Traduccin BIOTA7, especial RBA al mapuzugun B. Strappa, Parques para Chile
La traduccin de estos artculos al mapuzugun se concibe como un trabajo de
acercamiento cultural entre dos cosmovisiones en muchos aspectos antagnicos en su manera de
ver el mundo. La cultura mapuche-pehuenche viene de una tradicin donde el individuo es parte
de los ciclos naturales que lo rodean, mientras que la cosmovisin denominada occidental ha
desligado a las personas del reloj csmico. Tradicionalmente el mapuzugun ha sido una lengua de
transmisin oral, una historia viva en constante creacin para un pueblo que cultiva y valoriza
socialmente el talento del relato y la oratoria. La ltima Perspectiva Mundial sobre la Biodiversidad
3 reconoce en las culturas indgenas o ancestrales un valor fundamental en la conservacin de la
biodiversidad:
La diversidad biolgica y cultural estn estrechamente entrelazadas. La biodiversidad
ocupa un lugar central en muchas religiones y culturas, mientras que las cosmovisiones influyen en
la biodiversidad por los tabes y normas culturales que inciden en el uso y la ordenacin de los
recursos. En consecuencia, para muchas personas no se puede separar la biodiversidad de la
cultura. Esto se aplica sobre todo a los ms de 400 millones de miembros de comunidades
indgenas y locales, que consideran la biodiversidad de la Tierra no solo como una fuente de
bienestar, sino tambin como el pilar de su identidad cultural y espiritual. El estrecho vnculo entre
la biodiversidad y la cultura se hace patente en los lugares sagrados, zonas cuya importancia
radica en su significado religioso o espiritual. Con frecuencia, la aplicacin de conocimientos y
costumbres tradicionales ha permitido proteger y mantener en el tiempo la biodiversidad nica e
importante de muchas de esas zonas. 1
Para las Reservas de Biosfera la diversidad cultural resulta tan importante como la
diversidad biolgica en la conservacin de una buena salud ecosistmica y en la bsqueda de un
bienestar social.
Las caractersticas de endemismo y el valor de los recursos naturales que se encuentran
en el territorio propuesto para la ampliacin de la actual Reserva de Biosfera Araucarias, y la
importancia cultural que representan los antiguos habitantes de esta zona, ligados a su
cosmovisin y tradiciones, hacen urgente la organizacin de los habitantes del territorio para
producir bienes y servicios vinculando sus economas al conocimiento y manejo sustentable de sus
recursos naturales. ()
El Pehun (araucaria) y los Pehuenche (gente del pehun) comparten por siglos este
ecosistema. La aceptacin, validacin y colaboracin en su cuidado es el gran desafo que se
1 Secretara del Convenio sobre la Diversidad Biolgica, Perspectiva Mundial sobre la Diversidad Biolgica 3. Montreal, 2010. 94 pginas. Pg. 40.
propone para alcanzar un desarrollo sustentable que integre la actividad econmica, la educacin
e investigacin.2
Recurrir a la traduccin escrita del mapuzugun de estos artculos dedicados al uso
sostenible del territorio busca generar espacios de encuentro de las dos culturas que conviven en
este territorio. Para los mapuche-pehuenche existe un gran vaco cultural en la ltima generacin
que slo en los ltimos aos, gracias a polticas enfocadas a la integracin, se ha empezado a
revertir poco a poco. La representacin escrita de su lengua si bien no constituye un valor
tradicional, si representa una opcin de revalorizacin cultural en el contexto intercultural
contemporneo. Por otro lado, para la sociedad chilena la inclusin y educacin respecto a los
valores de la cosmovisin mapuche representa una oportunidad de enriquecimiento cultural y
asimilacin de la historia cultural del territorio que habitamos. Una sociedad que es capaz de pisar
firme en su pasado tiene mayores posibilidades de un crecimiento fundado y sostenible hacia su
futuro.
Parques de Chile Mapuzugun mew B. Strappa, Traducido por F. Mellico
Mapuzugun mew wirintukufiyi kom tfachi zugu, tai zoy flmawam tfachi epu kake
txipa mogen kiewnklelu tfachi mapu mew. Pu Pewenche mogen rume ftxa kuyfi i mogelen
feychi Pewen mapu mew, tfa egn kisu niey i kimn tai chumgechi az mogeleam kom kiewn
kakelu pu mogen egn ka feychi mapu mew mlelu. Pu Mapuche Pewenche kisu kimnieygn i
kuilneael tai mawizantu mapu, kimniegn i wezalkayafel zapinole tai mawizantu egn, feymu
rume yamniefign, llkakefign reke tai kimnienmu i mlekepien fentxen pu gen mawizantu,
gen mapu, gen ko. Feymu rume yamkey ka poyeniekey tai mapu egn, kimn ta feychi
mawizantu i zuam tai mogelen egn, mlenole fill mogen ka fill kakerumechi mogewe feychi
mapu mew, kisu egn mogelelayafuygn, fey mew mley i kuiwtukuneafiel ka kiilnieael tai
mawizantu ta pu Pewen che Mapuche.
