HOMENAXE
DO
CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
MMXIX
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
PRIMEIROS ESTUDOS
ETNOGRÁFICOS (1930-1932)
Capa Libro 2019_330_Capa estudo.qxd 22/04/19 18:47 Página 1
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 2
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
PRIMEIROS ESTUDOS ETNOGRÁFICOS (1930-1932)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 3
Coa colaboración da Fundación Antonio Fraguas Fraguas
ISBN
978-84-17802-01-1
DEPÓSITO LEGAL
C 640-2019
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 4
LIMIAR
POR
ROSARIO ÁLVAREZ
Presidenta do
Consello da Cultura Galega
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 5
Antonio Fraguas, 1995. Fondo: Consello da Cultura Galega
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 6
Antonio FraguasUnha vida de amor pola cultura tradicional
Un home bo, bo e xeneroso Son
palabras que non faltaron nin han fal-
tar en ningunha das alocucións que,
en todas as direccións da rosa dos ven-
tos, poboen Galicia para glosar a figu-
ra de don Antonio Fraguas Fraguas neste ano de
2019 en que o pobo galego, seguindo á Real
Academia Galega, lle rende pública homenaxe
de admiración, gratitude e afecto
Claro que estes atributos, con seren tan altos,
non abondan nin para trazar o seu perfil intelec-
tual e cívico nin para xustificar por que foi el a
persoa escollida, entre os moitos bos e xenero-
sos, como protagonista do Día das Letras
Galegas do ano 2019, e por extensión do ano
todo Hai tamén infrecuente unanimidade en
salientar o seu compromiso cívico a prol da
causa da lingua e a cultura galegas, inabalable a
pesar das circunstancias dramáticas que pertur-
baron a historia de Galicia no século XX —un
7
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 7
século que Antonio Fraguas percorreu de princi-
pio a fin— e que puxeron do revés as vidas e as
aspiracións de toda unha xeración que nos feli-
ces anos vinte e no entusiasmo efervescente da
Segunda República soñou que outro futuro era
posible Ou ben en salientar a súa encomiable
capacidade de traballo, que lle permitiu non só
atender a múltiples e variadas obrigas comuni-
tarias (sempre disposto a botar unha man: orga-
nismos, asociacións, institucións, directivas...)
senón, sobre todo, desempeñar con dedicación e
con éxito indeleble unha intensa actividade
docente, dentro e fóra da aula de clase, para a
que estaba moi motivado e moi ben dotado: «O
bo mestre, o mestre bo», subtitula Héctor
Cajaraville a súa biografía e semblanza
(Colección Merlín, Xerais, 2019) Ou ben en
colocalo entre os príncipes da nosa etnografía,
polo seu empeño —desde moi novo e ao longo
de toda a vida— en rescatar, inventariar, inter-
pretar, dar a coñecer, promocionar e ensinar a
valorar a cultura ancestral galega, o pouso da
nosa tradición, o noso patrimonio inmaterial, o
palimpsesto en que deixaron as súas pegadas os
que foron galegos antes ca nós, porque en defi-
8
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 8
nitiva como comunidade humana somos o que
antes fomos: «mestre da memoria», subtitula a
súa biografía Malores Villanueva (Colección
Letras Galegas, Galaxia, 2019)
Desde o Consello da Cultura Galega pode-
mos achegar o testemuño vivo dunha traxecto-
ria de dedicación e entrega que corrobora esas
apreciacións unánimes É para nós unha
honra e motivo de orgullo poder sumar esta ins-
titución á festa do recoñecemento cívico á súa
figura: a festividade dános ocasión de manifestar
publicamente o noso agradecemento e a rele-
vancia da súa contribución para poñer en pé e
botar a andar este incomún órgano estatutario
concibido como un corpo asesor e consultivo
para a defensa e promoción dos valores cultu-
rais do pobo galego
Don Antonio incorporouse ao seu Plenario no
ano 1983, nada máis ser publicada a Lei de crea -
ción do Consello da Cultura Galega (Lei 8/1983,
do 8 de xullo), ao se constituír a primeira corpo-
ración, polo tanto forma parte da tripulación
desta nave desde o mesmo punto de partida da
súa travesía; e fíxoo ata o seu pasamento, en
1999, en sucesivas reeleccións cuadrienais, pois
9
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 9
daquela non había limitación de mandatos El
non se incorporou ao Plenario do Consello
representando unha das moitas institucións das
que formaba parte activa e sobranceiramente,
algunhas delas escolleitas entre as trece que,
por acordo dos lexisladores, deberían designar
cadanseu representante; el foi unha das dez
«personalidades destacadas nos campos da cul-
tura, elixidas polo Consello en votación secreta»,
como establece a citada lei no Art. 3.1
Naturalmente, a súa contribución e a súa
pegada son indisociables do currículo previo e
da actividade desenvolta nas institucións da cul-
tura galega de que formaba parte, por tanto fon-
damente coherente coa súa visión da cultura
patrimonial Trouxo consigo a preocupación
polo estudo das particularidades culturais dos
galegos e galegas nos máis diversos eidos e
desde perspectivas complementarias, combi-
nando a historia, a etnografía, a antropoloxía e a
xeografía Trouxo tamén esa marca propia,
baseada no labor concienciudo, rigoroso, cons-
tante, entregado..., que tanto pon a andar unha
sección como fai unha planificación plurianual,
programa encontros, edita actas, promove publi-
10
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 10
cacións, impulsa actividades, convoca expertos
vindos doutras terras e culturas, dialoga cos
etnógrafos e antropólogos máis novos, homena-
xea aos mestres e compañeiros...
