ÑAWINCHANAPAQ, QILLQANAPAQ MAYTU
SISICHAKUNA
HUK ÑIQI
ÑAWINCHANAPAQ, QILLQANAPAQ MAYTU
SISICHAKUNA
HUK ÑIQUI
HUK ÑIQIÑAWINCHANAPAQ QILLQANAPAQ MAYTU“SISICHAKUNA”
AMAUTA QILLQAQ:Carmen Porras Palomino
QILLQASQATA ALLICHAQKUNA:Moisés Escobar MarmanilloYuliana Cheril Cortez CauchosMargott Chávez ChávezLily Pilar Sayán Vásquez
CHIRUWAN LLIMPI RURAQ: Javier Saravia Zúñiga
QUILLQAY MAYTU LLAMKACHIQKUNA: Segundo Manuel Mestanza Saavedra
PAJARICHISQA:Instituto de Fomento de una Educación de Calidad – Instituto EDUCA. Jr. Luis N. Sáenz Nº 581 – Jesús María – Lima.
SUMAQ MAYTU QAWAKUNANPAQ: Raúl Peña Lizano
KAYPI MIRACHISQA: Impresión Arte Perú – SAC. Jr. Loreto 585, Breña - Lima. Tf: 3323401 • 986601361
Huancavelica - PerúMarzo 2014
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 3
Instituto de Fomento de una Educación de Calidad – Instituto EDUCA, Wanka Willka llaqtanchikpim llamkarichkan allinta warmi, qari warmanchikuna yacharinanpaq, chay raykum kuyasqallay yachachiq amawta riqsichiykiku, kay maytu qillqay “SISICHAKUNA” sutiyuqta “Ñawinchanapaq qillqanapaq, Maytu” Huk Ñiqi, kaqpaqmi, kay maytu uqarin Educación Intercultural Bilingüe, hinallataq Productiva kaqta, chaymi tarisun llaqtanchikunapa yachayninkunata, Chopqa ayllupa hina ñawpamanta rurayninkunata.
Kay maytu qillqanam kimsa niraq kaqpi huñunakusqa kachkan, rapinkunapin achka chirukuna tarikun llimpikunawan sumaqyasqa warmanchikkunata kusirichinanpaq. Huk qallariyninmi qumir llimpiwan, kay yachaykunam yanapanqa warmanchikunata makichanku kacharinankupaq, aprestamiento allin kananpaq; Iskay chawpi qatiqmi qarwa puka llimpiwan, kay yachaykunam yanapanqa warmanchikkunata ñawinchay hinallataq qillqay yachanankupaq; kimsa tukuq qatiqñataqmi anqas llimpiwan kachkan, kay yachaykunam yanapanqa ñawinchayta hinallataq qillqayta qichua simi yachasqanwan castilla simita yachananpaq, lliw kay yachaykunatam warmanchikuna qaypanqaku TICs ruwaykunawan, hinallataqmi amawtapa yanapayninwan, computadoras Ncomputing kaqkunapim warmakuna llamkarinqaku Foxit PDF programa kaqwan, kaymi yanapanqa warmakunata qillqayta, siqiyta, chakata churayta, llimpiyta, hinallataq yupin churayta.
Qawasqayki hinam, kay maytu qillqaqa uqarikamun qichua siminchikpi castilla simi yachanapaq, hinallataq uqarin imayna qillqa rimay llamkayta.
Allinyá llamkayniki kachun, kay maytu qillqay “SISICHAKUNA” kaqwan.
Proyecto llamkaqkuna.
RIQSICHIY
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 5
Sutiy:
Llaqtaypa sutin:
Yachaywasiypa yupaynin:
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A6
Kay chumpipa kurunkunata churasun: Kay kurukunata qillqanaykiwan saruchiy:
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 7
Qawasqaykimanhina siqikunata qatichispa punchuta achalay,
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A8
Qawasqaykimanhina tukuy rikchaq llimpikunawan siqikunata qatichispa qatata achalay,
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 9
Qawasqaykimanhina siqikunata tukuy rikchaq llimpikunawan qatichispa walita achalay,
Qawasqaykimanhina siqikunata tukuy rikchaq llimpikunawan qatichispa puyñuta achalay,
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A10
Chuspita mikunampaq qampatupa ñanninta siqiy.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 11
Sarata kisutawan ukuchapa tarinampaq ñanninta siqiy.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A12
Urpita, qistanman chayanampaq ñanninta siqiy.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 13
Yanapaway qallu qallupa muqu wasanta siqiwan qatichispa.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A14
Rukanaykita purichiy kuru kasqankama, chaymanta chay ñan siqisqaykita qatipay qillqanaykiwan.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 15
Pillpintuta rukanaykiwan purichiy, chaymanta chay ñan siqisqaykita qatipay qillqanaykiwan waytaman chayanankama.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A16
Rukanaykita purichiy hampatumanta chuspikasqankama, chaymanta chay ñan siqisqaykita qatipay qillqanaykiwan.