Wigka kimn mew ka felekafuy zugu, kisu egn ka kimniekafuy tai mogelnieetew ta fill
mogen mlelu mapu mew, welu tfa egn newe zuamniekelafign feychi zugu, kisu egn mten
pepiluwklelu txokiwkeygn, chumeken chumekefign ta mapu, rume kutxanelfign mapu
fantepu, feymu ta weza amuley txipantu, welu, ka femuechi mlenkepiey pu wigka kimniefilu
tfachi zugu ka kzawklelu tai kuilgetual tfachi fillke mogen mlelu wallontu mapu mew.
Fey mew ayyi tayi mapuzugun mew ka wirintukuafiel tfachi pu ke rakizuam
txipalu tfachi chillka mew, mapuchemu am fentxen kimn mlelu, fey ta kmefuy tai
2 Expediente de Postulacin Ampliacin Reserva de Biosfera Araucarias, Comit de Iniciativa, 2009. Pg. 28.
falintugetuael, tai rakizuamgeael ka logkontukugeael, tfachi kimn ngele amulniegele
fey ta zoy kme kuiltuafuyi tayi mapu chew tayi mogelemum. Feymu tati mapuzugun
mew ta ka ntxamkamekewiyi tai kimgeam tai petu mlen kakerume kimn ka kom
kimn tai falilen, chichi kimn rume zoy falilay kagelumu, kom fey fente faliley, kimn
kay tati, feymu kom txr faliley fey femuechi mley i falintuniegeael ka
witxapramniegeael , tayi kme mogen yi nieael.
01 KOM WALL MAPU KMELKALEY, FEY TA KME FELEN PIKEY TA CHE A.Epulef Epe aflu walg, we konklepachi rm mew, prayi Pewenentu mew yi mlenaqpuael
tayi glliwael; feychi mew logkontukun fill kimn i nieel tai pu ftake che. Fantepu petu niefi
feychi zugu fey ka femuechi yom kimelkefi tai pu pe.
Feychi mew, wne glhamkaknugeyi petu yi pranon chi pewenentu mew; chumuechi
tayi miawael, pekan konpunoael, prapragenoael pewenmu. Kme afy glliw kisu txnaqkey
fey kmey imitunmu, pigekefuyi, femuechi pnhokagekelay ka xafokagekelay pewen pikefuy
tai pu ftake che.
Ka feychi mew kimelgeyi i mlenkepien genke mapu ; gen mawiza, gen ko, gen pewen;
pekan lefkonkiawlayaymn chew rume pigeyi, tfa eymn tamn ruka no! Pigeyi, mley kake
gen faw fey mley i yamgeael pigeyi. Rf fentxen zugu kimn feychi mew!
Ramtufi tai uke chew tai mlenkepiyen chi pu gen; !tfa mew mley! Pienew; ko
mew, pewenentu mew, welu iche newe azmlafi chi zugu feychi. Ka pefi chumuechi i llellipun
egn feychi, mapuzugun mew, fey ka ramtun chumuelu tai femeken egn? Tayi kmeyawam
pienew tai uke, ka tayi amnoam pu mawiza mew. Mley tami kuiwtukuyawael chuchiple
rume amulmi pienew.
Femuechi kien txr mogeleyi pewenentu egn; tfachi pewen aliwen elunieyimu
mogewe iyael, kmeka miawiyi fentxeke elukeeyimu; pekan kontunofiliyi rumel elunieayimu
fentxeken glliw pigekefuyi.
Fewla tfa mlen tai kosina ruka mew lawm lawmyefi tfachi pllm glliw,
mlenaqkelu miche pire rume fnhyem ta pewen kieke txipantu mew. Tfachi pllm
imutugekey rupachi pew mew lliwnaqchi piremu, femuechi mley pllm mley i kme kimael
che chuchi tai imituafiel, kiekemu am rume prm noytukelu tfachi glliw, fey ta
kmewekelay inmu.
