MATERIA BIZIDUNA
BIOELEMENTUAK Elementu kimikoen taula periodikoa:
Lurrazalean dauden elementuak eta izaki bizidunetan daudenak berdinak dira, baina proportzio desberdinetan
BIOELEMENTUAK
Naturan dauden elementu guztietatik 27k bakarrik parte hartzen dute izaki bizidunen egituretan
PRIMARIOAK: edozein izaki bizidunen
pisuaren %95a dira. C, H, O, N
SEKUNDARIOAK: izaki bizidunen pisuaren
%4,5 dira. P, S, Ca, Na, K, Cl, Mg
OLIGOELEMENTUAK: izaki bizidunen pisuaren %0,5 dira. Fe, I, Cu, Zn, Mn, Co,
Mo, Ni, Si
BIOELEMENTU PRIMARIOAK
Izaki bizidunen masaren %95 Carbonoa (C) Hidrogenoa (H) Oxigenoa (O) Nitrogenoa (N)
Propietate bereziak dituzte eta horregatik dira hain egokiak biziarentzat Beren artean lotura kobalenteak osatzen dituzte Lotura bikoitzak eta hirukoitzak osatu ditzakete Elementu arinak dira, lotura sendok osatzen dituztenak
KARBONOA Lotura kobalenteek energia asko gorde dezakete
Lau lotura osatzen ditu. Horrek konbinazio posible ugari egin ahal izatea dakar.
Lotura bakun, bikoitz eta hirukoitzak egin ditzake
Kate luzeak osa ditzake (makromolekulak)
Erreakzio kimikoen bidez aldatu daitezke
Oxigenoarekin loturik konposatu gaseosoak eratzen ditu (CO2 adibidez)
KARBONOA OINARRI DUTEN MAKROMOLEKULEN ADIBIDEAK
GLUKOSAÁZIDO PALMITIKOA
BIOELEMENTU SEKUNDARIOAKIzaki bizidunen pisuaren % 4,5 dira. 7 elementu dira:
Kaltzioa (Ca)Fosforoa (P)Kloroa (Cl)Potasioa (K)Sufrea (S)Sodioa (Na)Magnesioa (Mg)
P eta S bioelementu priomariotzat hartzen dira batzutan, prozesu biologikoetan duten garrantzia handiarengatik
OLIGOELEMENTUAK Kantitate oso txikietan daude gure gorputzean (% 0,5), baina
ezinbesteko hainbat funtziotan parte hartzen dute. 14 dira:
Burdina (Fe) Kobaltoa (Co) Manganesoa (Mn) Silizioa (Si) Litioa (Li) Iodoa (I) Kromoa (Cr) Molibdenoa (Mo) Fluorra (F) Zinka (Zn)
OLIGOELEMENTUEN FUNTZIOAK
Burdina: ezinbestekoa klorofilaren sintesian, erreakzio kimikoen katalizatzailea, arnasketa zelularrean parte hartzen du eta hemoglobinaren barnean oxigenoaren garraioan parte hartzen du
Manganesoa: Uraren fotolisian parte hartzen du fotosintesiaren barnean Iodoa: metabolismoan ezinbestekoa den tiroxina hormonaren sintesian parte
hartzen du Fluorra: hortzen eta hezurren zati da Kobaltoa: B12 bitaminaren parte da, hemoglobinaren sintesian diharduena Silizioa: ehun konjuntiboari erresistentzia ematen dio, adibidez graminea motako
landareetan Kromoa: Odoleko glukosa maila erregulatzen parte hartzen du insulinarekin batera Zinka: katalizatzaile gisa dihardu organismoko hainbat erreakziotan Litioa: Neurotrasmisoreetan du eragina. Depresioak saiesten lagun dezake dosi
egokietan erabiliz
GIZA GORPUTZA ALPALPA
BIOMOLEKULAK
Bioelementuak elkartu egiten dira biomolekulak osatuz
BIOMOLEKULAKINORGANIKOAK ORGANIKOAK
• Ura
• Gatz mineralak
• Gluzidoak
• Lipidoak
• Proteinak
• Azido nukleikoak
BIOMOLEKULA INORGANIKOAK
URA
Molekularik ugariena da izaki bizidunetan Izaki bizidun bakoitzak ur portzentai ezberdina du
Algak %93-98Medusak %95-97
Tabako landarea %92Onddoak %80
Errekako karramarroa %77Gizakia %63Pinua %47
Zereal haziak %10
ZENBAIT IZAKI BIZIDUNEN UR PORTZENTAIA
URAREN EZAUGARRIAK
Bi hidrogeno atomoz eta oxigeno atomo batez osatua
Oxigenoa hidrogenoa baino elektronegatiboagoa da
Ondorioz, dipolo bat osatzen da
• Aurkako zeinuko kargek elkar erakartzeko joera dute, hidrogeno zubiak sortuz
• Zenbat hidrogeno-zubi egin ditzake ur-molekula batek?