Integrouse como membro da «Ponencia de
Antropoloxía Cultural» desde a súa fundación, a
fins de 1986, baixo a coordinación de Filgueira
Valverde, e axiña pasou a estar á fronte dela
Recompilar e reconstruír: logo, divulgar, dar a
coñecer, apreciar A súa inspiración, a súa tei-
mosía, a súa capacidade para tecer vontades e a
súa mestría para traballar en colaboración posi-
bilitaron que axiña dispuxeramos dunha colec-
ción de textos e informes a través dos cales pui-
demos coñecer mellor a nosa maneira de
habitar este recanto de terra que consideramos
de noso E iso implicaba sabermos da relixio-
sidade popular, das romarías e as peregrina-
cións; de toda esa medicina popular afastada do
canon científico, que aínda permanece para
humanos e animais; da tecnoloxía que había en
cada casa e en cada colectivo social no mundo
tradicional, para dar resposta ás necesidades do
día a día nunha comunidade que loita por vivir e
sobrevivir adaptada ao medio; do valor esencial
11
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 11
da auga nunha sociedade coma a nosa, e das
súas manifestacións culturais; da Galicia agraria
e mariñeira, e tamén da identidade cultural alá
nas terras altas do leste, nos lindeiros da gale-
guidade... En definitiva, grazas ao seu impul-
so e maxisterio recolleuse e permanece connos-
co, vixente, un gran legado que nos permite
seguir coñecéndonos e recoñecéndonos como
país, como nación diferenciada
Tivo a fortuna de que o seu labor foi laureado
en vida cos máis importantes premios e galar-
dóns de Galicia Congratúlanos comprobar
que o Consello da Cultura Galega lle ofreceu
unha sentida homenaxe, ao xeito que ao mestre,
estamos seguros, máis lle gustaría: o libro
Medicina popular e antropoloxía da saúde
(1997), coordinado por Xosé Manuel González
Reboredo, non só referencia inescusable en
etnografía e antropoloxía galegas senón persoa
moi vinculada, tamén afectivamente, a don
Antonio e ao seu labor O volume recolle,
como se di no subtítulo, as Actas do Simposio
internacional en homenaxe rendida a D. Antonio
Fraguas, organizado polo Consello da Cultura
Galega en 1995 a instancias da Ponencia de
12
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 12
13
Antropoloxía Cultural Os seus discípulos e
colaboradores retribuírono, humilde e cariñosa-
mente, do mesmo xeito con que el procurou
ensinarlles a recoñecer o exemplo doutros gran-
des mestres Dicía na altura Xosé Manuel G.
Reboredo, no limiar en nome da Ponencia, que
pretendían «valorar (...) a súa fonda calidade
humana, que transcende ó papel impreso. (...) a
obra de D. Antonio resulta ser, basicamente,
unha obra sustentada polo agarimo; obra de
amor cara á Terra e as xentes, de amor ó obxec-
to de estudio, e de afecto paciente cara a todos
aqueles que, interesados por estes temas, pedi-
mos a súa axuda ou consello»
Nesta ocasión, para este libro de homenaxe e
agasallo, con motivo do Día das Letras Galegas
2019, quixemos poñer o acento na súa etapa ini-
cial, antes do drama persoal e colectivo que
supuxeron a sublevación militar contra a Repú -
blica, o inicio da Guerra Civil Española e a inte-
rrupción das vidas e soños dos bos e xenerosos
Vaia desde aquí o noso agradecemento á
Fundación Antonio Fraguas Fraguas e ao Museo
do Pobo Galego pola fraternal acollida e facili-
dades para a consulta do seu acervo documental
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 13
14
e pola xenerosa cesión dos fondos para esta
publicación non venal Escollemos catro pezas
datadas entre 1930 e 1932, nos tempos da súa
pertenza ao Seminario de Estudos Galegos, co
que comezou a colaborar pouco despois da súa
chegada a Santiago de Compostela para cursar
Filosofía e Letras Todas catro son de teor
etnográfico e están escritas en lingua galega, a
lingua natural de don Antonio e a lingua que el
teimou en normalizar tamén nos espazos e ámbi-
tos dos que unha historia pouco natural a afasta-
ra Ponlles marco biográfico e científico outra
referencia inescusable na etnografía galega,
Clodio González Pérez, que tamén compartiu
con don Antonio traballos, angueiras, proxectos
e realidades no seo da vella Ponencia de
Antropoloxía Cultural do Consello da Cultura
Galega, e máis aínda noutras instancias funda-
mentais para comprender a magnitude do labor
do noso homenaxeado a prol da cultura tradi-
cional de Galicia
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 14
ESTUDO
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 15
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 16
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
Catro publicacións etnográficas
POR
CLODIO GONZÁLEZ PÉREZ
Fundación Antonio Fraguas FraguasMuseo do Pobo Galego
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 17
As fontes documentais deste texto proceden do Museo do PoboGalego, Fondo «Antonio Fraguas»
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 18
UNHA VIDA DEDICADA Á CULTURAE Á DOCENCIA
Antonio Fraguas Vázquez (dende o 7 de agosto de 1912,
Antonio Fraguas Fraguas) nace na aldea de Insuela, da
parroquia de Loureiro, concello de Cotobade, o 28 de
decembro de 1905. Cursa os estudos primarios na escola
pública e logo, cando xa contaba 13 anos, por consello dun
mestre fai o bacharelato no Instituto de Pontevedra, onde
ten como profesores, entre outros, a Castelao, Antón
Losada Diéguez e Ramón Sobrino Buhigas, e como com-
pañeiro, a Sebastián González García-Paz.
Daquela eran tan poucos os nenos do rural que chega-
ban ao instituto que a el o coñecían por Antonio, o da
aldea, para distinguilo dos demais co mesmo nome.
Alcume que nunca rexeitou e do que se sentía orgulloso:
«Eu, claro, era “un da aldea”, un da aldea que non sabía
falar castelán, e tiven que aprender ben o castelán…
Desde que entrei no instituto eu non deixei de ser “o da
aldea”. Houbo xa momentos en que presumía de que era
“o da aldea”».
Na universidade compostelá cursa Filosofía e Letras,
entre 1924 e 1928, cunhas cualificacións excelentes (dous
notables, cinco sobresalientes e sete deles con matrícula
de honra). Pero non por iso deixa de interesarse pola polí-
tica, como testemuña que ao pouco de chegar á cidade,
antes de que remate 1924, xa aparece nunha relación da
Irmandade Nazonalista Galega de Santiago.
19
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 19
20
O SEMINARIO DE ESTUDOS GALEGOS: CULTURA E AMIGOS
Segundo contaba, a primeira vez que estivo no
Seminario de Estudos Galegos (SEG), entón no edificio do
Colexio Maior San Clemente, foi pouco despois de chegar
a Compostela, case seguro que por consello dalgún dos
profesores do instituto, Losada Diéguez ou Castelao. Pero
cando se integra é xa no segundo curso, en concreto dende
que empeza a estudar o amigo González García-Paz como
alumno oficial.