H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A 17
Ama makikita uqarispayki, qawasqaykimanhina siqikunata qatichiy.
18 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chiruta qaway, uyariy kay watuchita, kutichiy yachanaykikama.
¿Imallayki qaykallayki, asar?¡asar!
Aycha mikuq, sayaq rinri, kaspi chuñu.¿imataq kanman?
Rimay chiru qawasqaykimanta, chaymanta ñawinchay kay rimayta.
Atuq chawa aychata muskichkan.
a
a a a a
Atuq
aycha
19H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ñawinchani a sutiyuq qillqakunata:
A, a, A, a, A, a, A, a. Niy kay chirukunapa sutinta, a sutiyuq qallaykuqkunata ruyruan wichqay.
20 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kay qillqakunata ñawinchay, kutichiy, chaymanta llimpiy. Kunan qillqasunchik a sutiyuq qillqata.
A a A aa
a
a
a
21H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kay chapupi a sutiyuq qillqata puka qillqanawan muyupi wichqay .
22 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kanan ñawinchay kay qillqakunata, uraynimpi sutinta qillqay.
Kananñataq qillqay kay simikunawan musuq rimaykunata.
allqu atuqaqa akatanqa
23H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Mamaypa ...................... chakrampi papata allan.
Pisipaspaqa ...................... upiyana.
Papaymi mayu patampi ...................... muntun.
Ñañaymi ...................... ratachin.
Pichiwsakunam ...................... sachakunapi takin.
Maríapa walinqa ...................... rikuqmi kasqa.
Ñawinchay kay rimaykunata, chaymanta muyupi qillqakunawan tukupay allin rimay kanampaq.
ayllunmi
aqatam
aquta
akchita
achikyaytaqa
anqas
24 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
............................... uña ushata mikuchkan.
Anam wasinman yakuta ...............................
Wasipa pirqankunatam .......................... uchkun.
Mama Hilariam kukata ..........................
Saratam machkapaq ..........................
atuq
aysan
akakllu
aptin
akllaniku
25H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kay a nisqan qillqata, crepe nisqan puka rapiwan, ruyrukunata rukanawan ruway, hinaspa muyuriqninman laqay.
26 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ñawinchay kay qillqata, chaymanta uraynimpi kutipay.
Qillqay uraynimpi ch qallaykusqan qillqakunata:
Chiwchim munam chaka chimpayta, chuspita qatispa
Chiwchi chaka chimpay
27H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kay chirukunapa sutinta tukupay uray qillqakunawan:
.....................ka
...................qllu .....................pi ..................kana ..................llinku
..................llwa ......................ki .....................spi ......................siq
............w............cha chi chu
28 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan kay chirukunata tinkuchiy siminkunawan:
Chiwchi chuspita qatikachan.
Chuñuta qala chakinwan saruchkan.
Qatupi challwata rantikuchkanku.
María chuqlluta mikuchkan.
29H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chiruta sutinwan tinkuchiy:
challwa chiwchi
chaki
chuspi chusiq
chuqllu chillinku
chipi
30 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan kay chirukunapa sutinta qillqay:
..........................
.......................... .......................... .......................... ..........................
.......................... .......................... .......................... ..........................
..........................
31H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chiruta hawaspayki, musuq rimaykunata hawasqaykimanhina qillqay:
32 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Haway kay chiruta, chaymanta hampatu qillqata puka qillqanaykiwan ruyruwan wichqay.
Hampatu chuspita hawapayan mikurunampaq
1. Siqiwan chirupa sutinta tinkuchiy.
Hampatu
2. ¿Imataq Kanman hampatu? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Uywa Mikuna Wayta
33H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. Siqiwan chirupa sutinta tinkuchiy.
Chiwchi
Hampatu
Chuspi
Huk
34 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan kay tapukuykunata kutichiy:
4. ¿Pitaq chuspita hawapayan mikurunampaq? Akllasqaykita siqiy (X).
5. ¿Imatataq hampatu qawan? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
6. ¿Hampatu chuspita qawaspaqa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Pukllapayan. ch. Mikurun. h. Yanurun.