Iche zawma iyaelfegen fey mew mley i kme kimafiel tfachi glliwn kzaw ka mley
tai falintuafiel niefilu tfachi kimn. Fantepu ta rume pekanka mekegekey ta pewenentu,
yamgewelay pu gen mawiza, ichi tayi kimelgeel chi zugu fewla falintuniegewetulay.
Ichi tayi pewenchegen kimnieyi tayi mogelnieetew tfachi pu pewen aliwen, fey i
zuam mogeleyi, fey mew ta rume yamkefiyi pewen mawiza, ka zuguniekefiyi tayi eluniaetew
i wlkeel chi fill iyael, ichi ta mapukonkleyi reke pewen mawiza mew.
Femuechi mapuche rakizuam mew, kme felen pikey ta che kmelkaleyem fill mogen
chew tayi mogelemum, fey mew rume kuiwtuniekeyi tayi mawiza mapu.
02 Kom Txr Amuleam Mogen Kom Mapu mew gnezuamniegey zugu kme eltuam mogen R. Calcagni, Traducido por F. Mellico
Tfachi reqle txoy wirinmu pepilpepiltuan ntxam tai kme entuafiel zugu, eymn tamn kme allkam. Ka femuechi reqle rakingey tfachi Plan de Desarrrollo, amulnielu tfachi Gobierno tfachi Araucana pigechi mapu mew, feymu entuan tai rakizuam chumgelu tai ayfiel tayi wnelael tfachi zugumu, no tai ftxa inaleael chumleyi fewla.
Kie zugu ramtufiyi we wla, kie txoki che kzawklelu Municipalidad Kurarewemu,
Chemkfchi elnieafuymi tami zapiafiel chi mapu mew chew tami mlemum? Kom tfachi pu che
feypign: ayyi tai mlekayael itxofill anmka, itxofill m, aliwen, ko, kom az mapu, pu
mapuche i wimtun, kom mogen tayi wallontunieetew fey ayyi tai rumel mlekayael, pign.
Tfachi zugu ka ramtufiyi kakelu pu che mlelu Collipulli, Curacautin, Lonquimay, Vilcun, Cunco,
Villarrica, Pucn ka Kurarewe, kom tfa egn ka feypign rume poyeniefiyi tayi mapu, kom fill
mogen mlelu ayniefiyi, ichi kaple che anpayi tfachi mapu mew tai ayfiel kom
wallontu, kme mogen tai pepanmu faw, pign.
Reserva de Biosfera pigechi zugu, pramniey we rakizuam tai kme amulneam mogen
chem txipache rume, tai kim mogeael ka mogelneafiel ta fillke mogen mlelu mapu mew chew
tai mlemum egn. Tai kuilneafiel egn chem mogewe rume wlkelu tfachi ftxake
mawizantu, chem rume entugele feychi mapu mew tai apmgenoael, kim pneageal chem
anmka rume, chem aliwen rume welu ka tai elumageal tai yallkleam feychi mogewe.
Tfachi zugu witxaprami Unesco kie waragka aylla pataka kayu mari pura konchi txipantu
mew, fewla zoy kechu pataka famuechi txoki kzaw mley kie pataka reqle paismu. Tfachi
rakizuam wnelkley tai witxapramtufiel famnaqklechi mapu ka mawizantu fillple, tfachi
rakizuam i zuam rume kme logkontukuniegetuy tai kme txr kme amuleam fillke che mogen
mapu mogen egn femuechi kay kme amutuafuy ant, mapu kmetuafuy kzawnmu, ka
witxapramgetuafuy kuyfike kimn. Feymu chile ka Araucana kpa konkleyi tfachi zugu
mew tayi kme igkayam mapu chew tai mogelemum.
Tayi mlen tfachi pu comuna mew kie mapugeyi, feymu kom kiewn kuiwtukuliyi
chew tayi mlemum kom kme txr feletuafuyi. Kakeple femuechi zugumu kom puke txoki
che epuple kelluntukuwi femuechi witxaprami i rakizuam egn.
Kpa nieliyi kme mogen mley tayi kulluwael ka kiewn kzawael, epuple
kelluntukuwael tayi mogeltuafiel tayi mapu, femuechi ta ka kuiwtukunieayi ichi kisu tayi
mogen, famgechi ta kelluntukuafuyi tayi wneletuael kakelu pu txokike kzaw mew
Tamn zoy kme kimael chumgechi kintufiyi tfachi rakizuam Naciones Unidas mew,
konaymn www.rbaraucarias.cl , fentxen che ta zugukoni tfamu ka amuley i konklepan pu che
kpa amulfilu txr kme mogen.