Asiste á IV xuntanza do SEG, que se celebra en
Pontevedra os días 7, 8 e 9 de abril de 1928, como testifica
a fotografía do grupo tirada nas ruínas da igrexa de San
Domingos, na que están, entre outros, Otero Pedrayo,
Losada Diéguez, López Cuevillas, Risco, Carballo Calero,
Filgueira Valverde, González García-Paz, Carro García,
Cabeza de León e Arias Sanjurjo. Contaba que foi entón
cando López Cuevillas lle encomendou a catalogación dos
xacementos castrexos da Terra de Deza; por iso o seu dis-
curso de ingreso como socio activo do Seminario, o 5 de
novembro do citado ano, versou sobre o castro de
Soutolongo (Lalín), un dos estudados nesta xeira. En 1934
seguía traballando na mesma zona, agora na Sección de
Xeografía, baixo a dirección de Otero Pedrayo, e foi
daquela cando a casa cinematográfica Folk estivo con eles
para «impresionar algunhas escenas».
Pouco despois da xuntanza anterior, no verán do
mesmo ano 1928, participa con Cuevillas e María Pura
Lorenzana no estudo das mámoas do Saviñao, cunha
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 20
axuda da Xunta para a Ampliación de Estudos e a colabo-ración de Xan de Forcados (o doutor Xoán López Suárez).O resultado publicouse en 1930 como separata e logo for-mando parte do tomo V dos Arquivos do Seminario deEstudos Galegos, en 1933.
No verán de 1929 intervén no
traballo de campo da Terra de
Melide, co grupo encargado
de catalogar os castros;
coma na Terra de Deza,
tamén por consello de
López Cuevillas. Estivo
en 21 dos 29 xacementos
estudados, con Xosé
Ramón e Fernández-
-Oxea, Emilio Camps
(arqueólogo andaluz) e
Amador Rodríguez Mar tínez
(veciño de Melide). Catro anos
máis tarde sae do prelo o libro
Terra de Melide.
Interésase pola arqueoloxía, pero non por iso rexeitaa cultura popular, tanto a da súa terra natal como a deListanco, onde nacera a nai, ou a de Galicia en xeral. Ea proba de que xa levaba recompilando datos, se cadradende cando estudaba bacharelato, é o feito de que entres anos publique catro estudos sobre diferentes aspec-tos da vida cotiá do mundo rural: O entroido nas terrasdo Sul de Cotobade (1930), O culto ós mortos e Do folk-lore
21
Antonio Fraguas Fraguas, polo ano 1930
(MPG: Fondo «A. Fraguas»)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 21
22
de Armeses-Listanco (1931) e As lêndas da Fonte Pormás
(1932).
A súa angueira non se cingue ao ensino (profesor
auxiliar na Facultade de Filosofía e Letras e na
«Academia Xelmírez. Colexio Residencia», da que era
director técnico), a investigar e a participar nas xeiras do
SEG, senón que tamén intervén en política: o 14 de xuño
de 1931 asina o Manifesto de Ezquerda Galeguista, con
Sebastián González, Ánxel Casal, Álvaro de las Casas,
Xosé Eiroa, Primitivo R. Sanjurjo, Carballo Calero, Lois
Tobío etc., co que se comprometen a non aceptar nomea-
mentos políticos de Madrid, a desligarse dos partidos
existentes («si ben non abandonamos a posibilidade de
xuntar nosos esforzos aos que teñan un contido manifes-
tamente ezquerdista, no caso en que o ben de Galiza esí
o requira») e a poñer a vida e a alma pola independencia
da nosa cultura, polo dereito indiscutible do pobo galego
á autodeterminación e pola «desgravazón absoluta da
terra pra quen a traballa e a negazón da susistenza eco-
nómeca aos que non rendan unha función social» (A Nosa
Terra, 1-VII-1931).
Tamén aproveita os medios de comunicación para
difundir os seus ideais, como «EAJ 4 Unión Radio Galicia»
(popularmente coñecida como Emisora Compostela), que
empeza a emitir a comezos de 1933 impulsada pola Liga
Compostelana Pro Estatuto. Con el falan de política e de
temas culturais Castelao, Manuel Beiras, Filgueira
Valverde, Xurxo Lorenzo, Álvaro de las Casas, Suárez
Picallo, González García-Paz etc., pero quizais fose un dos
poucos que ademais participa na emisión de obras, como
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 22
o 30 de abril do citado ano no pasatempo en prosa galega
¡Vaites... Vaites...! de Ricardo Frade Giráldez.
DA ESTRADA A LUGO, COA PARÉNTESE DA
GUERRA CIVIL
O 4 de novembro do ano 1933 toma posesión como
profesor de Xeografía e Historia do «Colexio Subven -
cionado – Estatal» da Estrada, dependente do Instituto de
Pontevedra, que nos cursos sucesivos pasará a denomi-
narse Instituto Elemental e Instituto Nacional de Segunda
Ensinanza, do que vai ser secretario ata a sublevación
militar do 18 de xullo.
Quizais foi un dos profesores máis activos de cantos
pasaron por esta vila, sen outras aspiracións que as de
mellorar o nivel cultural e social dos veciños, novos e
maiores: cataloga os xacementos arqueolóxicos co alum-
nado; monta no centro escolar un museo que quería que
fose o xerme do futuro Museo da Terra de Tabeirós ou da
Estrada; dirixe o cadro de declamación da Agrupación
«Artística Estradense», que representa, por exemplo, Tu y
yo, solos de Luis Manzano Mancebo no Salón Novedades a
beneficio das festas patronais; preside o «Comité central
pro monumento a Pardo de Cela», que se pretendía erguer
aquí co gallo do 450 aniversario do axustizamento do
Mariscal en Mondoñedo; é secretario do Partido
Galeguista, polo que participa activamente nas eleccións
en que triunfa a Fronte Popular o 16 de febreiro de 1936,
23
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 23
así como na campaña do referendo do plebiscito deAutonomía o seguinte 28 de xuño…
O golpe militar
arramplou con todas as
ilusións e proxectos: o
instituto pechou defini-
tivamente no curso
1936-37, o museo foi
desbaratado, e el humi -
llado e paseado polas
rúas como un trofeo
polos falanxistas, non
sen antes obrigalo a
beber o purgante acei-
te de rícino… Mesmo o foron buscar a Loureiro e, como
nunca estaba (escondíase nos montes durante o día),
unha das veces escribiron en caracteres ben grandes no
lintel dunha porta do curral: <1.936>, para que nunca se
esquecese dese ano. Ante tal situación procurou refuxio
en Compostela, ata o 20 de maio de 1937, cando a
Comisión de Depuración de Ensinanza de Pontevedra
acordou a súa separación definitiva do ensino público.
Malia todo, salvou a vida e tampouco tivo que tomar o
duro camiño do exilio.