35H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. ¿Imanasqataq hampatu chuspita mikun? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Yarqaptin.
ch. Puñunayaptin.
h. Pukllapayanaptin.
8. ¿Imaynaraq kanman hampatu mana chuspita mikuspa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Wañu wañu.
ch. Qatunkaray.
h. Kallpasapa.
9. Allinpaqchu hampatu chuspita mikun. Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Arí Manam
¿Imanasqa?: ...........................................................................................................................................
36 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
10. Hampatu mikurusunaykipaq hawapayasuptikiqa, ham imatataq chuspi kaspayki ruwawaq.
Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Ayqikuymanmi. Mikuchikuymanmi.
a. ¿Imanasqa?: ...........................................................................................................................................
Kunanñataq kay simikunawan: H – h sutinkunata huntapachiy.
.......ampatu .......ampi .......aytana .......uk
37H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Haway kay chiruta, ñawinchaspayki, takiy yachanaykikama.
Ichumanta(Takiy)
Ichu, ichu urqukunapi wiñaq ichu paraptinmi wiñarinki, ichu, ichu wayraptinmi kuyurinki ichu, ichu qasaptinmi qilluyanki, runa puriptinpas tuksipayaspa.
Rimarisun taki yachasqanchikmanta:
1. Siqiwan tinkuchiy:
ichu inti
38 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Maypitaq ichu suti nichkan. Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
3. ¿Imataq urqukunapi wiñan?. Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
4. Takipi ¿Imam paraptin wiñasqa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X). ( )itana ( ) ichu ( ) inti
isku ichu
ichuinti killa
iskayinti
39H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Takipi ¿Imanantaq ichuta qasaptin? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) wiñarimun ( ) qilluyan ( ) wañurun
6. ¿ Llaqta ukupi ichu wiñanmanchu? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) arí ( ) manam
¿Himanasqa? .............................................................................................................................................
7. ¿Imapitaq ichuta mana qapirinchikchu? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) wasi qatananchikpaq
( ) mitu chapunanchikpaq
( ) pachanchik rurananchikpaq
( ) chuklla qatananchikpaq
( ) wasi pichananchikpaq
8. ¿Allinchu wasi qatananchikpaq ichuta rutuchwan? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) arí ( ) manam
¿Himanasqa? .............................................................................................................................................
40 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. ¿Imakunatataq rurachwan ichu mana chinkanampaq? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) ichuta ama kañasunchu.
( ) takipayasun wiñamunampaq.
( ) kamaqllata rutusun ima ruwayninchikpaqpas.
10. Llaqtaykipi ichu riqsisqaykita chiruy, chaymanta sutinta qillqay:
41H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan haway kay chirukunata, chaymanta willakuyta ñawinchay.
Kuchichamanta(Willakuy)
Huk llaqtapis kasqa, huk china kuchi iskay uñayuq, chaysi hatun kuchichapa sutinqa kasqa kusi, uñachapañataq kasqa muru, murumurucha kaptin.
42 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Hinaptinsi, muru kuchichaqa parapi chinkarqusqa.Mamanñataqsi sapan maskasqa waqastin.
43H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Para pasaytas muru kuchichaqa qallaykusqa waqayta.Hinaptinsi, mamanqa waqayninta uyarispa taripasqa.Chaymantas kuchichakunaqa mamanmanta manaña rakinakuqchu.
44 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ruway yachanapaq:
1. Siqiwan tinkuchiy
2. Willakuymanta rimaykunata akllaspa chakatawan puysuy (X), hinaspa simita tukupay.
Huk llaqtapis kasqa, huk china .......................... iskay uñayuq.
kuchi kachi charki
kuchi
45H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. ¿Imamantataq willakuy rimasqa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Kayramanta
Kuchimanta
kachimanta
4. Chirukunapa uraynimpi sutinta qillqay:
5. Kay willakuypi ¿Haykataq uña kuckichakuna kasqa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
iskay huk kimsa
46 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. Willakuy kasqanmanhina yupayta churay chaymanta siqiwan qatichiy.
7. Willakuypi, ¿Mayqin kuchichataq chinkarqusqa? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Kusi
(ch) Muru
(h) Maman kuchi
2 1 3
47H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. ¿Imatataq mikun kuchi? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Tukuy rikchaq puchu mikuyta
(ch) rumita
(h) allpata
9. ¿Sichu kuchichapa maman kaspaykiqa, uñayki chinkaruptin maskawaqchu? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Ari
(ch) Manam
¿Imanasqa? ...................................................................................................................................................
10. ¿ Imaynaraq kanman karqa uña kuchicha, maman mana tariruptin?
..........................................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................................................
