outrightDebajo Pachan; uran Ura Under; belowDecir Niy Niy SayDedo Riru Riru Finger; toeDefecar Akay Akay DefecateDegollar Ñak’ay Ñak’ay SlaughterDejar Saqey Saqey Leave; let, allowDelante Ñawpa Ñaupaqenpi Before; in front ofDelgado cosa cilíndr Llañu; ñañu Ñañu Thin (cylindrical objects)Delgado cosas plana Llapsa; llawksa; llaptha Sillp'a Thin (flat objects)Demasiado Sinchi; nishu; llumpay Ancha (ashqa) Too (many/much)Dentro Ukhu; uhu Ukhu InsideDerecha Paña Paña RightDerecho Siwk; derecho Cheqanta Straight onDesaparecer Chinkay; ch'usaqyay Chinkay DisappearDesayunar Matiy Yaku q’oñita ujyay Have breakfastDesayuno Mati; unu-q’oñi Yaku q’oñi BreakfastDescansar Samay Samakuy RestDesgastado Thanta Thanta WornDesnudo Q'ala; q'ara;mama-wachay Q'ala; q'ara NakedDespedir Kacharpariy; kachaypariy Kacharpariy Say goodbye; takeleaveDespertarse Rikch'ay Rijch'ariy Wake upDespués Qhepa Qhepa AfterDespués (conj) Hinaspa Chaymanta ThenDetenerse Sayay Sayay StopDetrás Qhepa Wasa; qhepa BehindDevolver Qopuy; kutichipuy Qopuy; kutichiy Return; give backDía P'unchay; p'unchaw P'unchay DayDiablo Saqra; supay Supay; sajra DevilDiecinueve Chunka isqonniyoq Chunka jisq'onniyoj NineteenDieciocho Chunka pusaqniyoq Chunka pusajniyoj EighteenDieciseis Chunka soqtayoq Chunka sojtayoj SixteenDiecisiete Chunka qanchisniyoq Chunka qanchisniyoj SeventeenDiente Kiru Kiru ToothDiez Chunka Chunka TenDiferente Sapaq; wak; hoqniraq Ujjina DifferentDifícil Sasa Mana atikoj(jina); ch'uki DifficultDinero Qolqe Qolqe MoneyDios Dyus; Yaya Dyus; Pachatata GodDistribuir Rakiy Rakiy DistributeDoce Chunka iskayniyoq Chunka iskayniyoj TwelveDoler Nanay Nanay HurtDonde May May WhereDormir Puñuy Puñuy SleepDos Iskay Iskay TwoDoscientos Iskay pachak Iskay pachak Two hundredDulce Misk'i Misk'i SweetEchar Talliy; hich'ay Jich'ay Pour out

7

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishEchar de menos Watukuy Watukuy MissEl; ella Pay Pay He; she; itEllos; ellas Paykuna Paykuna TheyEmbarazada Wiksayoq; onqoq Wisayoj; onqoj PregnantEmborracharse Machay Machay Get drunkEmbrujar Layqay Layqay BewitchEmpujar Tanqay Tanqay PushEn esta forma Akna Ajina ThusEn persona Kiki Kikin In personEn vano Yanqa Qasilla In vainEncender Hap'ichiy Jap'ichiy LightEncima Pata; hawan Pata AboveEncomienda Suchi Apachiku Sthg sent with someoneEncontrar Tariy Tariy FindEnfermarse Onqoy Onqoy Get illEnfermedad Onqoy Onqoy IllnessEnfermo Onqoq; onqosqa Onqosqa; onqoj IllEnfrente Chimpa Chimpa In front; oppositeEngañar Yukay; q'otoy Chaukiay DeceiveEnojado Phiña; phiñasqa; qero Phiñasqa AngryEnojarse Phiñakuy Phiñakuy Get angryEnseñar Yachachiy Yachachiy TeachEntender Uyariy; intindiy Intindiy UnderstandEnterrar P'ampay P'ampay BuryEntrar Haykuy; pasayuy Yaykuy EnterEntre Pura; uhu Pura; ukhu Between (persons togthEntristecerse Llakikuy Llakikuy Be sadEnvejecerse Machuyay Machuyay(m); payayay(f) Get oldEnviar (cosa) Apachiy Apachiy Send (something)Enviar (persona) Kachay Kachay Send (person)Envolver Mayt'uy; k'uyuy; p'istuy Mayt'uy; p'intuy WrapEquivocarse Pantay Pantay Make mistake; bewrongEscarcha; hielo Qasa; chullunku Qasa Frost; iceEscoba Pichana Pichana BroomEscoger Akllay Ajllay ChooseEsconder Pakay Pakay HideEscribir Qelqay Qelqay WriteEscuchar; oír Uyariy Uyariy Listen; hearEscuela Yachay wasi Yachay wasi SchoolEse; esa; eso Chay; anchay Chay; anchay ThatEsforzarse Kallpachakuy; waskhay Tukuy sonqowan ruay Make an effortEsos; esas Chaykuna Chaykuna ThoseEsta noche Ch'isiman; kunan tuta Ch'isiman; kunan ch'isi TonightEste año Kunan wata Kunan wata This yearEstirar; jalar Chutay; aysay Aysay Stretch; pullEstómago Wiksa Wisa StomachEstos; estas Kaykuna; ankaykuna Kaykuna; ankaykuna TheseEstrella Ch'aska Ch'aska StarEstudiar Yachay; estudyay Yachakuy; estudyay StudyEterno Wiñay Wiñay EternalExcelente Kosa Kosa ExcellentExpulsar Qarqoy Qarqoy ExpelEy! Chuy! Yu! Yule! Jay! Hey!Fácil Phasil Chhallalla EasyFaja (tejida) Chumpi Chumpi Indian woollen beltFalda Pullira Pullira SkirtFamilia Phamilla; ayllu Ayllu FamilyFamoso Reqsisqa Rejsisqa FamousFantasma Kukuchi Alma; animu Ghost

8

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishFastidiar Turiyay; pukllapayay Turiyay Annoy; teaseFeo Millay Millay UglyFermentar Poqoy Poqoy FermentFeroz Sinchi; phiña Phiña FerociousFeto Sullu Sullu FoetusFiambre Qoqawu; qoqawa; qoqawi Qoqawi Field/Travel lunchFiesta Phista Phista Fiesta; partyFiludo K'awchi Philu Sharp (knife, etc)Fin Tukuy; tukukuy Tukukuy EndFirma Firma; selq'o Suti qelqay SignatureFlaco Tullu Tullu ThinFlauta Qena; pinkuyllu Qena FluteFloja (mujer) Wankhi; waylaka Qella Lazy (woman)Flojo; holgazán Qella; mawla; samp'a Qella LazyFlor T'ika T'ika FlowerFlotar Tuytuy Tuytuy FloatFogata Qono; qollpu Kanaku Fire; bonfireForastero Karu llaqtayoq Karu llajtayoj StrangerFósforo Phosporo Phusphuru MatchFragancia Q'apay Q'apay FragranceFrazada Frisara; qata Phullu BlanketFréir Theqtichiy Kankay FryFrente (de la cara) Mat'i Frente ForeheadFresco (verduras) Llanlla Qhallalla; recien t'ipisqa FreshFrijol Purutu Purutu BeanFrío Chiri Chiri ColdFrotar Qhaqoy; hawiy Khituy; qhaqoy RubFruto Ruru Poqoy FruitFuego Nina Nina FireFuerte (personas) Kallpasapa Kallpayoj; kallpasapa Strong (persons)Fuerza Kallpa Kallpa StrengthFumar Pitay; hapkay; hawkkay Pitay SmokeFuncionar Puriy Puriy Work (mechanically)Fútbol Bola hayt'ay Piluta jayt'ay FootballFuturo Qhepa Qhepa FutureGallina Wallpa Wallpa HenGallo K'anka; gallu K'anka; gallu CockGarganta Tonqor Tonqori ThroatGato Michi; pichi Misi CatGente Runa Runa People; personGobernante Kamachikuq Kamachej GovernorGobernar Kamachikuy Kamachiy GovernGoloso Hillu; hillusapa Oqosiri; oqolón; soqsuri Fond of daintiesGolpear (con palo) P'anay; q'asuy Wajtay Hit (with stick)Golpear (cosa) Takay Takay Hit (object)Gordo Wirasapa (persona); wira Wira FatGorro (de lana) Ch'ullu Ch'ulu Indian woollen hatGotear Sut'uy Sut'uy DripGracias Yusulpayki; añaychayki Yuspagarasunki Thank youGrande Hatun; suni Jatun Big; largeGranizo Chikchi Chijchi HailGrasa Wiswi; wira Wira FatGratis Yanqan; yanqallan Qhasilla FreeGrillo T'inti; ch'illi-k'utu Sirip'a GrasshopperGripe Chhuli Qhoñasuru (resfrío) Cold; fluGris Oqe Ch'ejchi; oqe GreyGritar Qapariy; qaparqachay Qhapariy ShoutGrosero Khuchi; qhelli simi Khuchi simi Rude; vulgarGrueso (cosa cilíndri) Rakhu Rakhu Thick (cylindric objects)

9

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishGrueso (cosa plana) Rakt'a; phatu; runkhi Phatu Thick (flat objects)Grupo T'aqa Qotu; t'ojpa (gente) GroupGuardar Waqaychay; siwray Jallch'ay; waqaychay Keep; put awayGuía Pusakachaq; rikuchiq Pusaykachaj; rikuchej GuideGuiar Pusay; pusaykachay Pusay; pusaykachay GuideGuiñar Ch'illmiyuy Ñawi chipuyeasqa WinkGusano Kuru Khuru WormGustar Munay; gustay Gustay LikeHaba Hawas Hawas Broad beanHábil Ruwaq; atiq Atej Clever; skilfulHablar Rimay; parlay Parlay SpeakHacer Ruway Ruay Do; makeHacer cosquillas Kullachiy Khiskillichiy TickleHacer viento Wayray; wayra t'ohay Wayray Be windyHambre Yarqay Yarqhay HungerHarapiento Thanta; chhachu Thanta RaggedHarina Hak'u Hak'u FlourHay Kan Tian There is; there areHeder Asnay Asnay StinkHelada Qasa Qasa FrostHembra (animales) China China Female (animals)Hembra (personas) Warmi Warmi Female (persons)Herida K'iri Nanachisqa WoundHerir K'iriy Nanachiy WoundHermana de la mujer Ñaña Ñaña; irmana Woman's sisterHermana del hombre Pana Irmana Man's sisterHermano de la mujer Tura Irmanu Woman's brotherHermano del hombre Wayqe; wawqe Wauqe; irmanu Man's brotherHervir T'impuy T'impuy BoilHierba Qora Qhora HerbHierba mala Qora Qhora WeedHígado Kukupin K'iwicha LiverHija Ususi; wawa; warmi wawa Wawa; warmi wawa;ususi DaughterHijo Churi; wawa; qhari wawa Wawa; qhari wawa; churi SonHilar Puskay; phuskay Phuskay SpinHilo Q'aytu Q'aytu ThreadHincharse Punkiy Punkiy SwellHipo Hik'i Hik'u HiccoughsHoja Rap'a; rap'i; raphi Laqhe LeafHoja (mazorca maíz) P'anka P'anka Leaf (around maizecob)Hombre Runa; qhari Runa; qhari ManHombro Rikra Ombru ShoulderHonda Warak'a; wark'a Warak'a SlingHormiga Sisi Sikimira; chhaka AntHorrible Millay Millay HorribleHotel Qorpa wasi; tambu Puñuna wasi; tambu HotelHoy Kunan p'unchay Kunan p'unchay TodayHoz Ichhuna Josi SickleHuérfano Wakcha Wajcha OrphanHueso Tullu Tullu BoneHuevo Runtu Runtu EggHuir Ayqey Ayqey FleeHúmedo Hoq'o Joq'o WetHumo Q’osñi; q'osmi; q'osti Q’oshñi SmokeHuso Puska Phuska Spinning spindleIdea Yuyay Umallisqa IdeaIdéntico Kikin; kikillan Kikin; kikillan IdenticalIdioma Rimay; simi Parlay; simi LanguageIgualmente Hinallataq; kaqllataj Jinallataq Likewise

10

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishImitar Yachapatay; yachapayay Yachapayay Imitate; copyImpar Ch'ulla Ch'ulla OddImpedir Hark'ay; atahay Jark'ay PreventIncapaz Mana atiq Mana atej IncapableIncendiar Kanay Kanay Set on fireIncendio Ruphay Ruphay FireInepto Mana baliq Mana sirvej IneptInfierno Supay wasi Supay wasi HellInmenso; enorme Hatunkaray Jatunkaray Immense; enormousInsípido Q'ayma; ch'apa Q'ayma TastelessInstante Pacha Pacha InstantInsultar K'amiy Varillay InsultInteligente Umayoq; yuyaysapa Umayoj IntelligentInterior Ukhu; uhu Ukhu InteriorIntestino Ch'unchul Ch'unchula IntestineIr Riy; pasay; seqayuy Riy GoIrracional Loqhe; mana yuyayniyoq Mana yuyayniyoj IrrationalIrrigar; regar Qarpay Qarpay IrrigateIrse Ripuy; pasapuy Ripuy Go awayIzquierda Lloq'e Lloq'e LeftJefe Uma; kamachikuq Uma; kamachej Chief; leaderJefe indígena Kuraka Kuraka Indigenous chiefJuego Pukllay Pujllay GameJugar Pukllay Pujllay PlayJugo Hilli Yaku; yakitu JuiceJuguete Pukllana Pujllana ToyJuntar Hukllay; huñuy Ujllachay; tantay Unite; collectJuntarse Hukllanakuy; huñunakuy Ujllachakuy; tanta(na)kuy Gather; meetJunto Kuska; ch'unku Khuska TogetherJusticia Chaninchay Cheqachay JusticeJusto Chanin Cheqan Just; fairLabio Wirp'a Jeta LipLactar Ñuñuy Ñuñuy SuckleLadera Qhata Kinray SlopeLadrar Kanikuy Ayñay BarkLadrón Suwa; laq'a; makiyoq Sua; makiyoj ThiefLagartija Qaraywa; sukulluku Araranqha LizardLago Qocha Qhocha LakeLágrima Weqe Waqay TearLamer Llaqway Llajway LickLargo Suni; wask'a Jatun LongLatir Phatatatay; phatakyay Pharaqey BeatLavar (cuerpo,cosas) Maqchhiy Mayllay Wash (body,things)Lavar (otras cosas) Maqchhiy Mayllay Wash (other things)Lavar la cara Uphay Uyata mayllay Wash one's faceLavar(ropa,lana,cabel T'aqsay T'ajsay Wash(clothes,wool,hair)Leche Lichi Lichi MilkLechuza Ch'useq Ch'useqa OwlLeer Leyiy; qhaway Leey ReadLejos Karu Karu FarLeña Llant'a Llant'a FirewoodLengua Qallu Qallu TongueLentamente Susiyllawan; allillamanta Alliymanta SlowlyLevantar Hoqariy; oqariy Oqhariy Lift; raiseLevantarse Hatariy; sayariy Jatariy; sayariy Get upLiberar Qespichiy Qhespichiy FreeLibro Liwru Liwru BookLiendre Ch'iya Ch'ia NitLimpiar Pichay; pichariy; luyluy Pichay Clean

11

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishLimpio Limphiyu; luylu Llimphu CleanLindo Munaycha; sumaq K'achitu PrettyLiso Llusk'a; llusp'a Llusk'a; llust'a SmoothLiviano Chhalla; chhallalla Chhalla; chhallalla LightLlama Llama Llama LlamaLlamar Wahay; waqyay Wajyay CallLlano; llanura Pampa Pampa PlainLlegar Chayay Chayay ArriveLlenar Hunt'ay Junt'ay FillLleno Hunt'a; phoqchi; churku Junt'a FullLlevar Apay Apay TakeLlevar en enfaldo Melqhay T'impiy Carry in skirt or ponchoLlorar Waqay Waqay CryLlorón Waqati; waqay ch'uru Waqalu; waqaskiri Cry babyLlover Paray Paray RainLlovizna Ipha; iphu; chirapa Chillchi para DrizzleLloviznar Iphay; iphuy; chirapay Chillchiy DrizzleLluvia Para Para RainLoco Loko; waq'a T'ojpisqa Mad; crazyLocoto Roqoto Loqoto A very hot pepperLombriz K'uyka K'uyka EarthwormLuciérnaga Pinchin-kuru Nina nina GlowwormLuego Ratu; askama Askama After a short whileLugar Cheqas Cheqa PlaceLuminoso Chipchiq; ch'ak Lliphipej Bright; luminousLuna Killa Killa MoonLuz K'anchay K'anchay LightLuz del sol Ruphay Ruphay SunlightMacho (de animales) Orqo Orqo Male (of animals)Machucar Saqtay Ch'anqay Pound; crushMadera K'ullu K'ullu WoodMadre Mama; wachaqe Mama MotherMadrina (de bautizo) Marq'aqe; marq'a mama Madrina Godmother (baptismal)Madrina (de matrimo Madrina; kasarachiq Madrina Godmother (wedding)Madrugada Pacha paqariy; illariy Sut'iyay DawnMadurar Poqoy Poqoy RipenMaduro Poqo; poqosqa Poqosqa RipeMaíz Sara Sara MaizeMal Mana allin; panta Mana allin BadMala suerte Qhencha Qhencha Bad luckMañana Paqarin Q'aya TomorrowMañana (no tarde) Tutamanta Paqarin; tutamanta MorningManantial Puhu; pukyu Juturi SpringMandar Kamachiy; kamachikuy Kamachiy Order; commandManga Makitu Maki manga SleeveManjar Añaka Misk'i mikhuna Tasty dishMano Maki Maki HandManso Samp'a Mansu TameManta Lliklla Llijlla; manta Indian shawlMar Mama qocha, lamar Mama qhocha SeaMaravillosamente Kusata; munayta Kosata MarvellousllyMarido Qosa Qosa HusbandMarimacho Qharinchu Marimachu TomboyMariposa Pillpintu, phayle Pilpintu ButterflyMarrón Ch'umpi; nuwal Ch'umpi BrownMás Aswan; astawan Aswan; astawan MoreMás luego Ratuman; asllatawan Uj ratumantawan LaterMás o menos Yaqa Jina jinalla More or lessMascar Khamuy; hach'uy Khamuy Chew

12

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishMascar coca Hallpay; akuy; akulliy Akulliy; pijcheay; ch'amuy Chew cocaMata (de la planta) Ruya; yura Yura ShrubMatar Wañuchiy Wañuchiy KillMayor Kuraq Kuraj Eldest (child)Mazamorra Api Api Thick maize drinkMazo Q'asuna Kombu Large wooden malletMedicina Hampi Jampi MedicineMédico Hampiq; mediko Duktur DoctorMedio Kuskan Khuska HalfMediodía Chawpi p'unchay Chaupi p'unchay MiddayMedir Tupuy Midiy MeasureMeditar Yuyaymanay T'ukuy MeditateMédula Chilina Chilina MarrowMejilla Waqo Uya CheekMejor, más bien Aswan Antis RatherMejorar Alliyay Allinyay Get better; improveMemoria Yuyay Yuyay MemoryMenor Sullk'a Sullk'a Younger; youngestMenstruación Yawar hamuy; kostumbre Killa onqoy; killa MenstruationMentir Llullakuy Llullakuy LieMentira Llullay Llulla LieMentiroso Llulla; nina qallu Llulla LiarMenudo Nut'u T'una; llamp'u; hak'urasqa Tiny; powderMercado Plasa; qhatu Qhatu; recoba MarketMes Killa Killa MonthMes pasado Ura killa Ñaupaj killa; killa pasay Last monthMestizo Misti Mistisu Mestizo; half-bloodMeter Sat'iy Churaykuy; sat'iy Put inMezclar Hukllay; mich'uy; taqroy Chajruy MixMiedoso Manchali Manchaskiri Fearful; timidMientras tanto Chaykama Chaykama MeanwhileMil Waranqa Waranqa ThousandMillón Millon; waranqa waranqa Chunka pachaj waranqa MillionMío Noqaq(pa) Noqaj(ta) My; mineMirar Qhaway; qhawariy Qhaway; qhawariy Look at; watchMismo Kaq Kikin SameMitad Kuskan Khuska HalfMoco Qhoña; leqle; t'eqte Qhoña SnotMocoso Qhoñasapa; qhoñasuru Qhoñasapa; qhoñasuru SnottyMojado Hoq'o; sut'u Hoq'o WetMojar la lluvia Apiyay Hoq'oyay Get wet in the rainMoler Kutay Kutay GrindMomento Ratu Ratu; pachita MomentMondar Bunday Munday PeelMonedero Qolqe-ch'uspa; q churana Istalla PurseMono K'usillu Munu MonkeyMontar Sillakuy Khapaykuy Ride (eg a horse)Montón Qoto; munthun Tauqa; qotu PileMorado Muraru; kulli Kulli PurpleMorder Kaniy Khaniy BiteMorir Wañuy; wañupuy Wañuy; wañupuy DieMorro; colina Moqo Moqo HillMosca Ch'uspi Ch'uspi FlyMosquito Qhete-ch'uspi Tiula; ch'uspi; telanchu MosquitoMostrar (objetos) Qhawachiy Rikuchiy Show (objects)Mostrar (sitios) Rikuchiy Rikuchiy Show (places)Motoso Hallmu; morq'a; qhompo Muthu BluntMover Kuyuchiy Kuyuchiy Move (transitive)Moverse Kuyuy Kuyuy Move (intransitive)

13

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishMudo Luli; upa Ch'in SilentMuerte Wañuy Wañuy DeathMujer Warmi Warmi WomanMultiplicarse Miray Miray Multiply; increaseMundo Pacha; mundo Pacha; mundo WorldMurciélago Masu Chiñi BatMutilar Qhoroy Qholuy MutilateMuy Nishu; sinchi; kapas Ancha; libre VeryMuy; mucho Ancha Ancha Very; many/muchNacer Paqariy Nacikuy Be bornNación Suyu; nashun Suyu; llajta CountryNadar Wallatay; wayt'ay Wayt'ay SwimNalga Siki-papan Siki uya ButtockNaranja Laranja Laranja OrangeNarigón Sinqasapa; suyt'u sinqa Senqasapa Big noseNariz Sinqa Senqa NoseNeblina Pacha-phuyu Kamanchaka MistNecesitar Munay; nesitay Necesitay NeedNegro Yana Yana BlackNevar Rit'iy Rit'iy SnowNi Ni Ni Not even; neitherNido Q'esa Thapa NestNieto, -a Haway Allchhi Grandson, -daughterNieve Rit'i Rit'i SnowNo Mana; ama Mana; ama Forms negat (with -chu)Noche Tuta; ch'isi Tuta; ch'isi NightNoche anterior Qayna tuta Qayna ch'isi Last nightNombrar Sutichay Sutichay NameNombre Suti Suti NameNosotros (exclusivo) Noqayku; ñoqayku Noqayku WeNosotros (inclusivo) Noqanchis; ñoqanchis Noqanchej WeNovecientos Isqon pachak Jisq'on pachaj Nine hundredNoventa Isqon chunka Jisq'on chunka NinetyNovio Urpi; kasarakuq-masi Yananchakoj warmi/qhari FiancéeNube Phuyu Phuyu CloudNublado Phuyu Phuyusqa CloudyNudo Khipu Watasqa pora KnotNuera Qhachun Ñujch’a; qhachuni Daughter-in-lawNuestro (exclusivo) Noqaykuq(pa) Noqaykoj(ta) Our; oursNuestro (inclusivo) Noqanchispa Noqanchejpa(ta) Our; oursNuevamente Hoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan AgainNueve Isqon Jisq'on NineNuevo Musoq Mosoj NewO (en afirmaciones) Otaq O OrO (en preguntas) Icha …-chu …-chu OrObedecer Kasukuy Kasuy ObeyObediente Ch'iti; kasukuq Kasukoj ObedienteObrero Llank'apakuq Llank'aj WorkerOca Oqa Oqa OcaOchenta Pusaq chunka Pusaj chunka EightyOcho Pusaq Pusaj EightOchocientos Pusaq pachak Pusaj pachaj Eight hundredOciosear Qellakuy; k'ullukachay Qellakuy Be lazyOcupado Ruwanayoq; mana qasiq Ruanayoj BusyOcurrir Pasay; imanay Pasay; imanay HappenOdiar Cheqnikuy Chejniy HateOír; escuchar Uyariy Uyariy Hear; listen toOjalá Ichapis -pas; anchachus Ichapis; ujála I hope …!Ojo Ñawi Ñawi Eye

14

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishOler (intransitivo) Q'apay Q'apay Smell (intransitive)Oler (transitivo) Sinq'ay Muskhiy Smell (transitive)Olfatear Muskhiy; musmiy Muskhiy Smell (transitive)Olla Manka Manka Earthenwarecooking potOlvidadizo Ranqha; loqhe Qonqaskiri ForgetfulOlvidar Qonqay Qonqay ForgetOmbligo Pupu; puputi Pupu NavelOnce Chunka hoqniyoq Chunka ujniyoj ElevenOrar; rezar Risakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy PrayOrden (mandato) Kamachikuy; kamachi Kamachi Order; commandOrdeñar Ch'away Ch'away MilkOreja Ninri; rinri Ningri EarOrgulloso; soberbio Hatun sonqo Runa runaman tukusqa Proud; arrogantOrilla Pata Pata; kantu Edge (ofsea,lake& river)Orinar Hisp'ay Jisp'ay UrinateOro Qori Qori GoldOruga Sillwi-kuru Sikasika CaterpillarOscurecer Laqhayay; tutayay Laqhayay; tutayay Get darkOscuro Laqha; tuta; tutayaq Laqha DarkOso Ukuku Jukumari BearOtra vez Hoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan AgainOtro Hoq; sapaq; wak Uj; waj Other; anotherOveja Ukya; uwija Uwija SheepOvejita Chita Chita Pet sheepOvillo Huwillo Morq'o Ball of woolOye! Yaw! Chuy! Yu! Yule! Jay! Hey!Pacae Paqay Paqay PacaePadre Tayta; churiyaqe Tata FatherPadrino (de bautizo) Marq'aqe; marq'a tayta Padrinu Godfather (baptismal)Padrino (de matrimon Padrino; kasarachiq Padrinu Godfather (wedding)Pagar Pagay Pagay PayPaís Llaqta; suyu Llaqta; suyu CountryPaja Ichhu; iru-ichhu Ichhu High altitude grassPájaro Pesqo; pichiku; pichinchu P'isqo BirdPalabra Simi Palawra WordPálido Q'ellu Q'ellu PalePalma (de la mano) Maki-t'anta Maki ch'ajlla Palm (of hand)Palo K'aspi K'aspi StickPaloma Urpi Urpi; paluma DovePalta Paltay Palta Avocado pearPaludismo Chukchu Chujchu Tropical feverPan T'anta T'anta BreadPañal Akawara; walt'ana Jananta NappyPantalón Pantalon; kalson Pantalu TrousersPantorrilla Ch'upa T'usu Calf (of leg)Panzón Wiksasapa; pulu wiksa Wisasapa; wisalu Fat; paunchyPapa Papa Papa PotatoPapa lisa Ulluku Papa lisa Papa lisaPapaya Papaya Papaya PapayaPararse Sayay Sayay StandParecerse Rikch'akuy Rijch'akuy Look like; seem likeParecido Rikch'akuq Rijch'akoj SimilarPared Perqa Perqa WallPareja Masa Munasqa PartnerPariente Phamilla Ayllu RelativeParir Wachay Wachay; nacichiy Give birth toPasear Purikachay; purikuy Puriykachay Go for a walkPaso (del pie) Takkiy Thaskiy Step (of foot)Pastorear Michiy Michiy Pasture

15

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishPatear Hayt'ay Jayt'ay KickPato Patu Pili DuckPecado Hucha Jucha SinPecador Huchasapa Juchasapa SinnerPecar Huchallikuy Juchallikuy SinPecho (de hombre) Qhasqo Pichu ChestPedir Mañakuy; qochikuy Mañakuy Ask forPedo Supi Supi FartPeer Supiy Supiy FartPegar Maqay Maqay Hit (someone)Peinar Ñaqch’ay Ñajch’ay CombPeine Ñaqch’a Ñajch’a CombPelea Maqanakuy Maqanaku; maqanakuy FightPelear Maqanakuy Maqanakuy FightPellizcar T'ipiy K'ichiy PinchPelo (del cuerpo) Suphu Pilu Hair (on body)Pena Llaki Llaki SadnessPeña Qaqa Qaqa Cliff; cragPene Pichiku; pesqo; ullu Ullu PenisPensamiento Yuyay Yuyay ThoughtPensar Yuyayukuy Umallikuy; yuyay ThinkPepa Ruru Luru Pip; stonePequeño Huch'uy; taksa; tinku Juch'uy Small; littlePerder Chinkachiy; wikch'uy Chinkachiy LosePerderse Chinkay Chinkay Get lostPerdonar Pampachay Pampachay ForgivePero Ichaqa Jinapis ButPerro Alqo Alqo DogPersona Runa Runa PersonPesado Llasa Llasa HeavyPesar Aysay; pesay Aysay WeighPescar Challway Challway FishPestañas Ñawi-suphu Ch'ipis EyelashesPez Challwa Challwa FishPicaflor Q'enti Qoriq'enti HummingbirdPicante Haya Jaya Hot (spicy)Pie Chaki Chaki FootPiedra Rumi Rumi StonePiedra moledora gran Tunaw Maran uña Large grinding stonePiedra moledora peq Qollota Uchu moroq'o/morq'o Small grinding stonePiel Qara Qara SkinPierna Chaka Chaki LegPintar Pintay; llunch'iy; llusiy Pintay PaintPiojo Usa Usa LousePisar Saruy Saruy Tread (on)Pistaco Ñak’aq Kharisiri Evil spiritPlano Siwkneq; pampa Pampa FlatPlanta Planta; ruya; yura Yura PlantPlanta del pie Chaki-pampa Chaki pampa Sole of footPlata Qolqe Qolqe SilverPlátano Latanos Platánu BananaPlato P'uku Chua Earthenware platePluma Phuru Phuru FeatherPobre Wakcha Wajcha PoorPoco Aslla; pisi; chikan; tumpa Pisi; uj chhika; tumpa Little; fewPoder Atiy Atiy Be able toPolilla Thuta Thuta MothPollera Pullira Pullira Indian skirtPolluelo Chiwchi Chillwi Chick