Durante estes anos malvive dedicándose ao ensino pri-
vado na Academia Menéndez y Pelayo, da que era propie-
tario un crego, ata que a partir de 1942 lle permiten
impartir outra vez algunhas clases como profesor auxiliar
na Facultade de Filosofía e Letras. Nese mesmo ano
tamén empeza a ser recoñecido o seu labor a prol da cul-
24
A pegada dos falanxistas na súa casa de Loureiro aínda perdura hoxe en día (Foto: Clodio González Pérez)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 24
tura ao ser nomeado académico correspondente da Real
Academia Galega.
Unha nova etapa da súa vida, en parte relacionada co
desaparecido SEG, comeza coa creación do Instituto
«Padre Sarmiento» de Estudos Galegos, que se constitúe o
15 de febreiro de 1944, no que non consta como director
de ningunha das dez seccións, pero é a el a quen se lle
encomenda a catalogación dos libros que aínda quedaban
do extinto Seminario. Ademais do labor docente cotián,
aproveita o tempo para investigar e tamén para participar
nos poucos eventos culturais da época, como a creación
do Padroado da Fundación Rosalía de Castro no mes de
novembro de 1947, do que sería nos anos sucesivos mem-
bro da xunta de goberno e tesoureiro.
O 16 de xuño de 1948 defende a súa tese de doutora-
mento na Universidade de Madrid, que trata sobre o
Colexio de Fonseca, e despois de varios fracasos, sempre
por mor dos antecedentes políticos, en novembro do ano
seguinte aproba as oposicións a catedrático de instituto de
Xeografía e Historia, e preséntase no primeiro destino, o
de Lugo, o 18 de abril de 1949. A semellanza do que fixe-
ra na Estrada, aquí tamén desenvolve unha actividade
cultural que se pode considerar excepcional tendo en
conta o ambiente anódino da época: imparte conferencias,
organiza cursos, cataloga os xacementos castrexos da
comarca, recibe varios galardóns por artigos xornalísti-
cos, é nomeado vogal da Comisión Diocesana de Arte
Sacra da diocese de Lugo e publica varios estudos sobre a
poboación e a contorna («Tradición Jacobea de Lugo»,
25
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 25
«Restos dolménicos de la ciudad de Lugo», «Castros de lacomarca lucense», Lugo etc.).
Por proposta de Salustiano Portela Pazos, Ramón Otero
Pedrayo e Luís Iglesias Iglesias, o 19 de abril de 1951 é
nomeado académico de número da Real Academia Galega
e cádralle por sorte a cadeira que ocupara Castelao, polo
que inicia o seu discurso de ingreso (que non le ata o 8 de
maio de 1956) cun emo-
cionado eloxio do que
fora o seu profesor,
amigo e compañeiro no
SEG e tamén de política,
falecido no exilio arxen-
tino seis anos antes.
Solicita o traslado
para o Instituto feminino
Rosalía de Castro de
Santiago, no que toma
posesión o primeiro de
xullo de 1959 e do que
será xefe de estudos,
vicesecretario etc.
DE NOVO EN COMPOSTELA
Malia que ata o 28 de decembro de 1975 non se xubilacomo profesor do instituto e adxunto da Facultade deFilosofía e Letras, non por iso escatima tempo para cola-borar no Instituto «Padre Sarmiento» de Estudos Galegos,
26
Don Antonio en Lugo (1953)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 26
no Museo Municipal de Santiago (director dende 1973), na
Sociedade Económica de Amigos do País de Santiago e na
fundación da Academia Galega de Ciencias (1973). Tamén
publica artigos en revistas e xornais e algúns libros, como
La Galicia insólita. Tradiciones gallegas (1973).
Coa chegada da xubilación xa dispón de máis tempo,
non só para investigar, porque para el iso era lecer, senón
para impartir conferencias e participar en actos relacio-
nados coa cultura, como na primeira reunión, que ten
lugar o 24 de xaneiro de 1976, para tratar sobre a creación
dun museo de antropoloxía en Galicia, que se denomina-
rá Museo do Pobo Galego. Vello e fermoso soño (como
adoitaba dicir) que se cumpría grazas aos desvelos de
Carlos García, Justo Beramendi e Manuel Gallego, do que
se constitúe no mes de xullo seguinte o Padroado baixo a
presidencia de Xaquín Lorenzo, mentres que el é desig-
nado director. O 29 de outubro de 1977 foi un día grande,
unha data que nunca esqueceu: a inauguración das pri-
meiras salas do museo polo entón ministro de Cultura, Pío
Cabanillas Gallas. Tras o pasamento do irmán Xocas, en
1989, pasou a ocupar o cargo de presidente.
Outra efeméride sobranceira é o 8 de xullo de 1983,
cando se constitúe o Consello da Cultura Galega e é
nomeado membro electivo. Forma parte da Sección de
Antropoloxía Cultural do CCG dende a súa creación e pos-
teriormente é coordinador dela ata o seu pasamento.
Durante estes anos realízanse varios congresos e publí-
canse as actas correspondentes así como diversos libros.
En 1995 organízase na súa honra o simposio Medicina
Popular e Antropoloxía da Saúde.
27
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 27
Dispón de tempo para concluír varias obras, algunhas
empezadas moitos anos antes, como Manuel Murguía: o
patriarca (1979), Aportacións ó cancioneiro de Cotobade
(1985), El traje gallego (1985), Aquilino Iglesia Alvariño:
vida e obra (1986), Romarías e santuarios (1988), Celso
Emilio Ferreiro (1989)… Tamén chegan os días dos reco-
ñecementos por toda unha vida dedicada a Galicia:
Pedrón de Ouro (1984), Medalla Castelao (1985), Premio
Trasalba (1985), Premio de Investigación da Xunta de
Galicia (1988), Medalla de Ouro ao Mérito Cidadán e
Cultural do Concello de Santiago (1989), Cronista Xeral de
Galicia (1992), Premio Otero Pedrayo das catro deputa-
cións provinciais (1992), Premio das Letras e das Artes da
Xunta de Galicia (1995), Insignia de Ouro da Universidade
de Santiago (1995)...
O 31 de outubro de 1999 publica o derradeiro artigo no
xornal compostelán O Correo Galego, lembrando a esta-
día nas terras lucenses do Saviñao en 1928. Cinco días
despois, falece na súa querida Compostela e recibe sepul-
tura no cemiterio de Boisaca, entre Aurelio Aguirre e
Ramón María del Valle Inclán, aos que se une o 5 de
xaneiro de 2012 o seu amigo Isaac Díaz Pardo.