Wigka wnenklelu tfachi pu comuna mew mley tayi yaetew feychi rp mew, tayi
igkapeneam tayi mapu ka tayi kuiwtukunieal kom mogen mlelu chew tayi mogelemum,
fey tfa zuamyeaey kom pu txokike che mlenkepielu, pu kzawfe, pu weke che, pu chillkatufe
che, alke kimchi pu che, fill. Kom kelluntukuliyi tfachi zugu mew pegeluwafuyi kakelu puke
txokike mapu mew, feymu tfey egn kmelakely tai kom kiewn kzawnmu, ka kelluwnmu
pigeafuyi.
Kom tfachi puke che wirintukulu ntxam tfachi chillka mew, kintuniey tai
ntxamkayael komke pu txoki che, kimafiel kakelu rakizuam kiewn azwael zugu mew egn.
Pewmagen azwayi tfachi zugu mew, logkontukuafiyi tfachi rakizuam ikapeam
tayi wall mapu tayi kme feletuam.
03 AMULEY I KALETUN MAWIZA CHEW I MLEMUM PEWEN MAPU Altamirano-Pincheira, Traducido por F. Mellico
Chew i mlemum Pewenentu chi mapu mew, ka mlenkepiey itxofill kakerumechi
anmka ka aliwen, kmefulu i kzawgeael, welu wigka kimn mew newe zuamniegelay i
gnezuamgeael chumgen ka chumlen mapu tfachi mawizantu mew. Agricultura kzaw, mamll
kzaw ka turismo kzaw, tfa kme amulekey kom xr kme feleyem fillke pichike wallontu mapu,
kie mawiza agky kam kie menoko rume fey ta ka femuechi inaple mlechi chem mogen rume,
kam ganh kexan kme mogekelay, weza azgekey ktu. Ka femuechi chem mogen rume wezalkaley
tayi mawizantu mew azkelay chi mawiza leliwlnmu.
Fantepu, rume kutxankley reke ta mawizantu, fey mew mley i kme gnezuamgeael
chumgelu i felen, femuechi ta montulgeafuy chem mogen rume mlelu tfey chi pewen
mawizantu pichi wall mapu mew.
We wla txipay kie estudio chew tai gneytugemum chumuechi i zoy pnhegeken
mawizantugechi pll mapu amulechi txipantu mew, tfachi estudio entugey comuna Karawe ple
ka wayzf prapuel puel ple comuna Kawtin. Feymu fey kimgey, chumuechi rupaley txipantu ka
femuechi amuley kakerumechi kzaw i entuniegen tfachi mawizantu mapu mew;
katxnkepiegey kuyfike mapu aliwen femuechi amuley i gewenon tfachi mawizantu, welu chew
i katxgemum welu anmgetuy wigkake anmka. Ka mley ketxa mapun kzaw, chew i
mlekemum mawizantu fewla ketxankepiegey ganhgeam chem kake ketxan rume mogeleam ta
che. Femuechi ta ochi amuley i wezalkalen ta mawizantu fill mapu mew, kutxanuwi reke.
Femuechi rume pnheniegenmu mawiza amuley i afnaqn ta kuyfike mawizantu, ka
feymu kakeknuwi fill mogen ka fill mogewe nwklelu feychi pewen mawizantu mew, kuyfi
chumuechi txr kme felekefuy felewelay fantepu, wellinaqtuy reke ta tfey chi pichike wallontu
mapu. Feytachi zugu i zuam ant ktu kakeknuwmekey, mawtuy, mawetulay, txaglii well rume
Kofi txipay ant femekey, agknkepiey monoko, txayenko, kieke kulli afnaqyey, m kaple
amuy, ixofill mogen mlekefulu feychi pewen mapu mew kaletuy fantepu.
Feychi weza zugu i zuam ka yom kutxankawi pu che feychi pewen mapumu mlelu, weza
amuy i mogen egn, iyaelmu ktu ta kutxankawkleygn fantepu; kom chi pichike wall mapu am
newe kmewenolu, wlwelay mogewe, ketxa mapuafuy rume egn welu kme fnhwelay rume
tai ketxan egn.
Kom tfachi weza mogen ta mletuy tai wezaka pnhegemum ka katxktiegemum ta
kuyfike ftake aliwen mawizantu, rupaley txipantu fey zoyzoy wezaka pnhegey. Tfachi zugu
mley tai kme gnezuamgeael fantepu, amulele i weza felen puke mawizantu zoy weza
amuafuy mogen kom wallontu mapu mew gnezuamgenole tfachi zugu.