16

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishPolvo Hak'u; polbo Jallp'a (oqharisqa) Powder; dustPoncho Poncho Punchu PonchoPoner Churay Churay PutPonerse Churakuy Churakuy Put on (clothes)Por eso Chaymi; chayrayku Chayrayku That's whyPor favor Allichu; urpi sonqo Ama jina kaychu PleasePor qué Imanaqtin; imarayku Imarayku WhyPor supuesto Riki Ajinapuni; arí, a Of coursePoroto Poroto Purutu BeanPosterior Qhepa Qhepa LaterPosteriormente Qhepata; qhepaman Qhepata; qhepaman LaterPrado; pastizal Waylla Pastu MeadowPrecio Chanin; baliq Mashqa(pi) PricePreguntar Tapuy Tapuy AskPreocuparse Yuyapasay Llakikuy WorryPresentar Reqsichiy Rejsichiy Present (someone)Prestar Mañay; manuy Mañay; manuy (dinero) LendPrima Prima Prima Cousin (fem.)Primer; primero Ñawpaq Ñawpaj FirstPrimero Ñaupaqtaraq Ñaupajtaraj FirstPrimo Primo Primo Cousin (masc.)Primogénito Phiwi Ñaupaj wawan First-bornProbar Malliy Llamiy; malliy Try (food, drink)Profesor Yachachiq Yachachej TeacherProfundo Ukhu; uhu Ukhu DeepPrójimo Runamasi Runamasi Fellow human beingProstituta Ch'aran-qara Arecha ProstituteProteger Amachay; kuyray Jark'ay ProtectPróximo Hamuq; qatiq Jamoj; qhatej NextPudrir Ismuy Ismuy RotPueblo Llaqta Llajta Town; villagePuente Chaka Chaka BridgePuerta Punku Punku DoorPuesta del sol Inti-haykuy Inti yaykuy SunsetPulga Piki Piki FleaPulmón Sorq'an Surq'a LungPuma Puma Puma PumaPuna Puna Chiri lomas HighlandsPuntiagudo Suyt'u; k'awchi; waqsa Philu; t'ojsikoj SharpPus Q'iya Q'ea PusQué Ima Ima WhatQué calor! Akhakáw! Sinchi k'ajay! How hot!Qué cansancio! Hananáw! Anchá sayk'uykuni! How exhausting!Qué dolor! Akakáw! Achakáw! Atatáy! Atatáu! Ow! Ouch!Qué feo! Atatáw! Chhika millay! How horrible!Qué frío! Alaláw! Alaláu! Alaláy! How cold!Qué lástima! Akakalláw! Ima llaki! Ima llaki! What a pity!Qué lindo! Añañáw! Sumaj k'achitu! How beautiful!Qué picante! Haw! Ancha jaya! How hot (spicy)!Qué rico! Añañáw! Ima sumaj! How delicious!Qué risa! Aháy! Ajajajajáy! What a joke!Quebrada Wayq'o Wayq'o RavineQuechua Runasimi; kechwa Qheshwa; runasimi QuechuaQuedar Qhepay; kiray Qhepay StayQuedarse Qhepakuy Qhepakuy StayQuemar Kanay; ruphachiy; ruphay Kanay; ruphachiy; ruphay BurnQuemarse Ruphay; k'anay Ruphay BurnQuerer Munay Munay Want; loveQueso Kisu Kisu Cheese

17

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishQuien Pi Pi WhoQuieto Qasi; santu; ch'in Qasi; ch'in Still; calmQuijada; mentón K'aki K'aki Jaw; chinQuince Chunka pisqayoq Chunka phishqayoj FifteenQuinientos Pisqa pachak Phishqa pachaj FiftyQuinua Kiwña Kiwña QuinoaQuipu Khipu Khipu QuipuQuitar Qechuy Qhechuy Take awayQuizás Paqta; icha Icha PerhapsRaíz Saphi Saphi RootRajar (con hacha) Ch'eqtay Ch'ejtay Chop (up)Rama K'allma Sach'aj pallqa BranchRana K'ayra; ch'elqa; ch'eqlla K'ayra FrogRápidamente Usqhay; phawaylla Usqhay FastRascar Raskhay Jasp'iy ScratchRato Ratu Ratu MomentRatón Huk'ucha Juk'ucha MouseRebalsar Phoqchiy; phullchiy Phurmuy OverflowRebuznar Qarchisyay Qawchiqeay BrayRecibir Chaskiy Jap'iy ReceiveRecién Chayraq Kunallan Just (time)Reciprocidad Ayni Ayni ReciprocityRecoger Pallay Pallay Gather (up)Recto Siwk; derecho Cheqan StraightRedondo Muyu; lump'u Muyu RoundRefresco Phisku Ela yakitu Soft drinkRegalar Qoyuy T'inkay Give a presentRegalo Rikuchikuy T'inka PresentReino; mandato Kamachi; kamachikuy Kamachi Reign; mandateReír Asiy Asiy LaughReírse de Asipayay Asipayay Make fun ofRelámpago Llipllipyay; illapa Lliuj lliuj LighteningRelatar Willay Willay Tell (a story)Relato; cuento Willakuy Cuentu StoryRemojar Chulluy; chulluchiy Chulluy; chulluchiy Steep; soak; dunkRenacuajo Holq'e; hoq'oyllo; hoq'ollo Osoqollo; p'osoqollu TadpoleRenegón Akanayaq Phiñakoj Grumbling; grouchyReparar Allichay Allinchay RepairRepentinamente Qonqaylla Ujllamanta; ujllata SuddenlyRepetir Kutipay; hoqtawan ruway Kutipay RepeatReprender Anyay K'amiy Tell offRepresa Kuntu Yaku jark'ana DamResbalar Lluskhay; suskhay Lluskhay Slip (up); slideResbaloso Lluskha; llusk'a; suskha Lluskha; llusp'i SlipperyRespirar Samay; samapakuy Samay BreatheResto; sobra Puchu; puchuq Puchu; puchusqa Left overReunión Huñunakuy (Runa) tantaku; R qotuku MeetingReventar Phatay; t'ohay; t'ohachiy Phatay BurstRevivir Kausariy Kausariy; kutiriy Come to life againRevolcarse Qhospay Sunt'iy WallowRezar Risakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy PrayRezo Risay Mañakuy PrayerRibera Mayu pata Mayu pata; mayu kantu Bank (of river)Rico Qhapaq; kaqniyoq Qhapaq Rich (person)Rico (comida,bebida) Sumaq Kosa DeliciousRincón K'uchu; huk'I; siki K'uchu CornerRiñón Rurun Lurun KidneyRío Mayu Mayu RiverRobar Suway; suwakuy Suway Steal

18

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishRoca Rumi; qaqa Rumi RockRociar chicha T'inkay Ch'allay Sprinkle chichaRocío Chhulla Chhulla DewRodilla Moqo Chaki moqo KneeRoer Khuskuy; k'uskuy Khaskiy GnawRogar Balikuy Mañakuy Beg; entreatRojo Puka Puka RedRomper P'akiy P'akiy BreakRoncar Qhorqoy; qhorororoy Qhorqoy SnoreRonco Ch'aka; ch'aha; qhanqo Ch'aka HoarseRopa P'acha P'acha ClothesRopero P'acha churana P'acha churana WardrobeRosado Rusaru T'ojra pukita; rusaru PinkRueca Puska; k'anti Phuska Distaff; spinning spindleRumiar Kutirpay; khastuy Kutipakuy ChewSabana Llamp'u; llamp'ukuna Ukhu mast'ana SheetSaber Yachay Yachay KnowSabiduría Yachay Yachay WisdomSabio Hamawt'a; yachaysapa Yachayniyoj WiseSacar Horqoy; orqoy Orqhoy Take outSaciarse Saksay Sajsay Satiate oneselfSaco Wayaqa Wayaqa; kustal SackSacudir Chhawkchiy; chhapchiy Thalay ShakeSal Kachi Kachi SaltSalado Q'echa K'ara; millu SaltySalida Lloqsina Llojsina ExitSalida del sol Inti-seqay Inti phutumuy; inti llojsimuy SunriseSalir Lloqsiy Llojsiy Go/come outSaliva Thoqay Thoqay SalivaSaltar P'itay Phinkiy JumpSaludar Napayukuy Napaykuy GreetSalvar Qespiy; qespichiy Salvay SaveSanar Qhaliyay; alliyay Allinyay Get better; recoverSandalia Husut'a; usuta Juk'uta SandalSangre Yawar; rawar Yawar BloodSano Qhali Allin Well (health)Sapo Hamp'atu Jamp'atu ToadSecar Ch'akiy; ch'akichiy Ch'akiy; ch'akichiy DrySeco Ch'aki Ch'aki DrySed Ch'akiy Ch'akiy ThirstSegar Kallchay; rutuy; ichhuy Ruthuy MowSeguir Qatiy Qhatiy FollowSeis Soqta Sojta SixSeiscientos Soqta pachak Sojta pachaj Six hundredSelva Monte;yunka;hatun yunka Monte JungleSemana Simana Simana WeekSemana pasada Ura simana Ñaupaj simana Last weekSemana siguiente Hawa simana Qhepan simana Next weekSembrar Tarpuy; t'akay; husk'ay Tarpuy; t'akay SowSemilla Muhu Muju SeedSendero Ñan; runa ñan Yan PathSeno Ñuñu Ñuñu Breast (woman)Señor Tayta; wiraqocha Tata; wiraqocha SirSeñora Mama; siñura Mama MadamSentarse Tiyay Tiakuy Sit downSeparadamente Sapaqta T'aqa t'aqa SeparatelySeparar T'aqay T'aqay SeparateSer Kay Kay BeSerpiente Mach'aqway Katari Snake

19

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishSesenta Soqta chunka Sojta chunka SixtySeso Ñusqhon Ñujtun BrainSetecientos Qanchis pachak Qanchis pachaj Seven hundredSetenta Qanchis chunka Qanchis chunka SeventySí Arí Arí YesSiempre Wiñay Wiñay AlwaysSiete Qanchis Qanchis SevenSignificar Niy Niyta munay MeanSilbar Huywiy Silbay; khuyuy WhistleSilencio Ch'in Ch'in SilenceSilla; asiento Tiyana Tiana Chair; seatSin motivo Yanqa Qhasi; qhasimanta For no reason at allSobaco Wallwak'u; llawllak'u Wayllak'u ArmpitSobornar Lluk'iyuy; kariñukuy Lluk'iy BribeSobrar Puchuy Puchuy Be left overSobre Pata Pata On; overSobrio Ch'aki sonqo Ch'aki sonqo SoberSoga Waskha; q'eshwa; ch'awar Waskha; laso RopeSol Inti Inti SunSolo Sapa; sapalla Sapa; sapalla AloneSoltar Kachariy; kacharpariy Kachariy Let go of; releaseSoltera Mana qosayoq Mana qosayoj Single (fem.)Soltero Mana warmiyoq Mana warmiyoj Single (masc.)Sombra Llanthu Llanthu Shade; shadowSombrero Sombriru; loq'o Sumwiru; loq'o; leq'e HatSoñar Mosqhokuy Mosqhoy DreamSonreír Asirikuy; cheqchiriy Asirikuy SmileSonso Opa Pisi uma; sunsu Idiot; stupidSopa Chupi; almusay Ch'upi; lawa; ch'aqe SoupSoplador Phukuna Phukuna Blowing-tube for fireSoplar Phukuy Phukuy BlowSordo Upa; wanq'o; roqt'u Oqara; loqt'u DeafSoroche Qhayqa Sorojchi Altitude sicknessSubir Seqay; wichay; qespiy Wichariy Ascend; go/come upSuciedad Qhelli Ch'ichi DirtSucio Qhelli; kharka Ch'ichi DirtySudar Hump'iy Jump'iy SweatSudor Hump'i Jump'i SweatSuegra Suyra Suera Mother-in-lawSuegro Suyru Sueru Father-in-lawSuelo Pampa Pampa GroundSueño Mosqhoy Mosqhoy DreamSufrimiento Ñak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy SufferingSufrir Ñak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy SufferSumergir Challpuy P'ultiy SubmergeSurco Wachu Suka FurrowSuyo Paypa; paykunaq(pa) Paypata; paykunaj(ta) Their;theirs(sing.& plur.)Tacaño Maqlla; khipu-siki; mich'a Mich'a MeanTallar (madera) Llaqllay Llajllay Carve (wood)Talón Talon Chaki talon HeelTamaño Sayay Sayay HeightTapa Kirpana Kirpana LidTarántula Aphasankha; qampu Apasanka TarantulaTarde Tayri; tayrin Tardi; qhepasqa Afternoon; lateTarea Ruwana Ruana TaskTartamudear K'akukachay;hakllukachay Khakuyay Stutter; stammerTartamudo Hakllu; akllu; k'aku Khaku StuttererTé Tiy Tiy TeaTejer Away Away Weave

20

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishTela Tela Tela; awasqa ClothTemblar Chukchuy; khatatatay Kharkatitiy; khatatay TrembleTemprano Tutallamanta; allimpiraq Sut'iyayllaraj; timpuwan EarlyTender Mast'ay Mast'ay Spread outTendón Hank'u Anku Tendon; sinewTener Kay Kay HaveTener calor Ruphariy K'ajay Be hotTener frío Chiriy; chirichikuy Chiriy Be coldTener hambre Yarqay; yarqachikuy Yarqhay Be hungryTener miedo Manchakuy Mancharikuy Be afraidTener pena Llakikuy Llakikuy Be sadTener sed Ch'akiy; ch'akichikuy Ch'akiy Be thirstyTener sueño Puñuy aysay Puñuy atiy Be sleepyTeñir Tiñiy Tiñiy DyeTerminar Tukuy Tukuy FinishTerrible Sinchi; nishu Manchana TerribleTerrón K'urpa K'urpa ClodTestículo Runtu Runtu TesticleTía Tiya Tiya AuntTierno Qholla Llullu Young; tenderTierra Allpa; hallp'a Jallp'a EarthTío Tiyu Tiyu UncleTocar Tupayuy; llamiy Llujchiy TouchTodas partes Hinastin Tukuynejpi EverywhereTodo Llapa; llipi; lliw; q'ala;tukuy Lliwj; q'ala; tukuy AllTonto Hanrapa; oqa wayk'u Pisi uma; sunsu Idiot; stupidTorcer Q'ewiy; rank'uy Q'ewiy; k'uyuy TwistTos Uhu Ch'uju; uju CoughToser Uhuy Ch'ujuy; ujuy CoughTostado Hank'a Jank'a Roast(maize,beans,etc)Trabajar Llank'ay Llank'ay WorkTrabajo Llank'ana; llank'ay Llank'ana; llank'ay Work; jobTrabajo; empleo Llank'ana Llank'ana Work; jobTraer Apamuy Apamuy BringTragar Mullp'uy; millp'uy Oqoy SwallowTrasero Siki Siki BacksideTrasladar Astay Astay Move; transferTrasladarse Astakuy; astakapuy Astakuy Move (house)Trasquilar Rutuy Ruthuy ShearTravieso K'uchallu; k'usillu Lisu NaughtyTrece Kinsa chunka Kinsa chunka ThirteenTreinta Kinsa chunka Kinsa chunka ThirtyTren Makina Makina TrainTrenza Simp'a Saphana PlaitTres Kinsa Kinsa ThreeTrescientos Kinsa pachak Kinsa pachaj Three hundredTrigo Triyu Triyu WheatTriste Llakisqa; khuyay Llakisqa; phutisqa SadTrocar Trukiy; cambiyay Chhallay BarterTronar Qhaqrararay; roqhoqoqoy Qon qon niy ThunderTronco Kurku K'ullu Tree trunkTropezar Thampiyuy Mist'ay StumbleTrueno Ruqhuya; ruqhuqu Qon qon ThunderTú Qan; personayki Qan You (sing.)Tuerto Ch'oqro Lerq'o One-eyed; blind in 1eyeTuétano Chilina Chilina MarrowTumbar Kumpay Urmachiy Knock downTumbarse Kumpakuy Siriy; winkuy Lie downTumbo Tumbus Tumbu Tumbo fruit

21

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishTurbio Q'ata Qonchu Cloudy; turbidTuyo Qanpa Qanpa(ta) Your; yours (sing.)Ultimo Ultimu; puchu; qhepa kaq Qhepa; qhepa kaj LastUn; una Hoq Uj OneUña Sillu Sillu NailUngir Hawiy Jawiy AnointUnido Hukllalla; kuskalla Ujllachasqa UnitedUnir Hukllay Ujllachay UniteUnos Wakin Wakin SomeUntar Llusiy Jawiy SmearUrgente Usqhaypaq; prisisaqpaq Usqhaypaj; uj apuru UrgentUsado Mawk'a; thanta Mauk'a; thanta UsedUsted Qan; personayki Qan You (sing.)Ustedes Qankuna Qankuna You (plur.)Vaca Waka Waka CowVacío Ch'usaq Ch'usaj EmptyVagina Chupi; raka; warmi-kay Chupila VaginaValer Baliy Valiy Be worth; costValiente Wapu; kallpasapa; qhari Qhari; phiña BraveValle Qheswa; yunka Valli ValleyVamos! Haku! Hakuchis! Jaku! Jakuchej! Let's go!Vapor Waksi Wawsi SteamVario Hoq hoq; imaymana Imaymana All kinds ofVarón Qhari Qhari ManVecino Wasi masi Wasi masi NeighbourVeinte Iskay chunka Iskay chunka TwentyVejiga Hisp'ay-p'uru Phukuchu BladderVencer Llalliy; atipay Atipay Defeat; beatVenda Wanku; wankuna Jampina mayt'u BandageVendar Wankuy Mayt'uy BandageVender Bendiy; qhatuy Vendiy; qhatuy SellVenerar Yupaychay Yupaychay WorshipVenir Hamuy Jamuy ComeVer Rikuy Rikuy SeeVerdad Cheqaq; chanin; sut'in Cheqa TruthVerdaderamente Sut'inta; cheqaqta Cheqanta; cheqanmanta ReallyVerdadero Cheqaq Cheqan RealVerde Q'omer Q'omer GreenVerdura Q'omer Q'omerkuna VegetablesVergüenza P'enqay P'enqay ShameVerruga Tikti Sirk'i WartVestido (ropa) P'acha Warmi p'acha DressVestir P'achachiy; p'achallichiy P'achallichiy DressVestirse P'achakuy P'achallikuy DressVez Kuti Kuti TimeViajar Ch'usay; puriy Viajay TravelViaje Puriy Karu cheqas puriy JourneyViajero Puriq Karu cheqas purej TravellerVicuña Wik'uña Wik'uña VicuñaVida Kawsay; bida Kausay LifeVidrio Qespi Vidriu GlassVieja Yuyaq; mamaku; paya Paya Old womanViejo Yuyaq; taytaku; machu(la) Machu Old manViejo (cosas) Mawk'a; thanta Mauk'a; thanta Old (things)Viento Binto; wayra Wayra WindVisible Alayri; alayriq; sut'i Sut'i VisibleVisitar Watukuy Watukuy VisitViuda Biyura; warmi-sapa Wiyuda ViudaViva! Kawsachun! Kausachun! Long live!

22

Castellano Quechua cuzqueño Quechua boliviano EnglishVivir (existir) Kawsay Kausay Live (exist)Vivir (residir) Tiyay Tiakuy Live (reside)Vizcacha Wisk'acha Wisk'acha VizcachaVolar Phaway Phaway FlyVoltear T'ikrampay Q'umpuy; tijrachiy Turn overVoluntad Munay Munay WillVolver (hacia allá) Kutiy Kutiy Return; go backVolver (hacia aquí) Kutimuy Kutimuy Return; come backVomitar Wikch'upakuy; lansay Kutichiy; lansay VomitVosotros Qankuna Qankuna You (plur.)Voz Kunka Kunka VoiceVuestro Qankunaq Qankunaj(ta) Your; yours (plur.)Y Ima Ima Also; tooYa Ña Ña AlreadyYerno Qatay Tolqa Son-in-lawYo Noqa; ñoqa Noqa; ñoqa IYuca Rumu Yuka Manioc root; cassavaYugo Yugo Yugo YokeYunta Waka masa Yunta; yunta masi Yoke; team of oxenZampoña Antara; phuku phuku Sampuña PanpipesZancudo Wanwa Tiula; telanchu; ch'uspi MosquitoZapallo Sapallu Sapallu PumpkinZorrillo; zorrino Añas Añathuya; añasku SkunkZorro Atoq; lari Atoq FoxZumo Hilli Yaku; yakitu JuiceZurdo Lloq'enchu Lloq'e; lloq'enchu Left-handed

23

ENGLISH- QUECHUA CUZQUEÑO - QUECHUA BOLIVIANO

- CASTELLANO

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoA very hot pepper Roqoto Loqoto LocotoAbandon Saqerpariy; wikch'uy Saqerpariy AbandonarAbort Sulluy Sulluy AbortarAbove Pata; hawan Pata EncimaAccuse Tumpay Tumpay AcusarAdd; increase Yapay Yapay Añadir; aumentarAdhere K'askay; ratay K'askay AdherirAdolescent Malta Malta AdolescenteAdopt Uyway; uywakapuy Uyway; uywakapuy AdoptarAdore; worship Much'ay; yupaychay Much'ay; yupaychay AdorarAffable; nice Llamp'u sonqo Llamp'u sonqo AfableAffection Sumaq sonqo Sumaj sonqo CariñoAffectionately Tukuy sonqo Tukuy sonqo CariñosamenteAfter Qhepa Qhepa DespuésAfter a short while Ratu; askama Askama LuegoAfternoon; late Tayri; tayrin Tardi; qhepasqa TardeAgain Hoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan NuevamenteAgain Hoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan Otra vezAhora Kunan Kunan AhoraAir Wayra Wayra AireAll Llapa; llipi; lliw; q'ala;tukuy Lliwj; q'ala; tukuy TodoAll kinds of Hoq hoq; imaymana Imaymana VarioAlmost Yaqa Ñaqha CasiAlone Sapa; sapalla Sapa; sapalla SoloAlpaca Alpaka Alpaqa AlpacaAlready Ña Ña YaAlso; too Ima Ima YAltitude sickness Qhayqa Sorojchi SorocheAlways Wiñay Wiñay SiempreAmputate Qhoroy; willuy Qholuy AmputarAncient Ñaupa Ñaupa AntiguoAngry Phiña; phiñasqa; qero Phiñasqa EnojadoAnimal pen Kancha Kancha CorralAnnoy; tease Turiyay; pukllapayay Turiyay FastidiarAnoint Hawiy Jawiy UngirAnswer Kutichiy; kontestay Kutichiy ContestarAnt Sisi Sikimira; chhaka HormigaAppear Rikhuriy; rihuriy Rikhuriy AparecerApproach Achhuyuy; qayllaykuy Qayllay; chimpay AcercarseArm Brasu Maki BrazoArmadillo Kirkinchu Khirkinchu ArmadilloArmpit Wallwak'u; llawllak'u Wayllak'u SobacoArrive Chayay Chayay LlegarAscend; go/come up Seqay; wichay; qespiy Wichariy SubirAsh Uspha; ushpha Ushpha CenizaAsk Tapuy Tapuy PreguntarAsk for Mañakuy; qochikuy Mañakuy PedirAunt Tiya Tiya TíaAvocado pear Paltay Palta PaltaBaby Wawa; qholla wawa Wawa; erqe Bebé

24

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoBackside Siki Siki TraseroBad Mana allin; panta Mana allin MalBad luck Qhencha Qhencha Mala suerteBall of wool Huwillo Morq'o OvilloBanana Latanos Platánu PlátanoBandage Wanku; wankuna Jampina mayt'u VendaBandage Wankuy Mayt'uy VendarBank (of river) Mayu pata Mayu pata; mayu kantu RiberaBaptise Uliyay; bawtisay Sutichay BautizarBaptism Uliyu; bawtisu Sutichaku BautismoBark Qara Qara CortezaBark Kanikuy Ayñay LadrarBarter Trukiy; cambiyay Chhallay TrocarBat Masu Chiñi MurciélagoBathe; wash oneself Bañay; armay Bañay BañarBe Kay Kay SerBe able to Atiy Atiy PoderBe afraid Manchakuy Mancharikuy Tener miedoBe ashamed P'enqakuy P'enqakuy AvergonzarseBe born Paqariy Nacikuy NacerBe cold Chiriy; chirichikuy Chiriy Tener fríoBe happy Kusikuy; k'uchikuy Kusikuy AlegrarseBe hot Ruphariy K'ajay Tener calorBe hungry Yarqay; yarqachikuy Yarqhay Tener hambreBe lazy Qellakuy; k'ullukachay Qellakuy OciosearBe left over Puchuy Puchuy SobrarBe quiet Upallay Ch'inyay CallarseBe sad Llakikuy Llakikuy EntristecerseBe sad Llakikuy Llakikuy Tener penaBe sleepy Puñuy aysay Puñuy atiy Tener sueñoBe surprised Espantakuy; akmirakuy T'ukukuy AsombrarseBe thirsty Ch'akiy; ch'akichikuy Ch'akiy Tener sedBe windy Wayray; wayra t'ohay Wayray Hacer vientoBe worth; cost Baliy Valiy ValerBean Purutu Purutu FrijolBean Poroto Purutu PorotoBear Ukuku Jukumari OsoBeard Sunkha Barba BarbaBearded Ch'apu; sunkhasapa Ch'apu BarbudoBeat Phatatatay; phatakyay Pharaqey LatirBeautiful Munay; ima munay K'acha; k'achitu BelloBed Puñuna Puñuna CamaBefore; in front of Ñawpa Ñaupaqenpi DelanteBeg; entreat Balikuy Mañakuy RogarBegin Qallariy Qallariy ComenzarBehind Qhepa Wasa; qhepa AtrásBehind Qhepa Wasa; qhepa DetrásBelieve Kreyiy; iñiy Kreyiy CreerBelow; under Ura; uray Ura AbajoBend down K'umuy; k'uytuykuy K'umukuy AgacharseBetween (persons togethr) Pura; uhu Pura; ukhu EntreBewitch Layqay Layqay EmbrujarBig nose Sinqasapa; suyt'u sinqa Senqasapa NarigónBig; large Hatun; suni Jatun GrandeBird Pesqo; pichiku; pichinchu P'isqo PájaroBite Kaniy Khaniy MorderBitter P'osqo K'allku AgrioBlack Yana Yana NegroBladder Hisp'ay-p'uru Phukuchu Vejiga

25

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoBlanket Frisara; qata Phullu FrazadaBlind Ñawsa Mana rikoj ñawisniyoj CiegoBlood Yawar; rawar Yawar SangreBlow Phukuy Phukuy SoplarBlowing-tube for fire Phukuna Phukuna SopladorBlue Asul Asul AzulBlunt Hallmu; morq'a; qhompo Muthu MotosoBody Kirpu Ukhu CuerpoBoil T'impuy T'impuy HervirBone Tullu Tullu HuesoBook Liwru Liwru LibroBoth Iskaynin Iskaynin AmbosBoy Siskhucha; wayna Wayna ChicoBrain Ñusqhon Ñujtun SesoBranch K'allma Sach'aj pallqa RamaBrave Wapu; kallpasapa; qhari Qhari; phiña ValienteBray Qarchisyay Qawchiqeay RebuznarBread T'anta T'anta PanBreak P'akiy P'akiy RomperBreakfast Mati; unu-q’oñi Yaku q’oñi DesayunoBreast (woman) Ñuñu Ñuñu SenoBreastfeed Ñuñuy; titiy Ñuñuy AmamantarBreath Samay Samay AlientoBreathe Samay; samapakuy Samay RespirarBreed; keep (animals) Uyway Uyway CriarBribe Lluk'iyuy; kariñukuy Lluk'iy SobornarBridge Chaka Chaka PuenteBright; luminous Chipchiq; ch'ak Lliphipej LuminosoBring Apamuy Apamuy TraerBroad bean Hawas Hawas HabaBroom Pichana Pichana EscobaBrown Ch'umpi; nuwal Ch'umpi MarrónBubble Pukutu P'ululu BurbujaBurn Yawray; rawray Lawray ArderBurn Kanay; ruphachiy; ruphay Kanay; ruphachiy; ruphay QuemarBurn Ruphay; k'anay Ruphay QuemarseBurst Phatay; t'ohay; t'ohachiy Phatay ReventarBury P'ampay P'ampay EnterrarBush Ch'awkra; sach'a Thansa ArbustoBusy Ruwanayoq; mana qasiq Ruanayoj OcupadoBut Ichaqa Jinapis PeroButterfly Pillpintu, phayle Pilpintu MariposaButtock Siki-papan Siki uya NalgaBuy Rantiy Rantiy ComprarCalf (of leg) Ch'upa T'usu PantorrillaCall Wahay; waqyay Wajyay LlamarCareful! Paqtataq! Pajtataj! Cuidado!Carry in skirt or poncho Melqhay T'impiy Llevar en enfaldoCarry-cloth bundle Q'epi Q'epi Bulto (atado)Carve (wood) Llaqllay Llajllay Tallar (madera)Cat Michi; pichi Misi GatoCaterpillar Sillwi-kuru Sikasika OrugaCave Mach'ay Qaqa jusk'u CuevaCemetery Pantiyun Pantiyun; aya pampa CementerioCentre Chawpi Chaupi CentroChair; seat Tiyana Tiana Silla; asientoChange (into …) Tukuy (...-man) Tukuy (…-man) Convertirse (en)Charango Charango Charanku CharangoCheek Waqo Uya Mejilla

26

English Quechua cuaqueño Quechua boliviano CastellanoCheese Kisu Kisu QuesoChest Qhasqo Pichu Pecho (de hombre)Chew Khamuy; hach'uy Khamuy MascarChew Kutirpay; khastuy Kutipakuy RumiarChew coca Hallpay; akuy; akulliy Akulliy; pijcheay; ch'amuy Mascar cocaChick Chiwchi Chillwi PollueloChief; leader Uma; kamachikuq Uma; kamachej JefeChoose Akllay Ajllay EscogerChop (up) Ch'eqtay Ch'ejtay Rajar (con hacha)Circle Muyu Muyu CírculoCircular Muyu Muyu CircularCity Llaqta Llajta CiudadClean Pichay; pichariy; luyluy Pichay LimpiarClean Limphiyu; luylu Llimphu LimpioClear Sut'i; ch'uya Sut'i; ch'ua ClaroClever; skilful Ruwaq; atiq Atej HábilCliff; crag Qaqa Qaqa PeñaClod K'urpa K'urpa TerrónClose eye(s) Ch'illmiy Ch'irmiy Cerrar el ojoClose; shut Wisq'ay Wisq'ay CerrarCloth Tela Tela; awasqa TelaClothes P'acha P'acha RopaCloud Phuyu Phuyu NubeCloudy Phuyu Phuyusqa NubladoCloudy; turbid Q'ata Qonchu TurbioCoca Kuka; hallpa Kuka CocaCock K'anka; gallu K'anka; gallu GalloCold Chiri Chiri FríoCold; flu Chhuli Qhoñasuru (resfrío) GripeColleague Masi Masi ColegaColour Kulur Kulur ColorComb Ñaqch’ay Ñajch’ay PeinarComb Ñaqch’a Ñajch’a PeineCome Hamuy Jamuy VenirCome to life again Kausariy Kausariy; kutiriy RevivirCompatriot Llaqta masi Llajta masi CompatriotaCompletely Lliwta Lliwjta CompletamenteCondor Kuntur Kuntur CóndorCook Wayk'uy Wayk'uy CocinarCooperation Ayni; ayninakuy Ayni CooperaciónCord Watu Watu CordónCorner K'uchu; huk'i; siki K'uchu RincónCorrect Chanin Cheqan CorrectoCost Baliy Valiy CostarCough Uhu Ch'uju; uju TosCough Uhuy Ch'ujuy; ujuy ToserCount Yupay Yupay ContarCountry Suyu; nashun Suyu; llajta NaciónCountry Llaqta; suyu Llaqta; suyu PaísCousin (fem.) Prima Prima PrimaCousin (masc.) Primo Primo PrimoCow Waka Waka VacaCross Chimpay Chimpay CruzarCry Waqay Waqay LlorarCry baby Waqati; waqay ch'uru Waqalu; waqaskiri LlorónCure Hampiy Jampiy CurarCut Kuchuy Khuchuy CortarDam Kuntu Yaku jark'ana RepresaDance Tusuy Tusuy Bailar