48 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan ñawinchay kay watuchikunata, kutipay yachanaykikama.
¿ Imallayki qaykqllqyki, asar?¡ asar !
¿imataq kanman?
¿imataq kanman?
Qumir uyachachawpin qillucharumi sunqucha.
Qari qapirinanhuk uchkuyuq
iskay lapi rinriyuq
luqma
luqu
¿ Imallayki qaykqllqyki, asar?¡ asar !
49H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan siqisqayki rimaymanta yuyarisun:
1. Siqiwan tinkuchiy.
luqma
llama
luqu
luqlu
50 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Riqsisqaykimanhina sutinta qillqay:
3. Kay simikunawan ( la, li, lu ) huntapay.
....... qma ....... sta ....... qu
....... wa ....... wli ....... pichu
51H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Yachasqaykimanhina sutinkunata qillqay:
52 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Kay simikunata tukupay qichqampi rimaykunawan tinkuchispa.
Mankapi chuñu ........................... timpuchkan.
Kuchi ........................... chinkarun.
Mamaymi ........................... rantin.
........................... mayu patampi pawan.
Yachachiqpa ........................... chinkarun.
6. Kay chiruta qaway, chaymanta qawasqaykimanhina qillqay.
lawa
lastapi
luqmata
Liwli
luqun
53H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. Kay chapupi uraynimpi kaq sutikunata maskay chaymanta muyupi wichqay.
c h i w c h i a t p a t a h k a q a w a q
n i r q k u c h i p i t c h i l l i n k u
w a l l p a c h a l l w a a u i t r m u s
l i w l i k a n k a t i p i i l k a y r a
t i p a a u y k ñ i k h a m p a t u y u p
q c h u s p i r t i p a y m i c h i p i s
chiwchi chipi chuspi
challwa chillinku kayra
hampatu liwli kuchi
54 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
llama waytachiy
1. Atisqaykiman hina chirupi llapa qawasqaykita qillqay.
Llama llamita(Takiy - Santiago)
Llama llamita sumaq uywachay //qiwa qiwatamikuspaykichu //wira wirachakallaptikichu,qipikunataaparunkiman.
55H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Hanaypi tawa rimaykunamanta simikunata paqarichiy hinaspa qillqay.
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Imamanta takirqanchik? Chayta ruyruwan wichqay.
Wakamanta Llamamanta Ushamanta
56 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Yachasqaykimanhina ¿Imatataq llama mikun?, Chayta ruyruwan wichqay.
5. Ñawinchay hinaspa imapaq allin kasqanta siqiwan tinkuchiy.
Qiwata
taqya akchipaq
wira mikunapaq
qara mastakunapaq
aycha yanukunapaq
Sachata Tulluta
57H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Warmakuna llamankunata qatichkanku.
Ushata waytachichkanku takispa.
Warmakuna mamanman puka qaytuta qaywanku.
6. Ñawinchaspayki simikunata chirunwan tinkuchiy.
58 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. Simikunata chirunwan tinkuchiy.
Waka qiwata mikun.
Warmakuna wallqata qaywanku.
Llamata puka qaytuwan churachichkanku.
59H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. Chirupi qawasqaykimanhina uraypi tinkuq rimaykunawan simikunata tukupay.
Tayta Satu ........................... puka qaytuwan churachin.
a. llamanman
ch. wachwata
h. misita
Sipaskunam ........................... waqtanku.
a. yunqurta
ch. tinyata
h. wallqata
Warmakunam ........................... qaywanku.
a. waytata
ch. aqata
h. wallqata
60 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Simikunata ñawinchay hinaspa Santiago punchaw rurasqanchikllata akllaspa llimpiy.
Chuñuta sarunchik
Wallqata aypunchik Kuka kintuta akllanchik
Aqata upyanchik
Tinyata waqtanchik
Qatupi rantipakunchikPachata taqsanchik
Uywata qaytuwan churachinchik
Purututa kamchanchik
61H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Mamay Marcela machkata maraypi kutan.
1. Ñawinchay chaymanta atisqaykimanhina pukawan rimaykunata uray siqikunapi qillqay.
62 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Kunan kay chirukunata qillqankunawan tinkuchiy.
3. Kunan kay qillqakunapa ayllunta qillqay:
a. mamay .....mamayta..... .....mamayniy..... .....mamaykuna.....
ch. machka ........................... ............................ ...............................
h. maray ........................... ............................ ...............................
Mamay Marcela
machka
maray
63H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Kunan atisqaykimanhina hanaypi rimaykunawan musuq simikunata qillqay.