DON ANTONIO E A CULTURA POPULAR
Adoitaba dicir que a súa gran mestra nesta xeira —em -
pregando a palabra que tanto lles gustaba aos membros
do SEG— fora mamá Antonia, que vivía con eles dende
que lle pedira ao tío avó, co que se criara a nai, que «viña
28
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 28
de moi boa gana alugada» para a súa casa porque na que
estaba non a trataban ben. Tanto cariño lle tiña que aínda
na vellez, en 1993, nunha das narracións da colección
Contos do Castromil, na do santuario da Franqueira, puxo
a seguinte nota: «O conxunto “da Franqueira” foi relato de
Antonia Pérez Estraviz, veciña de Mondariz moitos anos e
logo veciña de Insuela, da nosa casa que rodeou a miña
infancia con cariño maternal e con ilustracións de contos,
de lendas, refráns e cantigas».
Don Antonio coñecía moi ben o mundo rural e a idio-
sincrasia das súas xentes, porque foi o seu ata que empe-
zou a estudar aos 13 anos. Por iso nunca renegou das ori-
xes cotobadesas, dos devanceiros labregos e canteiros, nin
lle parecía mal que os compañeiros lle chamasen Antonio,
o da aldea, porque daquela era dos poucos procedentes do
rural no Instituto de Pontevedra.
Dende meniño escoitou repetir ducias de veces as his-
torias que se dicían na súa casa e nas dos veciños, sobre
todo na calor do lume nas longas noites de inverno, e no
artigo O culto ós mortos lembra o medo que pasaba, igual
que cantos tivemos unha infancia semellante, cos contos
de defuntos que vagaban de noite polo mundo dos vivos
na procura de alguén que os librase desta condena.
Nunha sociedade que traballaba todos os días, agás o
pouco tempo de cumprir cos preceptos relixiosos, as fes-
tas constituían o principal nexo de unión da comunidade.
Entre as máis sobranceiras estaba o Entroido (por iso foi
a primeira que tratou), así como as que se organizaban co
gallo das colleitas dalgúns froitos (os fiadeiros e as esfo-
lladas) e as propias da mocidade (os seráns).
29
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 29
No seu discurso de ingreso na Real Academia Galega,
Roseiras e paxariños nas cantigas dun serán, que leu o 8
de maio de 1956, describe como se desenvolvían estas
xuntanzas (noutras partes coñecidas como foliadas) en
Loureiro de Cotobade. Cómpre ter en conta que daquela
os mozos e as mozas non dispoñían doutra diversión para
relacionarse. Fala das que se celebraban antes do
Entroido, que adoitaban ser as máis concorridas, e en par-
ticular a do lugar do Piornal, onde só había dúas casas: a
do «Dametrio» e a do «Serán», denominación que lle daban
á segunda por ser onde se facía a festa, á que varios mozos
xa chegaban cantando, algún un «lixeiro alalá»:
Algún día era eu
do teu xardín marabilla…
Nunca se esqueceu desta tempada da vida. É máis, a súa
curiosidade por coñecela mellor medrou a pulos ao empe-
zar a frecuentar o SEG, coa lectura de libros e artigos, e cos
consellos dos mestres que tivo como compañeiros: Risco,
Cuevillas, Otero Pedrayo, Losada Diéguez, Castelao, Bouza
Brey, Filgueira Valverde, Xaquín Lorenzo…
Observador perspicaz e dilixente, dotado dunha
extraordinaria memoria, centrou a súa tarefa en descri-
bir as manifestacións populares tal como se desenvol -
vían ou como as contaban, sen pararse a analizar e a
facer comparacións con outras de aquí ou de fóra e non
por carecer de coñecementos. Por iso as súas publica-
cións son documentos sen caducidade que tanto agora
coma dentro de moitos anos poden os estudosos analizar
30
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 30
31
e confrontar con outros semellantes. Neste aspecto, ati-
nou X. M. González Reboredo ao cualificalo como «etnó-
grafo puro», o que non resta, nin moito menos, valor á
súa obra.
Os catro textos que se reproducen en facsímile, ante-
riores á Guerra Civil, son boa mostra do que se acaba de
dicir. Neles describe o Entroido da súa terra, recolle o que
se contaba dos mortos, trata de varios temas da aldea de
Listanco e, por último, publica as lendas verbo dunha
fonte situada no concello de Arzúa.
A eles seguirían a partir de 1944 outros moitos, sempre
sobre temas da cultura popular, pero en castelán por mor
da ditadura: «Juegos infantiles de Loureiro de Cotovade»,
«El lobo en las tierras de Cotovade», «Máscaras y sermones
del carnaval en Cotobad», «Contribución al estudio de la
Navidad en Galicia: Nadales, Aninovos, Xaneiras y Reyes»,
«Notas del folklor de boda en Galicia», «Fiestas populares
de Galicia: fiadeiros», «Farsas de carnaval en Touro
(Coruña)»…, ata a derradeira, «O lugar e a casa onde
nacín», que xa saíu do prelo despois do seu pasamento.
Ademais están os libros, nos que repite o mesmo méto-
do de traballo: recolle manifestacións tradicionais non só
da súa terra (que non deixou de ser nunca a gran fonte de
información), senón de toda Galicia e tamén de fóra, en
particular do norte de Portugal, que coñecía ben e onde
tiña varias amizades; entre eles destacan: La Galicia insó-
lita. Tradiciones gallegas, «Antropoloxía» (Galicia Eterna),
El traje gallego, Aportacións ó cancioneiro de Cotobade,
Romarías e santuarios etc.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 31
32
Consonte o conxunto da obra que nos legou, pódese
afirmar que Antonio de Insuela —pseudónimo que usou
algunha vez polo lugar de nacemento— foi un dos princi-
pais e máis prolíferos etnógrafos da súa xeración, a do
Seminario de Estudos Galegos.
CATRO PUBLICACIÓNS ETNOGRÁFICAS
ANTERIORES A 1936
A razón de escoller estas e non outras é porque se trata
das súas primeiras publicacións etnográficas, ao que se
pode engadir que están en galego e saíron antes da
Guerra Civil:
O entroido nas terras do Sul de Cotobade (1930).
O culto ós mortos (1931).
Do folk-lore de Armeses-Listanco (1931).
As lêndas da Fonte Pormás (1932).