27

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoDark Laqha; tuta; tutayaq Laqha OscuroDaughter Ususi; wawa; warmi wawa Wawa; warmi wawa;ususi HijaDaughter-in-law Qhachun Ñujch’a; qhachuni NueraDawn Illariy; pacha paqariy Sut'iyay AlbaDawn Pacha paqariy; illariy Sut'iyay MadrugadaDay P'unchay; p'unchaw P'unchay DíaDay before yesterday Qaynimpa Qaynamanta ñaupaj p’unchay AnteayerDeaf Upa; wanq'o; roqt'u Oqara; loqt'u SordoDeath Wañuy Wañuy MuerteDeceive Yukay; q'otoy Chaukiay EngañarDeep Ukhu; uhu Ukhu ProfundoDeer; stag Taruka; awkiq uywan Taruka CiervoDefeat; beat Llalliy; atipay Atipay VencerDefecate Akay Akay DefecarDelicious Sumaq Kosa Rico (comida,bebida)Descend Urayuy; uraykuy Uraykuy BajarDevil Saqra; supay Supay; sajra DiabloDew Chhulla Chhulla RocíoDie Wañuy; wañupuy Wañuy; wañupuy MorirDifferent Sapaq; wak; hoqniraq Ujjina DiferenteDifficult Sasa Mana atikoj(jina); ch'uki DifícilDig Allay Allay CavarDirt Qhelli Ch'ichi SuciedadDirty Qhelli; kharka Ch'ichi SucioDisappear Chinkay; ch'usaqyay Chinkay DesaparecerDisk of spinning spindle Phiritu Phushka phururu Aro del huso (tortera)Distaff; spinning spindle Puska; k'anti Phuska RuecaDistribute Rakiy Rakiy DistribuirDo; make Ruway Ruay HacerDoctor Hampiq; mediko Duktur MédicoDog Alqo Alqo PerroDomestic animal Uywa Uywa Animal domésticoDon't mention it Hinallatapis; imamanta Imamanta, a! De nadaDoor Punku Punku PuertaDove Urpi Urpi; paluma PalomaDrag Arastay Qhatatay ArrastrarDream Mosqhokuy Mosqhoy SoñarDream Mosqhoy Mosqhoy SueñoDress P'acha Warmi p'acha Vestido (ropa)Dress P'achachiy; p'achallichiy P'achallichiy VestirDress P'achakuy P'achallikuy VestirseDribble Thalta; llawsa; llawtha Llausa BabaDrink Ukyay Ujyay BeberDrip Sut'uy Sut'uy GotearDrive (flock, herd) Qatiy Qhatiy ArrearDrizzle Ipha; iphu; chirapa Chillchi para LloviznaDrizzle Iphay; iphuy; chirapay Chillchiy LloviznarDrunk Machaq; machasqa Machasqa BorrachoDry Ch'akiy; ch'akichiy Ch'akiy; ch'akichiy SecarDry Ch'aki Ch'aki SecoDuck Patu Pili PatoDye Tiñiy Tiñiy TeñirEach Sapanka; sapa Sapa CadaEar Ninri; rinri Ningri OrejaEarly Tutallamanta; allimpiraq Sut'iyayllaraj; timpuwan TempranoEarth Allpa; hallp'a Jallp'a TierraEarthenware cooking pot Manka Manka OllaEarthenware jar Raki; urpu; puyñu Wirkhi; puñu; wich'I CántaroEarthenware plate P'uku Chua Plato

28

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoEarthworm K'uyka K'uyka LombrizEasy Phasil Chhallalla FácilEat Mihuy; mikhuy Mikhuy ComerEdge(of sea,lake&river) Pata Pata; kantu OrillaEgg Runtu Runtu HuevoEight Pusaq Pusaj OchoEight hundred Pusaq pachak Pusaj pachaj OchocientosEighteen Chunka pusaqniyoq Chunka pusajniyoj DieciochoEighty Pusaq chunka Pusaj chunka OchentaElbow Kukuchu Maki moqo CodoEldest (child) Kuraq Kuraj MayorEleven Chunka hoqniyoq Chunka ujniyoj OnceEmbrace; hug Marq'arikuy Ojllay AbrazarEmpty Ch'usaq Ch'usaj VacíoEncourage; cheer up Kallpachay Sonqochay AnimarEnd Tukuy; tukukuy Tukukuy FinEnergetic; diligent Ch'iti; k'uchi K'uchi ActivoEnter Haykuy; pasayuy Yaykuy EntrarEternal Wiñay Wiñay EternoEverywhere Hinastin Tukuynejpi Todas partesEvil spirit Ñak’aq Kharisiri PistacoExcellent Kosa Kosa ExcelenteExcrement Kaka Kaka Caca; excrementoExit Lloqsina Llojsina SalidaExpel Qarqoy Qarqoy ExpulsarExpensive Nishu; sinchi Ancha ashqapi CaroExtinguish Wañuchiy Wañuchiy ApagarEye Ñawi Ñawi OjoEyelashes Ñawi-suphu Ch'ipis PestañasFace Uya Uya CaraFamily Phamilla; ayllu Ayllu FamiliaFamous Reqsisqa Rejsisqa FamosoFar Karu Karu LejosFarm Chakra; allpa; hallp'a Chajra ChacraFarmer Chakariru Chajra runa AgricultorFart Supi Supi PedoFart Supiy Supiy PeerFast Usqhay; phawaylla Usqhay RápidamenteFat Wirasapa (persona); wira Wira GordoFat Wiswi; wira Wira GrasaFat; paunchy Wiksasapa; pulu wiksa Wisasapa; wisalu PanzónFather Tayta; churiyaqe Tata PadreFather-in-law Suyru Sueru SuegroFault Hucha Jucha CulpaFearful; timid Manchali Manchaskiri MiedosoFeather Phuru Phuru PlumaFeel sorry for Khuyapayay; llakipayay Khuyay CompadecerFellow human being Runamasi Runamasi PrójimoFemale (animals) China China Hembra (animales)Female (persons) Warmi Warmi Hembra (personas)Ferment Poqoy Poqoy FermentarFerocious Sinchi; phiña Phiña FerozFiancée Urpi; kasarakuq-masi Yananchakoj warmi/qhari NovioField/Travel lunch Qoqawu; qoqawa; qoqawi Qoqawi FiambreFiesta; party Phista Phista FiestaFifteen Chunka pisqayoq Chunka phishqayoj QuinceFifty Pisqa chunka Phishqa chunka CincuentaFifty Pisqa pachak Phishqa pachaj QuinientosFight Maqanakuy Maqanaku; maqanakuy Pelea

29

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoFight Maqanakuy Maqanakuy PelearFill Hunt'ay Junt'ay LlenarFind Tariy Tariy EncontrarFinger; toe Riru Riru DedoFinish Tukuy Tukuy TerminarFire Nina Nina FuegoFire Ruphay Ruphay IncendioFire; bonfire Qono; qollpu Kanaku FogataFirewood Llant'a Llant'a LeñaFirst Ñaupaqta Ñaupajta AntesFirst Ñawpaq Ñawpaj Primer; primeroFirst Ñaupaqtaraq Ñaupajtaraj PrimeroFirst-born Phiwi Ñaupaj wawan PrimogénitoFish Challway Challway PescarFish Challwa Challwa PezFive Pisqa Phishqa CincoFlat Siwkneq; pampa Pampa PlanoFlea Piki Piki PulgaFlee Ayqey Ayqey HuirFloat Tuytuy Tuytuy FlotarFlour Hak'u Hak'u HarinaFlower T'ika T'ika FlorFlute Qena; pinkuyllu Qena FlautaFly Ch'uspi Ch'uspi MoscaFly Phaway Phaway VolarFoetus Sullu Sullu FetoFollow Qatiy Qhatiy SeguirFond of dainties Hillu; hillusapa Oqosiri; oqolón ; soqsuri GolosoFood Mihuna; mikhuna Mikhuna ComidaFoot Chaki Chaki PieFootball Bola hayt'ay Piluta jayt'ay FútbolFor no reason at all Yanqa Qhasi; qhasimanta Sin motivoForehead Mat'i Frente Frente (de la cara)Forget Qonqay Qonqay OlvidarForgetful Ranqha; loqhe Qonqaskiri OlvidadizoForgive Pampachay Pampachay PerdonarForms negative (with -chu) Mana; ama Mana; ama NoForty Tawa chunka Tawa chunka CuarentaFour Tawa Tawa CuatroFourteen Chunka tawayoq Chunka tawayoj CatorceFox Atoq; lari Atoq ZorroFragrance Q'apay Q'apay FraganciaFree Yanqan; yanqallan Qhasilla GratisFree Qespichiy Qhespichiy LiberarFreeze-dried potato Ch'uñu Ch'uñu ChuñoFresh Llanlla Qhallalla; recien t'ipisqa Fresco (verduras)Friend Urpi Kumpa Amigo, -aFriend Masi Masi CompañeroFrog K'ayra; ch'elqa; ch'eqlla K'ayra RanaFrost Qasa Qasa HeladaFrost; ice Qasa; chullunku Qasa Escarcha; hieloFruit Ruru Poqoy FrutoFry Theqtichiy Kankay FréirFulfil; comply Hunt'ay Junt'ay CumplirFull Hunt'a; phoqchi; churku Junt'a LlenoFurrow Wachu Suka SurcoFuture Qhepa Qhepa FuturoGame Pukllay Pujllay JuegoGarlic Ahus Ahus Ajo

30

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoGather (up) Pallay Pallay RecogerGather; meet Hukllanakuy; huñunakuy Ujllachakuy; tanta(na)kuy JuntarseGentleman Wiraqocha Wiraqocha CaballeroGet angry Phiñakuy Phiñakuy EnojarseGet better; improve Alliyay Allinyay MejorarGet better; recover Qhaliyay; alliyay Allinyay SanarGet dark Tutayay; ch'isinyay Tutayay AnochecerGet dark Ch'isiyay Ch'isiyay AtardecerGet dark Laqhayay; tutayay Laqhayay; tutayay OscurecerGet drunk Machay Machay EmborracharseGet ill Onqoy Onqoy EnfermarseGet lost Chinkay Chinkay PerderseGet married Kasarakuy; yananchakuy Kasarakuy; yananchakuy CasarseGet old Machuyay Machuyay(m); payayay(f) EnvejecerseGet tired Sayk'uy Sayk'uy CansarseGet up Hatariy; sayariy Jatariy; sayariy LevantarseGet used Yachakuy Yachakuy AcostumbrarseGet wet in the rain Apiyay Hoq'oyay Mojar la lluviaGhost Kukuchi Alma; animu FantasmaGirl Wacha; wachacha; sipas Sipas ChicaGive Qoy Qoy DarGive a present Qoyuy T'inkay RegalarGive birth to Wachay Wachay; nacichiy ParirGlass Qespi Vidriu VidrioGlowworm Pinchin-kuru Nina nina LuciérnagaGnaw Khuskuy; k'uskuy Khaskiy RoerGo Riy; pasay; seqayuy Riy IrGo away Ripuy; pasapuy Ripuy IrseGo for a walk Purikachay; purikuy Puriykachay PasearGo in front Ñaupay Ñaupay AdelantarseGo/come out Lloqsiy Llojsiy SalirGod Dyus; Yaya Dyus; Pachatata DiosGodfather (baptismal) Marq'aqe; marq'a tayta Padrinu Padrino (de bautizo)Godfather (wedding) Padrino; kasarachiq Padrinu Padrino (de matrimonGodmother (baptismal) Marq'aqe; marq'a mama Madrina Madrina (de bautizo)Godmother (wedding) Madrina; kasarachiq Madrina Madrina (de matrimoGold Qori Qori OroGood; well Allin Allin; walej BienGoodbye Allillaña; allillanña Uj kutikama; ripusaj AdiosGovern Kamachikuy Kamachiy GobernarGovernor Kamachikuq Kamachej GobernanteGrandfather Hatuku; hatun-tayta Jatun tata AbueloGrandmother Hatuku; hatumama; awila Jatun mama AbuelaGrandson, -daughter Haway Allchhi Nieto, -aGrasshopper T'inti; ch'illi-k'utu Sirip'a GrilloGreen Q'omer Q'omer VerdeGreet Napayukuy Napaykuy SaludarGrey Oqe Ch'ejchi; oqe GrisGrind Kutay Kutay MolerGround Pampa Pampa SueloGroup T'aqa Qotu; t'ojpa (gente) GrupoGrow Wiñay Wiñay CrecerGrumbling; grouchy Akanayaq Phiñakoj RenegónGuide Pusakachaq; rikuchiq Pusaykachaj; rikuchej GuíaGuide Pusay; pusaykachay Pusay; pusaykachay GuiarGuinea pig Qowi Qowi ConejoHail Chikchi Chijchi GranizoHair Chukcha Chujcha CabelloHair (on body) Suphu Pilu Pelo (del cuerpo)

31

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoHalf Kuskan Khuska MedioHalf Kuskan Khuska MitadHand Maki Maki ManoHang Warkuy Warkhuy ColgarHappen Pasay; imanay Pasay; imanay OcurrirHappy Kusi; kusisqa Kusisqa AlegreHarvest Kuhichu Oqhariy CosechaHat Sombriru; loq'o Sumwiru; loq'o; leq'e SombreroHate Cheqnikuy Chejniy OdiarHave Kay Kay TenerHave breakfast Matiy Yaku q’oñita ujyay DesayunarHave lunch Almusay Almusay AlmorzarHe; she; it Pay Pay El; ellaHead Uma Uma CabezaHear; listen to Uyariy Uyariy Oír; escucharHeart Sonqo Sonqo CorazónHeat; warm Q’oñichiy Q’oñichiy CalentarHeat; warmth Rupha; ruphay Ruphay CalorHeavy Llasa Llasa PesadoHeel Talon Chaki talon TalónHeight Sayay Sayay TamañoHell Supay wasi Supay wasi InfiernoHen Wallpa Wallpa GallinaHerb Qora Qhora HierbaHere Kaypi Kaypi AquíHey! Chuy! Yu! Yule! Jay! Ey!Hey! Yaw! Chuy! Yu! Yule! Jay! Oye!Hiccoughs Hik'i Hik'u HipoHide Pakay Pakay EsconderHigh altitude grass Ichhu; iru-ichhu Ichhu PajaHighlands Puna Chiri lomas PunaHill Moqo Moqo Morro; colinaHit (object) Takay Takay Golpear (cosa)Hit (someone) Maqay Maqay PegarHit (with stick) P'anay; q'asuy Wajtay Golpear (con palo)Hoarse Ch'aka; ch'aha; qhanqo Ch'aka RoncoHole T'oqo Jusk'u AgujeroHorn Waqra, asta Wajra CuernoHorrible Millay Millay HorribleHot Q’oñi; rupha Q’oñi; rupha CalienteHot (spicy) Haya Jaya PicanteHot pepper Uchu Uchu AjíHotel Qorpa wasi; tambu Puñuna wasi; tambu HotelHouse Wasi Wasi CasaHow Imayna Imayna ComoHow beautiful! Añañáw! Sumaj k'achitu! Qué lindo!How cold! Alaláw! Alaláu! Alaláy! Qué frío!How delicious! Añañáw! Ima sumaj! Qué rico!How exhausting! Hananáw! Anchá sayk'uykuni! Qué cansancio!How horrible! Atatáw! Chhika millay! Qué feo!How hot (spicy)! Haw! Ancha jaya! Qué picante!How hot! Akhakáw! Sinchi k'ajay! Qué calor!How much/many Hayk'a Mashqa CuántoHummingbird Q'enti; siwar Qoriqenti ColibríHummingbird Q'enti Qoriq'enti PicaflorHundred Pachak Pachaj Cien; cientoHunger Yarqay Yarqhay HambreHurry Usqhay; apurakuy Usqhakuy; apurakuy ApurarseHurt Nanay Nanay Doler

32

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoHusband Qosa Qosa MaridoHut Ch'uklla Ch'ujlla ChozaI Noqa; ñoqa Noqa; ñoqa YoI hope …! Ichapis -pas; anchachus Ichapis; ujála OjaláIdea Yuyay Umallisqa IdeaIdentical Kikin; kikillan Kikin; kikillan IdénticoIdiot; stupid Opa Pisi uma; sunsu SonsoIdiot; stupid Hanrapa; oqa wayk'u Pisi uma; sunsu TontoIll Onqoq; onqosqa Onqosqa; onqoj EnfermoIllness Onqoy Onqoy EnfermedadIlluminate K'anchay K'anchay AlumbrarImitate; copy Yachapatay; yachapayay Yachapayay ImitarImmense; enormous Hatunkaray Jatunkaray Inmenso; enormeIn front Ñaupaq Ñaupaj AdelanteIn front; opposite Chimpa Chimpa EnfrenteIn one go; outright Hoqpakama Ujkama De una vezIn person Kiki Kikin En personaIn vain Yanqa Qasilla En vanoIncapable Mana atiq Mana atej IncapazIndian shawl Lliklla Llijlla; manta MantaIndian skirt Pullira Pullira PolleraIndian woollen belt Chumpi Chumpi Faja (tejida)Indian woollen hat Ch'ullu Ch'ulu Gorro (de lana)Indigenous chief Kuraka Kuraka Jefe indígenaInept Mana baliq Mana sirvej IneptoInside Ukhu; uhu Ukhu AdentroInside Ukhu; uhu Ukhu DentroInstant Pacha Pacha InstanteInsult K'amiy Varillay InsultarIntelligent Umayoq; yuyaysapa Umayoj InteligenteInterior Ukhu; uhu Ukhu InteriorIntestine Ch'unchul Ch'unchula IntestinoIrrational Loqhe; mana yuyayniyoq Mana yuyayniyoj IrracionalIrrigate Qarpay Qarpay Irrigar; regarIrrigation channel Yarqha; rayqha Larq'a AcequiaJaw; chin K'aki K'aki Quijada; mentónJerky Ch'arki; sisina Ch'arki Carne secaJourney Puriy Karu cheqas puriy ViajeJuice Hilli Yaku; yakitu JugoJuice Hilli Yaku; yakitu ZumoJump P'itay Phinkiy SaltarJungle Monte;yunka;hatun yunka Monte SelvaJust (time) Chayraq Kunallan ReciénJust; fair Chanin Cheqan JustoJustice Chaninchay Cheqachay JusticiaKeep; put away Waqaychay; siwray Jallch'ay; waqaychay GuardarKick Hayt'ay Jayt'ay PatearKidney Rurun Lurun RiñónKill Wañuchiy Wañuchiy MatarKind Munakuq; sumaq sonqo Sumaj sonqo AmableKind Sumaq; munakuq Sumaq BondadosoKind; sort Rikch'aq Laya ClaseKiss Much'ay Much'ay BesarKitchen Kusina Wayk'una wasi Cocina (cuarto)Knee Moqo Chaki moqo RodillaKneel Qonqorikuy Qonqorikuy ArrodillarseKnock down Kumpay Urmachiy TumbarKnot Khipu Watasqa pora NudoKnow Yachay Yachay Saber

33

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoKnow (a person) Reqsiy Rejsiy Conocer (persona)Knowledge Yachay Yachay ConocimientoLake Qocha Qhocha LagoLame Wist'u; wist'u-chaki Wist'u; wist'u chaki CojoLanguage Rimay; simi Parlay; simi IdiomaLarge grinding stone Tunaw Maran uña Piedra moledora grandeLarge wooden mallet Q'asuna Kombu MazoLast Ultimu; puchu; qhepa kaq Qhepa; qhepa kaj UltimoLast month Ura killa Ñaupaj killa; killa pasay Mes pasadoLast night Ch'isi; naha tuta Ch'isi AnocheLast night Qayna tuta Qayna ch'isi Noche anteriorLast week Ura simana Ñaupaj simana Semana pasadaLast year Ura wata; qayna wata Qayna wata Año pasadoLater Ratuman; asllatawan Uj ratumantawan Más luegoLater Qhepa Qhepa PosteriorLater Qhepata; qhepaman Qhepata; qhepaman PosteriormenteLaugh Asiy Asiy ReírLazy Qella; mawla; samp'a Qella Flojo; holgazánLazy (woman) Wankhi; waylaka Qella Floja (mujer)Lead (a person) Pusay Pusay Conducir (persona)Leaf Rap'a; rap'i; raphi Laqhe HojaLeaf (around maize cob) P'anka P'anka Hoja (mazorca maíz)Learn Yachay Yachakuy AprenderLeather Qara Qara CueroLeave; let, allow Saqey Saqey DejarLeft Lloq'e Lloq'e IzquierdaLeft over Puchu; puchuq Puchu; puchusqa Resto; sobraLeft-handed Lloq'enchu Lloq'e; lloq'enchu ZurdoLeg Chaka Chaki PiernaLend Mañay; manuy Mañay; manuy (dinero) PrestarLet go of; release Kachariy; kacharpariy Kachariy SoltarLet's go! Haku! Hakuchis! Jaku! Jakuchej! Vamos!Liar Llulla; nina qallu Llulla MentirosoLick Llaqway Llajway LamerLid Kirpana Kirpana TapaLie Llullakuy Llullakuy MentirLie Llullay Llulla MentiraLie down K'iray; suchuy; sirikuy Winkukuy; sirikuy AcostarseLie down Kumpakuy Siriy; winkuy TumbarseLife Kawsay; bida Kausay VidaLift; raise Hoqariy; oqariy Oqhariy LevantarLight Hap'ichiy Jap'ichiy EncenderLight Chhalla; chhallalla Chhalla; chhallalla LivianoLight K'anchay K'anchay LuzLightening Llipllipyay; illapa Lliuj lliuj RelámpagoLike Hina Jina Como (preposición)Like Munay; gustay Gustay GustarLike that Chhayna Chayjina Como éseLike this Khayna Kayjina Como ésteLikewise Hinallataq; kaqllataq Jinallataj AsimismoLikewise Hinallataq; kaqllataj Jinallataq IgualmenteLip Wirp'a Jeta LabioListen; hear Uyariy Uyariy Escuchar; oírLittle; few Aslla; pisi; chikan; tumpa Pisi; uj chhika; tumpa PocoLive (exist) Kawsay Kausay Vivir (existir)Live (reside) Tiyay Tiakuy Vivir (residir)Liver Kukupin K'iwicha HígadoLizard Qaraywa; sukulluku Araranqha LagartijaLlama Llama Llama Llama

34

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoLodge Qorpachay Alojay AlbergarLong Suni; wask'a Jatun LargoLong live! Kawsachun! Kausachun! Viva!Look after Qhaway; qhawariy Qhaway CuidarLook at; watch Qhaway; qhawariy Qhaway; qhawariy MirarLook for Maskhay Mask'ay BuscarLook like Rikch'akuy Rijch'akuy AsemejarLook like; seem like Rikch'akuy Rijch'akuy ParecerseLose Chinkachiy; wikch'uy Chinkachiy PerderLouse Usa Usa PiojoLove Munakuy; waylluy Munakuy AmarLove Munakuy Munakuy AmorLover Inka Qhari AmanteLung Sorq'an Surq'a PulmónMad; crazy Loko; waq'a T'ojpisqa LocoMadam Mama; siñura Mama SeñoraMaize Sara Sara MaízMaize beer Aha; aqha; aqya Aqha ChichaMaize beer bar Aha-wasi Aqha wasi ChicheríaMaize cob Choqllo Choqllu ChocloMake an effort Kallpachakuy; waskhay Tukuy sonqowan ruay EsforzarseMake fun of Asipayay Asipayay Reírse deMake mistake; be wrong Pantay Pantay EquivocarseMale (of animals) Orqo Orqo Macho (de animales)Man Runa; qhari Runa; qhari HombreMan Qhari Qhari VarónManioc root; cassava Rumu Yuka YucaMan's brother Wayqe; wawqe Wauqe; irmanu Hermano del hombreMan's sister Pana Irmana Hermana del hombreMarket Plasa; qhatu Qhatu; recoba MercadoMarket porter Q'epiq; q'epiri Q'epiri CargadorMarried (man) Warmiyoq; kasaru Warmiyoj CasadoMarried (woman) Qosayoq; kasaru Qosayoj CasadaMarrow Chilina Chilina MédulaMarrow Chilina Chilina TuétanoMarvellouslly Kusata; munayta Kosata MaravillosamenteMatch Phosporo Phusphuru FósforoMeadow Waylla Pastu Prado; pastizalMean Mich'a Mich'a AvaroMean Niy Niyta munay SignificarMean Maqlla; khipu-siki; mich'a Mich'a TacañoMeanwhile Chaykama Chaykama Mientras tantoMeasure Tupuy Midiy MedirMeat Aycha Aycha CarneMedicine Hampi Jampi MedicinaMeditate Yuyaymanay T'ukuy MeditarMeeting Huñunakuy (Runa) tantaku; R qotuku ReuniónMemory Yuyay Yuyay MemoriaMend; put right Allichay Allinchay ArreglarMenstruation Yawar hamuy; kostumbre Killa onqoy; killa MenstruaciónMestizo; half-blood Misti Mistisu MestizoMidday Chawpi p'unchay Chaupi p'unchay MediodíaMilk Lichi Lichi LecheMilk Ch'away Ch'away OrdeñarMillion Millón; waranqa waranqa Chunka pachaj waranqa MillónMiss Watukuy Watukuy Echar de menosMist Pacha-phuyu Kamanchaka NeblinaMix Hukllay; mich'uy; taqroy Chajruy MezclarMoment Ratu Ratu; pachita Momento

35

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoMoment Ratu Ratu RatoMoney Qolqe Qolqe DineroMonkey K'usillu Munu MonoMonth Killa Killa MesMoon Killa Killa LunaMore Aswan; astawan Aswan; astawan MásMore or less Yaqa Jina jinalla Más o menosMorning Tutamanta Paqarin; tutamanta Mañana (no tarde)Mosquito Qhete-ch'uspi Tiula; ch'uspi; telanchu MosquitoMosquito Wanwa Tiula; telanchu; ch'uspi ZancudoMoth Thuta Thuta PolillaMother Mama; wachaqe Mama MadreMother-in-law Suyra Suera SuegraMountain Orqo Orqo CerroMountain shrine Apachita Apachita ApachetaMouse Huk'ucha Juk'ucha RatónMouth Simi Simi BocaMove (house) Astakuy; astakapuy Astakuy TrasladarseMove (intransitive) Kuyuy Kuyuy MoverseMove (transitive) Kuyuchiy Kuyuchiy MoverMove; transfer Astay Astay TrasladarMow Kallchay; rutuy; ichhuy Ruthuy SegarMud T'uru T'uru BarroMultiply; increase Miray Miray MultiplicarseMutilate Qhoroy Qholuy MutilarMy; mine Noqaq(pa) Noqaj(ta) MíoNail Sillu Sillu UñaNaked Q'ala; q'ara;mama-wachay Q'ala; q'ara DesnudoName Sutichay Sutichay NombrarName Suti Suti NombreNappy Akawara; walt'ana Jananta PañalNarrow K'ikllu; k'uyku; k'uku K'ullku; k'iski AngostoNative healer Hampiq; paqo; qamili Jampiri CuranderoNaughty K'uchallu; k'usillu Lisu TraviesoNavel Pupu; puputi Pupu OmbligoNear Sirka; sispa Qaylla CercaNeck Kunka Kunka CuelloNeed Munay; nesitay Necesitay NecesitarNeedle Awuha; yawri Juch'uy yawri; yawri AgujaNeighbour Wasi masi Wasi masi VecinoNest Q'esa Thapa NidoNew Musoq Mosoj NuevoNext Hamuq; qatiq Jamoj; qhatej PróximoNext week Hawa simana Qhepan simana Semana siguienteNickname Hawa suti Sajra suti ApodoNight Tuta; ch'isi Tuta; ch'isi NocheNight before last Qayna ch'isi Qayna ch'isi AnteanocheNine Isqon Jisq'on NueveNine hundred Isqon pachak Jisq'on pachaj NovecientosNineteen Chunka isqonniyoq Chunka jisq'onniyoj DiecinueveNinety Isqon chunka Jisq'on chunka NoventaNit Ch'iya Ch'ia LiendreNose Sinqa Senqa NarizNot even; neither Ni Ni NiObediente Ch'iti; kasukuq Kasukoj ObedienteObey Kasukuy Kasuy ObedecerOblong Suyt'u; wask'a Chhoqo AlargadoOca Oqa Oqa OcaOdd Ch'ulla Ch'ulla Impar

36

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoOf course Riki Ajinapuni; arí, a Por supuestoOld (things) Mawk'a; thanta Mauk'a; thanta Viejo (cosas)Old man Yuyaq; taytaku; machu(la) Machu ViejoOld woman Yuyaq; mamaku; paya Paya ViejaOld-fashioned Ñaupa; mauk'a Ñaupa; mauk'a AnticuadoOn; over Pata Pata SobreOne Hoq Uj Un; unaOne-eyed; blind in 1 eye Ch'oqro Lerq'o TuertoOpen Kicha; kichasqa Kichasqa AbiertoOpen Kichay Kichariy AbrirOpener Kichana Kichana AbridorOr Otaq O O (en afirmaciones)Or Icha …-chu …-chu O (en preguntas)Orange Laranja Laranja NaranjaOrder; command Kamachiy; kamachikuy Kamachiy MandarOrder; command Kamachikuy; kamachi Kamachi Orden (mandato)Orphan Wakcha Wajcha HuérfanoOther; another Hoq; sapaq; wak Uj; waj OtroOur; ours Noqaykuq(pa) Noqaykoj(ta) Nuestro (exclusivo)Our; ours Noqanchispa Noqanchejpa(ta) Nuestro (inclusivo)Outside Hawa Jawa AfueraOver there Haqaypi; chahaypi Jaqaypi AlláOverflow Phoqchiy; phullchiy Phurmuy RebalsarOw! Ouch! Akakáw! Achhakáw! Atatáw! Atatáy! Ay! (dolor)Ow! Ouch! Akakáw! Achakáw! Atatáy! Atatáu! Qué dolor!Owl Ch'useq Ch'useqa LechuzaPacae Paqay Paqay PacaePaint Pintay; llunch'iy; llusiy Pintay PintarPale Q'ellu Q'ellu PálidoPalm (of hand) Maki-t'anta Maki ch'ajlla Palma (de la mano)Panpipes Antara; phuku phuku Sampuña ZampoñaPapa lisa Ulluku Papa lisa Papa lisaPapaya Papaya Papaya PapayaPartner Masa Munasqa ParejaPartner (relationship) Yana Tanta CónyugePass; hand over Hayway Jayway AlcanzarPasture Michiy Michiy PastorearPath Ñan; runa ñan Yan SenderoPath; road; street Ñan Yan CaminoPay Pagay Pagay PagarPeel Bunday Munday MondarPenis Pichiku; pesqo; ullu Ullu PenePeople; person Runa Runa GentePerforate T'oqoy T'oqoy AgujerearPerhaps Paqta; icha Icha QuizásPerson Runa Runa PersonaPet sheep Chita Chita OvejitaPig Khuchi Khuchi CerdoPile Qoto; munthun Tauqa; qotu MontónPile up Tawqay Tauqay AmontonarPinch T'ipiy K'ichiy PellizcarPink Rusaru T'ojra pukita; rusaru RosadoPip; stone Ruru Luru PepaPlace Cheqas Cheqa LugarPlain Pampa Pampa Llano; llanuraPlait Simp'a Saphana TrenzaPlant Planta; ruya; yura Yura PlantaPlay Pukllay Pujllay JugarPleasant Sumaq; misk’i Sumaj; misk'i Agradable