5. ¿Pitaq machkata kutan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Marcelo
ch. Mamay Marcela
h. Mamay Manuela
a.
ch.
h.
Mamayniy marayniypi kuchkuta kutan, yanukunampaq
Machka
Maray
64 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. ¿Imatataq Marcela kutan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Chuñuta
ch. Sarata
h. Machkata
7. ¿Imapitaq machkata mamay Marcela kutan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. Maraypi.
ch. Muchkapi.
h. Mankapi.
65H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. ¿Imapaqtaq machkata mamay Marcela kutanman? Yachasqaykimanhina uraypi rimaykunata
akllaspayki simita tukupay.
.............................................. machkata kutanchik.
a. Sankuta
ch. Maraypi
h. Machka
9. ¿Imakunapitaq machkata mikunchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a. muchkapi
ch. sankupi
h. mankapi
66 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
10. Yachasqaykimanhina ¿Imakunamamtataq machkata ruwanchik? Akllaspayki siqiwan rimaykunata
chiruwan tinkuchiy.
kiwicha trigo
siwara
chullpi sara
linaza
papa
kinuwa
67H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
ma mi mu
Kay chirukunapa sutinta tukupay uray qillqakunawan:
Maswa llwa
nka si ti
ki ytu chka
68 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ninamanta
Huk warmas ninata hawaspa pukllaq puni, chaynapis yuyaq mamaynin nisqa: ama ninawan pukllaychu, ninawan pukllaspaykiqa imamantapas tumpasqas kanki hatunyaspayki, chaymanta punis warmaqa chayta uyarikuspa manaña ninawan pukllasqachu.
1. Kunan ñawinchay, chaymanta uraypi pukawan rimaykunata, kaqllata siqikunapi qillqay:
nina ninata ninawan
69H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Willakuy ñawinchasqaykipi ¿Pitaq ninata hawaspa pukllaq puni ?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Yuyaq mamaynin.
(ch) Warma.
(h) Yachachiqnin.
3. ¿Pitaq nisqa: ama ninawan pukllaychu?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Mamaynin.
(ch) Yuyaq mamaynin.
(h) Yachachiqnin.
4. ¿Imakunawantaq yanukunanchikpaq ninata ratachinchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Llantawan, taqyawan, champawan, karkawan.
(ch) Pukllanawan, maytukunawan.
(h) Sansawan, uchpawan.
70 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Yachasqaykimanhina kutichiy ¿Imatataq ruwanchik mana sansa wañunampaq?
6. Kay chirukunata qawaspa uraypi rimaykunawan simita tukupay:
nuyuchin
nanay
Yakupi chakinta nuyuchin.
Paul kiru nanaywan waqachkan.
71H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
nakaq
nina
Kuchi nakaqmi aychata aywichkan.
Nina llantawan ratachkan.7. Riqsisqaykimanhina chirukunapa rimayninta qillqay:
72 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. Kunan kay simikunata tukupay qichqampi rimaykunawan.
Warmakunam mana kananchu .....................kuna.
Paqpata .......................... waska ruwananchikpaq.
Ana llumpayta kallpakachaspa ..........................
Juan ......................., ¿imayki nanasuchkanki?.
9. Kay simikunawan (na, ni, nu) tukupay.
.............y ................. ...........kaq
ninaqallu
nanapakun
nuyuchiy
niway
73H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
n a
a ykaq
10. Rimaykunata tukupay chirunwan tinkuchispayki.
74 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ñawimanta(Takiy)Huayno: tono que lindo son tus ojos
Ima sumaqmi ñawichayQayka sumaqmi ñawichaykay yana ñawichaywanmitukuy imata qawaniyacharichkani ñawinchaytaallin runa kanaypaq //
Rimarisun taki yachasqanchikmanta:
1. Siqiwan tinkuchiy:
Ñutqu
Ñawi
75H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Maypitaq ñawi nin, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
3. ¿Imamantataq takiyta yacharqanchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
4. Taki yachasqanchikpi ¿Ima rikchaqtaq ñawi kasqa?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) yuraq ( ) uqi ( ) yana
5. ¿Imapaqtaq ñawi allin? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) imapas hawananchikpaq ( ) imapas mikunanchikpaq
ñutqu ñuñuñawi
ñawimanta ñuñuymantañutqumanta
76 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. ¿Allinchu ñawinchikta qaquchwan siqsiwaptinchik? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) arí ( ) manam
¿Himanasqa? ...................................................................................................................................................