4 hidrogeno zubi. Bi oxigenoarekin eta bat hidrogeno bakoitzarekin
URAREN PROPIETATEAKKohesio indar handia
Hidrogeno zubiei esker Likido mantentzen da giro tenperaturan Gorputz barneko garraio ingurunea osatzen du: odola Zelula barneko osagai nagusia da
Disoluzio gaitasuna Polarra denez, substantzia polarrak disolba ditzake
Bero espezifiko altua Ahalmen termoerregulatzailea ematen dio Tenperatura aldaketa handien aurrean babesa ematen
du Izerdia: gorputza estaltzen
digu kanpoan oso bero dagoenean. Beroak izerdia berotzen du lehenengo, baina asko kostatzen zaio. Horrela gure gorputza freskoago mantentzen da.
BERO ESPEZIFIKOA
Substantzia baten gramo bat 1°C igotzeko
eman behar den bero kantitatea
Bizidunen erreakzio kimikoetan hartzen du parte
GATZ MINERALAK
Izaki bizidunetan kantitate txikitan dauden biomolekula inorganikoak dira
Bi modutan aurki daitezke: Prezipitatuak: karbonatoak, fosfatoak… Disolbatuak:
Anioiak: Cl-, CO32-, HCO3-, PO4
3-… Katioiak: K+, Na+, Ca2+, Mg2+…
Gatz mineralen funtzioak: Osmosiaren erregulazioa
Zeluletan duen eragina osmosiak
Turgentzia Plasmolisia
Azidotasunaren erregulazioa (pH) pH aldaketei aurre egiteaz arduratzen dira
Zelulaz kanpo: H2CO3/HCO3-
Zelula barnean: H2PO4-/HPO4
2-
pH-ak entzimen aktibitatean du eragina
ENTZIMAK:
Erreakzio kimikoak katalizatzeaz arduratzen diren proteinak dira. Adibidez: ogiaren ekoizpenean amilasa, proteasa, lipoxidasa eta
lactasa entzimek parte hartzen dute
BIOMOLEKULA ORGANIKOAK
FRUCTOSA
MAKROMOLEKULAK
POLIMEROAKedo
MAKROMOLEKULAKMONOMEROAK ELKARTUZ
Polimerizazioa
ARTIFIZIALAK
Poliestirenoa
NATURALAK
Glukogenoa
MAKROMOLEKULA MOTAK
KONPOSATU ORGANIKOEN FUNTZIO TALDEAK
GLUZIDOAK Karbonoz, hidrogenoz eta oxigenoz osaturiko
molekulak diraMONOSAKARIDOAK
Normalean C, H eta O proportzioak 1:2:1 dira Formula orokorra CnH2nOn
Karbonilo talde bat eta hidroxilo taldeak
tartekatzen dira Karboniloa muturrean badago: aldosa Karboniloa erdian badago: zetosa
GLUKOSA FRUKTOSA
Aldosa Zetosa
ADIBIDEZ:
MONOSAKARIDOEN SAILKAPENA
Karbono kopuruaren arabera:
3 C: triosa 4 C: tetrosa 5 C: pentosa 6 C: hexosa
ADIBIDEAK
MONOSAKARIDO ZIKLIKOAK
Uretan forma ziklikoa hartzen dute
ZENBAIT MONOSAKARIDOEN FUNTZIOAK
Glukosa: zelulek erabiltzen duten erregai nagusia eta polisakarido askoren egitura-maila da
Fruktosa: erregai zelularra
Erribosa: azido erribonukleikoak (ARN) dago. Horren deribatua azido desoxirribonukleikoan dago (ADN)
Erribulosa: fotosintesian CO2 finkatzen duen molekula
DISAKARIDOAK Bi monosakarido lotura o-glukosidikoz lotzean eratzen
dira
DISAKARIDOEN ADIBIDEAK
Maltosa: glukosa + glukosa. Naturan ez dagoa aske.
Laktosa: glukosa + galaktosa. Esnean dago.
Sakarosa: glukosa + fruktosa. Kanabera azukrea.
POLISAKARIDOAK
Ehunka edo milaka monosakarido elkartzean osatzen diren oso kate luzeak dira
Funtzioa:
Erreserbakoa: almidoia eta glukogenoa Egiturazkoa: zelulosa
LIPIDOAK
Bi mota:
Olioak: likidoak giro tenperaturan. Landareetan batez ere
Bilgorrak: solidoak giro tenperaturan. Animalietan daude.
Lipidoen funtzioak:
Energia epe luzean biltzea. Gluzidoen energia bikoitza gorde dezakete.