37

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoPlease Allichu; urpi sonqo Ama jina kaychu Por favorPlough Yapuy Llank'ay ArarPoncho Poncho Punchu PonchoPoor Wakcha Wajcha PobrePotato Papa Papa PapaPound; crush Saqtay Ch'anqay MachucarPour out Talliy; hich'ay Jich'ay EcharPowder; dust Hak'u; polbo Jallp'a (oqharisqa) PolvoPray Risakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy Orar; rezarPray Risakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy RezarPrayer Risay Mañakuy RezoPregnant Wiksayoq; onqoq Wisayoj; onqoj EmbarazadaPresent Rikuchikuy T'inka RegaloPresent (someone) Reqsichiy Rejsichiy PresentarPretty Munaycha; sumaq K'achitu LindoPrevent Hark'ay; atahay Jark'ay ImpedirPrevious; ancient Ñaupa; ñaupan; ñaupaq Ñaupa; ñaupaj AnteriorPreviously Ñaupaqta Ñaupajta AnteriormentePrice Chanin; baliq Mashqa(pi) PrecioPriest (catholic) Tayta; señor-kura Tatakura CuraProstitute Ch'aran-qara Arecha ProstitutaProtect Amachay; kuyray Jark'ay ProtegerProud; arrogant Hatun sonqo Runa runaman tukusqa Orgulloso; soberbioPuma Puma Puma PumaPumpkin Sapallu Sapallu ZapalloPupil; student Yachaq Yachakoj Alumno; estudiantePurple Muraru; kulli Kulli MoradoPurse Qolqe-ch'uspa; q churana Istalla MonederoPus Q'iya Q'ea PusPush Tanqay Tanqay EmpujarPut Churay Churay PonerPut in Sat'iy Churaykuy; sat'iy MeterPut on (clothes) Churakuy Churakuy PonerseQuechua Runasimi; kechwa Qheshwa; runasimi QuechuaQuinoa Kiwña Kiwña QuinuaQuipu Khipu Khipu QuipuRagged Thanta; chhachu Thanta HarapientoRain Paray Paray LloverRain Para Para LluviaRainbow K'uychi K'uychi Arco irisRam Khunku Much'u CarneroRather Aswan Antis Mejor, más bienRavine Wayq'o Wayq'o QuebradaRaw Hanku Chawa CrudoRead Leyiy; qhaway Leey LeerReal Cheqaq Cheqan VerdaderoReally Sut'inta; cheqaqta Cheqanta; cheqanmanta VerdaderamenteReceive Chaskiy Jap'iy RecibirReceive; welcome Chaskiy Jap'iy AcogerReciprocity Ayni Ayni ReciprocidadRed Puka Puka RojoReign; mandate Kamachi; kamachikuy Kamachi Reino; mandatoRelative Phamilla Ayllu ParienteRemember Yuyay; yuyariy Yuyarikuy AcordarseRepair Allichay Allinchay RepararRepeat Kutipay; hoqtawan ruway Kutipay RepetirRepent; regret Wanay Wanay ArrepentirseRest Samay Samakuy DescansarReturn; come back Kutimuy Kutimuy Volver (hacia aquí)

38

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoReturn; give back Qopuy; kutichipuy Qopuy; kutichiy DevolverReturn; go back Kutiy Kutiy Volver (hacia allá)Rich (person) Qhapaq; kaqniyoq Qhapaq RicoRiddle Watuchi Watuchiku AdivinanzaRide (eg a horse) Sillakuy Khapaykuy MontarRight Paña Paña DerechaRipe Poqo; poqosqa Poqosqa MaduroRipen Poqoy Poqoy MadurarRise; get up Haywakuy; hoqarikuy Oqharikuy AlzarseRiver Mayu Mayu RíoRoast (maize, beans, etc) Hank'a Jank'a TostadoRock Rumi; qaqa Rumi RocaRoot Saphi Saphi RaízRope Waskha; q'eshwa; ch'awar Waskha; laso SogaRot Ismuy Ismuy PudrirRough (surface) Qhaspa; khirki; chharpa Qhashqa Aspero (superficie)Round Muyu; lump'u Muyu RedondoRoving; restless Purinkichu; musti Puriskiri AndariegoRub Qhaqoy; hawiy Khituy; qhaqoy FrotarRude; vulgar Khuchi; qhelli simi Khuchi simi GroseroRun Phaway Phawitata riy; corriy CorrerRustic cooking-fire Q'oncha Q'oncha Cocina (fogón)Sack Wayaqa Wayaqa; kustal SacoSad Llakisqa; khuyay Llakisqa; phutisqa TristeSadness Llaki Llaki PenaSaliva Thoqay Thoqay SalivaSalt Kachi Kachi SalSalty Q'echa K'ara; millu SaladoSame Kaq Kikin MismoSandal Husut'a; usuta Juk'uta SandaliaSatiate oneself Saksay Sajsay SaciarseSave Qespiy; qespichiy Salvay SalvarSay Niy Niy DecirSaygoodbye;take leave Kacharpariy; kachaypariy Kacharpariy DespedirScarcely Ñak’ay Ñak’ay ApenasSchool Yachay wasi Yachay wasi EscuelaScratch Raskhay Jasp'iy RascarSea Mama qocha, lamar Mama qhocha MarSee Rikuy Rikuy VerSeed Muhu Muju SemillaSeize; grab Hap'iy Jap'iy AgarrarSell Bendiy; qhatuy Vendiy; qhatuy VenderSend (person) Kachay Kachay Enviar (persona)Send (something) Apachiy Apachiy Enviar (cosa)Separate T'aqay T'aqay SepararSeparately Sapaqta T'aqa t'aqa SeparadamenteSet on fire Kanay Kanay IncendiarSeven Qanchis Qanchis SieteSeven hundred Qanchis pachak Qanchis pachaj SetecientosSeventeen Chunka qanchisniyoq Chunka qanchisniyoj DiecisieteSeventy Qanchis chunka Qanchis chunka SetentaSew Siray Siray CoserShade; shadow Llanthu Llanthu SombraShake Chhawkchiy; chhapchiy Thalay SacudirShame P'enqay P'enqay VergüenzaSharp Suyt'u; k'awchi; waqsa Philu; t'ojsikoj PuntiagudoSharp (knife, etc) K'awchi Philu FiludoShave Sunkha k'isuy Rasurakuy AfeitarShear Rutuy Ruthuy Trasquilar

39

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoSheep Ukya; uwija Uwija OvejaSheet Llamp'u; llamp'ukuna Ukhu mast'ana SabanaShine K'anchay K'anchay BrillarShoulder ikra Ombru HombroShoulder bag Ch'uspa Ch'uspa Bolsa con tiranteShout Qapariy; qaparqachay Qhapariy GritarShow (objects) Qhawachiy Rikuchiy Mostrar (objetos)Show (places) Rikuchiy Rikuchiy Mostrar (sitios)Shrub Ruya; yura Yura Mata (de la planta)Sickle chhuna Josi HozSignature Firma; selq'o Suti qelqay FirmaSilence Ch'in Ch'in SilencioSilent Luli; upa Ch'in MudoSilver Qolqe Qolqe PlataSimilar Rikch'akuq Rijch'akoj ParecidoSin Hucha Jucha PecadoSin Huchallikuy Juchallikuy PecarSing Takiy Takiy CantarSingle (fem.) Mana qosayoq Mana qosayoj SolteraSingle (masc.) Mana warmiyoq Mana warmiyoj SolteroSinner Huchasapa Juchasapa PecadorSir Tayta; wiraqocha Tata; wiraqocha SeñorSit down Tiyay Tiakuy SentarseSix Soqta Sojta SeisSix hundred Soqta pachak Sojta pachaj SeiscientosSixteen Chunka soqtayoq Chunka sojtayoj DieciseisSixty Soqta chunka Sojta chunka SesentaSkin Qara Qara PielSkin (of fruit) Qara Qara CáscaraSkirt Pullira Pullira FaldaSkunk Añas Añathuya; añasku Zorrillo; zorrinoSky Silu Syelu CieloSlap Ch'aqlay Laq'ay AbofetearSlaughter Ñak’ay Ñak’ay DegollarSleep Puñuy Puñuy DormirSleeve Makitu Maki manga MangaSling Warak'a; wark'a Warak'a HondaSlip (up); slide Lluskhay; suskhay Lluskhay ResbalarSlippery Lluskha; llusk'a; suskha Lluskha; llusp'i ResbalosoSlope Qhata Kinray LaderaSlowly Susiyllawan; allillamanta Alliymanta LentamenteSmall grinding stone Qollota Uchu moroq'o/morq'o Piedra moledora peqSmall; little Huch'uy; taksa; tinku Juch'uy PequeñoSmear Llusiy Jawiy UntarSmell Q'apay Q'apay AromaSmell (intransitive) Q'apay Q'apay Oler (intransitivo)Smell (transitive) Sinq'ay Muskhiy Oler (transitivo)Smell (transitive) Muskhiy; musmiy Muskhiy OlfatearSmile Asirikuy; cheqchiriy Asirikuy SonreírSmoke Pitay; hapkay; hawkkay Pitay FumarSmoke Q’osñi; q'osmi; q'osti Q’oshñi HumoSmooth Llusk'a; llusp'a Llusk'a; llust'a LisoSnake Mach'aqway Katari SerpienteSnore Qhorqoy; qhorororoy Qhorqoy RoncarSnot Qhoña; leqle; t'eqte Qhoña MocoSnotty Qhoñasapa; qhoñasuru Qhoñasapa; qhoñasuru MocosoSnow Rit'iy Rit'iy NevarSnow Rit'i Rit'i NieveSo Hina Jina Así

40

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoSober Ch'aki sonqo Ch'aki sonqo SobrioSoft Llamp'u Llamp'u BlandoSoft drink Phisku Ela yakitu RefrescoSole of foot Chaki-pampa Chaki pampa Planta del pieSome Wakin Wakin Algunos; algunasSome Wakin Wakin UnosSomebody else's Hoqpa; runaj Wajpata; runaj AjenoSometimes Mayninqa Mayninpijina(lla) A vecesSon Churi; wawa; qhari wawa Wawa; qhari wawa; churi HijoSong Taki Taki CanciónSon-in-law Qatay Tolqa YernoSoup Chupi; almusay Ch'upi; lawa; ch'aqe SopaSow Tarpuy; t'akay; husk'ay Tarpuy; t'akay SembrarSpeak Rimay; parlay Parlay HablarSpider Araña Kusikusi ArañaSpin Puskay; phuskay Phuskay HilarSpinning spindle Puska Phuska HusoSpread out Mast'ay Mast'ay TenderSpring Puhu; pukyu Juturi ManantialSprinkle chicha T'inkay Ch'allay Rociar chichaStand Sayay Sayay PararseStar Ch'aska Ch'aska EstrellaStay Qhepay; kiray Qhepay QuedarStay Qhepakuy Qhepakuy QuedarseSteal Suway; suwakuy Suway RobarSteam Waksi Wawsi VaporSteep; soak; dunk Chulluy; chulluchiy Chulluy; chulluchiy RemojarStep (of foot) Takkiy Thaskiy Paso (del pie)Sthg sent with someoneSuchi Apachiku EncomiendaStick K'aspi K'aspi PaloStick; glue K'askay, ratay; k'askachiy K'askay; k'askachiy ColarStill; calm Qasi; santu; ch'in Qasi; ch'in QuietoStink Asnay Asnay HederStomach Wiksa Wisa EstómagoStone Rumi Rumi PiedraStop Sayay Sayay DetenerseStory Willakuy Cuentu Relato; cuentoStraight Siwk; derecho Cheqan RectoStraight on Siwk; derecho Cheqanta DerechoStranger Karu llaqtayoq Karu llajtayoj ForasteroStrength Kallpa Kallpa FuerzaStretch; pull Chutay; aysay Aysay Estirar; jalarStrong (persons) Kallpasapa Kallpayoj; kallpasapa Fuerte (personas)Study Yachay; estudyay Yachakuy; estudyay EstudiarStumble Thampiyuy Mist'ay TropezarStutter; stammer K'akukachay;hakllukachay Khakuyay TartamudearStutterer Hakllu; akllu; k'aku Khaku TartamudoSubmerge Challpuy P'ultiy SumergirSuck Ch'onqay Ch'onqay ChuparSuckle Ñuñuy Ñuñuy LactarSuddenly Qonqaylla Ujllamanta; ujllata RepentinamenteSuffer Ñak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy SufrirSuffering Ñak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy SufrimientoSuitable Kusa Kosa AptoSummit Punta Punta CumbreSun Inti Inti SolSunlight Ruphay Ruphay Luz del solSunrise Inti-seqay Inti phutumuy; Inti llojsimuy Salida del solSunset Inti-haykuy Inti yaykuy Puesta del sol

41

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoSwallow Mullp'uy; millp'uy Oqoy TragarSweat Hump'iy Jump'iy SudarSweat Hump'i Jump'i SudorSweep Pichay Pichay BarrerSweet Misk'i Misk'i DulceSwell Punkiy Punkiy HincharseSwim Wallatay; wayt'ay Wayt'ay NadarTadpole Holq'e; hoq'oyllo; hoq'ollo Osoqollo; p'osoqollu RenacuajoTail Chupa Chupa ColaTake Apay Apay LlevarTake away Qechuy Qhechuy QuitarTake out Horqoy; orqoy Orqhoy SacarTame Samp'a Mansu MansoTarantula Aphasankha; qampu Apasanka TarántulaTask Ruwana Ruana TareaTasteless Q'ayma; ch'apa Q'ayma InsípidoTasty dish Añaka Misk'i mikhuna ManjarTea Tiy Tiy TéTeach Yachachiy Yachachiy EnseñarTeacher Yachachiq Yachachej ProfesorTear Weqe Waqay LágrimaTell Willay Willay AvisarTell (a story) Willay Willay Contar (un cuento)Tell (a story) Willay Willay RelatarTell off Anyay K'amiy AmonestarTell off Anyay K'amiy ReprenderTen Chunka Chunka DiezTendon; sinew Hank'u Anku TendónTerrible Sinchi; nishu Manchana TerribleTesticle Runtu Runtu TestículoThank you Yusulpayki; añaychayki Yuspagarasunki GraciasThat Chay; anchay Chay; anchay Ese; esa; esoThat over there Haqay, chahay Jaqay Aquel, -lla, lloThat's why Chaymi; chayrayku Chayrayku Por esoTheir; theirs (sing. & plur.) Paypa; paykunaq(pa) Paypata; paykunaj(ta) SuyoThen Hinaspa Chaymanta Después (conj)There Chaypi; anchaypi Chaypi; anchaypi AllíThere is; there are Kan Tian HayThese Kaykuna; ankaykuna Kaykuna; ankaykuna Estos; estasThey Paykuna Paykuna Ellos; ellasThick(cylindricalobjects) Rakhu Rakhu Grueso (cosa cilíndri)Thick (flat objects) Rakt'a; phatu; runkhi Phatu Grueso (cosa plana)Thick maize drink Api Api MazamorraThief Suwa; laq'a; makiyoq Sua; makiyoj LadrónThin Tullu Tullu FlacoThin (cylindrical objects)Llañu; ñañu Ñañu Delgado cosa cilíndrThin (flat objects) Llapsa; llawksa; llaptha Sillp'a Delgado cosas planaThink Yuyayukuy Umallikuy; yuyay PensarThirst Ch'akiy Ch'akiy SedThirteen Kinsa chunka Kinsa chunka TreceThirty Kinsa chunka Kinsa chunka TreintaThis year Kunan wata Kunan wata Este añoThose Chaykuna Chaykuna Esos; esasThought Yuyay Yuyay PensamientoThousand Waranqa Waranqa MilThread Q'aytu Q'aytu HiloThree Kinsa Kinsa TresThree hundred Kinsa pachak Kinsa pachaj TrescientosThroat Tonqor Tonqori Garganta

42

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoThrow Wikch'uy;choqay;chanqay Chhoqay; chhanqay ArrojarThrow away Wikch'uy Wijch'uy BotarThunder Qhaqrararay; roqhoqoqoy Qhon qhon niy TronarThunder Ruqhuya; ruqhuqu Qhon qhon TruenoThus Akna Ajina En esta formaTickle Kullachiy Khiskillichiy Hacer cosquillasTie Watay; khipuy; khipuchay Watay AmarrarTight Mat'i Mat'i AjustadoTime Kuti Kuti VezTiny; powder Nut'u T'una; llamp'u; hak'urasqa MenudoTired Sayk'usqa Sayk'usqa CansadoToad Hamp'atu Jamp'atu SapoToday Kunan p'unchay Kunan p'unchay HoyTogether Kuska; ch'unku Khuska JuntoTomboy Qharinchu Marimachu MarimachoTomorrow Paqarin Q'aya MañanaTongue Qallu Qallu LenguaTonight Ch'isiman; kunan tuta Ch'isiman; kunan ch'isi Esta nocheToo (many/much) Sinchi; nishu; llumpay Ancha (ashqa) DemasiadoTooth Kiru Kiru DienteTouch Tupayuy; llamiy Llujchiy TocarTown; village Llaqta Llajta PuebloToy Pukllana Pujllana JugueteTrain Makina Makina TrenTransport; carry Astay Astay AcarrearTravel Ch'usay; puriy Viajay ViajarTraveller Puriq Karu cheqas purej ViajeroTread (on) Saruy Saruy PisarTree Mallki; sach'a Sach'a ArbolTree trunk Kurku K'ullu TroncoTremble Chukchuy; khatatatay Kharkatitiy; khatatay TemblarTropical fever Chukchu Chujchu PaludismoTrousers Pantalon; kalson Pantalu PantalónTruth Cheqaq; chanin; sut'in Cheqa VerdadTry (food, drink) Malliy Llamiy; malliy ProbarTumbo fruit Tumbus Tumbu TumboTurn over T'ikrampay Q'umpuy; tijrachiy VoltearTwelve Chunka iskayniyoq Chunka iskayniyoj DoceTwenty Iskay chunka Iskay chunka VeinteTwist Q'ewiy; rank'uy Q'ewiy; k'uyuy TorcerTwo Iskay Iskay DosTwo hundred Iskay pachak Iskay pachak DoscientosUgly Millay Millay FeoUncle Tiyu Tiyu TíoUnder; below Pachan; uran Ura DebajoUnderstand Uyariy; intindiy Intindiy EntenderUnite Hukllay Ujllachay UnirUnite; collect Hukllay; huñuy Ujllachay; tantay JuntarUnited Hukllalla; kuskalla Ujllachasqa UnidoUp Hawa; wichay Pata ArribaUrgent Usqhaypaq; prisisaqpaq Usqhaypaj; uj apuru UrgenteUrinate Hisp'ay Jisp'ay OrinarUsed Yachasqa Yachasqa AcostumbradoUsed Mawk'a; thanta Mauk'a; thanta UsadoVagina Chupi; raka; warmi-kay Chupila VaginaValley Qheswa; yunka Valli ValleVegetables Q'omer Q'omerkuna VerduraVery Nishu; sinchi; kapas Ancha; libre MuyVery; many/much Ancha Ancha Muy; mucho

43

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoVicuña Wik'uña Wik'uña VicuñaVisible Alayri; alayriq; sut'i Sut'i VisibleVisit Watukuy Watukuy VisitarViuda Biyura; warmi-sapa Wiyuda ViudaVizcacha Wisk'acha Wisk'acha VizcachaVoice Kunka Kunka VozVomit Wikch'upakuy; lansay Kutichiy; lansay VomitarWake up Rikch'ay Rijch'ariy DespertarseWalk Puriy; takkiy Puriy CaminarWalk; travel Puriy Puriy AndarWall Perqa Perqa ParedWallow Qhospay Sunt'iy RevolcarseWant; love Munay Munay QuererWardrobe P'acha churana P'acha churana RoperoWart Tikti Sirk'i VerrugaWash (body,things) Maqchhiy Mayllay Lavar (cuerpo,cosas)Wash (clothes,wool,hair) T'aqsay T'ajsay Lavar(ropa,lana,cabelWash (other things) Maqchhiy Mayllay Lavar (otras cosas)Wash one's face Uphay Uyata mayllay Lavar la caraWater Unu Yaku AguaWaterfall Phaqcha Phajcha CascadaWe Noqayku; ñoqayku Noqayku Nosotros (exclusivo)We Noqanchis; ñoqanchis Noqanchej Nosotros (inclusivo)Weasel Achuqalla Q'ara chupa ComadrejaWeave Away Away TejerWeed Qora Qhora Hierba malaWeek Simana Simana SemanaWeigh Aysay; pesay Aysay PesarWell (health) Qhali Allin SanoWet Hoq'o Joq'o HúmedoWet Hoq'o; sut'u Joq'o MojadoWhat Ima Ima QuéWhat a joke! Aháy! Ajajajajáy! Qué risa!What a pity! Akakalláw! Ima llaki! Ima llaki! Qué lástima!Wheat Triyu Triyu TrigoWhen Hayk'aq Mayk'aq CuandoWhere May May DondeWhich Mayqen Mayqen CuálWhistle Huywiy Silbay; khuyuy SilbarWhite Yuraq; ruraq Yuraj BlancoWho Pi Pi QuienWhose Piqpa Pejpata; pejta De quienWhy manaqtin; imarayku Imarayku Por quéWill Munay Munay VoluntadWind Binto; wayra Wayra VientoWing Rapra; rawkra Lijra AlaWink Ch'illmiyuy Ñawi chipuyeasqa GuiñarWisdom Yachay Yachay SabiduríaWise Hamawt'a; yachaysapa Yachayniyoj SabioWitch (male) Layqa Layqa BrujoWoman Warmi Warmi MujerWoman's brother Tura Irmanu Hermano de la mujerWoman's sister Ñaña Ñaña; irmana Hermana de la mujerWood K'ullu K'ullu MaderaWord Simi Palawra PalabraWork Llank'ay Llank'ay TrabajarWork (mechanically) Puriy Puriy FuncionarWork; job Llank'ana; llank'ay Llank'ana; llank'ay TrabajoWork; job Llank'ana Llank'ana Trabajo; empleo

44

English Quechua cuzqueño Quechua boliviano CastellanoWorker Llank'apakuq Llank'aj ObreroWorld Pacha; mundo Pacha; mundo MundoWorm Kuru Khuru GusanoWorn Thanta Thanta DesgastadoWorry Yuyapasay Llakikuy PreocuparseWorship Yupaychay Yupaychay VenerarWound K'iri Nanachisqa HeridaWound K'iriy Nanachiy HerirWrap Mayt'uy; k'uyuy; p'istuy Mayt'uy; p'intuy EnvolverWrinkle Ch'awiy K'usuy Arrugarse (piel)Write Qelqay Qelqay EscribirYear Wata Wata AñoYellow Q'ellu Q'ellu AmarilloYes Arí Arí SíYesterday Qayniwanchay Qayna AyerYoke Yugo Yugo YugoYoke; team of oxen Waka masa Yunta; yunta masi YuntaYou (plur.) Qankuna Qankuna UstedesYou (plur.) Qankuna Qankuna VosotrosYou (sing.) Qan; personayki Qan TúYou (sing.) Qan; personayki Qan UstedYoung (of animals) Uña Uña Cría (de animales)Young; tender Qholla Llullu TiernoYounger; youngest Sullk'a Sullk'a MenorYour; yours (plur.) Qankunaq Qankunaj(ta) VuestroYour; yours (sing.) Qanpa Qanpa(ta) Tuyo

45

QUECHUA CUZQUEÑO - QUECHUA BOLIVIANO

- CASTELLANO- ENGLISH

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishAchhuyuy; qayllaykuy Qayllay; chimpay Acercarse ApproachAchuqalla Q'ara chupa Comadreja WeaselAha; aqha; aqya Aqha Chicha Maize beerAha-wasi Aqha wasi Chichería Maize beer barAháy! Ajajajajáy! Qué risa! What a joke!Ahus Ahus Ajo GarlicAkakalláw! Ima llaki! Ima llaki! Qué lástima! What a pity!Akakáw! Achakáw! Atatáy! Atatáu! Qué dolor! Ow! Ouch!Akakáw! Achhakáw! Atatáw! Atatáy! Ay! (dolor) Ow! Ouch!Akanayaq Phiñakoj Renegón Grumbling; grouchyAkawara; walt'ana Jananta Pañal NappyAkay Akay Defecar DefecateAkhakáw! Sinchi k'ajay! Qué calor! How hot!Akllay Ajllay Escoger ChooseAkna Ajina En esta forma ThusAlaláw! Alaláu! Alaláy! Qué frío! How cold!Alayri; alayriq; sut'i Sut'i Visible VisibleAllay Allay Cavar DigAllichay Allinchay Arreglar Mend; put rightAllichay Allinchay Reparar RepairAllichu; urpi sonqo Ama jina kaychu Por favor PleaseAllillaña; allillanña Uj kutikama; ripusaj Adios GoodbyeAllin Allin; walej Bien Good; wellAlliyay Allinyay Mejorar Get better; improveAllpa; hallp'a Jallp'a Tierra EarthAlmusay Almusay Almorzar Have lunchAlpaka Alpaqa Alpaca AlpacaAlqo Alqo Perro DogAmachay; kuyray Jark'ay Proteger ProtectAñaka Misk'i mikhuna Manjar Tasty dishAñañáw! Sumaj k'achitu! Qué lindo! How beautiful!Añañáw! Ima sumaj! Qué rico! How delicious!Añas Añathuya; añasku Zorrillo; zorrino SkunkAncha Ancha Muy; mucho Very; many/muchAntara; phuku phuku Sampuña Zampoña PanpipesAnyay K'amiy Amonestar Tell offAnyay K'amiy Reprender Tell offApachita Apachita Apacheta Mountain shrineApachiy Apachiy Enviar (cosa) Send (something)Apamuy Apamuy Traer BringApay Apay Llevar TakeAphasankha; qampu Apasanka Tarántula TarantulaApi Api Mazamorra Thick maize drinkApiyay Joq'oyay Mojar la lluvia Get wet in the rainAraña Kusikusi Araña SpiderArastay Qhatatay Arrastrar DragArí Arí Sí YesAsipayay Asipayay Reírse de Make fun ofAsirikuy; cheqchiriy Asirikuy Sonreír SmileAsiy Asiy Reír Laugh

46

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishAslla; pisi; chikan; tumpa Pisi; uj chhika; tumpa Poco Little; fewAsnay Asnay Heder StinkAstakuy; astakapuy Astakuy Trasladarse Move (house)Astay Astay Acarrear Transport; carryAstay Astay Trasladar Move; transferAsul Asul Azul BlueAswan Antis Mejor, más bien RatherAswan; astawan Aswan; astawan Más MoreAtatáw! Chhika millay! Qué feo! How horrible!Atiy Atiy Poder Be able toAtoq; lari Atoq Zorro FoxAway Away Tejer Weaveawuha; yawri Juch'uy yawri; yawri Aguja NeedleAycha Aycha Carne MeatAyni Ayni Reciprocidad ReciprocityAyni; ayninakuy Ayni Cooperación CooperationAyqey Ayqey Huir FleeAysay; pesay Aysay Pesar WeighBalikuy Mañakuy Rogar Beg; entreatBaliy Valiy Costar CostBaliy Valiy Valer Be worth; costBañay; armay Bañay Bañar Bathe; wash oneselfBendiy; qhatuy Vendiy; qhatuy Vender SellBinto; wayra Wayra Viento WindBiyura; warmi-sapa Wiyuda Viuda ViudaBola hayt'ay Piluta jayt'ay Fútbol FootballBrasu Maki Brazo ArmBunday Munday Mondar PeelChaka Chaki Pierna LegChaka Chaka Puente BridgeCh'aka; ch'aha; qhanqo Ch'aka Ronco HoarseChakariru Chajra runa Agricultor FarmerChaki Chaki Pie FootCh'aki Ch'aki Seco DryCh'aki sonqo Ch'aki sonqo Sobrio SoberChaki-pampa Chaki pampa Planta del pie Sole of footCh'akiy Ch'akiy Sed ThirstCh'akiy; ch'akichikuy Ch'akiy Tener sed Be thirstyCh'akiy; ch'akichiy Ch'akiy; ch'akichiy Secar DryChakra; allpa; hallp'a Chajra Chacra FarmChallpuy P'ultiy Sumergir SubmergeChallwa Challwa Pez FishChallway Challway Pescar FishChanin Cheqan Correcto CorrectChanin Cheqan Justo Just; fairChanin; baliq Mashqa(pi) Precio PriceChaninchay Cheqachay Justicia JusticeCh'apu; sunkhasapa Ch'apu Barbudo BeardedCh'aqlay Laq'ay Abofetear SlapCharango Charanku Charango CharangoCh'aran-qara Arecha Prostituta ProstituteCh'arki; sisina Ch'arki Carne seca JerkyCh'aska Ch'aska Estrella StarChaskiy Jap'iy Acoger Receive; welcomeChaskiy Jap'iy Recibir ReceiveCh'away Ch'away Ordeñar MilkCh'awiy K'usuy Arrugarse (piel) WrinkleCh'awkra; sach'a Thansa Arbusto BushChawpi Chaupi Centro Centre