7. ¿Yachasqaykimanhina imapaqtaq ñawinchik siqsin? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) kusikunanchikpaq
( ) waqananchikpaq
( ) wañukunanchikpaq
8. ¿Imanasqataq ñawinchik witqin? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) qacha makiwan qaqukuptinchik, wayraruwaptinchik.
( ) yachay wasiman riptinchik
77H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. ¿Imawantaq ñawinchik witqiptin hampikuchwan? Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) yuraq rosas yaku timpuwan.
( ) itanawanchu qaquchwan.
( ) hawaqmanchu richwan.
10. Ñawikita chiruspa llimpiy chaymanta sutinta qillqay:
78 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Haway kay chiruta, ñawinchay, takiy yachanaykikama.
PAPA(Tono: La flor de papa)
Sumaq papacha, miski papacha ] kuti
qalay wakchapa mikurinallanqalay apupa mikurinallan.
Chaymi kunanqa tarpukullasaq, ] kuti
wayru papata, runtus papata,suytu papata, yuraq papata.
79H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Rimarisun taki yachasqanchikmanta:
1. ¿Imamantataq takirqanchik?, Chayta ruyruwan wichqay.
2. Siqiwan tinkuchiy:
3. Maypitaq papa nin, Chayta ruyruwan wichqay.
papa
papay
papay pasña papa patachi
80 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. ¿Mayqantaq muqu chakrakunapi tarpunanchik?, Chayta ruyruwan wichqay.
5. ¿Imataq yana allpapi wiñan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
( ) pacha ( ) papa ( ) pampa
6. ¿Imapitaq papata mikunchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a) Yanuypi.
ch) Kankapi.
papa pampa pacha
81H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. Takipi tawa rikchaq papa tarisqaykipa sutinta qillqay.
8. Kay papakunapa sutinwan rimaykunata qillqay:
1
2
1
4
3
2
w
sr
y
82 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. Yachasqaykimanhina ¿Imatataq kuru mikun?, Chayta ruyruwan wichqay.
10. ¿Imakunapitaq miskita papata mikunchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
a) Yanuypi, kankapi
ch) Yanuypi, watyapi, tiqtipi.
h) Yanuypi, tarpuypi.
3
4
Qiwata Sachata papata
83H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
11. Yachaysqaykimanhina ¿imawantaq papanchikta kuru yaykuruptin hampinchik?, Akllasqaykita
chakatawan puysuy (X).
(a) Takichkaptinchik.
(ch) kañaptinchik
(h) uchpayuq uchú murunwan winaptinchik.
12. ¿Ima papatam taytayki tarpun? Kunan qillqay sutinta chaymanta chiruy.
84 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chirukunata hawaspa rimaykunata ñawinchay hinaspa imapaq allin kasqanta siqiwan tinkuchiy.
sacha usha
qiwa llanta
yanuy mikuy
chakitaklla chakra
85H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Mamaypa QuwinkunamantaMamayqa tutatutamantam qiwata pallamun huerto a campo abierto nisqanmanta, hinaspa quwinkunaman qaran sapa sapakama, chaymi quwinkunaqa wichikyaspan qali qalikuna wiñan qiwata mikuspan, ichaqa chichikara qiwata mana quwin wañunampaq akllan. Chaymantam sapa killa tukuyta mamayqa quwinkunata akllasqanmanhina hapispan nakan chaymanta hatuman apan rantikunampaq.
86 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. Ñawinchay chaymanta atisqaykimanhina pukawan rimaykunata uray siqikunapi qillqay.
2. Siqiwan tinkuchiy.
qiwa
Q q q
qallu
quwi
87H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
qupa qusni
quwi
qiwa
qupa
qallu
quwi
3. Maypitaq quwi nin, Chayta ruyruwan wichqay.
4. Kunan kay chirukunata qillqankunawan tinkuchiy.
88 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Kay simikunawan (qa, qi, qu) tukupay.
.......pa .......llu .......wi .......llqana
.......wa .......sni .......llqi .......rikuna
89H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. ¿Imatam Mamay tutatutamanta pallamun huerto a campo abierto nisqanmanta?, Akllasqaykita
chakatawan puysuy (X).
7. ¿Imanasqataq mamaypa quwinkuna qali qalikuna wiñan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Qarapi puñuspa.
(ch) Qiwata mikuspa.
(h) Qusnita qawaspa.
quwi qara qiwa
90 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. Ñawinchasqaykimanhina ¿Imapaqtaq mamay quwinta uywan? uraypi rimaykunata akllaspayki
simita tukupay.
Mamayqa quwinta uywan akllasqanmanhina ..........................., qatupi ..............................................
(a) Nakanampaq, uywachikunampaq.