Tenperatura isolatzea
Organoak babestea
Gantzak Gantz baten sorrera: esterifikazioa Gantz baten haustura: hidrolisia
Lipido saponifikagarriak: hidrolisia gertatu daitekenean
ESTERIFIKAZIOA HIDROLISIA
Gantz azidoak Glizerina
Gantz aseak eta asegabeak:
Azido palmitikoa Azido oleikoa
ASEA ASEGABEA
Ez dauka lotura bikoitzik Lotura bikoitz bat dauka gutxienez
Zein asea? Zein asegabea?
Fosfolipidoak Fosfoglizeridoak:
Anfipatikoak dira: buru hidrofiloa (polarra) eta buztan hidrofoboa (apolarra edo ez polarra)
Esfingolipidoak: Fosfolipidoen antzekoak. Gantz azido baten lekuan esfingosina
molekula dute
Fosfoglizeridoek uretan geruza bikoitzak osatzen dituzte. Mintz zelularra osatzen dute. Buru polarrakanporantz etabuztan apolarrabarrurantz
ANIMALI ZELULA
PROTEINAK
Aminoazidoak elkartuta osatzen dira
Aminoazidoak: Amina eta azido taldeak dituen molekula bat da
Proteinetan 20 aminoazido konbinatzen dira Hauek dira proteinetan dauden aminoazidoak:
Aminoazidoak elkarrekin lotzeko lotura peptidikoa osatzen dute:
Polipeptido bat osatzen da horrela. Pisu molekularra 10000 baino haundiago bada proteina deritze
Proteinen funtzioak
Egitura: tendoien kolagenoa
Erreserba: esnearen kaseina
Garraioa: globulu gorrien hemoglobina
Defentsa: antigorputzak
Uzkurdura: muskuluen aktina eta miosina
Hormonala: glukosa erregulatzen duen intsulina
Entzimak: Erreakzio kimikoak katalizatzeaz arduratzen diren
proteinak dira. Espezifikoak dira substratu bakoitzarentzat
Entzima
AZIDO NUKLEIKOAK
Monomeroek nukleotido izena dute3 zati dituzte nukleotidoek:
Azukrea: erribosa edo desoxirribosa izan daiteke
Fosfato taldea
Base nitrogenatua: 5 izan daitezke
UTCA G
PURIKOAK PIRIMIDINIKOAK
Fosfodiester loturen bidez lotzen dira nukleotidoak
Horrela harizpi bat osatzen da
ADNaren (azido desoxirribonukleikoa) egitura Bi kate elkartzen dira Adenina, timina, guanina eta zitosina base
nitrogenatuak dituzte Azukrea desoxirribosa da A – T loturek eta G – C
loturek lotzen dituzte bi kateak
Hidrogeno zubiak daude base nitrogenatu horien artean
Helize forma hartzen du
ARNaren (azido erribonukleikoa) egitura Adenina (A), guanina (G), zitosina (C) eta uraziloa (U,
timinaren ordez) dira base nitrogenatuak Azukrea erribosa da Gehienetan kate bakarrean daude Hiru mota daude:
ARN mezularia: ARNm ARN transferentea: ARNt ARN erribosomikoa: ARNr
Azido nukleikoen funtzioak Informazio genetikoa gordetzea, proteinak
sintetizatzeko behar den informazioaErreplikazioa
Zelulak ugaltzean, informazio genetiko berdin-berdina pasatzen da zelula batetik bestera
ERREPLIKAZIOA ERREPLIKAZIOA ERDI KONTSARBAKORRA DA
Informazioaren adierazpena:
Proteinak nola sintetizatzen diren
Bi prozesu bereizten dira:
Transkripzioa: ADNaren informazioa ARNm bati pasatzea
Itzulpena: ARNm-ak, ARNt-aren laguntzaz aminoazido sekuentzia bat osatzen du, proteina osatuz
TRANSKRIPZIOA: ADN ARNm
Zelularen nukleoan gertatzen da
ADN ARN Adenina uraziloa Timina adenina Guanina zitosina Zitosina guanina
Kate bakar bateko ARN mezularia (ARNm) osatzen da
ITZULPENA:
Proteina baten sintesia egiten da
Erribosometan gertatzen da
Base nitrogenatuen hirukote batek (kodona) aminoazido bat zehazten du: kode genetikoa osatzen da horrela
ARNt-ei lotuta eramaten doaz aminoazidoak
ARNt-ek kodonaren osagarria den antikodona dute
Aminoazidoak elkarrekin lotzen dira proteina osatuz
Kode genetikoa
Lotura interesgarriak ADNaren erreplikazioa:
https://www.youtube.com/watch?v=zmu9OPuXj-k (0:44tik aurrera)http://biomodel.uah.es/biomodel-misc/anim/replic/replic7.html
ADNaren transkripzioa eta itzulpena:https://www.youtube.com/watch?v=a1AVSCopIUo (10:50tik aurrera)http://biomodel.uah.es/biomodel-misc/anim/transcr/transcr7.html
http://biomodel.uah.es/biomodel-misc/anim/traduc/traduc5.html