47

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishChawpi p'unchay Chaupi p'unchay Mediodía MiddayChay; anchay Chay; anchay Ese; esa; eso ThatChayay Chayay Llegar ArriveChaykama Chaykama Mientras tanto MeanwhileChaykuna Chaykuna Esos; esas ThoseChaymi; chayrayku Chayrayku Por eso That's whyChaypi; anchaypi Chaypi; anchaypi Allí ThereChayraq Kunallan Recién Just (time)Cheqaq Cheqan Verdadero RealCheqaq; chanin; sut'in Cheqa Verdad TruthCheqas Cheqa Lugar PlaceCheqnikuy Chejniy Odiar HateCh'eqtay Ch'ejtay Rajar (con hacha) Chop (up)Chhalla; chhallalla Chhalla; chhallalla Liviano LightChhawkchiy; chhapchiy Thalay Sacudir ShakeChhayna Chayjina Como ése Like thatChhuli Qhoñasuru (resfrío) Gripe Cold; fluChhulla Chhulla Rocío DewChikchi Chijchi Granizo HailChilina Chilina Médula MarrowChilina Chilina Tuétano MarrowCh'illmiy Ch'irmiy Cerrar el ojo Close eye(s)Ch'illmiyuy Ñawi chipuyeasqa Guiñar WinkChimpa Chimpa Enfrente In front; oppositeChimpay Chimpay Cruzar CrossCh'in Ch'in Silencio SilenceChina China Hembra (animales) Female (animals)Chinkachiy; wikch'uy Chinkachiy Perder LoseChinkay Chinkay Perderse Get lostChinkay; ch'usaqyay Chinkay Desaparecer DisappearChipchiq; ch'ak Lliphipej Luminoso Bright; luminousChiri Chiri Frío ColdChiriy; chirichikuy Chiriy Tener frío Be coldCh'isi; naha tuta Ch'isi Anoche Last nightCh'isiman; kunan tuta Ch'isiman; kunan ch'isi Esta noche TonightCh'isiyay Ch'isiyay Atardecer Get darkChita Chita Ovejita Pet sheepCh'iti; kasukuq Kasukoj Obediente ObedienteCh'iti; k'uchi K'uchi Activo Energetic; diligentChiwchi Chillwi Polluelo ChickCh'iya Ch'ia Liendre NitCh'onqay Ch'onqay Chupar SuckChoqllo Choqllu Choclo Maize cobCh'oqro Lerq'o Tuerto One-eyed; blind in 1eyeChukcha Chujcha Cabello HairChukchu Chujchu Paludismo Tropical feverChukchuy; khatatatay Kharkatitiy; khatatay Temblar TrembleCh'uklla Ch'ujlla Choza HutCh'ulla Ch'ulla Impar OddCh'ullu Ch'ulu Gorro (de lana) Indian woollen hatChulluy; chulluchiy Chulluy; chulluchiy Remojar Steep; soak; dunkChumpi Chumpi Faja (tejida) Indian woollen beltCh'umpi; nuwal Ch'umpi Marrón BrownCh'unchul Ch'unchula Intestino IntestineChunka Chunka Diez TenChunka hoqniyoq Chunka ujniyoj Once ElevenChunka iskayniyoq Chunka iskayniyoj Doce TwelveChunka isqonniyoq Chunka jisq'onniyoj Diecinueve NineteenChunka pisqayoq Chunka phishqayoj Quince Fifteen

48

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishChunka pusaqniyoq Chunka pusajniyoj Dieciocho EighteenChunka qanchisniyoq Chunka qanchisniyoj Diecisiete SeventeenChunka soqtayoq Chunka sojtayoj Dieciseis SixteenChunka tawayoq Chunka tawayoj Catorce FourteenCh'uñu Ch'uñu Chuño Freeze-dried potatoChupa Chupa Cola TailCh'upa T'usu Pantorrilla Calf (of leg)Chupi; almusay Ch'upi; lawa; ch'aqe Sopa SoupChupi; raka; warmi-kay Chupila Vagina VaginaChurakuy Churakuy Ponerse Put on (clothes)Churay Churay Poner PutChuri; wawa; qhari wawa Wawa; qhari wawa; churi Hijo SonCh'usaq Ch'usaj Vacío EmptyCh'usay; puriy Viajay Viajar TravelCh'useq Ch'useqa Lechuza OwlCh'uspa Ch'uspa Bolsa con tirante Shoulder bagCh'uspi Ch'uspi Mosca FlyChutay; aysay Aysay Estirar; jalar Stretch; pullChuy! Yu! Yule! Jay! Ey! Hey!Dyus; Yaya Dyus; Pachatata Dios GodEspantakuy; akmirakuy T'ukukuy Asombrarse Be surprisedFirma; selq'o Suti qelqay Firma SignatureFrisara; qata Phullu Frazada BlanketHakllu; akllu; k'aku Khaku Tartamudo StuttererHak'u Hak'u Harina FlourHaku! Hakuchis! Jaku! Jakuchej! Vamos! Let's go!Hak'u; polbo Jallp'a (oqharisqa) Polvo Powder; dustHallmu; morq'a; qhompo Muthu Motoso BluntHallpay; akuy; akulliy Akulliy; pijcheay; ch'amuy Mascar coca Chew cocaHamawt'a; yachaysapa achayniyoj Sabio WiseHamp'atu Jamp'atu Sapo ToadHampi Jampi Medicina MedicineHampiq; mediko Duktur Médico DoctorHampiq; paqo; qamili Jampiri Curandero Native healerHampiy Jampiy Curar CureHamuq; qatiq Jamoj; qhatej Próximo NextHamuy Jamuy Venir ComeHananáw! Anchá sayk'uykuni! Qué cansancio! How exhausting!Hank'a Jank'a Tostado Roast(maize,beans,etc)Hanku Chawa Crudo RawHank'u Anku Tendón Tendon; sinewHanrapa; oqa wayk'u Pisi uma; sunsu Tonto Idiot; stupidHap'ichiy Jap'ichiy Encender LightHap'iy Jap'iy Agarrar Seize; grabHaqay, chahay Jaqay Aquel, -lla, llo That over thereHaqaypi; chahaypi Jaqaypi Allá Over thereHark'ay; atahay Jark'ay Impedir PreventHatariy; sayariy Jatariy; sayariy Levantarse Get upHatuku; hatumama; awila Jatun mama Abuela GrandmotherHatuku; hatun-tayta Jatun tata Abuelo GrandfatherHatun sonqo Runa runaman tukusqa Orgulloso; soberbio Proud; arrogantHatun; suni Jatun Grande Big; largeHatunkaray Jatunkaray Inmenso; enorme Immense; enormousHaw! Ancha jaya! Qué picante! How hot (spicy)!Hawa Jawa Afuera OutsideHawa simana Qhepan simana Semana siguiente Next weekHawa suti Sajra suti Apodo NicknameHawa; wichay Pata Arriba UpHawas Hawas Haba Broad bean

49

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishHaway Allchhi Nieto, -a Grandson, -daughterHawiy Jawiy Ungir AnointHaya Jaya Picante Hot (spicy)Hayk'a Mashqa Cuánto How much/manyHayk'aq Mayk'aq Cuando WhenHaykuy; pasayuy Yaykuy Entrar EnterHayt'ay Jayt'ay Patear KickHaywakuy; hoqarikuy Oqharikuy Alzarse Rise; get upHayway Jayway Alcanzar Pass; hand overHik'i Hik'u Hipo HiccoughsHilli Yaku; yakitu Jugo JuiceHilli Yaku; yakitu Zumo JuiceHillu; hillusapa Oqosiri; oqolón ; soqsuri Goloso Fond of daintiesHina Jina Así SoHina Jina Como (preposición) LikeHinallatapis; imamanta Imamanta, a! De nada Don't mention itHinallataq; kaqllataj Jinallataq Igualmente LikewiseHinallataq; kaqllataq Jinallataj Asimismo LikewiseHinaspa Chaymanta Después (conj) ThenHinastin Tukuynejpi Todas partes EverywhereHisp'ay Jisp'ay Orinar UrinateHisp'ay-p'uru Phukuchu Vejiga BladderHolq'e; hoq'oyllo; hoq'ollo Osoqollo; p'osoqollu Renacuajo TadpoleHoq Uj Un; una OneHoq hoq; imaymana Imaymana Vario All kinds ofHoq; sapaq; wak Uj; waj Otro Other; anotherHoqariy; oqariy Oqhariy Levantar Lift; raiseHoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan Nuevamente AgainHoqmanta; yapamanta Watejmanta; ujtawan Otra vez AgainHoq'o Joq'o Húmedo WetHoq'o; sut'u Joq'o Mojado WetHoqpa; runaj Wajpata; runaj Ajeno Somebody else'sHoqpakama Ujkama De una vez In one go; outrightHorqoy; orqoy Orqhoy Sacar Take outHucha Jucha Culpa FaultHucha Jucha Pecado SinHuchallikuy Juchallikuy Pecar SinHuchasapa Juchasapa Pecador SinnerHuch'uy; taksa; tinku Juch'uy Pequeño Small; littleHukllalla; kuskalla Ujllachasqa Unido UnitedHukllanakuy; huñunakuy Ujllachakuy; tanta(na)kuy Juntarse Gather; meetHukllay Ujllachay Unir UniteHukllay; huñuy Ujllachay; tantay Juntar Unite; collectHukllay; mich'uy; taqroy Chajruy Mezclar MixHuk'ucha Juk'ucha Ratón MouseHump'i Jump'i Sudor SweatHump'iy Jump'iy Sudar SweatHunt'a; phoqchi; churku Junt'a Lleno FullHunt'ay Junt'ay Cumplir Fulfil; complyHunt'ay Junt'ay Llenar FillHuñunakuy (Runa) tantaku; R qotuku Reunión MeetingHusut'a; usuta Juk'uta Sandalia SandalHuwillo Morq'o Ovillo Ball of woolHuywiy Silbay; khuyuy Silbar WhistleIcha …-chu …-chu O (en preguntas) OrIchapis -pas; anchachus Ichapis; ujála Ojalá I hope …!Ichaqa Jinapis Pero ButIchhu; iru-ichhu Ichhu Paja High altitude grassIchhuna Josi Hoz Sickle

50

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishIllariy; pacha paqariy Sut'iyay Alba DawnIma Ima Qué WhatIma Ima Y Also; tooImanaqtin; imarayku Imarayku Por qué WhyImayna Imayna Como HowInka Qhari Amante LoverInti Inti Sol SunInti-haykuy Inti yaykuy Puesta del sol SunsetInti-seqay Inti phutumuy; inti llojsimuy Salida del sol SunriseIpha; iphu; chirapa Chillchi para Llovizna DrizzleIphay; iphuy; chirapay Chillchiy Lloviznar DrizzleIskay skay Dos TwoIskay chunka Iskay chunka Veinte TwentyIskay pachak Iskay pachak Doscientos Two hundredIskaynin Iskaynin Ambos BothIsmuy Ismuy Pudrir RotIsqon Jisq'on Nueve NineIsqon chunka Jisq'on chunka Noventa NinetyIsqon pachak Jisq'on pachaj Novecientos Nine hundredKachariy; kacharpariy Kachariy Soltar Let go of; releaseKacharpariy; kachaypariy Kacharpariy Despedir Say goodbyeKachay Kachay Enviar (persona) Send (person)Kachi Kachi Sal SaltKaka Kaka Caca; excremento ExcrementK'aki K'aki Quijada; mentón Jaw; chinK'akukachay;hakllukachay Khakuyay Tartamudear Stutter;stammerKallchay; rutuy; ichhuy Ruthuy Segar MowK'allma Sach'aj pallqa Rama BranchKallpa Kallpa Fuerza StrengthKallpachakuy; waskhay Tukuy sonqowan ruay Esforzarse Make an effortKallpachay Sonqochay Animar EncourageKallpasapa Kallpayoj; kallpasapa Fuerte (personas) Strong(persons)Kamachi; kamachikuy Kamachi Reino; mandato Reign; mandateKamachikuq Kamachej Gobernante GovernorKamachikuy Kamachiy Gobernar GovernKamachikuy; kamachi Kamachi Orden (mandato) Order;commanKamachiy; kamachikuy Kamachiy Mandar Order;commanK'amiy Varillay Insultar InsultKan Tian Hay There is; areKanay Kanay Incendiar Set on fireKanay; ruphachiy; ruphay Kanay; ruphachiy; ruphay Quemar BurnKancha Kancha Corral Animal penK'anchay K'anchay Alumbrar IlluminateK'anchay K'anchay Brillar ShineK'anchay K'anchay Luz LightKanikuy Ayñay Ladrar BarkKaniy Khaniy Morder BiteK'anka; gallu K'anka; gallu Gallo CockKaq Kikin Mismo SameKaru Karu Lejos FarKaru llaqtayoq Karu llajtayoj Forastero StrangerKasarakuy; yananchakuy Kasarakuy; yananchakuy Casarse Get marriedK'askay, ratay; k'askachiy K'askay; k'askachiy Colar Stick; glueK'askay; ratay K'askay Adherir AdhereK'aspi K'aspi Palo StickKasukuy Kasuy Obedecer ObeyKausariy Kausariy; kutiriy Revivir CometolifeagaiK'awchi Philu Filudo Sharp(knife,etc)Kawsachun! Kausachun! Viva! Long live!

51

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishKawsay Kausay Vivir (existir) Live (exist)Kawsay; bida Kausay Vida LifeKay Kay Ser BeKay Kay Tener HaveKaykuna; ankaykuna Kaykuna; ankaykuna Estos; estas TheseKaypi Kaypi Aquí HereK'ayra; ch'elqa; ch'eqlla K'ayra Rana FrogKhamuy; hach'uy Khamuy Mascar ChewKhayna Kayjina Como éste Like thisKhipu Watasqa pora Nudo KnotKhipu Khipu Quipu QuipuKhuchi Khuchi Cerdo PigKhuchi; qhelli simi Khuchi simi Grosero Rude; vulgarKhunku Much'u Carnero RamKhuskuy; k'uskuy Khaskiy Roer GnawKhuyapayay; llakipayay Khuyay Compadecer Feel sorry forKicha; kichasqa Kichasqa Abierto OpenKichana Kichana Abridor OpenerKichay Kichariy Abrir OpenKiki Kikin In persona In personKikin; kikillan Kikin; kikillan Idéntico IdenticalK'ikllu; k'uyku; k'uku K'ullku; k'iski Angosto NarrowKilla Killa Luna MoonKilla Killa Mes MonthKinsa Kinsa Tres ThreeKinsa chunka Kinsa chunka Trece ThirteenKinsa chunka Kinsa chunka Treinta ThirtyKinsa pachak Kinsa pachaj Trescientos Three hundredK'iray; suchuy; sirikuy Winkukuy; sirikuy Acostarse Lie downK'iri Nanachisqa Herida WoundK'iriy Nanachiy Herir WoundKirkinchu Khirkinchu Armadillo ArmadilloKirpana Kirpana Tapa LidKirpu Ukhu Cuerpo BodyKiru Kiru Diente ToothKisu Kisu Queso CheeseKiwña Kiwña Quinua QuinoaKosa Kosa Excelente ExcellentKreyiy; iñiy Kreyiy Creer BelieveK'uchallu; k'usillu Lisu Travieso NaughtyK'uchu; huk'I; siki K'uchu Rincón CornerKuchuy Khuchuy Cortar CutKuhichu Oqhariy Cosecha HarvestKuka; hallpa Kuka Coca CocaKukuchi Alma; animu Fantasma GhostKukuchu Maki moqo Codo ElbowKukupin K'iwicha Hígado LiverKullachiy Khiskillichiy Hacer cosquillas TickleK'ullu K'ullu Madera WoodKulur Kulur Color ColourKumpakuy Siriy; winkuy Tumbarse Lie downKumpay Urmachiy Tumbar Knock downK'umuy; k'uytuykuy K'umukuy Agacharse Bend downKunan Kunan Ahora AhoraKunan p'unchay Kunan p'unchay Hoy TodayKunan wata Kunan wata Este año This yearKunka Kunka Cuello NeckKunka Kunka Voz VoiceKuntu Yaku jark'ana Represa Dam

52

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishKuntur Kuntur Cóndor CondorKuraka Kuraka Jefe indígena Indigenous chiefKuraq Kuraj Mayor Eldest (child)Kurku K'ullu Tronco Tree trunkK'urpa K'urpa Terrón ClodKuru Khuru Gusano WormKusa Kosa Apto SuitableKusata; munayta Kosata Maravillosamente MarvellousllyKusi; kusisqa Kusisqa Alegre HappyKusikuy; k'uchikuy Kusikuy Alegrarse Be happyK'usillu Munu Mono MonkeyKusina Wayk'una wasi Cocina (cuarto) KitchenKuska; ch'unku Khuska Junto TogetherKuskan Khuska Medio HalfKuskan Khuska Mitad HalfKutay Kutay Moler GrindKuti Kuti Vez TimeKutichiy; kontestay Kutichiy Contestar AnswerKutimuy Kutimuy Volver (hacia aquí) Return; come backKutipay; hoqtawan ruway Kutipay Repetir RepeatKutirpay; khastuy Kutipakuy Rumiar ChewKutiy Kutiy Volver (hacia allá) Return; go backK'uychi K'uychi Arco iris RainbowK'uyka K'uyka Lombriz EarthwormKuyuchiy Kuyuchiy Mover Move (transitive)Kuyuy Laqha Oscuro DarkLaqhayay; tutayay Laqhayay; tutayay Oscurecer Get darkLaranja Laranja Naranja OrangeLatanos Platánu Plátano BananaLayqa Layqa Brujo Witch (male)Layqay Layqay Embrujar BewitchLeyiy; qhaway Leey Leer ReadLichi Lichi Leche MilkLimphiyu; luylu Llimphu Limpio CleanLiwru Liwru Libro BookLlaki Llaki Pena SadnessLlakikuy Llakikuy Entristecerse Be sadLlakikuy Llakikuy Tener pena Be sadLlakisqa; khuyay Llakisqa; phutisqa Triste SadLlalliy; atipay Atipay Vencer Defeat; beatLlama Llama Llama LlamaLlamp'u Llamp'u Blando SoftLlamp'u sonqo Llamp'u sonqo Afable Affable; niceLlamp'u; llamp'ukuna Ukhu mast'ana Sabana SheetLlank'ana Llank'ana Trabajo; empleo Work; jobLlank'ana; llank'ay Llank'ana; llank'ay Trabajo Work; jobLlank'apakuq Llank'aj Obrero WorkerLlank'ay Llank'ay Trabajar WorkLlanlla Qhallalla; recien t'ipisqa Fresco (verduras) FreshLlant'a Llant'a Leña FirewoodLlanthu Llanthu Sombra Shade; shadowLlañu; ñañu Ñañu Delgado cosa cilíndr Thin (cylindrical objects)Llapa; llipi; lliw; q'ala;tukuy Lliwj; q'ala; tukuy Todo AllLlapsa; llawksa; llaptha Sillp'a Delgado cosas plana Thin (flat objects)Llaqllay Llajllay Tallar (madera) Carve (wood)Llaqta Llajta Ciudad CityLlaqta Llajta Pueblo Town; villageLlaqta masi Llajta masi Compatriota CompatriotLlaqta; suyu Llaqta; suyu País Country

53

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishLlaqway Llajway Lamer LickLlasa Llasa Pesado HeavyLliklla Llijlla; manta Manta Indian shawlLlipllipyay; illapa Lliuj lliuj Relámpago LighteningLliwta Lliwjta Completamente CompletelyLloq'e Lloq'e Izquierda LeftLloq'enchu Lloq'e; lloq'enchu Zurdo Left-handedLloqsina Llojsina Salida ExitLloqsiy Llojsiy Salir Go/come outLluk'iyuy; kariñukuy Lluk'iy Sobornar BribeLlullay Llulla Mentira LieLlulla; nina qallu Llulla Mentiroso LiarLlullakuy Llullakuy Mentir LieLlusiy Jawiy Untar SmearLlusk'a; llusp'a Llusk'a; llust'a Liso SmoothLluskha; llusk'a; suskha Lluskha; llusp'i Resbaloso SlipperyLluskhay; suskhay Lluskhay Resbalar Slip (up); slideLoko; waq'a T'ojpisqa Loco Mad; crazyLoqhe; mana yuyayniyoq Mana yuyayniyoj Irracional IrrationalLuli; upa Ch'in Mudo SilentMachaq; machasqa Machasqa Borracho DrunkMach'aqway Katari Serpiente SnakeMachay Machay Emborracharse Get drunkMach'ay Qaqa jusk'u Cueva CaveMachuyay Machuyay(m); payayay(f) Envejecerse Get oldMadrina; kasarachiq Madrina Madrina (de matrimo Godmother(wedMaki Maki Mano HandMakina Makina Tren TrainMaki-t'anta Maki ch'ajlla Palma (de la mano) Palm (of hand)Makitu Maki manga Manga SleeveMalliy Llamiy; malliy Probar Try (food, drink)Mallki; sach'a Sach'a Arbol TreeMalta Malta Adolescente AdolescentMama qocha, lamar Mama qhocha Mar SeaMama; siñura Mama Señora MadamMama; wachaqe Mama Madre MotherMana allin; panta Mana allin Mal BadMana atiq Mana atej Incapaz IncapableMana baliq Mana sirvej Inepto IneptMana qosayoq Mana qosayoj Soltera Single (fem.)Mana warmiyoq Mana warmiyoj Soltero Single (masc.)Mana; ama Mana; ama No Forms neg(chu)Mañakuy; qochikuy Mañakuy Pedir Ask forMañay; manuy Mañay; manuy (dinero) Prestar LendManchakuy Mancharikuy Tener miedo Be afraidManchali Manchaskiri Miedoso Fearful; timidManka Manka Olla Cooking potMaqanakuy Maqanaku; maqanakuy Pelea FightMaqanakuy Maqanakuy Pelear FightMaqay Maqay Pegar Hit (someone)Maqchhiy Mayllay Lavar (cuerpo,cosas) WashMaqchhiy Mayllay Lavar (otras cosas) WashMaqlla; khipu-siki; mich'a Mich'a Tacaño MeanMarq'aqe; marq'a mama Madrina Madrina (de bautizo) Godmother(bapMarq'aqe; marq'a tayta Padrinu Padrino (de bautizo) Godfather (baptMarq'arikuy Ojllay Abrazar Embrace; hugMasa Munasqa Pareja PartnerMasi Masi Colega ColleagueMasi Masi Compañero Friend

54

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishMaskhay Mask'ay Buscar Look forMast'ay Mast'ay Tender Spread outMasu Chiñi Murciélago BatMat'I Mat'I Ajustado TightMat'I Frente Frente (de la cara) ForeheadMati; unu-q’oñi Yaku q’oñi Desayuno BreakfastMatiy Yaku q’oñita ujyay Desayunar Have breakfastMawk'a; thanta Mauk'a; thanta Usado UsedMawk'a; thanta Mauk'a; thanta Viejo (cosas) Old (things)May May Donde WhereMayninqa Mayninpijina(lla) A veces SometimesMayqen Mayqen Cuál WhichMayt'uy; k'uyuy; p'istuy Mayt'uy; p'intuy Envolver WrapMayu Mayu Río RiverMayu pata Mayu pata; mayu kantu Ribera Bank (of river)Melqhay T'impiy Llevar en enfaldo Carry in skirt or ponchoMich'a Mich'a Avaro MeanMichi; pichi Misi Gato CatMichiy Michiy Pastorear PastureMihuna; mikhuna Mikhuna Comida FoodMihuy; mikhuy Mikhuy Comer EatMillay Millay Feo UglyMillay Millay Horrible HorribleMillón; waranqa waranqa Chunka pachaj waranqa Millón MillionMiray Miray Multiplicarse Multiply; increaseMisk'i Misk'i Dulce SweetMisti Mistisu Mestizo Mestizo; half-bloodMonte;yunka;hatun yunka Monte Selva JungleMoqo Moqo Morro; colina HillMoqo Chaki moqo Rodilla KneeMosqhokuy Mosqhoy Soñar DreamMosqhoy Mosqhoy Sueño DreamMuch'ay Much'ay Besar KissMuch'ay; yupaychay Much'ay; yupaychay Adorar Adore; worshipMuhu Muju Semilla SeedMullp'uy; millp'uy Oqoy Tragar SwallowMunakuq; sumaq sonqo Sumaj sonqo Amable KindMunakuy Munakuy Amor LoveMunakuy; waylluy Munakuy Amar LoveMunay Munay Querer Want; loveMunay Munay Voluntad WillMunay; gustay Gustay Gustar LikeMunay; ima munay K'acha; k'achitu Bello BeautifulMunay; nesitay Necesitay Necesitar NeedMunaycha; sumaq K'achitu Lindo PrettyMuraru; kulli Kulli Morado PurpleMuskhiy; musmiy Muskhiy Olfatear Smell (transitive)Musoq Mosoj Nuevo NewMuyu Muyu Circular CircularMuyu Muyu Círculo CircleMuyu; lump'u Muyu Redondo RoundÑa Ña Ya AlreadyÑak’aq Kharisiri Pistaco Evil spiritÑak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy Sufrimiento SufferingÑak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy Sufrir SufferÑak’ay Ñak’ay Apenas ScarcelyÑak’ay Ñak’ay Degollar SlaughterÑan Yan Camino Path; road; streetÑan; runa ñan Yan Sendero Path

55

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishÑaña Ñaña; irmana Hermana de la mujer Woman's sisterNanay Nanay Doler HurtNapayukuy Napaykuy Saludar GreetÑaqch’a Ñajch’a Peine CombÑaqch’ay Ñajch’ay Peinar CombÑaupa Ñaupa Antiguo AncientÑaupa; mauk'a Ñaupa; mauk'a Anticuado Old-fashionedÑaupa; ñaupan; ñaupaq Ñaupa; ñaupaj Anterior Previous; ancientÑaupaq Ñaupaj Adelante In frontÑaupaqta Ñaupajta Anteriormente PreviouslyÑaupaqta Ñaupajta Antes FirstÑaupaqtaraq Ñaupajtaraj Primero FirstÑaupay Ñaupay Adelantarse Go in frontÑawi Ñawi Ojo EyeÑawi-suphu Ch'ipis Pestañas EyelashesÑawpa Ñaupaqenpi Delante Before; in front ofÑawpaq Ñawpaj Primer; primero FirstÑawsa Mana rikoj ñawisniyoj Ciego BlindNi Ni Ni Not even; neitherNina Nina Fuego FireNinri; rinri Ningri Oreja EarNishu; sinchi Ancha ashqapi Caro ExpensiveNishu; sinchi; kapas Ancha; libre Muy VeryNiy Niy Decir SayNiy Niyta munay Significar MeanNoqa; ñoqa Noqa; ñoqa Yo INoqanchis; ñoqanchis Noqanchej Nosotros (inclusivo) WeNoqanchispa Noqanchejpa(ta) Nuestro (inclusivo) Our; oursNoqaq(pa) Noqaj(ta) Mío My; mineNoqayku; ñoqayku Noqayku Nosotros (exclusivo) WeNoqaykuq(pa) Noqaykoj(ta) Nuestro (exclusivo) Our; oursÑuñu Ñuñu Seno Breast (woman)Ñuñuy Ñuñuy Lactar SuckleÑuñuy; titiy Ñuñuy Amamantar BreastfeedÑusqhon Ñujtun Seso BrainNut'u T'una; llamp'u; hak'urasqa Menudo Tiny; powderOnqoq; onqosqa Onqosqa; onqoj Enfermo IllOnqoy Onqoy Enfermarse Get illOnqoy Onqoy Enfermedad IllnessOpa Pisi uma; sunsu Sonso Idiot; stupidOqa Oqa Oca OcaOqe Ch'ejchi; oqe Gris GreyOrqo Orqo Cerro MountainOrqo Orqo Macho (de animales) Male (of animals)Otaq O O (en afirmaciones) OrPacha Pacha Instante InstantP'acha P'acha Ropa ClothesP'acha Warmi p'acha Vestido (ropa) DressP'acha churana P'acha churana Ropero WardrobePacha paqariy; illariy Sut'iyay Madrugada DawnPacha; mundo Pacha; mundo Mundo WorldP'achachiy; p'achallichiy P'achallichiy Vestir DressPachak Pachaj Cien; ciento HundredP'achakuy P'achallikuy Vestirse DressPachan; uran Ura Debajo Under; belowPacha-phuyu Kamanchaka Neblina MistPadrino; kasarachiq Padrinu Padrino (de matrimon Godfather (wedding)Pagay Pagay Pagar PayPakay Pakay Esconder Hide

56

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishP'akiy P'akiy Romper BreakPallay Pallay Recoger Gather (up)Paltay Palta Palta Avocado pearPampa Pampa Llano; llanura PlainPampa Pampa Suelo GroundPampachay Pampachay Perdonar ForgiveP'ampay P'ampay Enterrar BuryPana Irmana Hermana del hombre Man's sisterPaña Paña Derecha RightP'anay; q'asuy Wajtay Golpear (con palo) Hit (with stick)P'anka P'anka Hoja (mazorca maíz) Leaf (aroundmaize cob)Pantalon; kalson Pantalu Pantalón TrousersPantay Pantay Equivocarse Make mistake;be wrongPantiyun Pantiyun; aya pampa Cementerio CemeteryPapa Papa Papa PotatoPapaya Papaya Papaya PapayaPaqarin Q'aya Mañana TomorrowPaqariy Nacikuy Nacer Be bornPaqay Paqay Pacae PacaePaqta; icha Icha Quizás PerhapsPaqtataq! Pajtataj! Cuidado! Careful!Para Para Lluvia RainParay Paray Llover RainPasay; imanay Pasay; imanay Ocurrir HappenPata Pata; kantu Orilla Edge(ofsea,lake & river)Pata Pata Sobre On; overPata; hawan Pata Encima AbovePatu Pili Pato DuckPay Pay El; ella He; she; itPaykuna Paykuna Ellos; ellas TheyPaypa; paykunaq(pa) Paypata; paykunaj(ta) Suyo Their;theirs(sing.& plur.)P'enqakuy P'enqakuy Avergonzarse Be ashamedP'enqay P'enqay Vergüenza ShamePerqa Perqa Pared WallPesqo; pichiku; pichinchu P'isqo Pájaro BirdPhamilla Ayllu Pariente RelativePhamilla; ayllu Ayllu Familia FamilyPhaqcha Phajcha Cascada WaterfallPhasil Chhallalla Fácil EasyPhatatatay; phatakyay Pharaqey Latir BeatPhatay; t'ohay; t'ohachiy Phatay Reventar BurstPhaway Phawitata riy; corriy Correr RunPhaway Phiñasqa Enojado AngryPhiñakuy Phiñakuy Enojarse Get angryPhiritu Phushka phururu Aro del huso (tortera) Disk of spinning spindlePhisku Ela yakitu Refresco Soft drinkPhista Phista Fiesta Fiesta; partyPhiwi Ñaupaj wawan Primogénito First-bornPhoqchiy; phullchiy Phurmuy Rebalsar OverflowPhosporo Phusphuru Fósforo MatchPhukuna Phukuna Soplador Blowing-tube for firePhukuy Phukuy Soplar BlowPhuru Phuru Pluma FeatherPhuyu Phuyu Nube CloudPhuyu Phuyusqa Nublado CloudyPi Pi Quien WhoPichana Pichana Escoba BroomPichay Pichay Barrer SweepPichay; pichariy; luyluy Pichay Limpiar Clean