04
SILVICULTURA PIGEY KIE WE KME RAKIZUAM MEW KZAWGEMUM PUKE
MAWIZANTU R. Quilaqueo, Traducido por F. Mellico
Kuyfigetuy zewma tai pramniegen kie we rakizuam tai kzawyegeam ta puke
mawizantu, Silvicultura pigey, famuechi kzawn ta mlerumey tai rume wezalkalemum ta fillke
wallontu mapu, kmewelay reke mleam pepi neyngewelay ka rume mlemlegey ta fill kutxan,
tfachi weza amulen ta feley tai rume kzawgemum ta mapu, ka rume anmgey wigkake
kierume aliwen, kuyfike aliwen fey kom katxgey. Fentxen paismu feley tfachi zugu.
Ftxa kuyfitu mew tachi pu paismu chew tai kzawgekemum mamll re kierume aliwen
mten ta kzawfign, pu fillke aliwen kisu wefkelu mawizantu mew apmnaqmgey fey re
anmniegetuy kake aliwen zoy matu txemkelu tai katxgeam prm fey zewmageam txafla,
femuechi ka prm anmkagetuy feychi mapu mew mten. Femuechi kzawn i zuam mew fey
kom puke pichike txoki wallontu mapu chew i mlekemum puke gen lhanaqyey, femuechi fey
mlemlegey wezake zugu mapu mew, rume mawi, mawetulay, rume antgetuy femekey, rupaley
txipantu zoy weza amuley ant, agky mapu, gewelay reke ko. Welu ka femuechi zewma epu mari
txipantugetuy tai wefpran ka rakizuam tai montulgetuam ta pu pichike txoki wallontu mapu,
fantepu anmyegetuy fillke kakerume anmka mawizantu mew, femuechi ta zoy kmey kzawn
piletuy tachi pu wigka estudiakefilu tfachi zugu, femuechi anmkatuliyi kakerume aliwen fey
kme amutuay ant, tfachi puke anmka kme mtxmtuay ko pign.
Tfcahi we rakizuammu kzawyegetunmu pu mawizantu fey rume mletuy ko kieke
paismu, ka femuechi rume azkletuy mawizantu, mlenkepietuy fill kulli feychi mawizantu mew,
ka entugey kake chem rume tfachi mawizantu mew fey fenzegey, zewmagey kmeke txafla
tfachi pu aliwenmu. Famuechi kzawn amuy welu wne rume kme logkontukugey kie zugu:
gelay chumgelu ta gnayegenoael ta fill mogen mlelu tayi wallontu mapu mew, pnhegele
chem rume mlelu feymu mley tai kuilgeael ka tai elniegeael kam entugele tai welu
anmelegetuael ka feychi anmka, feymu ta afnaqlayafuy.
Feymu tfachi we rakizuam mew ta aynieyi tayi amulael kzaw tayi Pewenentu
mawiza mew, femuechi ta afnaqrumelayay pileyi, mley tayi kim kuilafiel tfachi ftxake
mawizantu.
Tfachi we rakizuam kzawn amulfiliyi Chile mapu i pu mawizantumu, gewelafuy
wezake ant, wezake mapu, kutxanklewetulayafuy puke mawizantu, ka weke aliwen mletuafuy
anmkepiegele pu mawizantu, fchachi pu aliwen fey entunkepigeafuy kazawgeael, anmgele fill
kakerume aliwen txr kmelkaletuafuy mogen tayi wallontu mapu mew, mletuafuy ko,
kmetuafuy mapu zoy aztuafuy pu mawizantu mlenkepielu fill ple, ka fill kzaw txipayafuy
tfachi pu mawizantu i zuam.
05 CHEM KZAW RUME ENTUGEALE MAWIZANTU MEW, TFA, MLEY I KATXKAMEKEGENOAEL R. Len, Traducido por F. Mellico
Wigka kimn mew mlenkepiey che azaztumekelu zugu chumuechi tai kintugeael
mogewe pewenmawizamu, welu tai katxkamekegenoael aliwen kintuam ran (dinero) tai
mogelam i pu rema tichi pu gen rukache, femuechi tai montuleafum fill mogen mlelu feychi
pichike wallontu mapu mew.
Mawizantu mew ta ka mlenkepiey kake chem rume ka femuechi kmefulu tai
kzawpiegeafel txapmam ta ran, re katxn aliwenmu mten ta txipakelafuy mogewe, tfachi
zugu kme kimgele ka logkontukugele rume kme zugugeafuy, femgechi ta montuleafuy ftake
kuyfi mawizantu, tai kme txr kme feleafum ta kom wallontu mapu.