(ch) Nakanampaq, rantikunampaq.
(h) Mikunampaq, uqllanampaq.
9. Yachaywasinchikpi ¿Maypitaq quwita uywanchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Yanukuna wasipi.
(ch) Galpón de cuyes nisqampi.
(h) Yachaywasipi kachaykusqa.
10. ¿Imakunatataq quwiman qarana?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Chichikara, itanata, waytata.
(ch) Qispita, qisata.
(h) Qiwata, sankuta, yakuta.
91H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan ñawinchay kay watuchikunata, kutipay yachanaykikama.
¿Imallayki qaykqllqyki, asar?¡ asar !
¿imataq kanman?
¿Imallayki qaykqllqyki, asar?¡ asar !
¿imataq kanman?
Takiq utulum taytaymamayñataq wallpa, ruyru sikicha kani.
Qumir uyacha, hatumpas uñapas kani, uywakunapa munaynin.
runtu
rapi
92 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan qillqasqayki rimaykunamanta yuyarisun:
1. Siqiwan tinkuchiy.
runtu
rapi
ranti
raki
93H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Riqsisqaykimanhina sutinta qillqay:
3. Kay simikunawan (ra, ri, ru) tukupay.
.......pi .......ti .......ntu
.......nra .......nri .......tuna
94 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Yachasqaykimanhina sutinkunata qillqay:
95H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Hatun simita qichqampi rimaykunawan tukupay.
Yachachiqniy runtuta hatupi ……………
Markus…………………… pakirun.
Mamaymi taytayniywan …………………………
Wallpapa ……………………………… muqlikurun.
Mamacha Rosapa ……………………………….
6. Kay chiruta qaway, chaymanta qawasqaykimanhina qillqay .
rantin
rimanakun
runtuta
rapran
rayminmi
96 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. ¿Ima uywataq runtuta churan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Quwi
(ch) Wallpa
(h) Utulu
8. ¿Imakunapaqtaq runtu mana allinchu?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) rantikunapaq
(ch) mikunapaq
(h) qaqukunapq
(i) pukllanapaq
9. Yachasqaykimanhina; ¿imawantaq mancharisqa wawata hampichwan?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) llamputa mikuchispa.
(ch) runtuwan qaquspa.
(h) yakupi tiyachispa.
97H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
10. Kay chapupi, simi yachasqanchikunata maskay chaymanta muyupi wichqay.
riti raymi rimayranra ranra rutuna rapraruntu rapi rinri
r i t i i n a k r u n t u w k a y r a w
q r a n r i m a y r a i t u i h u s p a
r a p r a t u w s a r a n r a r a n r a
a w a h u k h i r i n r i a l l q m n k
h i r u t u n a i l l w a a n k a i l i
w l i w r a p i k r n y h l l r a y m i
98 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Sara api ruranapaqImakunawan yanunanchikpaq:
Imayna ruwananchikpaq:
Yuraq sarata kamcha kallanapi qarwanchik, chirichispañataq kutanchik ñutu ñutuchata. Tullpapi mankapi llillita timpuchinchik, canelachayuqta, azúcarchayuqta
munasqanchikmanhina. Huk mankapiñataq, chiri yakupi qaychinchik sara kutata, Timpurimuchkaptinñataq takunchik qaychispanchik, mana samaykuspa. Chaymanta timpuchinchik pipuyaspa chayanankama.
Yuraq Llilli Canela Azúcar
99H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Yuraq Llilli Canela Azúcar
Kunan kay tapukuykunata kutichiy:
1. ¿Imakunawantaq sara apita ruranchik?, Akllasqaykita ruyruwan wichqay.
2. ¿Imatam kamcha kallanapi qarwanchik? Akllasqaykita ruyruwan wichqay.
Yuraq sara Chaqruy sara Achita
100 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. ¿Imakunatam churanchik mankaman sara api ruranapaq? Sutinta qillqay
4. Siqiwan chirupa sutinta tinkuchiy.
chaqruy sara
Yuraq sara
Llilli
101H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. ¿Pitaq wasikipi sara apita yanun?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Taytayki.
(ch) Mamayki.
(h) Uña warma.
6. ¿Imapaqtaq sara apita ruranchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Mikunanchikpaq.
(ch) Pukllananchikpaq.
7. ¿Imaraq kanman uña warma sara apita yanukuptin?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Kañakurunman.
(ch) Mikukurunman.
8. ¿Allinpaqchu sara apita mikunchik?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Arí Manam
¿Imanasqa?: ....................................................................................................................................................