57

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishPichiku; pesqo; ullu Ullu Pene PenisPiki Piki Pulga FleaPillpintu, phayle Pilpintu Mariposa ButterflyPinchin-kuru Nina nina Luciérnaga GlowwormPintay; llunch'iy; llusiy Pintay Pintar PaintPiqpa Pejpata; pejta De quien WhosePisqa Phishqa Cinco FivePisqa chunka Phishqa chunka Cincuenta FiftyPisqa pachak Phishqa pachaj Quinientos FiftyP'itay Phinkiy Saltar JumpPitay; hapkay; hawkkay Pitay Fumar SmokePlanta; ruya; yura Yura Planta PlantPlasa; qhatu Qhatu; recoba Mercado MarketPoncho Punchu Poncho PonchoPoqo; poqosqa Poqosqa Maduro RipePoqoy Poqoy Fermentar FermentPoqoy Poqoy Madurar RipenPoroto Purutu Poroto BeanP'osqo K'allku Agrio BitterPrima Prima Prima Cousin (fem.)Primo Primo Primo Cousin (masc.)Puchu; puchuq Puchu; puchusqa Resto; sobra Left overPuchuy Puchuy Sobrar Be left overPuhu; pukyu Juturi Manantial SpringPuka Puka Rojo RedPukllana Pujllana Juguete ToyPukllay Pujllay Juego GamePukllay Pujllay Jugar PlayP'uku Chua Plato Earthenware platePukutu P'ululu Burbuja BubblePullira Pullira Falda SkirtPullira Pullira Pollera Indian skirtPuma Puma Puma PumaPuna Chiri lomas Puna HighlandsP'unchay; p'unchaw P'unchay Día DayPunkiy Punkiy Hincharse SwellPunku Punku Puerta DoorPunta Punta Cumbre SummitPuñuna Puñuna Cama BedPuñuy Puñuy Dormir SleepPuñuy aysay Puñuy atiy Tener sueño Be sleepyPupu; puputi Pupu Ombligo NavelPura; uhu Pura; ukhu Entre Between (persons)Purikachay; purikuy Puriykachay Pasear Go for a walkPurinkichu; musti Puriskiri Andariego Roving; restlessPuriq Karu cheqas purej Viajero TravellerPuriy Puriy Andar Walk; travelPuriy Puriy Funcionar Work (mechanically)Puriy Karu cheqas puriy Viaje JourneyPuriy; takkiy Puriy Caminar WalkPurutu Purutu Frijol BeanPusakachaq; rikuchiq Pusaykachaj; rikuchej Guía GuidePusaq Pusaj Ocho EightPusaq chunka Pusaj chunka Ochenta EightyPusaq pachak Pusaj pachaj Ochocientos Eight hundredPusay Pusay Conducir (persona) Lead (a person)Pusay; pusaykachay Pusay; pusaykachay Guiar GuidePuska Phuska Huso Spinning spindlePuska; k'anti Phuska Rueca Distaff; spinning spindle

58

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishPuskay; phuskay Phuskay Hilar SpinQ’oñi; rupha Q’oñi; rupha Caliente HotQ’oñichiy Q’oñichiy Calentar Heat; warmQ’osñi; q'osmi; q'osti Q’oshñi Humo SmokeQ'ala; q'ara;mama-wachay Q'ala; q'ara Desnudo NakedQallariy Qallariy Comenzar BeginQallu Qallu Lengua TongueQan; personayki Qan Tú You (sing.)Qan; personayki Qan Usted You (sing.)Qanchis Qanchis Siete SevenQanchis chunka Qanchis chunka Setenta SeventyQanchis pachak Qanchis pachaj Setecientos Seven hundredQankuna Qankuna Ustedes You (plur.)Qankuna Qankuna Vosotros You (plur.)Qankunaq Qankunaj(ta) Vuestro Your; yours (plur.)Qanpa Qanpa(ta) Tuyo Your; yours (sing.)Qapariy; qaparqachay Qhapariy Gritar ShoutQ'apay Q'apay Aroma SmellQ'apay Q'apay Fragancia FragranceQ'apay Q'apay Oler (intransitivo) Smell (intransitive)Qaqa Qaqa Peña Cliff; cragQara Qara Cáscara Skin (of fruit)Qara Qara Corteza BarkQara Qara Cuero LeatherQara Qara Piel SkinQaraywa; sukulluku Araranqha Lagartija LizardQarchisyay Qawchiqeay Rebuznar BrayQarpay Qarpay Irrigar; regar IrrigateQarqoy Qarqoy Expulsar ExpelQasa Qasa Helada FrostQasa; chullunku Qasa Escarcha; hielo Frost; iceQasi; santu; ch'in Qasi; ch'in Quieto Still; calmQ'asuna Kombu Mazo Large wooden malletQ'ata Qonchu Turbio Cloudy; turbidQatay Tolqa Yerno Son-in-lawQatiy Qhatiy Arrear Drive (flock, herd)Qatiy Qhatiy Seguir FollowQ'ayma; ch'apa Q'ayma Insípido TastelessQayna ch'isi Qayna ch'isi Anteanoche Night before lastQayna tuta Qayna ch'isi Noche anterior Last nightQaynimpa Qaynamanta ñaupaj p’unchay Anteayer Day before yesterdayQayniwanchay Qayna Ayer YesterdayQ'aytu Q'aytu Hilo ThreadQ'echa K'ara; millu Salado SaltyQechuy Qhechuy Quitar Take awayQella; mawla; samp'a Qella Flojo; holgazán LazyQellakuy; k'ullukachay Qellakuy Ociosear Be lazyQ'ellu Q'ellu Amarillo YellowQ'ellu Q'ellu Pálido PaleQelqay Qelqay Escribir WriteQena; pinkuyllu Qena Flauta FluteQ'enti Qoriq'enti Picaflor HummingbirdQ'enti; siwar Qoriqenti Colibrí HummingbirdQ'epi Q'epi Bulto (atado) Carry-cloth bundleQ'epiq; q'epiri Q'epiri Cargador Market porterQ'esa Thapa Nido NestQespi Vidriu Vidrio GlassQespichiy Qhespichiy Liberar FreeQespiy; qespichiy Salvay Salvar Save

59

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishQ'ewiy; rank'uy Q'ewiy; k'uyuy Torcer TwistQhachun Ñujch’a; qhachuni Nuera Daughter-in-lawQhali Allin Sano Well (health)Qhaliyay; alliyay Allinyay Sanar Get better; recoverQhapaq; kaqniyoq Qhapaq Rico Rich (person)Qhaqoy; hawiy Khituy; qhaqoy Frotar RubQhaqrararay; roqhoqoqoy Qon qon niy Tronar ThunderQhari Qhari Varón ManQharinchu Marimachu Marimacho TomboyQhaspa; khirki; chharpa Qhashqa Aspero (superficie) Rough (surface)Qhasqo Pichu Pecho (de hombre) ChestQhata Kinray Ladera SlopeQhawachiy Rikuchiy Mostrar (objetos) Show (objects)Qhaway; qhawariy Qhaway Cuidar Look afterQhaway; qhawariy Qhaway; qhawariy Mirar Look at; watchQhayqa Sorojchi Soroche Altitude sicknessQhelli Ch'ichi Suciedad DirtQhelli; kharka Ch'ichi Sucio DirtyQhencha Qhencha Mala suerte Bad luckQhepa Wasa; qhepa Atrás BehindQhepa Qhepa Después AfterQhepa Wasa; qhepa Detrás BehindQhepa Qhepa Futuro FutureQhepa Qhepa Posterior LaterQhepakuy Qhepakuy Quedarse StayQhepata; qhepaman Qhepata; qhepaman Posteriormente LaterQhepay; kiray Qhepay Quedar StayQheswa; yunka Valli Valle ValleyQhete-ch'uspi Tiula; ch'uspi; telanchu Mosquito MosquitoQholla Llullu Tierno Young; tenderQhoña; leqle; t'eqte Qhoña Moco SnotQhoñasapa; qhoñasuru Qhoñasapa; qhoñasuru Mocoso SnottyQhoroy Qholuy Mutilar MutilateQhoroy; willuy Qholuy Amputar AmputateQhorqoy; qhorororoy Qhorqoy Roncar SnoreQhospay Sunt'iy Revolcarse WallowQ'iya Q'ea Pus PusQocha Qhocha Lago LakeQollota Uchu moroq'o/morq'o Piedra moledora peq Small grinding stoneQolqe Qolqe Dinero MoneyQolqe Qolqe Plata SilverQolqe-ch'uspa; q churana Istalla Monedero PurseQ'omer Q'omer Verde GreenQ'omer Q'omerkuna Verdura VegetablesQ'oncha Q'oncha Cocina (fogón) Rustic cooking-fireQono; qollpu Kanaku Fogata Fire; bonfireQonqay Qonqay Olvidar ForgetQonqaylla Ujllamanta; ujllata Repentinamente SuddenlyQonqorikuy Qonqorikuy Arrodillarse KneelQopuy; kutichipuy Qopuy; kutichiy Devolver Return; give backQoqawu; qoqawa; qoqawi Qoqawi Fiambre Field/Travel lunchQora Qhora Hierba HerbQora Qhora Hierba mala WeedQori Qori Oro GoldQorpa wasi; tambu Puñuna wasi; tambu Hotel HotelQorpachay Alojay Albergar LodgeQosa Qosa Marido HusbandQosayoq; kasaru Qosayoj Casada Married (woman)Qoto; munthun Tauqa; qotu Montón Pile

60

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishQowi Qowi Conejo Guinea pigQoy Qoy Dar GiveQoyuy T'inkay Regalar Give a presentRakhu Rakhu Grueso (cosa cilíndri) Thick (cylindric objects)Raki; urpu; puyñu Wirkhi; puñu; wich'i Cántaro Earthenware jarRakiy Rakiy Distribuir DistributeRakt'a; phatu; runkhi Phatu Grueso (cosa plana) Thick (flat objects)Ranqha; loqhe Qonqaskiri Olvidadizo ForgetfulRantiy Rantiy Comprar BuyRap'a; rap'I; raphi Laqhe Hoja LeafRapra; rawkra Lijra Ala WingRaskhay Jasp'iy Rascar ScratchRatu Ratu; pachita Momento MomentRatu Ratu Rato MomentRatu; askama Askama Luego After a short whileRatuman; asllatawan Uj ratumantawan Más luego LaterReqsichiy Rejsichiy Presentar Present (someone)Reqsisqa Rejsisqa Famoso FamousReqsiy Rejsiy Conocer (persona) Know (a person)Rikch'akuq Rijch'akoj Parecido SimilarRikch'akuy Rijch'akuy Asemejar Look likeRikch'akuy Rijch'akuy Parecerse Look like; seem likeRikch'aq Laya Clase Kind; sortRikch'ay Rijch'ariy Despertarse Wake upRikhuriy; rihuriy Rikhuriy Aparecer AppearRiki Ajinapuni; arí, a Por supuesto Of courseRikra Ombru Hombro ShoulderRikuchikuy T'inka Regalo PresentRikuchiy Rikuchiy Mostrar (sitios) Show (places)Rikuy Rikuy Ver SeeRimay; parlay Parlay Hablar SpeakRimay; simi Parlay; simi Idioma LanguageRipuy; pasapuy Ripuy Irse Go awayRiru Riru Dedo Finger; toeRisakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy Orar; rezar PrayRisakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy Rezar PrayRisay Mañakuy Rezo PrayerRit'i Rit'i Nieve SnowRit'iy Rit'iy Nevar SnowRiy; pasay; seqayuy Riy Ir GoRoqoto Loqoto Locoto A very hot pepperRumi Rumi Piedra StoneRumi; qaqa Rumi Roca RockRumu Yuka Yuca Manioc root; cassavaRuna Runa Gente People; personRuna Runa Persona PersonRuna; qhari Runa; qhari Hombre ManRunamasi Runamasi Prójimo Fellow human beingRunasimi; kechwa Qheshwa; runasimi Quechua QuechuaRuntu Runtu Huevo EggRuntu Runtu Testículo TesticleRupha; ruphay Ruphay Calor Heat; warmthRuphariy K'ajay Tener calor Be hotRuphay Ruphay Incendio FireRuphay Ruphay Luz del sol SunlightRuphay; k'anay Ruphay Quemarse BurnRuqhuya; ruqhuqu Qhon qhon Trueno ThunderRuru Poqoy Fruto FruitRuru Luru Pepa Pip; stone

61

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishRurun Lurun Riñón KidneyRusaru T'ojra pukita; rusaru Rosado PinkRutuy Ruthuy Trasquilar ShearRuwana Ruana Tarea TaskRuwanayoq; mana qasiq Ruanayoj Ocupado BusyRuwaq; atiq Atej Hábil Clever; skilfulRuway Ruay Hacer Do; makeRuya; yura Yura Mata (de la planta) ShrubSaksay Sajsay Saciarse Satiate oneselfSamay Samay Aliento BreathSamay Samakuy Descansar RestSamay; samapakuy Samay Respirar BreatheSamp'a Mansu Manso TameSapa; sapalla Sapa; sapalla Solo AloneSapallu Sapallu Zapallo PumpkinSapanka; sapa Sapa Cada EachSapaq; wak; hoqniraq Ujjina Diferente DifferentSapaqta T'aqa t'aqa Separadamente SeparatelySaphi Saphi Raíz RootSaqerpariy; wikch'uy Saqerpariy Abandonar AbandonSaqey Saqey Dejar Leave; let, allowSaqra; supay Supay; sajra Diablo DevilSaqtay Ch'anqay Machucar Pound; crushSara Sara Maíz MaizeSaruy Saruy Pisar Tread (on)Sasa Mana atikoj(jina); ch'uki Difícil DifficultSat'iy Churaykuy; sat'iy Meter Put inSayay Sayay Detenerse StopSayay Sayay Pararse StandSayay Sayay Tamaño HeightSayk'usqa Sayk'usqa Cansado TiredSayk'uy Sayk'uy Cansarse Get tiredSeqay; wichay; qespiy Wichariy Subir Ascend; go/come upSiki Siki Trasero BacksideSiki-papan Siki uya Nalga ButtockSillakuy Khapaykuy Montar Ride (eg a horse)Sillu Sillu Uña NailSillwi-kuru Sikasika Oruga CaterpillarSilu Syelu Cielo SkySimana Simana Semana WeekSimi Simi Boca MouthSimi Palawra Palabra WordSimp'a Saphana Trenza PlaitSinchi; nishu Manchana Terrible TerribleSinchi; nishu; llumpay Ancha (ashqa) Demasiado Too (many/much)Sinchi; phiña Phiña Feroz FerociousSinqa Senqa Nariz NoseSinqasapa; suyt'u sinqa Senqasapa Narigón Big noseSinq'ay Muskhiy Oler (transitivo) Smell (transitive)Siray Siray Coser SewSirka; sispa Qaylla Cerca NearSisi Sikimira; chhaka Hormiga AntSiskhucha; wayna Wayna Chico BoySiwk; derecho Cheqanta Derecho Straight onSiwk; derecho Cheqan Recto StraightSiwkneq; pampa Pampa Plano FlatSombriru; loq'o Sumwiru; loq'o; leq'e Sombrero HatSonqo Sonqo Corazón HeartSoqta Sojta Seis Six

62

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishSoqta chunka Sojta chunka Sesenta SixtySoqta pachak Sojta pachaj Seiscientos Six hundredSorq'an Surq'a Pulmón LungSuchi Apachiku Encomienda Sthg sent with someoneSullk'a Sullk'a Menor Younger; youngestSullu Sullu Feto FoetusSulluy Sulluy Abortar AbortSumaq Kosa Rico (comida,bebida) DeliciousSumaq sonqo Sumaj sonqo Cariño AffectionSumaq; misk’i Sumaj; misk'i Agradable PleasantSumaq; munakuq Sumaq Bondadoso KindSuni; wask'a Jatun Largo LongSunkha Barba Barba BeardSunkha k'isuy Rasurakuy Afeitar ShaveSupay wasi Supay wasi Infierno HellSuphu Pilu Pelo (del cuerpo) Hair (on body)Supi Supi Pedo FartSupiy Supiy Peer FartSusiyllawan; allillamanta Alliymanta Lentamente SlowlySuti Suti Nombre NameSut'i; ch'uya Sut'i; ch'ua Claro ClearSutichay Sutichay Nombrar NameSut'inta; cheqaqta Cheqanta; cheqanmanta Verdaderamente ReallySut'uy Sut'uy Gotear DripSuwa; laq'a; makiyoq Sua; makiyoj Ladrón ThiefSuway; suwakuy Suway Robar StealSuyra Suera Suegra Mother-in-lawSuyru Sueru Suegro Father-in-lawSuyt'u; k'awchi; waqsa Philu; t'ojsikoj Puntiagudo SharpSuyt'u; wask'a Chhoqo Alargado OblongSuyu; nashun Suyu; llajta Nación CountryTakay Takay Golpear (cosa) Hit (object)Taki Taki Canción SongTakiy Takiy Cantar SingTakkiy Thaskiy Paso (del pie) Step (of foot)Talliy; hich'ay Jich'ay Echar Pour outTalon Chaki talon Talón HeelTanqay Tanqay Empujar PushT'anta T'anta Pan BreadTapuy Tapuy Preguntar AskT'aqa Qotu; t'ojpa (gente) Grupo GroupT'aqay T'aqay Separar SeparateT'aqsay T'ajsay Lavar(ropa,lana,cabel Wash(clothes,wool,hair)Tariy Tariy Encontrar FindTarpuy; t'akay; husk'ay Tarpuy; t'akay Sembrar SowTaruka; awkiq uywan Taruka Ciervo Deer; stagTawa Tawa Cuatro FourTawa chunka Tawa chunka Cuarenta FortyTawqay Tauqay Amontonar Pile upTayri; tayrin Tardi; qhepasqa Tarde Afternoon; lateTayta; churiyaqe Tata Padre FatherTayta; señor-kura Tatakura Cura Priest (catholic)Tayta; wiraqocha Tata; wiraqocha Señor SirTela Tela; awasqa Tela ClothThalta; llawsa; llawtha Llausa Baba DribbleThampiyuy Mist'ay Tropezar StumbleThanta Thanta Desgastado WornThanta; chhachu Thanta Harapiento RaggedTheqtichiy Kankay Fréir Fry

63

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishThoqay Thoqay Saliva SalivaThuta Thuta Polilla MothT'ika T'ika Flor FlowerT'ikrampay Q'umpuy; tijrachiy Voltear Turn overTikti Sirk'i Verruga WartT'impuy T'impuy Hervir BoilTiñiy Tiñiy Teñir DyeT'inkay Ch'allay Rociar chicha Sprinkle chichaT'inti; ch'illi-k'utu Sirip'a Grillo GrasshopperT'ipiy K'ichiy Pellizcar PinchTiy Tiy Té TeaTiya Tiya Tía AuntTiyana Tiana Silla; asiento Chair; seatTiyay Tiakuy Sentarse Sit downTiyay Tiakuy Vivir (residir) Live (reside)Tiyu Tiyu Tío UncleTonqor Tonqori Garganta ThroatT'oqo Jusk'u Agujero HoleT'oqoy T'oqoy Agujerear PerforateTriyu Triyu Trigo WheatTrukiy; cambiyay Chhallay Trocar BarterTukuy Tukuy Terminar FinishTukuy (...-man) Tukuy (…-man) Convertirse (en) Change (into …)Tukuy sonqo Tukuy sonqo Cariñosamente AffectionatelyTukuy; tukukuy Tukukuy Fin EndTullu Tullu Flaco ThinTullu Tullu Hueso BoneTumbus Tumbu Tumbo Tumbo fruitTumpay Tumpay Acusar AccuseTunaw Maran uña Piedra moledora gran Large grinding stoneTupayuy; llamiy Llujchiy Tocar TouchTupuy Midiy Medir MeasureTura Irmanu Hermano de la mujer Woman's brotherTuriyay; pukllapayay Turiyay Fastidiar Annoy; teaseT'uru T'uru Barro MudTusuy Tusuy Bailar DanceTuta; ch'isi Tuta; ch'isi Noche NightTutallamanta; allimpiraq Sut'iyayllaraj; timpuwan Temprano EarlyTutamanta Paqarin; tutamanta Mañana (no tarde) MorningTutayay; ch'isinyay Tutayay Anochecer Get darkTuytuy Tuytuy Flotar FloatUchu Uchu Ají Hot pepperUhu Ch'uju; uju Tos CoughUhuy Ch'ujuy; ujuy Toser CoughUkhu; uhu Ukhu Adentro InsideUkhu; uhu Ukhu Dentro InsideUkhu; uhu Ukhu Interior InteriorUkhu; uhu Ukhu Profundo DeepUkuku Jukumari Oso BearUkya; uwija Uwija Oveja SheepUkyay Ujyay Beber DrinkUliyay; bawtisay Sutichay Bautizar BaptiseUliyu; bawtisu Sutichaku Bautismo BaptismUlluku Papa lisa Papa lisa Papa lisaUltimu; puchu; qhepa kaq Qhepa; qhepa kaj Ultimo LastUma Uma Cabeza HeadUma; kamachikuq Uma; kamachej Jefe Chief; leaderUmayoq; yuyaysapa Umayoj Inteligente IntelligentUña Uña Cría (de animales) Young (of animals)

64

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishUnu Yaku Agua WaterUpa; wanq'o; roqt'u Oqara; loqt'u Sordo DeafUpallay Ch'inyay Callarse Be quietUphay Uyata mayllay Lavar la cara Wash one's faceUra killa Ñaupaj killa; killa pasay Mes pasado Last monthUra simana Ñaupaj simana Semana pasada Last weekUra wata; qayna wata Qayna wata Año pasado Last yearUra; uray Ura Abajo Below; underUrayuy; uraykuy Uraykuy Bajar DescendUrpi Kumpa Amigo, -a FriendUrpi Urpi; paluma Paloma DoveUrpi; kasarakuq-masi Yananchakoj warmi/qhari Novio FiancéeUsa Usa Piojo LouseUspha; ushpha Ushpha Ceniza AshUsqhay; apurakuy Usqhakuy; apurakuy Apurarse HurryUsqhay; phawaylla Usqhay Rápidamente FastUsqhaypaq; prisisaqpaq Usqhaypaj; uj apuru Urgente UrgentUsusi; wawa; warmi wawa Wawa; warmi wawa;ususi Hija DaughterUya Uya Cara FaceUyariy Uyariy Escuchar; oír Listen; hearUyariy Uyariy Oír; escuchar Hear; listen toUyariy; intindiy Intindiy Entender UnderstandUywa Uywa Animal doméstico Domestic animalUyway Uyway Criar Breed; keep (animals)Uyway; uywakapuy Uyway; uywakapuy Adoptar AdoptWacha; wachacha; sipas Sipas Chica GirlWachay Wachay; nacichiy Parir Give birth toWachu Suka Surco FurrowWahay; waqyay Wajyay Llamar CallWaka Waka Vaca CowWaka masa Yunta; yunta masi Yunta Yoke; team of oxenWakcha Wajcha Huérfano OrphanWakcha Wajcha Pobre PoorWakin Wakin Algunos; algunas SomeWakin Wakin Unos SomeWaksi Wawsi Vapor SteamWallatay; wayt'ay Wayt'ay Nadar SwimWallpa Wallpa Gallina HenWallwak'u; llawllak'u Wayllak'u Sobaco ArmpitWanay Wanay Arrepentirse Repent; regretWankhi; waylaka Qella Floja (mujer) Lazy (woman)Wanku; wankuna Jampina mayt'u Venda BandageWankuy Mayt'uy Vendar BandageWañuchiy Wañuchiy Apagar ExtinguishWañuchiy Wañuchiy Matar KillWañuy Wañuy Muerte DeathWañuy; wañupuy Wañuy; wañupuy Morir DieWanwa Tiula; telanchu; ch'uspi Zancudo MosquitoWapu; kallpasapa; qhari Qhari; phiña Valiente BraveWaqati; waqay ch'uru Waqalu; waqaskiri Llorón Cry babyWaqay Waqay Llorar CryWaqaychay; siwray Jallch'ay; waqaychay Guardar Keep; put awayWaqo Uya Mejilla CheekWaqra, asta Wajra Cuerno HornWarak'a; wark'a Warak'a Honda SlingWaranqa Waranqa Mil ThousandWarkuy Warkhuy Colgar HangWarmi Warmi Hembra (personas) Female (persons)Warmi Warmi Mujer Woman

65

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishWarmiyoq; kasaru Warmiyoj Casado Married (man)Wasi Wasi Casa HouseWasi masi Wasi masi Vecino NeighbourWaskha; q'eshwa; ch'awar Waskha; laso Soga RopeWata Wata Año YearWatay; khipuy; khipuchay Watay Amarrar TieWatu Watu Cordón CordWatuchi Watuchiku Adivinanza RiddleWatukuy Watukuy Echar de menos MissWatukuy Watukuy Visitar VisitWawa; qholla wawa Wawa; erqe Bebé BabyWayaqa Wayaqa; kustal Saco SackWayk'uy Wayk'uy Cocinar CookWaylla Pastu Prado; pastizal MeadowWayqe; wawqe Wauqe; irmanu Hermano del hombre Man's brotherWayq'o Wayq'o Quebrada RavineWayra Wayra Aire AirWayray; wayra t'ohay Wayray Hacer viento Be windyWeqe Waqay Lágrima TearWikch'upakuy; lansay Kutichiy; lansay Vomitar VomitWikch'uy Wijch'uy Botar Throw awayWikch'uy;choqay;chanqay Chhoqay; chhanqay Arrojar ThrowWiksa Wisa Estómago StomachWiksasapa; pulu wiksa Wisasapa; wisalu Panzón Fat; paunchyWiksayoq; onqoq Wisayoj; onqoj Embarazada PregnantWik'uña Wik'uña Vicuña VicuñaWillakuy Cuentu Relato; cuento StoryWillay Willay Avisar TellWillay Willay Contar (un cuento) Tell (a story)Willay Willay Relatar Tell (a story)Wiñay Wiñay Crecer GrowWiñay Wiñay Eterno EternalWiñay Wiñay Siempre AlwaysWiraqocha Wiraqocha Caballero GentlemanWirasapa (persona); wira Wira Gordo FatWirp'a Jeta Labio LipWisk'acha Wisk'acha Vizcacha VizcachaWisq'ay Wisq'ay Cerrar Close; shutWist'u; wist'u-chaki Wist'u; wist'u chaki Cojo LameWiswi; wira Wira Grasa FatYachachiq Yachachej Profesor TeacherYachachiy Yachachiy Enseñar TeachYachakuy Yachakuy Acostumbrarse Get usedYachapatay; yachapayay Yachapayay Imitar Imitate; copyYachaq Yachakoj Alumno; estudiante Pupil; studentYachasqa Yachasqa Acostumbrado UsedYachay Yachakuy Aprender LearnYachay Yachay Conocimiento KnowledgeYachay Yachay Saber KnowYachay Yachay Sabiduría WisdomYachay wasi Yachay wasi Escuela SchoolYachay; estudyay Yachakuy; estudyay Estudiar StudyYana Tanta Cónyuge Partner (relationship)Yana Yana Negro BlackYanqa Qasilla En vano In vainYanqa Qhasi; qhasimanta Sin motivo For no reason at allYanqan; yanqallan Qhasilla Gratis FreeYapay Yapay Añadir; aumentar Add; increaseYapuy Llank'ay Arar Plough

66

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishYaqa Ñaqha Casi AlmostYaqa Jina jinalla Más o menos More or lessYarqay Yarqhay Hambre HungerYarqay; yarqachikuy Yarqhay Tener hambre Be hungryYarqha; rayqha Larq'a Acequia Irrigation channelYaw! Chuy! Yu! Yule! Jay! Oye! Hey!Yawar hamuy; kostumbre Killa onqoy; killa Menstruación MenstruationYawar; rawar Yawar Sangre BloodYawray; rawray Lawray Arder BurnYugo Yugo Yugo YokeYukay; q'otoy Chaukiay Engañar DeceiveYupay Yupay Contar CountYupaychay Yupaychay Venerar WorshipYuraq; ruraq Yuraj Blanco WhiteYusulpayki; añaychayki Yuspagarasunki Gracias Thank youYuyapasay Llakikuy Preocuparse WorryYuyaq; mamaku; paya Paya Vieja Old womanYuyaq; taytaku; machu(la) Machu Viejo Old manYuyay Umallisqa Idea IdeaYuyay Yuyay Memoria MemoryYuyay Yuyay Pensamiento ThoughtYuyay; yuyariy Yuyarikuy Acordarse RememberYuyaymanay T'ukuy Meditar MeditateYuyayukuy Umallikuy; yuyay Pensar Think

67

QUECHUA BOLIVIANO- QUECHUA CUZQUEÑO

- CASTELLANO- ENGLISH

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano English(Runa) tantaku; R qotuku Huñunakuy Reunión Meeting…-chu …-chu Icha O (en preguntas) OrAjajajajáy! Aháy! Qué risa! What a joke!Ajina Akna En esta forma ThusAjinapuni; arí, a Riki Por supuesto Of courseAjllay Akllay Escoger ChooseAjus Ahus Ajo GarlicAkay Akay Defecar DefecateAkulliy; pijcheay; ch'amuy Hallpay; akuy; akulliy Mascar coca Chew cocaAlaláu! Alaláy! Alaláw! Qué frío! How cold!Allay Allay Cavar DigAllchhi Haway Nieto, -a Grandson, -daughterAllin Qhali Sano Well (health)Allin; walej Allin Bien Good; wellAllinchay Allichay Arreglar Mend; put rightAllinchay Allichay Reparar RepairAllinyay Alliyay Mejorar Get better; improveAllinyay Qhaliyay; alliyay Sanar Get better; recoverAlliymanta Susiyllawan; allillamanta Lentamente SlowlyAlma; animu Kukuchi Fantasma GhostAlmusay Almusay Almorzar Have lunchAlojay Qorpachay Albergar LodgeAlpaqa Alpaka Alpaca AlpacaAlqo Alqo Perro DogAma jina kaychu Allichu; urpi sonqo Por favor PleaseAñathuya; añasku Ancha Muy; mucho Very; many/muchAncha (ashqa) Sinchi; nishu; llumpay Demasiado Too (many/much)Ancha ashqapi Nishu; sinchi Caro ExpensiveAncha jaya! Haw! Qué picante! How hot (spicy)!Anchá sayk'uykuni! Hananáw! Qué cansancio! How exhausting!Ancha; libre Nishu; sinchi; kapas Muy VeryAnku Hank'u Tendón Tendon; sinewAntis Aswan Mejor, más bien RatherApachiku Suchi Encomienda Sthg sent with someoneApachita Apachita Apacheta Mountain shrineApachiy Apachiy Enviar (cosa) Send (something)Apamuy Apamuy Traer BringApasanka Aphasankha; qampu Tarántula TarantulaApay Apay Llevar TakeApi Api Mazamorra Thick maize drinkAqha Aha; aqha; aqya Chicha Maize beerAqha wasi Aha-wasi Chichería Maize beer barAraranqha Qaraywa; sukulluku Lagartija LizardArecha Ch'aran-qara Prostituta ProstituteArí Arí Sí YesAsipayay Asipayay Reírse de Make fun ofAsirikuy Asirikuy; cheqchiriy Sonreír SmileAsiy Asiy Reír LaughAskama Ratu; askama Luego After a short while