Kuyfi pu ftake che kintukefuy Kakerume fill iyael mawizantu mew femuechi
mogeluwklekefuygn; Fewla feychi kakerumeke iyael petu mley, tfachi mogewe
wiokintugetufule mogeluam ka femuechi kzawyepiegeafuy pegeam ran tai mogeluam ta che
famgen; mley chanz, kalal, llogko, egm, nalka, glliw, itxofill mogewe wlkefuy ta
mawizantu, fewla feygey tayi kake antmu yi mlen itxofill chem rume ka mley amulgeam ta
mogen, welu wiokintugetule kuyfi kimn, kuyfike iyael tayi mogeleam ka femuechi kzawafuy ta
che, welu kme mogen zoy mleafuy, kutxankagelayafuy mapu ka pu mawizantu chumuechi feley
fantepu tai gnezuamgenonmu feychi zugu. Kmefuy ngetule feychi kuyfi kimn pipigey ta pu
wigka fill mapu, fey ta Desarrollo Sustentable pikefign kisu tai kimn mew egn.
Tfeychi zugu, kuyfi kimn ka kakerume iyael wlkelu mawizantu kakeple rume
falintuniegetuy feymu witxapramniegey, kieke che kimniey tfachi falintun kimn, feymu
mley che kzawklelu i kintuafiel tfachi kuyfike iyael mawizantu mew, welu tfa egn kim
kuiwtukulafi mawiza, yamlafign pekan konkongeygn, femuechi ta kutxankamekefign ta ka
tichi pichike wallontu mapu, fey ta newe kme amulelay tai femn egn ka, re ran i zuam mten
konkongeygn kintuael feychi kzaw, kakelu zugu pichi gnezuamlafign rume, kimlaygn i
mlenkepien genke mapu, gen mawiza feymu kim llkalaygn.
Welu ka femuechi mley che kimnielu i mogelen pu mawizantu i zuam, pewenentu tai
mogelnietew egn, inaple mten am rukawklelu egn, feyegn ta kim kintuy feychi kuyfike iyael
wlkelu ta pewen mawiza, tfa egn ke kuiwtukuniey tai pewenentu egn, yamniefi ta pu gen
mawiza ka llellipunifign tai kom kiewn kme feleael feychi mapu mew. Tfachi kimn mley
i witxapramniegeal, femuechi ta kelluwliyi kiewn montulnieafuyi tayi mogen.
06 MAPU KIMN MLEY I WIOWIKINTUGEAEL TAYI MOGENEAEL PEWEN MAPU MAWIZANTU R. Montalba, Traducido por F. Mellico
Agroecologia pigey, mapu kimn mew kzawgeyem mapu. Kuyfi pu ftake che azmlu
ganh mapun, pnhekelafuy kimiko lawen tai kme kosachayael egn, welu chuchi kyenhmu
rume ganhkelafuygn ka, kme gnezuamniekefuy chem kyenhmu tai ganhael tai kme
noyam tai chem ketxan rume egn, chumuechi rupaley ant ka femuechi kisu egn kimniekefuy
chuchi antmu i zoy kmen ganhn mew, epe akun pukem llitukefuy i ketxa mapun egn. Ka
femuechi fill txipantu feymu mten ganhkelafuygn, rktulkefuy tai mapu tai kme
newenmatuael femuechi ta ka wio ketxagetuy ka femuechi kme kme kosecha wltukefuy.
Ka mley wigka kimn tai kzawgekemum ta mapu, tfachi kimn mew pnhegekey fill
lawen tai kme txipayam chi kzaw, tai kme fnhael chi kexan, ka tai al kosechayael, ka
mley lawen tai matumatu txemmgeael chem ganh ketxan rume, welu fantepu kimgetuy i
kutxanel mapuken tfachi fillke lawen, ka chem fnh ketxan rume ta mlenaqkey feychi lawen, fey
igey feyta kutxanelchey ka, femuechi femi tfachi puke lawen kmekeam ta ganhelchi ketxan.