Só conta con tres anteriores á primeira: un artigo curto
en castelán, «Compostela al día. Un artista olvidado»,
sobre a Druidesa do escultor Uxío Souto (El Pueblo
Gallego, 8 de outubro de 1927); outro xa en galego de dúas
páxinas, «Unha serán na catedral» (A Nosa Terra, 1 de
xuño de 1929), e o estudo arqueolóxico sobre as «Mámoas
do Saviñao», asinado con Cuevillas e María Pura
Lorenzana, do que a separata sae en 1930. A seguinte xa é
O entroido nas terras do Sul de Cotobade, coa que inicia a
serie de publicacións etnográficas.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 32
33
En 1931 dá ao prelo O culto ós mortos e Do folk-lore de
Armeses-Listanco, e a continuación tres recensións dou-
tras tantas obras portuguesas.
A finais de 1932 sae As lêndas da Fonte Pormás. No ano
seguinte, o libro Terra de Melide (o traballo de campo fixé-
rano en 1929), no que participou con López Cuevillas no
capítulo dedicado á Prehistoria, aínda que el só aparece
nos xacementos onde estivo, que foron 21 dos 29 estuda-
dos. No mesmo ano dá a coñecer tres artigos curtos nas
revistas Universitarios (Santiago de Compostela) e Cristal
(Pontevedra), dos que un é de temática etnográfica,
«Domingo de Ramos na aldea».
Por último, pecha a tempada anterior a 1936 outro arti-
go curto, neste caso publicado en Logos (Pontevedra),
coma o anterior, tamén de carácter etnográfico, «Nos can-
tamos?», verbo dos nenos que cantaban as panxoliñas polo
Nadal e Reis.
As publicacións seguintes xa son posteriores a 1944 e
inícianse con «Juegos infantiles de Loureiro de Cotovade»,
que tamén é a primeira que edita en castelán.
O entroido nas terras do Sul de Cotobade
É o primeiro traballo etnográfico que publica e, ade-
mais, tamén o que sinala o comezo dos que se refiren á
súa terra natal, neste caso en particular ás parroquias
situadas ao sur: Aguasantas, Almofrei, Borela, Carballedo,
Caroi, Corredoira, Loureiro, Rebordelo e Valongo, deixan-
do unicamente fóra do territorio do concello as de Sacos
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 33
34
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 77, Ourense, 15 demaio de 1930, pp. 84-94. Asina: Antonio Fraguas Fraguas
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 34
35
(Santa María e San Xurxo), Tenorio e Viascón, as catro
situadas no val do río Lérez.
Fai un percorrido polo desenvolvemento do Entroido,
nalgúns casos relata como se comentaba que era antes;
hai que ter en conta que cando redacta este traballo
algunhas manifestacións xa desapareceran ou esmorece-
ran. Tradicionalmente empezaba o domingo anterior, o
domingo dos rapaces, que noutras partes é o domingo
corredoiro. Fala da comida —moi abundante coma en
todos os sitios—, das festas, dos diferentes entroidos, tanto
de homes como de mulleres, do sermón (que lía un mozo
montado nun burro ao revés), das comparsas e, por últi-
mo, da Coresma, e remata así: «Finou o entroido… aca-
bouse o rebulicio… i-eu finei iste traballo».
Ademais do que sabía por experiencia de seu, había
moitos informantes que eran coñecidos e, sobre todo,
maiores, que lembraban como era antes, amosando que
os cambios xa se empezaran a producir a finais do século
XIX, como por exemplo o dos cichotos, dos que afirma que
«onde tivo mais forza, e onde mais tardou en desaparecer
foi en Loureiro…», polo que daquela, 1930, xa facía etno-
historia. Non dá ningunha cita bibliográfica.
Nos anos seguintes volveu tratar do Entroido:
«Máscaras y sermones del carnaval en Cotobad» (1946)
—que case se pode considerar a segunda edición do ante-
rior, pero en castelán—, «Farsas de carnaval en Touro
(Coruña)» (1951), «La farsa de Casadenaya (Antas de
Ulla)» (1956), «Desde o Antroido á Pascua: vida e costumes
a comenzos do século» (1993) etc.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 35
36
O editor Ánxel Casal contéstalle ás queixas por poñer varias vecesserau por serán no artigo do Entroido (MPG: Fondo «A. Fraguas»,correspondencia)
Conta con dúas ilustracións, ningunha relacionada cotema. A primeira é a viñeta da cabeceira, con varios mons-tros do baseamento do Pórtico da Gloria, de Castelao,
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 36
37
director artístico da revista. A segunda, que está no final axeito de colofón, representa un carro cargado cunha nenadiante guiando os bois e un home detrás coa forcada aolombo, asinada coas iniciais M.C.G., que corresponden aoartista Manuel Colmeiro Guimarás. Ambas as dúas sonilustracións que se repiten varias veces na revista.
Este artigo foi reeditado en Nós. Boletín Mensual daCultura Galega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsi-milar, A Coruña, Xuntanza Editorial, 1987.
O culto ós mortos
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 87, Ourense, 15 demarzo de 1931, pp. 42-46. Pola mesma data tamén saíu do prelo aseparata (21,5 x 13,5 cm), editada por Nós, Pubricacións Galegas eImprenta, Hortas, 20, Santiago, 16 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 37
38
Non é máis que un retallo dunha conferencia que pro-nunciara no Ateneo de Vigo o 9 de maio de 1931 e, comoconsta ao comezo, a principal fonte de información foi a súacomarca: «Todos istes contos que imos referir proceden daterra de Cotobade onde os ouvín moitas veces e cando erapequeno facíanme arrepiar os cabelos e buscar o melloracougo posibre pra ollarme fora do zarronco». A diferenzado anterior, menciona varios autores galegos e portugue-ses, como Añón («O Pantasma»), Rodríguez López(Supersticiones de Galicia), Castelao (As cruces de pedra naBretaña), A. Brañas («O Avellón» sic) ou Augusto C. Pires deLima (Cancioneiro de Vila-Real). Como se pode ver, aínda
Postal do escritor e etnógrafo portugués Fernando C. Pires de Limaagradecéndolle a separata de O culto ós mortos(MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 38
39
que a principal fonte sexan as crenzas, lendas e ditos deLoureiro, tamén ten en conta o que din outros autores.
Malia que publicou varios artigos relacionados cosmortos, nos posteriores centrouse máis nas ánimas: «Asalmas do Purgatorio» (1986), «O mes das benditas almas»(1982), «El culto a las ánimas en Loureiro de Cotobade»(1987) etc.