68

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishAsnay Asnay Heder StinkAstakuy Astakuy; astakapuy Trasladarse Move (house)Astay Astay Acarrear Transport; carryAstay Astay Trasladar Move; transferAsul Asul Azul BlueAswan; astawan Aswan; astawan Más MoreAtatáw! Atatáy! Akakáw! Achhakáw! Ay! (dolor) Ow! Ouch!Atatáy! Atatáu! Akakáw! Achakáw! Qué dolor! Ow! Ouch!Atej Ruwaq; atiq Hábil Clever; skilfulAtipay Llalliy; atipay Vencer Defeat; beatAtiy Atiy Poder Be able toAtoq Atoq; lari Zorro FoxAway Away Tejer WeaveAycha Aycha Carne MeatAyllu Phamilla; ayllu Familia FamilyAyllu Phamilla Pariente RelativeAyñay Kanikuy Ladrar BarkAyni Ayni; ayninakuy Cooperación CooperationAyni Ayni Reciprocidad ReciprocityAyqey Ayqey Huir FleeAysay Chutay; aysay Estirar; jalar Stretch; pullAysay Aysay; pesay Pesar WeighBañay Bañay; armay Bañar Bathe; wash oneselfBarba Sunkha Barba BeardChajra Chakra; allpa; hallp'a Chacra FarmChajra runa Chakariru Agricultor FarmerChajruy Hukllay; mich'uy; taqroy Mezclar MixChaka Chaka Puente BridgeCh'aka Ch'aka; ch'aha; qhanqo Ronco HoarseChaki Chaki Pie FootChaki Chaka Pierna LegCh'aki Ch'aki Seco DryChaki moqo Moqo Rodilla KneeChaki pampa Chaki-pampa Planta del pie Sole of footCh'aki sonqo Ch'aki sonqo Sobrio SoberChaki talon Talon Talón HeelCh'akiy Ch'akiy Sed ThirstCh'akiy Ch'akiy; ch'akichikuy Tener sed Be thirstyCh'akiy; ch'akichiy Ch'akiy; ch'akichiy Secar DryCh'allay T'inkay Rociar chicha Sprinkle chichaChallwa Challwa Pez FishChallway Challway Pescar FishCh'anqay Saqtay Machucar Pound; crushCh'apu Ch'apu; sunkhasapa Barbudo BeardedCharanku Charango Charango CharangoCh'arki Ch'arki; sisina Carne seca JerkyCh'aska Ch'aska Estrella StarChaukiay Yukay; q'otoy Engañar DeceiveChaupi Chawpi Centro CentreChaupi p'unchay Chawpi p'unchay Mediodía MiddayChawa Hanku Crudo RawCh'away Ch'away Ordeñar MilkChay; anchay Chay; anchay Ese; esa; eso ThatChayay Chayay Llegar ArriveChayjina Chhayna Como ése Like thatChaykama Chaykama Mientras tanto MeanwhileChaykuna Chaykuna Esos; esas ThoseChaymanta Hinaspa Después (conj) ThenChaypi; anchaypi Chaypi; anchaypi Allí There

69

Quechua cuzqueño Quechua boliviano Castellano EnglishChayrayku Chaymi; chayrayku Por eso That's whyCh'ejchi; oqe Oqe Gris GreyChejniy Cheqnikuy Odiar HateCh'ejtay Ch'eqtay Rajar (con hacha) Chop (up)Cheqa Cheqas Lugar PlaceCheqa Cheqaq; chanin; sut'in Verdad TruthCheqachay Chaninchay Justicia JusticeCheqan Chanin Correcto CorrectCheqan Chanin Justo Just; fairCheqan Siwk; derecho Recto StraightCheqan Cheqaq Verdadero RealCheqanta Siwk; derecho Derecho Straight onCheqanta; cheqanmanta Sut'inta; cheqaqta Verdaderamente ReallyChhalla; chhallalla hhalla; chhallalla Liviano LightChhallalla Phasil Fácil EasyChhallay Trukiy; cambiyay Trocar BarterChhika millay! Atatáw! Qué feo! How horrible!Chhoqay; chhanqay Wikch'uy;choqay;chanqay Arrojar ThrowChhoqo Suyt'u; wask'a Alargado OblongChhulla Chhulla Rocío DewCh'ia Ch'iya Liendre NitCh'ichi Qhelli Suciedad DirtCh'ichi Qhelli; kharka Sucio DirtyChijchi Chikchi Granizo HailChilina Chilina Médula MarrowChilina Chilina Tuétano MarrowChillchi para Ipha; iphu; chirapa Llovizna DrizzleChillchiy Iphay; iphuy; chirapay Lloviznar DrizzleChillwi Chiwchi Polluelo ChickChimpa Chimpa Enfrente In front; oppositeChimpay Chimpay Cruzar CrossCh'in Luli; upa Mudo SilentCh'in Ch'in Silencio SilenceChina China Hembra (animales) Female (animals)Chiñi Masu Murciélago BatChinkachiy Chinkachiy; wikch'uy Perder LoseChinkay Chinkay; ch'usaqyay Desaparecer DisappearChinkay Chinkay Perderse Get lostCh'inyay Upallay Callarse Be quietCh'ipis Ñawi-suphu Pestañas EyelashesChiri Chiri Frío ColdChiri lomas Puna Puna HighlandsChiriy Chiriy; chirichikuy Tener frío Be coldCh'irmiy Ch'illmiy Cerrar el ojo Close eye(s)Ch'isi Ch'isi; naha tuta Anoche Last nightCh'isiman; kunan ch'isi Ch'isiman; kunan tuta Esta noche TonightCh'isiyay Ch'isiyay Atardecer Get darkChita Chita Ovejita Pet sheepCh'onqay Ch'onqay Chupar SuckChoqllu Choqllo Choclo Maize cobChua P'uku Plato Earthenware plateChujcha Chukcha Cabello HairChujchu Chukchu Paludismo Tropical feverCh'ujlla Ch'uklla Choza HutCh'uju; uju Uhu Tos CoughCh'ujuy; ujuy Uhuy Toser CoughCh'ulla Ch'ulla Impar OddChulluy; chulluchiy Chulluy; chulluchiy Remojar Steep; soak; dunkCh'ulu Ch'ullu Gorro (de lana) Indian woollen hat

70

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishChumpi Chumpi Faja (tejida) Indian woollen beltCh'umpi Ch'umpi; nuwal Marrón BrownCh'unchula Ch'unchul Intestino IntestineChunka Chunka Diez TenChunka iskayniyoj Chunka iskayniyoq Doce TwelveChunka jisq'onniyoj Chunka isqonniyoq Diecinueve NineteenChunka pachaj waranqa Millón; waranqa waranqa Millón MillionChunka phishqayoj Chunka pisqayoq Quince FifteenChunka pusajniyoj Chunka pusaqniyoq Dieciocho EighteenChunka qanchisniyoj Chunka qanchisniyoq Diecisiete SeventeenChunka sojtayoj Chunka soqtayoq Dieciseis SixteenChunka tawayoj Chunka tawayoq Catorce FourteenChunka ujniyoj Chunka hoqniyoq Once ElevenCh'uñu Ch'uñu Chuño Freeze-dried potatoChupa Chupa Cola TailCh'upi; lawa; ch'aqe Chupi; almusay Sopa SoupChupila Chupi; raka; warmi-kay Vagina VaginaChurakuy Churakuy Ponerse Put on (clothes)Churay Churay Poner PutChuraykuy; sat'iy Sat'iy Meter Put inCh'usaj Ch'usaq Vacío EmptyCh'useqa Ch'useq Lechuza OwlCh'uspa Ch'uspa Bolsa con tirante Shoulder bagCh'uspi Ch'uspi Mosca FlyCuentu Willakuy Relato; cuento StoryDuktur Hampiq; mediko Médico DoctorDyus; Pachatata Dyus; Yaya Dios GodEla yakitu Phisku Refresco Soft drinkFrente Mat'I Frente (de la cara) ForeheadGustay Munay; gustay Gustar LikeHak'u Hak'u Harina FlourHawas Hawas Haba Broad beanHik'u Hik'I Hipo HiccoughsHoq'o Hoq'o; sut'u Mojado WetHoq'oyay Apiyay Mojar la lluvia Get wet in the rainIcha Paqta; icha Quizás PerhapsIchapis; ujála Ichapis -pas; anchachus Ojalá I hope …!Ichhu Ichhu; iru-ichhu Paja High altitude grassIma Ima Qué WhatIma Ima Y Also; tooIma llaki! Akakalláw! Ima llaki! Qué lástima! What a pity!Ima sumaj! Añañáw! Qué rico! How delicious!Imamanta, a! Hinallatapis; imamanta De nada Don't mention itImarayku Imanaqtin; imarayku Por qué WhyImaymana Hoq hoq; imaymana Vario All kinds ofImayna Imayna Como HowInti Inti Sol SunInti phutumuy; inti llojsimuy Inti-seqay Salida del sol SunriseInti yaykuy Inti-haykuy Puesta del sol SunsetIntindiy Uyariy; intindiy Entender UnderstandIrmana Pana Hermana del hombre Man's sisterIrmanu Tura Hermano de la mujer Woman's brotherIskay Iskay Dos TwoIskay chunka Iskay chunka Veinte TwentyIskay pachak Iskay pachak Doscientos Two hundredIskaynin Iskaynin Ambos BothIsmuy Ismuy Pudrir RotIstalla Qolqe-ch'uspa; q churana Monedero PurseJaku! Jakuchej! Haku! Hakuchis! Vamos! Let's go!

71

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishJallch'ay; waqaychay Waqaychay; siwray Guardar Keep; put awayJallp'a Allpa; hallp'a Tierra EarthJallp'a (oqharisqa Hak'u; polbo Polvo Powder; dustJamoj; qhatej Hamuq; qatiq Próximo NextJamp'atu Hamp'atu Sapo ToadJampi Hampi Medicina MedicineJampina mayt'u Wanku; wankuna Venda BandageJampiri Hampiq; paqo; qamili Curandero Native healerJampiy Hampiy Curar CureJamuy Hamuy Venir ComeJananta kawara; walt'ana Pañal NappyJank'a Hank'a Tostado Roast(maize,beans,etc)Jap'ichiy Hap'ichiy Encender LightJap'iy Chaskiy Acoger Receive; welcomeJap'iy Hap'iy Agarrar Seize; grabJap'iy Chaskiy Recibir ReceiveJaqay Haqay, chahay Aquel, -lla, llo That over thereJaqaypi Haqaypi; chahaypi Allá Over thereJark'ay Hark'ay; atahay Impedir PreventJark'ay Amachay; kuyray Proteger ProtectJasp'iy Raskhay Rascar ScratchJatariy; sayariy Hatariy; sayariy Levantarse Get upJatun Hatun; suni Grande Big; largeJatun Suni; wask'a Largo LongJatun mama Hatuku; hatumama; awila Abuela GrandmotherJatun tata Hatuku; hatun-tayta Abuelo GrandfatherJatunkaray Hatunkaray Inmenso; enorme Immense; enormousJawa Hawa Afuera OutsideJawiy Hawiy Ungir AnointJawiy Llusiy Untar SmearJaya Haya Picante Hot (spicy)Jayt'ay Hayt'ay Patear KickJayway Hayway Alcanzar Pass; hand overJeta Wirp'a Labio LipJich'ay Talliy; hich'ay Echar Pour outJina Hina Así SoJina Hina Como (preposición) LikeJina jinalla Yaqa Más o menos More or lessJinallataj Hinallataq; kaqllataq Asimismo LikewiseJinallataq Hinallataq; kaqllataj Igualmente LikewiseJinapis Ichaqa Pero ButJisp'ay Hisp'ay Orinar UrinateJisq'on Isqon Nueve NineJisq'on chunka Isqon chunka Noventa NinetyJisq'on pachaj Isqon pachak Novecientos Nine hundredJoq'o Hoq'o Húmedo WetJosi Ichhuna Hoz SickleJucha Hucha Culpa FaultJucha Hucha Pecado SinJuchallikuy Huchallikuy Pecar SinJuchasapa Huchasapa Pecador SinnerJuch'uy Huch'uy; taksa; tinku Pequeño Small; littleJuch'uy yawri; yawri Awuha; yawri Aguja NeedleJuk'ucha Huk'ucha Ratón MouseJukumari kuku Oso BearJuk'uta Husut'a; usuta Sandalia SandalJump'i Hump'i Sudor SweatJump'iy hump'iy Sudar SweatJunt'a Hunt'a; phoqchi; churku Lleno Full

72

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishJunt'ay Hunt'ay Cumplir Fulfil; complyJunt'ay Hunt'ay Llenar FillJusk'u T'oqo Agujero HoleJuturi Puhu; pukyu Manantial SpringK'acha; k'achitu Munay; ima munay Bello BeautifulKachariy Kachariy; kacharpariy Soltar Let go of; releaseKacharpariy Kacharpariy; kachaypariy Despedir Say goodbye; takeleaveKachay Kachay Enviar (persona) Send (person)Kachi Kachi Sal SaltK'achitu Munaycha; sumaq Lindo PrettyK'ajay Ruphariy Tener calor Be hotKaka Kaka Caca; excremento ExcrementK'aki K'aki Quijada; mentón Jaw; chinK'allku P'osqo Agrio BitterKallpa Kallpa Fuerza StrengthKallpayoj; kallpasapa Kallpasapa Fuerte (personas) Strong (persons)Kamachej Kamachikuq Gobernante GovernorKamachi Kamachikuy; kamachi Orden (mandato) Order; commandKamachi Kamachi; kamachikuy Reino; mandato Reign; mandateKamachiy Kamachikuy Gobernar GovernKamachiy Kamachiy; kamachikuy Mandar Order; commandKamanchaka Pacha-phuyu Neblina MistK'amiy Anyay Amonestar Tell offK'amiy Anyay Reprender Tell offKanaku Qono; qollpu Fogata Fire; bonfireKanay Kanay Incendiar Set on fireKanay; ruphachiy; ruphay Kanay; ruphachiy; ruphay Quemar BurnKancha Kancha Corral Animal penK'anchay K'anchay Alumbrar IlluminateK'anchay K'anchay Brillar ShineK'anchay K'anchay Luz LightK'anka; gallu K'anka; gallu Gallo CockKankay Theqtichiy Fréir FryK'ara; millu Q'echa Salado SaltyKaru Karu Lejos FarKaru cheqas purej Puriq Viajero TravellerKaru cheqas puriy Puriy Viaje JourneyKaru llajtayoj Karu llaqtayoq Forastero StrangerKasarakuy; yananchakuy Kasarakuy; yananchakuy Casarse Get marriedK'askay K'askay; ratay Adherir AdhereK'askay; k'askachiy K'askay, ratay; k'askachiy Colar Stick; glueK'aspi K'aspi Palo StickKasukoj Ch'iti; kasukuq Obediente ObedienteKasuy Kasukuy Obedecer ObeyKatari Mach'aqway Serpiente SnakeKausachun! Kawsachun! Viva! Long live!Kausariy; kutiriy Kausariy Revivir Come to life againKausay Kawsay; bida Vida LifeKausay Kawsay Vivir (existir) Live (exist)Kay Kay Ser BeKay Kay Tener HaveKayjina Khayna Como éste Like thisKaykuna; ankaykuna Kaykuna; ankaykuna Estos; estas TheseKaypi Kaypi Aquí HereK'ayra K'ayra; ch'elqa; ch'eqlla Rana FrogKhaku Hakllu; akllu; k'aku Tartamudo StuttererKhakuyay K'akukachay;hakllukachay Tartamudear Stutter; stammerKhamuy Khamuy; hach'uy Mascar ChewKhaniy Kaniy Morder Bite

73

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishKhapaykuy Sillakuy Montar Ride (eg a horse)Kharisiri Ñak’aq Pistaco Evil spiritKharkatitiy; khatatay Chukchuy; khatatatay Temblar TrembleKhaskiy Khuskuy; k'uskuy Roer GnawKhipu Khipu Quipu QuipuKhirkinchu Kirkinchu Armadillo ArmadilloKhiskillichiy Kullachiy Hacer cosquillas TickleKhituy; qhaqoy Qhaqoy; hawiy Frotar RubKhuchi Khuchi Cerdo PigKhuchi simi Khuchi; qhelli simi Grosero Rude; vulgarKhuchuy Kuchuy Cortar CutKhuru Kuru Gusano WormKhuska Kuska; ch'unku Junto TogetherKhuska Kuskan Medio HalfKhuska Kuskan Mitad HalfKhuyay Khuyapayay; llakipayay Compadecer Feel sorry forKichana Kichana Abridor OpenerKichariy Kichay Abrir OpenKichasqa Kicha; kichasqa Abierto OpenK'ichiy T'ipiy Pellizcar PinchKikin Kiki En persona In personKikin Kaq Mismo SameKikin; kikillan Kikin; kikillan Idéntico IdenticalKilla Killa Luna MoonKilla Killa Mes MonthKilla onqoy; killa Yawar hamuy; kostumbre Menstruación MenstruationKinray Qhata Ladera SlopeKinsa Kinsa Tres ThreeKinsa chunka Kinsa chunka Trece ThirteenKinsa chunka Kinsa chunka Treinta ThirtyKinsa pachaj Kinsa pachak Trescientos Three hundredKirpana Kirpana Tapa LidKiru Kiru Diente ToothKisu Kisu Queso CheeseK'iwicha Kukupin Hígado LiverKiwña Kiwña Quinua QuinoaKombu Q'asuna Mazo Large wooden malletKosa Kusa Apto SuitableKosa Kosa Excelente ExcellentKosa Sumaq Rico (comida,bebida) DeliciousKosata Kusata; munayta Maravillosamente MarvellousllyKreyiy Kreyiy; iñiy Creer BelieveK'uchi Ch'iti; k'uchi Activo Energetic; diligentK'uchu K'uchu; huk'i; siki Rincón CornerKuka Kuka; hallpa Coca CocaMaki moqo Kukuchu Codo ElbowKulli Muraru; kulli Morado PurpleK'ullku; k'iski K'ikllu; k'uyku; k'uku Angosto NarrowK'ullu K'ullu Madera WoodK'ullu Kurku Tronco Tree trunkKulur Kulur Color ColourKumpa Urpi Amigo, -a FriendK'umukuy K'umuy; k'uytuykuy Agacharse Bend downKunallan Chayraq Recién Just (time)Kunan Kunan Ahora AhoraKunan p'unchay Kunan p'unchay Hoy TodayKunan wata Kunan wata Este año This yearKunka Kunka Cuello NeckKunka Kunka Voz Voice

74

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishKuntur Kuntur Cóndor CondorKuraj Kuraq Mayor Eldest (child)Kuraka Kuraka Jefe indígena Indigenous chiefK'urpa K'urpa Terrón ClodKusikusi Araña Araña SpiderKusikuy Kusikuy; k'uchikuy Alegrarse Be happyKusisqa Kusi; kusisqa Alegre HappyK'usuy Ch'awiy Arrugarse (piel) WrinkleKutay Kutay Moler GrindKuti Kuti Vez TimeKutichiy Kutichiy; kontestay Contestar AnswerKutichiy; lansay Wikch'upakuy; lansay Vomitar VomitKutimuy Kutimuy Volver (hacia aquí) Return; come backKutipakuy Kutirpay; khastuy Rumiar ChewKutipay Kutipay; hoqtawan ruway Repetir RepeatKutiy Kutiy Volver (hacia allá) Return; go backK'uychi K'uychi Arco iris RainbowK'uyka K'uyka Lombriz EarthwormKuyuchiy Kuyuchiy Mover Move (transitive)Kuyuy Kuyuy Moverse Move (intransitive)Laq'ay Ch'aqlay Abofetear SlapLaqha Laqha; tuta; tutayaq Oscuro DarkLaqhayay; tutayay Laqhayay; tutayay Oscurecer Get darkLaqhe Rap'a; rap'i; raphi Hoja LeafLaranja Laranja Naranja OrangeLarq'a Yarqha; rayqha Acequia Irrigation channelLawray Yawray; rawray Arder BurnLaya Rikch'aq Clase Kind; sortLayqa Layqa Brujo Witch (male)Layqay Layqay Embrujar BewitchLeey Leyiy; qhaway Leer ReadLerq'o Ch'oqro Tuerto One-eyed; blind in 1eyeLichi Lichi Leche MilkLijra Rapra; rawkra Ala WingLisu K'uchallu; k'usillu Travieso NaughtyLiwru Liwru Libro BookLlajllay Llaqllay Tallar (madera) Carve (wood)Llajta Llaqta Ciudad CityLlajta Llaqta Pueblo Town; villageLlajta masi Llaqta masi Compatriota CompatriotLlajway Llaqway Lamer LickLlaki Llaki Pena SadnessLlakikuy Llakikuy Entristecerse Be sadLlakikuy Yuyapasay Preocuparse WorryLlakikuy Llakikuy Tener pena Be sadLlakisqa; phutisqa Llakisqa; khuyay Triste SadLlama Llama Llama LlamaLlamiy; malliy Malliy Probar Try (food, drink)Llamp'u Llamp'u Blando SoftLlamp'u sonqo Llamp'u sonqo Afable Affable; niceLlank'aj Llank'apakuq Obrero WorkerLlank'ana Llank'ana Trabajo; empleo Work; jobLlank'ana; llank'ay Llank'ana; llank'ay Trabajo Work; jobLlank'ay Yapuy Arar PloughLlank'ay Llank'ay Trabajar WorkLlant'a Llant'a Leña FirewoodLlanthu Llanthu Sombra Shade; shadowLlaqta; suyu Llaqta; suyu País CountryLlasa Llasa Pesado Heavy

75

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishLlausa Thalta; llawsa; llawtha Baba DribbleLljlla; manta Lliklla Manta Indian shawlLlimphu Limphiyu; luylu Limpio CleanLliphipej Chipchiq; ch'ak Luminoso Bright; luminousLliuj lliuj Llipllipyay; illapa Relámpago LighteningLliwj; q'ala; tukuy Llapa; llipi; lliw; q'ala;tukuy Todo AllLliwjta Lliwta Completamente CompletelyLlojsina Lloqsina Salida ExitLlojsiy Lloqsiy Salir Go/come outLloq'e Lloq'e Izquierda LeftLloq'e; lloq'enchu Lloq'enchu Zurdo Left-handedLlujchiy Tupayuy; llamiy Tocar TouchLluk'iy Lluk'iyuy; kariñukuy Sobornar BribeLlulla Llullay Mentira LieLlulla Llulla; nina qallu Mentiroso LiarLlullakuy Llullakuy Mentir LieLlullu Qholla Tierno Young; tenderLlusk'a; llust'a Llusk'a; llusp'a Liso SmoothLluskha; llusp'i Lluskha; llusk'a; suskha Resbaloso SlipperyLluskhay Lluskhay; suskhay Resbalar Slip (up); slideLoqoto Roqoto Locoto AveryhotpepperLuru Ruru Pepa Pip; stoneLurun Rurun Riñón KidneyMachasqa Machaq; machasqa Borracho DrunkMachay Machay Emborracharse Get drunkMachu Yuyaq; taytaku; machu(la) Viejo Old manMachuyay(m); payayay(f) Machuyay Envejecerse Get oldMadrina Marq'aqe; marq'a mama Madrina (de bautizo) Godmother(bapMadrina Madrina; kasarachiq Madrina (de matrimo Godmother(wedMaki Brasu Brazo ArmMaki Maki Mano HandMaki ch'ajlla Maki-t'anta Palma (de la mano) Palm (of hand)Maki manga Makitu Manga SleeveMakina Makina Tren TrainMalta Malta Adolescente AdolescentMama Mama; wachaqe Madre MotherMama Mama; siñura Señora MadamMama qhocha Mama qocha, lamar Mar SeaMana allin Mana allin; panta Mal BadMana atej Mana atiq Incapaz IncapableMana atikoj(jina); ch'uki Sasa Difícil DifficultMana qosayoj Mana qosayoq Soltera Single (fem.)Mana rikoj ñawisniyoj Ñawsa Ciego BlindMana sirvej Mana baliq Inepto IneptMana warmiyoj Mana warmiyoq Soltero Single (masc.)Mana yuyayniyoj Loqhe; mana yuyayniyoq Irracional IrrationalMana; ama Mana; ama No Forms negMañakuy Mañakuy; qochikuy Pedir Ask forMañakuy Risay Rezo PrayerMañakuy Balikuy Rogar Beg; entreatMañay; manuy (dinero) Mañay; manuy Prestar LendManchana Sinchi; nishu Terrible TerribleMancharikuy Manchakuy Tener miedo Be afraidManchaskiri Manchali Miedoso Fearful; timidManka Manka Olla Cooking potMansu Samp'a Manso TameMaqanaku; maqanakuy Maqanakuy Pelea FightMaqanakuy Maqanakuy Pelear FightMaqay Maqay Pegar Hit (someone)

76

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishMaran uña Tunaw Piedra moledora gran Large grinding stoneMarimachu Qharinchu Marimacho TomboyMashqa Hayk'a Cuánto How much/manyMashqa(pi) Chanin; baliq Precio PriceMasi Masi Colega ColleagueMasi Masi Compañero FriendMask'ay Maskhay Buscar Look forMast'ay Mast'ay Tender Spread outMat'i Mat'i Ajustado TightMauk'a; thanta Mawk'a; thanta Usado UsedMauk'a; thanta Mawk'a; thanta Viejo (cosas) Old (things)May May Donde WhereMayk'aq Hayk'aq Cuando WhenMayllay Maqchhiy Lavar (cuerpo,cosas) Wash (body,things)Mayllay Maqchhiy Lavar (otras cosas) Wash (other things)Mayninpijina(lla) Mayninqa A veces SometimesMayqen Mayqen Cuál WhichMayt'uy Wankuy Venda BandageMayt'uy; p'intuy Mayt'uy; k'uyuy; p'istuy Envolver WrapMayu Mayu Río RiverMayu pata; mayu kantu Mayu pata Ribera Bank (of river)Mich'a Mich'a Avaro MeanMich'a Maqlla; khipu-siki; mich'a Tacaño MeanMichiy Michiy Pastorear PastureMidiy Tupuy Medir MeasureMikhuna Mihuna; mikhuna Comida FoodMikhuy Mihuy; mikhuy Comer EatMillay Millay Feo UglyMillay Millay Horrible HorribleMiray Miray Multiplicarse Multiply; increaseMisi Michi; pichi Gato CatMisk'i Misk'i Dulce SweetMisk'i mikhuna Añaka Manjar Tasty dishMist'ay Thampiyuy Tropezar StumbleMistisu Misti Mestizo Mestizo; half-bloodMonte Monte;yunka;hatun yunka Selva JungleMoqo Moqo Morro; colina HillMorq'o Huwillo Ovillo Ball of woolMosoj Musoq Nuevo NewMosqhoy Mosqhokuy Soñar DreamMosqhoy Mosqhoy Sueño DreamMuch'ay Much'ay Besar KissMuch'ay; yupaychay Much'ay; yupaychay Adorar Adore; worshipMuch'u Khunku Carnero RamMuju Muhu Semilla SeedMunakuy Munakuy; waylluy Amar LoveMunakuy Munakuy Amor LoveMunasqa Masa Pareja PartnerMunay Munay Querer Want; loveMunay Munay Voluntad WillMunday Bunday Mondar PeelMunu K'usillu Mono MonkeyMuskhiy Sinq'ay Oler (transitivo) Smell (transitive)Muskhiy Muskhiy; musmiy Olfatear Smell (transitive)Muthu Hallmu; morq'a; qhompo Motoso BluntMuyu Muyu Circular CircularMuyu Muyu Círculo CircleMuyu Muyu; lump'u Redondo RoundÑa Ña Ya Already

77

Quechua Boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishNacikuy Paqariy Nacer Be bornÑajch’a Ñaqch’a Peine CombÑajch’ay Ñaqch’ay Peinar CombÑak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy Sufrimiento SufferingÑak’ariy; muchuy Ñak’ariy; muchuy Sufrir SufferÑak’ay Ñak’ay Apenas ScarcelyÑak’ay Ñak’ay Degollar SlaughterÑaña; irmana Ñaña Hermana de la mujer Woman's sisterNanachisqa K'iri Herida WoundNanachiy K'iriy Herir WoundNanay Nanay Doler HurtÑañu Llañu; ñañu Delgado cosa cilíndr Thin (cylindrical objects)Napaykuy Napayukuy Saludar GreetÑaqha Yaqa Casi AlmostÑaupa Ñaupa Antiguo AncientÑaupa; mauk'a Ñaupa; mauk'a Anticuado Old-fashionedÑaupa; ñaupaj Ñaupa; ñaupan; ñaupaq Anterior Previous; ancientÑaupaj Ñaupaq Adelante In frontÑaupaj killa; killa pasay Ura killa Mes pasado Last monthÑaupaj simana Ura simana Semana pasada Last weekÑaupaj wawan Phiwi Primogénito First-bornÑaupajta Ñaupaqta Anteriormente PreviouslyÑaupajta Ñaupaqta Antes FirstÑaupajtaraj Ñaupaqtaraq Primero FirstÑaupaqenpi Ñawpa Delante Before; in front ofÑaupay Ñaupay Adelantarse Go in frontÑawi Ñawi Ojo EyeÑawi chipuyeasqa Ch'illmiyuy Guiñar WinkÑawpaj Ñawpaq Primer; primero FirstNecesitay Munay; nesitay Necesitar NeedNi Ni Ni Not even; neitherNina Nina Fuego FireNina nina Pinchin-kuru Luciérnaga GlowwormNingri Ninri; rinri Oreja EarNiy Niy Decir SayNiyta munay Niy Significar MeanNoqa; ñoqa Noqa; ñoqa Yo INoqaj(ta) Noqaq(pa) Mío My; mineNoqanchej Noqanchis; ñoqanchis Nosotros (inclusivo) WeNoqanchejpa(ta) Noqanchispa Nuestro (inclusivo) Our; oursNoqaykoj(ta) Noqaykuq(pa) Nuestro (exclusivo) Our; oursNoqayku Noqayku; ñoqayku Nosotros (exclusivo) WeÑujch’a; qhachuni Qhachun Nuera Daughter-in-lawÑujtun Ñusqhon Seso BrainÑuñu Ñuñu Seno Breast (woman)Ñuñuy Ñuñuy; titiy Amamantar BreastfeedÑuñuy Ñuñuy Lactar SuckleO Otaq O (en afirmaciones) OrOjllay Marq'arikuy Abrazar Embrace; hugOmbru Rikra Hombro ShoulderOnqosqa; onqoj Onqoq; onqosqa Enfermo IllOnqoy Onqoy Enfermarse Get illOnqoy Onqoy Enfermedad IllnessOqa Oqa Oca OcaOqara; loqt'u Upa; wanq'o; roqt'u Sordo DeafOqharikuy Haywakuy; hoqarikuy Alzarse Rise; get upOqhariy Kuhichu Cosecha HarvestOqhariy Hoqariy; oqariy Levantar Lift; raiseOqosiri; oqolón ; soqsuri Hillu; hillusapa Goloso Fond of dainties