Feychi zugumu wallple mlenkepiey che ta kintunietufilu kuyfi kimn, mapu kimn tai
kme kosecha i nieam egn. Falintuniegetuy fillke azmuwn mlekefulu kuyfi tai kme
kosechayam ta che ganhyem egn, feychi kimn amnaqkefuy wigka kimn i zuam,welu fantepu
wiokintuniegetuy, kme kimn fel am, fey wezalkakelafui mapu, kutxanelkelafui, ka chem iyael
rume igey femuechi kzawmu txipalu wezalka chekelay, feymu ta falintuniegetuy. Pewmagen
zoyzoy amuay i witxapramgetun tfachi rakizuam, femuechi ta ochikechi montulniegetuafuy
ta puke mawizantu ka feymu mlechi fill mogen. Fewla kie Universidad mew, petu kimelgey pu
weke che tfachi kuyfi rakizuam, tai kelluntukuael chem kzaw mew rume, kellu
gnezuamknualu chumgechi i zoy newen amulgeafel tfachi mapu kimn.
07 FENZEGEAYEM, PUNTULN KA ZULLIN CHEM RUME FEY KMEY P. Flores, Traducido por F. Mellico
Fill chem rume pnhepeyel kakerumey, kake mapu tuwngey, kake kuw zewmaeyu, mley kmekelu, mley wesakelu, mley weche kmelu, fill kakerumey. Fey mew mley i mleael Certificacin pigechi gnezuamn, wigkamu. Feypigekey ta pntlgeyem kmekechi chem. rume wezakelumu, kam zoy falin chem rume newe falinolumu, kam pntlgeyem kimikogechi ketxan kam iyael kimikogenolu mew. Femuechi fenzeay chem rume tati, mley i kmelu wlael che. Chem mawiza iyael rume fenzey che mley i rf mawizamu entuafiel, no tai gnenkamekeafiel che kagechi kimikogechi chemu rume. Certificacin mley fey tachi pu che gillakakelu kimkey chuchi chem tai gillayael, chuchi tai falintuniefiel, chuchi tai wezalkanoaetew, feymu ta kmey i mlael tfachi zugu.
08 AMNAQNOLE PEWENENTU MAWIZA PEPI KZAWGEAFUY TURISMO SOSTENIBLE PIGECHI KZAW M. Gedda, Traducido por F. Mellico
Kzawpiniegele i afnoael pewen mapu i mawizantu ka femuechi Turismo kzaw pepi amuleafuy. Turismo pigey ta llowgepeyem pu wixan kaple kpalu tai kim mapuael, kim cheael, kimafiel kake wimtun che i kpan. Pewenentu mapu mew fentxeley mawiza, wigkul, lhafken, mley fill az mapu tai pegelgeael. Famuechi kzaw mew mley che, mley i pegelael rf chumgen tai mapu, chumlen mogen tai txoki mapu mew, mley kimelgeal chi pu wixan
chumgechi kuiwtukugeken pichike wallontu mapu mlelu tfeychi txoki mapu mew, mley tai poyegeael chi pu witxan feychi mapu iyaelmu, kimelgeal chumgechi tai kintugeken ka chumgechi tai kzawken egn tai nieael feychi mogen tfeychi pewenentu mawiza mew.
Mogelniegey kuyfike mapu aliwen, kuyfike mawizantu, fey ta kimelgaefuy kom tfachi zugu, ka femuechi fey ta falintugeafuy ka kuiwtukuniegeafuy tai afnoael tfachi pu mawizantu, epuple kelluwn reke mleafuy, mawiza i zuam niafuy kzaw che ka chi che kelluntukuleafuy i afnoael tfachi falinke pichike wallontu mapu.
09 KOM KIEWN ZEWCHI KZAW TURISMO MEW C. Guerrero, Traducido por F. Mellico
Tfachi kiewn kzawn kie lof che Turismo zugu mew, txipankepieyey fill ple, kieke
kme amuy ka kieke weza amuy, we wla am mlemlegelu famuechi kzawn, chem che rume
zoy wimtuley i kisugnew amulpeyem i chem kzaw rume, fey mew rume kzawgey kme
txrmuael rakizuam mew amulgeyem kiewn kzaw, welu rf epuple txrmuwi che ka
newen tukuy tfachi kiewn kzaw rakizuam mew fey ta kme wechukakefuy chem kzaw rume
kiewyem che.
Txrmuwyem che i kiewn kzawael turismo zugu mew, tfachi kzaw i zuam ka
femuechi mley i wiowitxageael fillke zugu kiewnmu txipakelu; kie az mapu, kie az lof che
i wefpratuael reke. Feymu kpa kiew kzawle che ka mley i tukunieael feychi rakizuam,
mley i gnezuamael chumgechi ta zoy kme newen wepmafel i kie wimtun egn, kom fey,
fey pegelgeafuy kiewn kakelu chem rume i nieel tai pegelael egn, akule pu kake mapu che
tai kim mapupayael.