A revista está adornada con dúas ilustracións alleas aotema. A viñeta da cabeceira, obra de Castelao e reprodu-cida na revista varias veces, representa un candelabro oufloreiro de cinco dedos dos que facía Sargadelos, del par-ten varios talos con follas que se entrecruzan simetrica-mente a ambos os dous lados. Na última páxina hai unha
Carta do catedrático Luis Pericot García. Non menciona a publicaciónque lle mandou, pero pola data tivo que ser O culto ós mortos. É desinalar que diga que os alumnos do curso 1926-27 (ao que pertencíadon Antonio) «han sido los mejores que he tenido hasta ahora» (MPG:Fondo «A. Fraguas», correspondencia)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 39
40
viñeta, tamén do artistarianxeiro e reproducidamáis veces (a primeirana portada do número 5 da revista, 24 de xuñode 1921), na que unhavide con abundantesuvas, nas que pica unpaxaro, sae dunha ca -veira. As da separatason diferentes: na pri-meira páxina ten naparte superior un sinxe-lo filete tipográfico e naúltima un debuxo taménde Castelao, que repre-senta o rostro dunha mu -ller maior coa cabezacuberta cun pano negro
e bicando unha caveira cun burato de bala na tempaesquerda (publicouse por primeira vez no número 2 daportada da revista, 30 de novembro de 1920).
Foi reeditado en Nós. Boletín Mensual da CulturaGalega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsimilar darevista, e tamén a separata en Suplementos, A Coruña,Xuntanza Editorial, 1987; A. Fraguas: Galicia Máxica,Santiago de Compostela, El Correo Gallego, 1992,(Biblioteca 114); Do tempo e dos astros, Vigo, Galaxia, 2019.
Tarxeta de Federico Maciñeiraagradecéndolle a separa de O cultos ós mortos (MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 40
41
Do folk-lore de Armeses-Listanco
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 96, Ourense, 15 dedecembro de 1931, pp. 221-227. Tamén foi editada separata coa mesmacomposición tipográfica, agás a viñeta da cabeceira, por Nós,Pubricacións Galegas e Imprenta, Hortas, 20, Santiago, coa cuberta decor azulada, 7 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas
Non hai dúbida que é unha pequena homenaxe á terrada nai, a aldea de Listanco, da parroquia de Armeses(Maside, Ourense). María Teresa era filla de MiguelFraguas García, un canteiro de Loureiro que fora traballaralí e onde casou con María Carmen Vázquez Gómez, e veude nena para a terra do pai a coidar duns tíos que nontiñan descendencia, sen por iso deixar de se relacionarcoa familia e a onde ía co fillo de vez en cando.
Trata do muíño e das crenzas nas bruxas, recolle varioscontos, algúns trabalinguas e un cancioneiro de 49 canti-gas. Os informantes eran todos parentes seus: Felisa
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 41
42
Fraguas e os irmáns Luísa, Xesusa, Serxio e Xosé Fraguas.
Non dá ningunha cita bibliográfica.
Tarxeta de Alberto Vieira Braga, membro da Sociedade MartinsSarmento, dándolle as grazas pola separata de Do folk-lore de Armeses-Listanco (MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)
Carta do etnógrafo, escritore historiador portugués Jaime
Lopes Dias agradecéndolle aseparata de Do folk-lore de
Armeses-Listanco(MPG: Fondo «A. Fraguas»,
correspondencia)
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 42
43
Sobre os muíños, pero non de Armeses, tamén trataría
moitos anos despois, xa nos últimos da vida: «O muíño nas
terras do sul de Cotobade» (1997) e «Recuerdo del molino
y moler: algo de las ‘muiñadas’» (1998).
Os deseños, como consta no pé de páxina, «debémolos
ó noso querido amigo X. Lourenzo», en total dez: unha
vista dun muíño polo exterior e os demais son pezas e tre-
bellos do mesmo, cos correspondentes nomes. A parte
superior da páxina do artigo, como é o primeiro, está ador-
nada coa cabeceira da revista deseñada por Castelao, coa
palabra Nós no medio de varios monstros do baseamento
do Pórtico da Gloria, que non se reproduce na separata.
Reeditouse en Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega,
Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsimilar, A Coruña,
Xuntanza Editorial, 1987; Raigame. Revista de Arte,
Cultura e Tradicións Populares, Ourense, Deputación
Provincial, núm. 43, 2019.
As lêndas da Fonte Pormás
A Fonte Pormás deita na freguesía da Castañeda, no
concello de Arzúa, preto da estrada de Santiago a Lugo.
Soubo dela por Manuel Cardelle Conde, esperto en descu-
brir tesouros, dos que dicía que se podían desencantar co
libro de San Cibrán (aclaraba que era moi perigoso, por-
que en lugar do metal podíase dar co «alquitrán» e morrer
afogado coa fumeira se prendese lume) ou dispondo
dunha vara máxica que se vendía en Barcelona. Do infor-
mante non di se era natural da devandita parroquia ou
vivía alí, nin tampouco como chegou a relacionarse con el.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 43
44
Ademais do que lle conta Manuel Cardelle, aproveitapara expoñer canto sabe das fontes, e non falta ningunhade Cotobade, como a do castro de Famelga (non moilonxe da súa casa), da que se dicía que era onde se xun-taban as meigas a noite de San Xoán.
A diferenza do anterior, ao longo do artigo dá variascitas bibliográficas de autores galegos e tamén de fóra,como o «Catálogo dos castros galegos. Terra de Celanova»(Nós, 1928 a 1929); Apeles Mestres: Folklore catalá y tra-dicións (así é como pon, pero o título é Tradicions dacolección Folklore catalá); Constantino Cabal: «MitologíaIbérica» en Folklore y costumbres de España; F. LópezCuevillas e F. Bouza Brey: «Os Oestrimnios, os Saefes e aOfiolatría en Galiza», tomo II dos Arquivos do Seminario
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 108, Ourense,15 de decembro de 1932, pp. 218-221. No mesmo ano saíu aseparata (17,5 x 13 cm), editada por Nós. Pubricacións Galegase Imprenta, Santiago, 14 pp. Asina: Antón Fraguas Fraguas
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 44
Agradecemento do director do Museu Regional de Bragança, FranciscoManuel Alves, polo envío da separata de As lêndas da Fonte Pormás(MPG: Fondo «A. Fraguas», correspondencia)
45
de Estudos Galegos; A. del Llano y Roza de Ampudia: Delfolklore asturiano; «Catálogo dos castros galegos. Bisbarrade Melide» (refírese ao traballo de investigación que sairáo ano seguinte no libro Terra de Melide, 1933) e JoséDiago: Revista Lusitana, 1917.
Sobre a auga tamén publicou: «A mitoloxía da auga»(1996), «As augas misteriosas» (1999) etc.