78

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishOqoy Mullp'uy; millp'uy Tragar SwallowOrqhoy Horqoy; orqoy Sacar Take outOrqo Orqo Cerro MountainOrqo Orqo Macho (de animales) Male (of animals)Osoqollo; p'osoqollu Holq'e; hoq'oyllo; hoq'ollo Renacuajo TadpolePacha Pacha Instante InstantP'acha P'acha Ropa ClothesP'acha churana P'acha churana Ropero WardrobePacha; mundo Pacha; mundo Mundo WorldPachaj Pachak Cien; ciento HundredP'achallichiy P'achachiy; p'achallichiy Vestir DressP'achallikuy P'achakuy Vestirse DressPadrinu Marq'aqe; marq'a tayta Padrino (de bautizo) Godfather (baptismal)Padrinu Padrino; kasarachiq Padrino (de matrimon Godfather (wedding)Pagay Pagay Pagar PayPajtataj! Paqtataq! Cuidado! Careful!Pakay Pakay Esconder HideP'akiy P'akiy Romper BreakPalawra Simi Palabra WordPallay Pallay Recoger Gather (up)Palta Paltay Palta Avocado pearPampa Pampa Llano; llanura PlainPampa Siwkneq; pampa Plano FlatPampa Pampa Suelo GroundPampachay Pampachay Perdonar ForgiveP'ampay P'ampay Enterrar BuryPaña Paña Derecha RightP'anka P'anka Hoja (mazorca maíz) Leaf (around maizecob)Pantalu Pantalon; kalson Pantalón TrousersPantay Pantay Equivocarse Make mistake;be wrongPantiyun; aya pampa Pantiyun Cementerio CemeteryPapa Papa Papa PotatoPapa lisa Ulluku Papa lisa Papa lisaPapaya Papaya Papaya PapayaPaqarin; tutamanta Tutamanta Mañana (no tarde) MorningPaqay Paqay Pacae PacaePara Para Lluvia RainParay Paray Llover RainParlay Rimay; parlay Hablar SpeakParlay; simi Rimay; simi Idioma LanguagePasay; imanay Pasay; imanay Ocurrir HappenPastu Waylla Prado; pastizal MeadowPata Hawa; wichay Arriba UpPata Pata; hawan Encima AbovePata Pata Sobre On; overPata; kantu Pata Orilla Edge(ofsea,lake & river)Pay Pay El; ella He; she; itPaya Yuyaq; mamaku; paya Vieja Old womanPaykuna Paykuna Ellos; ellas TheyPaypata; paykunaj(ta) Paypa; paykunaq(pa) Suyo Their; theirs(sing.&plur.)Pejpata; pejta Piqpa De quien WhoseP'enqakuy P'enqakuy Avergonzarse Be ashamedP'enqay P'enqay Vergüenza ShamePerqa Perqa Pared WallPhajcha Phaqcha Cascada WaterfallPharaqey Phatatatay; phatakyay Latir BeatPhatay Phatay; t'ohay; t'ohachiy Reventar BurstPhatu Rakt'a; phatu; runkhi Grueso (cosa plana) Thick (flat objects)Phaway Phaway Volar Fly

79

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishPhawitata riy; corriy Phaway Correr RunPhilu K'awchi Filudo Sharp (knife, etc)Philu; t'ojsikoj Suyt'u; k'awchi; waqsa Puntiagudo SharpPhiña Sinchi; phiña Feroz FerociousPhiñakoj Akanayaq Renegón Grumbling; grouchyPhiñakuy Phiñakuy Enojarse Get angryPhiñasqa Phiña; phiñasqa; qero Enojado AngryPhinkiy P'itay Saltar JumpPhishqa Pisqa Cinco FivePhishqa chunka Pisqa chunka Cincuenta FiftyPhishqa pachaj Pisqa pachak Quinientos FiftyPhista Phista Fiesta Fiesta; partyPhukuchu Hisp'ay-p'uru Vejiga BladderPhukuna Phukuna Soplador Blowing-tube for firePhukuy Phukuy Soplar BlowPhullu Frisara; qata Frazada BlanketPhurmuy Phoqchiy; phullchiy Rebalsar OverflowPhuru Phuru Pluma FeatherPhushka phururu Phiritu Aro del huso (tortera) Disk of spinning spindlePhuska Puska Huso Spinning spindlePhuska Puska; k'anti Rueca Distaff; spinning spindlePhuskay Puskay; phuskay Hilar SpinPhusphuru Phosporo Fósforo MatchPhuyu Phuyu Nube CloudPhuyusqa Phuyu Nublado CloudyPi Pi Quien WhoPichana Pichana Escoba BroomPichay Pichay Barrer SweepPichay Pichay; pichariy; luyluy Limpiar CleanPichu Qhasqo Pecho (de hombre) ChestPiki Piki Pulga FleaPili Patu Pato DuckPilpintu Pillpintu, phayle Mariposa ButterflyPilu Suphu Pelo (del cuerpo) Hair (on body)Piluta jayt'ay Bola hayt'ay Fútbol FootballPintay Pintay; llunch'iy; llusiy Pintar PaintPisi uma; sunsu Opa Sonso Idiot; stupidPisi uma; sunsu Hanrapa; oqa wayk'u Tonto Idiot; stupidPisi; uj chhika; tumpa Aslla; pisi; chikan; tumpa Poco Little; fewP'isqo Pesqo; pichiku; pichinchu Pájaro BirdPitay Pitay; hapkay; hawkkay Fumar SmokePlatánu Latanos Plátano BananaPoqosqa Poqo; poqosqa Maduro RipePoqoy Poqoy Fermentar FermentPoqoy Ruru Fruto FruitPoqoy Poqoy Madurar RipenPrima Prima Prima Cousin (fem.)Primo Primo Primo Cousin (masc.)Puchu; puchusqa Puchu; puchuq Resto; sobra Left overPuchuy Puchuy Sobrar Be left overPujllana Pukllana Juguete ToyPujllay Pukllay Juego GamePujllay Pukll Jugar PlayPuka Puka Rojo RedPullira Pullira Falda SkirtPullira Pullira Pollera Indian skirtP'ultiy Challpuy Sumergir SubmergeP'ululu Pukutu Burbuja BubblePuma Puma Puma Puma

80

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishP'unchay P'unchay; p'unchaw Día DayPunchu Poncho Poncho PonchoPunkiy Punkiy Hincharse SwellPunku Punku Puerta DoorPunta Punta Cumbre SummitPuñuna Puñuna Cama BedPuñuna wasi; tambu Qorpa wasi; tambu Hotel HotelPuñuy Puñuy Dormir SleepPuñuy atiy Puñuy aysay Tener sueño Be sleepyPupu Pupu; puputi Ombligo NavelPura; ukhu Pura; uhu Entre Between(persons)Puriskiri Purinkichu; musti Andariego Roving; restlessPuriy Puriy Andar Walk; travelPuriy Puriy; takkiy Caminar WalkPuriy Puriy Funcionar Work (mechanically)Puriykachay Purikachay; purikuy Pasear Go for a walkPurutu Purutu Frijol BeanPurutu Poroto Poroto BeanPusaj Pusaq Ocho EightPusaj chunka Pusaq chunka Ochenta EightyPusaj pachaj Pusaq pachak Ochocientos Eight hundredPusay Pusay Conducir (persona) Lead (a person)Pusay; pusaykachay Pusay; pusaykachay Guiar GuidePusaykachaj; rikuchej Pusakachaq; rikuchiq Guía GuideQ’oñi; rupha Q’oñi; rupha Caliente HotQ’oñichiy Q’oñichiy Calentar Heat; warmQ’oshñi Q’osñi; q'osmi; q'osti Humo SmokeQ'ala; q'ara Q'ala; q'ara;mama-wachay Desnudo NakedQallariy Qallariy Comenzar BeginQallu Qallu Lengua TongueQan Qan; personayki Tú You (sing.)Qan Qan; personayki Usted You (sing.)Qanchis Qanchis Siete SevenQanchis chunka Qanchis chunka Setenta SeventyQanchis pachaj Qanchis pachak Setecientos Seven hundredQankuna Qankuna Ustedes You (plur.)Qankuna Qankuna Vosotros You (plur.)Qankunaj(ta) Qankunaq Vuestro Your; yours (plur.)Qanpa(ta) Qanpa Tuyo Your; yours (sing.)Q'apay Q'apay Aroma SmellQ'apay Q'apay Fragancia FragranceQ'apay Q’apay Oler (intransitivo) Smell (intransitive)Qaqa Qaqa Peña Cliff; cragQaqa jusk'u Mach'ay Cueva CaveQara Qara Cáscara Skin (of fruit)Qara Qara Corteza BarkQara Qara Cuero LeatherQara Qara Piel SkinQ'ara chupa Achuqalla Comadreja WeaselQarpay Qarpay Irrigar; regar IrrigateQarqoy Qarqoy Expulsar ExpelQasa Qasa; chullunku Escarcha; hielo Frost; iceQasa Qasa Helada FrostQasi; ch'in Qasi; santu; ch'in Quieto Still; calmQasilla Yanqa En vano In vainQawchiqeay Qarchisyay Rebuznar BrayQ'aya Paqarin Mañana TomorrowQaylla Sirka; sispa Cerca NearQayllay; chimpay Achhuyuy; qayllaykuy Acercarse Approach

81

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishQ'ayma Q'ayma; ch'apa Insípido TastelessQayna Qayniwanchay Ayer YesterdayQayna ch'isi Qayna ch'isi Anteanoche Night before lastQayna ch'isi Qayna tuta Noche anterior Last nightQayna wata Ura wata; qayna wata Año pasado Last yearQaynamanta ñaupaj p’unchay Qaynimpa Anteayer Day before yesterdayQ'aytu Q'aytu Hilo ThreadQ'ea Q'iya Pus PusQella Wankhi; waylaka Floja (mujer) Lazy (woman)Qella Qella; mawla; samp'a Flojo; holgazán LazyQellakuy Qellakuy; k'ullukachay Ociosear Be lazyQ'ellu Q'ellu Amarillo YellowQ'ellu Q'ellu Pálido PaleQelqay Qelqay Escribir WriteQena Qena; pinkuyllu Flauta FluteQ'epi Q'epi Bulto (atado) Carry-cloth bundleQ'epiri Q'epiq; q'epiri Cargador Market porterQ'ewiy; k'uyuy Q'ewiy; rank'uy Torcer TwistQhallalla; recien t'ipisqa Llanlla Fresco (verduras) FreshQhapaq Qhapaq; kaqniyoq Rico Rich (person)Qhapariy Qapariy; qaparqachay Gritar ShoutQhari Inka Amante LoverQhari; phiña Wapu; kallpasapa; qhari Valiente BraveQhari Qhari Varón ManQhashqa Qhaspa; khirki; chharpa Aspero (superficie) Rough (surface)Qhasi; qhasimanta Yanqa Sin motivo For no reason at allQhasilla Yanqan; yanqallan Gratis FreeQhatatay Arastay Arrastrar DragQhatiy Qatiy Arrear Drive (flock, herd)Qhatiy Qatiy Seguir FollowQhatu; recoba Plasa; qhatu Mercado MarketQhaway Qhaway; qhawariy Cuidar Look afterQhaway; qhawariy Qhaway; qhawariy Mirar Look at; watchQhechuy Qechuy Quitar Take awayQhencha Qhencha Mala suerte Bad luckQhepa Qhepa Después AfterQhepa Qhepa Futuro FutureQhepa Qhepa Posterior LaterQhepa; qhepa kaj Ultimu; puchu; qhepa kaq Ultimo LastQhepakuy Qhepakuy Quedarse StayQhepan simana Hawa simana Semana siguiente Next weekQhepata; qhepaman Qhepata; qhepaman Posteriormente LaterQhepay Qhepay; kiray Quedar StayQheshwa; runasimi Runasimi; kechwa Quechua QuechuaQhespichiy Qespichiy Liberar FreeQhocha Qocha Lago LakeQholuy Qhoroy; willuy Amputar AmputateQholuy Qhoroy Mutilar MutilateQhoña Qhoña; leqle; t'eqte Moco SnotQhoñasapa; qhoñasuru Qhoñasapa; qhoñasuru Mocoso SnottyQhoñasuru (resfrío) Chhuli Gripe Cold; fluQhora Qora Hierba HerbQhora Qora Hierba mala WeedQhorqoy Qhorqoy; qhorororoy Roncar SnoreQolqe Qolqe Dinero MoneyQolqe Qolqe Plata SilverQ'omer Q'omer Verde GreenQ'omerkuna Q'omer Verdura VegetablesQhon qhon Ruqhuya; ruqhuqu Trueno Thunder

82

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishQhon qhon niy Qhaqrararay; roqhoqoqoy Tronar ThunderQ'oncha Q'oncha Cocina (fogón) Rustic cooking-fireQonchu Q'ata Turbio Cloudy; turbidQonqaskiri Ranqha; loqhe Olvidadizo ForgetfulQonqay Qonqay Olvidar ForgetQonqorikuy Qonqorikuy Arrodillarse KneelQopuy; kutichiy Qopuy; kutichipuy Devolver Return; give backQoqawi Qoqawu; qoqawa; qoqawi Fiambre Field/Travel lunchQori Qori Oro GoldQoriqenti Q'enti; siwar Colibrí HummingbirdQoriq'enti Q'enti Picaflor HummingbirdQosa Qosa Marido HusbandQosayoj Qosayoq; kasaru Casada Married (woman)Qotu; t'ojpa (gente) T'aqa Grupo GroupQowi Qowi Conejo Guinea pigQoy Qoy Dar GiveQ'umpuy; tijrachiy T'ikrampay Voltear Turn overRakhu Rakhu Grueso (cosa cilíndri) Thick (cylindric objects)Rakiy Rakiy Distribuir DistributeRantiy Rantiy Comprar BuyRasurakuy Sunkha k'isuy Afeitar ShaveRatu Ratu Rato MomentRatu; pachita Ratu Momento MomentRejsichiy Reqsichiy Presentar Present (someone)Rejsisqa Reqsisqa Famoso FamousRejsiy Reqsiy Conocer (persona) Know (a person)Rijch'akoj Rikch'akuq Parecido SimilarRijch'akuy Rikch'akuy Asemejar Look likeRijch'akuy Rikch'akuy Parecerse Look like; seem likeRijch'ariy Rikch'ay Despertarse Wake upRikhuriy Rikhuriy; rihuriy Aparecer AppearRikuchiy Qhawachiy Mostrar (objetos) Show (objects)Rikuchiy Rikuchiy Mostrar (sitios) Show (places)Rikuy Rikuy Ver SeeRipuy Ripuy; pasapuy Irse Go awayRiru Riru Dedo Finger; toeRisakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy Orar; rezar PrayRisakuy; mañakuy Risakuy; mañakuy Rezar PrayRit'i Rit'i Nieve SnowRit'iy Rit'iy Nevar SnowRiy Riy; pasay; seqayuy Ir GoRuana Ruwana Tarea TaskRuanayoj Ruwanayoq; mana qasiq Ocupado BusyRuay Ruway Hacer Do; makeRumi Rumi Piedra StoneRumi Rumi; qaqa Roca RockRuna Runa Gente People; personRuna Runa Persona PersonRuna runaman tukusqa Hatun sonqo Orgulloso; soberbio Proud; arrogantRuna; qhari Runa; qhari Hombre ManRunamasi Runamasi Prójimo Fellow human beingRuntu Runtu Huevo EggRuntu Runtu Testículo TesticleRuphay Rupha; ruphay Calor Heat; warmthRuphay Ruphay Incendio FireRuphay Ruphay Luz del sol SunlightRuphay Ruphay; k'anay Quemarse BurnRuthuy Kallchay; rutuy; ichhuy Segar MowRuthuy Rutuy Trasquilar Shear

83

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishSach'a Mallki; sach'a Arbol TreeSach'aj pallqa K'allma Rama BranchSajra suti Hawa suti Apodo NicknameSajsay Saksay Saciarse Satiate oneselfSalvay Qespiy; qespichiy Salvar SaveSamakuy Samay Descansar RestSamay Samay Aliento BreathSamay Samay; samapakuy Respirar BreatheSampuña Antara; phuku phuku Zampoña PanpipesSapa Sapanka; sapa Cada EachSapa; sapalla Sapa; sapalla Solo AloneSapallu Sapallu Zapallo PumpkinSaphana Simp'a Trenza PlaitSaphi Saphi Raíz RootSaqerpariy Saqerpariy; wikch'uy Abandonar AbandonSaqey Saqey Dejar Leave; let, allowSara Sara Maíz MaizeSaruy Saruy Pisar Tread (on)Sayay Sayay Detenerse StopSayay Sayay Pararse StandSayay Sayay Tamaño HeightSayk'usqa Sayk'usqa Cansado TiredSayk'uy Sayk'uy Cansarse Get tiredSenqa Sinqa Nariz NoseSenqasapa Sinqasapa; suyt'u sinqa Narigón Big noseSikasika Sillwi-kuru Oruga CaterpillarSiki Siki Trasero BacksideSiki uya Siki-papan Nalga ButtockSikimira; chhaka Sisi Hormiga AntSilbay; khuyuy Huywiy Silbar WhistleSillp'a Llapsa; llawksa; llaptha Delgado cosas plana Thin (flat objects)Sillu Sillu Uña NailSimana Simana Semana WeekSimi Simi Boca MouthSinchi k'ajay! Akhakáw! Qué calor! How hot!Sipas Wacha; wachacha; sipas Chica GirlSiray Siray Coser SewSirip'a T'inti; ch'illi-k'utu Grillo GrasshopperSiriy; winkuy Kumpakuy Tumbarse Lie downSirk'i Tikti Verruga WartSojta Soqta Seis SixSojta chunka Soqta chunka Sesenta SixtySojta pachaj Soqta pachak Seiscientos Six hundredSonqo Sonqo Corazón HeartSonqochay Kallpachay Animar Encourage; cheer upSorojchi Qhayqa Soroche Altitude sicknessSua; makiyoj Suwa; laq'a; makiyoq Ladrón ThiefSuera Suyra Suegra Mother-in-lawSueru Suyru Suegro Father-in-lawSuka Wachu Surco FurrowSullk'a Sullk'a Menor Younger; youngestSullu Sullu Feto FoetusSulluy Sulluy Abortar AbortSumaj k'achitu! Añañáw! Qué lindo! How beautiful!Sumaj sonqo Munakuq; sumaq sonqo Amable KindSumaj; misk'i Sumaq; Misk’i Agradable PleasantSumaj Sumaq; munakuq Bondadoso KindSumaj sonqo Sumaq sonqo Cariño AffectionSumwiru; loq'o; leq'e Sombriru; loq'o Sombrero Hat

84

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishSunt'iy Qhospay Revolcarse WallowSupay wasi Supay wasi Infierno HellSupay; sajra Saqra; supay Diablo DevilSupi Supi Pedo FartSupiy Supiy Peer FartSurq'a Sorq'an Pulmón LungSuti Suti Nombre NameSut'i Alayri; alayriq; sut'i Visible VisibleSuti qelqay Firma; selq'o Firma SignatureSut'i; ch'ua Sut'i; ch'uya Claro ClearSutichaku Uliyu; bawtisu Bautismo BaptismSutichay Uliyay; bawtisay Bautizar BaptiseSutichay Sutichay Nombrar NameSut'iyay Illariy; pacha paqariy Alba DawnSut'iyay Pacha paqariy; illariy Madrugada DawnSut'iyayllaraj; timpuwan Tutallamanta; allimpiraq Temprano EarlySut'uy Sut'uy Gotear DripSuway Suway; suwakuy Robar StealSuyu; llajta Suyu; nashun Nación CountrySyelu Silu Cielo SkyT'ajsay T'aqsay Lavar(ropa,lana,cabel Wash(clothes,wool,hair)Takay Takay Golpear (cosa) Hit (object)Taki Taki Canción SongTakiy Takiy Cantar SingTanqay Tanqay Empujar PushTanta Yana Cónyuge Partner (relationship)T'anta T'anta Pan BreadTapuy Tapuy Preguntar AskT'aqa t'aqa Sapaqta Separadamente SeparatelyT'aqay T'aqay Separar SeparateTardi; qhepasqa Tayri; tayrin Tarde Afternoon; lateTariy Tariy Encontrar FindTarpuy; t'akay Tarpuy; t'akay; husk'ay Sembrar SowTaruka Taruka; awkiq uywan Ciervo Deer; stagTata Tayta; churiyaqe Padre FatherTata; wiraqocha Tayta; wiraqocha Señor SirTatakura Tayta; señor-kura Cura Priest (catholic)Tauqa; qotu Qoto; munthun Montón PileTauqay Tawqay Amontonar Pile upTawa Tawa Cuatro FourTawa chunka Tawa chunka Cuarenta FortyTela; awasqa Tela Tela ClothThalay Chhawkchiy; chhapchiy Sacudir ShakeThansa Ch'awkra; sach'a Arbusto BushThanta Thanta Desgastado WornThanta Thanta; chhachu Harapiento RaggedThapa Q'esa Nido NestThaskiy Takkiy Paso (del pie) Step (of foot)Thoqay Thoqay Saliva SalivaThuta Thuta Polilla MothTiakuy Tiyay Sentarse Sit downTiakuy Tiyay Vivir (residir) Live (reside)Tian Kan Hay There is; there areTiana Tiyana Silla; asiento Chair; seatT'ika T'ika Flor FlowerT'impiy Melqhay Llevar en enfaldo Carry in skirt or ponchoT'impuy T'impuy Hervir BoilTiñiy Tiñiy Teñir DyeT'inka Rikuchikuy Regalo Present

85

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishT'inkay Qoyuy Regalar Give a presentTiula; ch'uspi; telanchu Qhete-ch'uspi Mosquito MosquitoTiula; telanchu; ch'uspi Wanwa Zancudo MosquitoTiy Tiy Té TeaTiya Tiya Tía AuntTiyu Tiyu Tío UncleT'ojpisqa Loko; waq'a Loco Mad; crazyT'ojra pukita; rusaru Rusaru Rosado PinkTolqa Qatay Yerno Son-in-lawTonqori Tonqor Garganta ThroatT'oqoy T'oqoy Agujerear PerforateTriyu Triyu Trigo WheatTukukuy Tukuy; tukukuy Fin EndT'ukukuy Espantakuy; akmirakuy Asombrarse Be surprisedTukuy Tukuy Terminar FinishT'ukuy Yuyaymanay Meditar MeditateTukuy (…-man) Tukuy (...-man) Convertirse (en) Change (into …)Tukuy sonqo Tukuy sonqo Cariñosamente AffectionatelyTukuy sonqowan ruay Kallpachakuy; waskhay Esforzarse Make an effortTukuynejpi Hinastin Todas partes EverywhereTullu Tullu Flaco ThinTullu Tullu Hueso BoneTumbu Tumbus Tumbo Tumbo fruitTumpay Tumpay Acusar AccuseT'una; llamp'u; hak'urasqa Nut'u Menudo Tiny; powderTuriyay Turiyay; pukllapayay Fastidiar Annoy; teaseT'uru T'uru Barro MudT'usu Ch'upa Pantorrilla Calf (of leg)Tusuy Tusuy Bailar DanceTuta; ch'isi Tuta; ch'isi Noche NightTutayay Tutayay; ch'isinyay Anochecer Get darkTuytuy Tuytuy Flotar FloatUchu Uchu Ají Hot pepperUchu moroq'o/morq'o Qollota Piedra moledora peq Small grinding stoneUj Hoq Un; una OneUj kutikama; ripusaj Allillaña; allillanña Adiós GoodbyeUj ratumantawan Ratuman; asllatawan Más luego LaterUj; waj Hoq; sapaq; wak Otro Other; anotherUjjina Sapaq; wak; hoqniraq Diferente DifferentUjkama Hoqpakama De una vez In one go; outrightUjllachakuy; tanta(na)kuy Hukllanakuy; huñunakuy Juntarse Gather; meetUjllachasqa Hukllalla; kuskalla Unido UnitedUjllachay Hukllay Unir UniteUjllachay; tantay Hukllay; huñuy Juntar Unite; collectUjllamanta; ujllata Qonqaylla Repentinamente SuddenlyUjyay Ukyay Beber DrinkUkhu Ukhu; uhu Adentro InsideUkhu Kirpu Cuerpo BodyUkhu Ukhu; uhu Dentro InsideUkhu Ukhu; uhu Interior InteriorUkhu Ukhu; uhu Profundo DeepUkhu mast'ana Llamp'u; llamp'ukuna Sabana SheetUllu Pichiku; pesqo; ullu Pene PenisUma Uma Cabeza HeadUma; kamachej Uma; kamachikuq Jefe Chief; leaderUmallikuy; yuyay Yuyayukuy Pensar ThinkUmallisqa Yuyay Idea IdeaUmayoj Umayoq; yuyaysapa Inteligente IntelligentUña Uña Cría (de animales) Young (of animals)

86

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishUra Ura; uray Abajo Below; underUra Pachan; uran Debajo Under; belowUraykuy Urayuy; uraykuy Bajar DescendUrmachiy Kumpay Tumbar Knock downUrpi; paluma Urpi Paloma DoveUsa Usa Piojo LouseUshpha Uspha; ushpha Ceniza AshUsqhakuy; apurakuy Usqhay; apurakuy Apurarse HurryUsqhay Usqhay; phawaylla Rápidamente Fastusqhaypaj; uj apuru Usqhaypaq; prisisaqpaq Urgente UrgentUwija Ukya; uwija Oveja SheepUya Uya Cara FaceUya Waqo Mejilla CheekUyariy Uyariy Escuchar; oír Listen; hearUyariy Uyariy Oír; escuchar Hear; listen toUyata mayllay Uphay Lavar la cara Wash one's faceUywa Uywa Animal doméstico Domestic animalUyway Uyway Criar Breed; keep (animals)Uyway; uywakapuy Uyway; uywakapuy Adoptar AdoptValiy Baliy Costar CostValiy Baliy Valer Be worth; costValli Qheswa; yunka Valle ValleyVarillay K'amiy Insultar InsultVendiy; qhatuy Bendiy; qhatuy Vender SellViajay Ch'usay; puriy Viajar TravelVidriu Qespi Vidrio GlassWachay; nacichiy Wachay Parir Give birth toWajcha Wakcha Huérfano OrphanWajcha Wakcha Pobre PoorWajpata; runaj Hoqpa; runaj Ajeno Somebody else'sWajra Waqra, asta Cuerno HornWajtay P'anay; q'asuy Golpear (con palo) Hit (with stick)Wajyay Wahay; waqyay Llamar CallWaka Waka Vaca CowWakin Wakin Algunos; algunas SomeWakin Wakin Unos SomeWallpa Wallpa Gallina HenWanay Wanay Arrepentirse Repent; regretWañuchiy Wañuchiy Apagar ExtinguishWañuchiy Wañuchiy Matar KillWañuy Wañuy Muerte DeathWañuy; wañupuy Wañuy; wañupuy Morir DieWaqalu; waqaskiri Waqati; waqay ch'uru Llorón Cry babyWaqay Weqe Lágrima TearWaqay Waqay Llorar CryWarak'a Warak'a; wark'a Honda SlingWaranqa Waranqa Mil ThousandWarkhuy Warkuy Colgar HangWarmi Warmi Hembra (personas) Female (persons)Warmi Warmi Mujer WomanWarmi p'acha P'acha Vestido (ropa) DressWarmiyoj Warmiyoq; kasaru Casado Married (man)Wasa; qhepa Qhepa Atrás BehindWasa; qhepa Qhepa Detrás BehindWasi Wasi Casa HouseWasi masi Wasi masi Vecino NeighbourWaskha; laso Waskha; q'eshwa; ch'awar Soga RopeWata Wata Año YearWatasqa pora Khipu Nudo Knot

87

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishWatay Watay; khipuy; khipuchay Amarrar TieWatejmanta; ujtawan Hoqmanta; yapamanta Nuevamente AgainWatejmanta; ujtawan Hoqmanta; yapamanta Otra vez AgainWatu Watu Cordón CordWatuchiku Watuchi Adivinanza RiddleWatukuy Watukuy Echar de menos MissWatukuy Watukuy Visitar VisitWauqe; irmanu Wayqe; wawqe Hermano del hombre Man's brotherWawa; erqe Wawa; qholla wawa Bebé BabyWawa; qhari wawa; churi Churi; wawa; qhari wawa Hijo SonWawa; warmi wawa;ususi Ususi; wawa; warmi wawa Hija DaughterWawsi Waksi Vapor SteamWayaqa; kustal Wayaqa Saco SackWayk'una wasi Kusina Cocina (cuarto) KitchenWayk'uy Wayk'uy Cocinar CookWayllak'u Wallwak'u; llawllak'u Sobaco ArmpitWayna Siskhucha; wayna Chico BoyWayq'o Wayq'o Quebrada RavineWayra Wayra Aire AirWayra Binto; wayra Viento WindWayray Wayray; wayra t'ohay Hacer viento Be windyWayt'ay Wallatay; wayt'ay Nadar SwimWichariy Seqay; wichay; qespiy Subir Ascend; go/come upWijch'uy Wikch'uy Botar Throw awayWik'uña Wik'uña Vicuña VicuñaWillay Willay Avisar TellWillay Willay Contar (un cuento) Tell (a story)Willay Willay Relatar Tell (a story)Wiñay Wiñay Crecer GrowWiñay Wiñay Eterno EternalWiñay Wiñay Siempre AlwaysWinkukuy; sirikuy K'iray; suchuy; sirikuy Acostarse Lie downWira Wirasapa (persona); wira Gordo FatWira Wiswi; wira Grasa FatWiraqocha Wiraqocha Caballero GentlemanWirkhi; puñu; wich'i Raki; urpu; puyñu Cántaro Earthenware jarWisa Wiksa Estómago StomachWisasapa; wisalu Wiksasapa; pulu wiksa Panzón Fat; paunchyWisayoj; onqoj Wiksayoq; onqoq Embarazada PregnantWisk'acha Wisk'acha Vizcacha VizcachaWisq'ay Wisq'ay Cerrar Close; shutWist'u; wist'u chaki Wist'u; wist'u-chaki Cojo LameWiyuda Biyura; warmi-sapa Viuda ViudaYachachej Yachachiq Profesor TeacherYachachiy Yachachiy Enseñar TeachYachakoj Yachaq Alumno; estudiante Pupil; studentYachakuy Yachakuy Acostumbrarse Get usedYachakuy Yachay Aprender LearnYachakuy; estudyay Yachay; estudyay Estudiar StudyYachapayay Yachapatay; yachapayay Imitar Imitate; copyYachasqa Yachasqa Acostumbrado UsedYachay Yachay Conocimiento KnowledgeYachay Yachay Saber KnowYachay Yachay Sabiduría WisdomYachay wasi Yachay wasi Escuela SchoolYachayniyoj Hamawt'a; yachaysapa Sabio WiseYaku Unu Agua WaterYaku jark'ana Kuntu Represa DamYaku q’oñi Mati; unu-q’oñi Desayuno Breakfast

88

Quechua boliviano Quechua cuzqueño Castellano EnglishYaku q’oñita ujyay Matiy Desayunar Have breakfastYaku; yakitu Hilli Jugo JuiceYaku; yakitu Hilli Zumo JuiceYan Ñan Camino Path; road; streetYan Ñan; runa ñan Sendero PathYana Yana Negro BlackYananchakoj warmi/qhari Urpi; kasarakuq-masi Novio FiancéeYapay Yapay Añadir; aumentar Add; increaseYarqhay Yarqay Hambre HungerYarqhay Yarqay; yarqachikuy Tener hambre Be hungryYawar Yawar; rawar Sangre BloodYaykuy Haykuy; pasayuy Entrar EnterYu! Yule! Jay! Chuy! Ey! Hey!Yu! Yule! Jay! Yaw! Chuy! Oye! Hey!Yugo Yugo Yugo YokeYuka Rumu Yuca Manioc root; cassavaYunta; yunta masi Waka masa Yunta Yoke; team of oxenYupay Yupay Contar CountYupaychay Yupaychay Venerar WorshipYura Ruya; yura Mata (de la planta) ShrubYura Planta; ruya; yura Planta PlantYuraj Yuraq; ruraq Blanco WhiteYuspagarasunki Yusulpayki; añaychayki Gracias Thank youYuyarikuy Yuyay; yuyariy Acordarse RememberYuyay Yuyay Memoria MemoryYuyay Yuyay Pensamiento Thought