10 CUADRO DE ECOSISTEMAS REPRESENTATIVOS DE LA RBA Expediente Postulacin Ampliacin Reserva de Biosfera Araucarias, Comit de Iniciativa, 2009 Traducido por F. Mellico
La Reserva de Biosfera Araucarias se encuentra ubicada entre los paralelos 38 y 39 40` Latitud Sur y los 70 50`y 72 Longitud Oeste. Pertenece a la ecozona neotropical, al bioma de los bosques templados de hoja ancha y bosques mixtos, y ms especficamente, pertenece a la ecoregin del Bosque Templado Lluvioso o Bosque Valdiviano, el cual se encuentra junto a la ecoregin matorral, como las ecoregiones ms amenazadas de Chile.
Ecosistema de Bosque: 599.962 ha
Ecosistema Estepa Andina: 112.659 ha Ecosistema Humedal-Lagos-Lagunas-Ros: 46.805 ha Ecosistema de Escorial y Altas Cumbres: 130.855 ha
PICHIKE TXOKI WALLONTU MAPU Tfachi Pewen mapu mawizantu mew ta mlenkepieyey meli kakerume pichike txoki
wallontu mapu nielu fillke mogen, ka femuechi mlenkepiyey fill gen mapu tfa mew. Mley ftxake mawizantu mapu chew tai rume mlemum fill newen, ka mley walgtuwe pu mapu, chew tai amukemum pu mapuche tai talhmeael tai pu kulli walg mew lliwyem ta txagli ka tai entumekemum glliw egn. Ka mley pichi txoki wallontu mapu chew tai zoy mlemum fillke ko; lhafken, menoko, lewf, txayenko, challako, fill. Ka femuechi tfachi mawiza mapu mew mley txokike mapu chew tai mlemum ta ftxake Zeq, tfachi mapu zoy alke pray ka rume kura mapugey.
11 CUADRO DE ZONIFICACIN RBA3
Zona ncleo: Est compuesta por ecosistemas mnimamente perturbados y caractersticos de una regin del mundo. Un rea ncleo tiene proteccin legal segura, y en ella slo se permiten actividades no destructivas y que no afecten adversamente los procesos naturales del ecosistema. Esta zona debe asegurar la proteccin a largo plazo de la biodiversidad in situ. Tfachi pichi txoki wallontu mapu mew rume mley fillke kakerume gen ka newen. Tfa mew mley rume kuilgeal kom mogen mlelu, pnegeale chem kzaw mew rume mley i kme kuiwtukugeael tfachi mapu, i wezalkagenoael, ka i kutxankagenoael feymu ta rumel mleafuy fill mogen tfa mew. Zona tampn: Est comprendida por aquellos espacios dnde slo pueden realizarse actividades que contribuyan a los mltiples objetivos de la Reserva. Estas actividades corresponden a investigacin cientfica, educacin y formacin ambiental, as como actividades tursticas, recreativas, uso tradicional de la tierra y como zona cultural estable. Tfachi pici txoki mapu mew mley i felekayael mten, faw gelay chem kzaw rume i entugeael, mley i zapiniegeal mten, ka kpa estudiagele femgeafuy kam kpa pnhegele tai chillkatuam ta pu che tai kimafiel chemke mogen mlenkepiel faw ka femgeafuy, welu gelay chumgelu i wezalkageael tfa chi wallontu mapu.
Zona de transicin: Es la parte ms lejana de la zona ncleo y no est demarcada, pero corresponde a una dinmica y siempre expansiva zona de cooperacin, donde el trabajo de la Reserva de la Biosfera es aplicado discretamente a las necesidades de las comunidades locales de la regin. As, la zona de transicin puede contener asentamientos, campos, pastizales y bosques, y en ella se desarrollan actividades econmicas que estn en armona con el medio ambiente natural y con la Reserva de la Biosfera. Tfachi pichi wallontu mapa mew entugeafuy fill kzaw tai mogeluwpemum ta pu che, welu ka femuechi mley i kuilniegeael, tai pekankamekegenoael. Tfamu ganhgeafuy kachu, anmka ka chem kzaw rume tai mogeluwkemum ta che.
3 Definicin de zonas en una Reserva de la Biosfera, Programa MaB, UNESCO, www.rbaraucarias.cl/zonificacion.
rea de Transicin: 498.277 h. rea Tampn: 372.949 h. rea Ncleo: 271.624 h.
Top Related