En canto ás ilustracións, a revista ten unha viñeta nacabeceira cunha paisaxe con varias árbores, asinada por
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:53 Página 45
46
M.C.G., é dicir, o pintor Colmeiro. E no cabo unha repre-sentación da Virxe sedente con Cristo morto no colo, comose pode ver na inmensa maioría dos cruceiros, un linóleode Castelao que publicou por primeira vez na portada donúmero 4 de mesma revista, 31 de xaneiro de 1921. A sepa-rata só ten unha sinxela liña tipográfica ao comezo.
Nota de agradecemento deFernando C. Pires de Limapola separata de As lêndas
da Fonte Pormás (MPG:Fondo «A. Fraguas»,
correspondencia)
Este artigo foi reeditado en Nós. Boletín Mensual daCultura Galega, Orgao da Sociedade “Nós”, edición facsi-milar, A Coruña, Xuntanza Editorial, 1987; A. Fraguas:Galicia Máxica, Santiago de Compostela, El CorreoGallego, 1992, (Biblioteca 114).
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:54 Página 46
47
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
ÁLVAREZ, A. (2013): Historias de Radio Galicia. 80 anos con-
tigo, 1933-2013, [Santiago de Compostela], Radio
Galicia – Cadena Ser.
FILGUEIRA VALVERDE, J. (1974): «Fraguas y Fraguas,
Antonio», en Gran Enciclopedia Gallega, XIV, Santiago
/ Xixón, Silverio Cañada editor, 28-30.
FILGUEIRA VALVERDE, X. et al. (2003): «Fraguas Fraguas,
Antón», en Gran Enciclopedia Galega Silverio Cañada,
XIX, Lugo / Pontevedra, El Progreso / Diario de
Pontevedra, 115-116.
FRAGUAS FRAGUAS, A. (1968): «Sebastián González García-
-Paz. Notas da súa vida e do seu tempo», Grial, 21, Vigo,
334-357.
FRAGUAS FRAGUAS, A. (1993): O conto de Serafín. O Santuario
da Franqueira, [Santiago de Compostela], Castromil.
(Colec. Contos do Castromil; 27).
FRAGUAS FRAGUAS, A. (1999): «O lugar e a casa onde nacín»,
Grial, 37, Vigo, 621-629.
GARCÍA MARTÍNEZ, C. / M. X. FERNÁNDEZ CERVIÑO / X. M.
GONZÁLEZ REBOREDO (eds.): Antonio Fraguas Fraguas,
1905-1999. Un home que traballou sempre por e pra
Galicia, ofrenda no seu centenario, [Santiago de
Compostela], Museo do Pobo Galego / Fundación
Antonio Fraguas Fraguas / Xunta de Galicia, 2006.
GONZÁLEZ PÉREZ, C. (1998): Galegos na Historia: Antonio
Fraguas Fraguas: profesor, xeógrafo, historiador,
antropólogo, galego de ben, Vigo, Ir Indo.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:54 Página 47
48
GONZÁLEZ REBOREDO, X. M. (1997): «Notas dunha conversacon Antonio Fraguas», Revista Galega do Ensino, 17,nov., Santiago de Compostela, 13-34.
LORENZO VÁZQUEZ, R. (2000): «Antonio Fraguas Fraguas»,Boletín da Real Academia Galega, 361, A Coruña,316-324.
ESTUDO 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:54 Página 48
FACSÍMILES
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 49
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 50
O entroido nas terras do Sul de Cotobade
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 77, Ourense, 15 de maio de 1930, pp. 84-94
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 51
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 52
53
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 53
54
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 54
55
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 55
56
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:26 Página 56
57
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 57
58
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 58
59
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 59
60
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 60
61
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 61
62
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 62
63
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 63
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 64
O culto ós mortos
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 87,Ourense, 15 de marzo de 1931, pp. 42-46.
Pola mesma data saíu a separata, que reproducimosaquí, editada por Nós, Pubricacións Galegas e Imprenta,
Hortas, 20, Santiago, 16 pp.
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 65
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 66
67
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 67
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 68
69
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 69
70
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 70
71
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 71
72
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 72
73
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 73
74
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 74
75
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 75
76
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:27 Página 76
77
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 77
78
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 78
79
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 79
80
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 80
81
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 81
82
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 82
Do folk-lore de Armeses-Listanco
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 96,Ourense, 15 de decembro de 1931, pp. 221-227, que
reproducimos aquí. Tamén se editou separata coa mesma composición tipo-
gráfica, agás a viñeta da cabeceira, Nós, PubricaciónsGalegas e Imprenta, Hortas, 20, Santiago, 1931, 7 pp.
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 83
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 84
85
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 85
86
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 86
87
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 87
88
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 88
89
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 89
90
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 90
91
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 91
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 92
As lêndas da Fonte Pormás
Nós. Boletín Mensual da Cultura Galega, número 108, Ourense, 15 de decembro de 1932, pp. 218-221.
No mesmo ano editouse a separata por parte de Nós,Pubricacións Galegas e Imprenta, Santiago, 14 pp., que
reproducimos aquí
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 93
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 94
95
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 95
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 96
97
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 97
98
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 98
99
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 99
100
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 100
101
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 101
102
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 102
103
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 103
104
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 104
105
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 105
106
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 106
107
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 107
108
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 108
SUMARIO
5LIMIAR
POR ROSARIO ÁLVAREZ
15ESTUDO
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
CATRO PUBLICACIÓNS ETNOGRÁFICAS
POR CLODIO GONZÁLEZ PÉREZ
49FACSÍMILES
51O ENTROIDO NAS TERRAS DO SUL DE COTOBADE
65O CULTO ÓS MORTOS
83DO FOLK-LORE DE ARMESES-LISTANCO
93AS LÊNDAS DA FONTE PORMÁS
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 109
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 110
ESTE LIBRO DE HOMENAXE A DON ANTONIO FRAGUAS
SAÍU DO PRELO O 8 DE MAIO DE 2019, CANDO SE
CUMPREN 63 ANOS DA LECTURA DO SEU DISCURSO
DE INGRESO NA REAL ACADEMIA GALEGA
FACSIMILE 2019_FRAGUAS_ESTUDO.qxd 22/04/19 10:28 Página 111
HOMENAXE
DO
CONSELLO
DA CULTURA GALEGA
MMXIX
ANTONIO FRAGUAS FRAGUAS
PRIMEIROS ESTUDOS
ETNOGRÁFICOS (1930-1932)
Capa Libro 2019_330_Capa estudo.qxd 22/04/19 18:47 Página 1
Top Related