102 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. Kunanñataq kay simikunawan: sa, si, su, sutinkunata tukupay.
.......ra .......cha .......nqu .......mpa
.......llu .......wna .......pas .......mi
.......llu .......ka .......nqa .......lla
103H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
10. Simikunata tukupay chirunwan tinkuchispayki.
m
p
a
s
s r
l
k u
u
n
i
l
ll
l
104 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan haway kay chirukunata, chaymanta willakuyta ñawinchay.
Tinquerccasapi yachay wasinman warmakuna rinku takispa, yachachiqninta uyarinankupaq tiyanku, samaykuspañataq tusunku, wakinqa
pacha taqsaq rinku, hukunañataq taqyata pichanku yanukunankupaq.
105H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. Ñawinchay chaymanta atisqaykimanhina pukawan rimaykunata uray siqikunapi qillqay.
2. Kunan kay chirukunata qillqankunawan tinkuchiy.
Tinquer
takiy tusuy tiyaytaqsay tuna
106 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. Kunan atisqaykimanhina hanaypi rimaykunawan musuq simikunata qillqay.
4. Riqsisqaykumanhina kay chirukunapa sutinta tukupay (ta, ti, tu):
……llu ……na ……llpa ……qya ……nya
Yachay wasipi warmakuna tiyan.
Wasi qispiypi aylluykuna tusun.
107H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Chirukunata sutinwan tinkuchiy:
tusuy taqsay
tullu taqya
tuna tinya
tiqtina tiyana
tanta tullpa
tipa takiy
108 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ñawinchasqaykimanhina kunan kay tapukuykunata kutichiy:
6. ¿Pikunataq Tinquerccasa llaqtapi yachaywasiman rinku?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Warmakuna.
(ch) Yachachiq.
(h) Taytakuna.
7. ¿Imatataq warmakuna yachaywasimanta samaykuspa ruwanku?
(a) Pukllanku.
(ch) Tusunku, taqsakunku, taqyata pichanku.
(h) Puñunku.
8. ¿Allinchu yachaywasiman warmakuna rinchik?
Arí Manam
¿Imanasqa?: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………
109H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. ¿Allinchu warmakuna yachaywasimanta samaykuspa tusunku, taqsakunku, taqyata pichanku?
Arí Manam
¿Imanasqa?: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………
10. ¿Imatataq ham ruwanki yachaywasimanta samaykuspayki?, Akllasqaykita chakatawan
puysuy (X).
(a) Pukllanki.
(ch) Tusunki, taqsakunki, taqyata pichankunki.
(h) Yachachiqnikipa saqisusqaykikunata ruwanki, yanapanki mamaykita.
110 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunanñataq kay chirukunapa sutinkunata qillqay.
111H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Haway kay chiruta, chaymanta rimay yachachiqnikiwan imawan, imayna yanunanchiktapas. Chaymanta tukuy qillqayta.
Imakunawan yanunanchikpaq: _____________________ _____________________ _____________________ _____________________ _____________________ _____________________ _____________________
Imayna yanunanchikpaq:
112 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan ñawinchay kay Kaqlla tukuyniyuq rimaykunata, kutipay yachanaykikama.
Kaqlla tukuyniyuq rimaykuna
Uchu uchucha hayaq hayaqcha, miski miskicha.
Urpi urpichallay pawaq urpichallay rapraykipi pusakullaway sumaq urpichallay
113H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
uchu
uya
urpi
1. Siqiwan tinkuchiy:
2. Kay chapupi u qillqata puka qillqanawan muyupi wichqay.
a au
u
un
iu
u
a
ñi
114 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. Kanan ñawinchay kay qillqakunata hinaspa uraynimpi sutinta kaqllata qillqay.
urpi uchu utulu uma
4. Kananñataq qillqay kay simikunawan musuq rimaykunata.
115H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. ¿Imataq kasqa hayaq hayaqcha? Qillqay uraynimpi .
6. ¿Ima rikuqtaq uchu llaqtaykipi?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
7. ¿Maypitaq uchu wiñan? ?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
(a) Yachaywasipa Fitotoldo kasqampi.
(ch) Purumpi.
(h) Yarqakunapi.
qumir puka qillu
116 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. ¿Imaynatataq uchuta ruwanchik papa yanuywan mikunanchikpaq? Uraynimpi qillqay.
Uchu ruwananchikpaq:
Tukuy ima yaykusqan:
Imayna ruwananchikpaq:
1
2
3
4
117H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
9. Chirukunata sutinwan tinkuchiy:
uqa uma
utulu Urunquy
urpi ulluku
uchu ukucha
118 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
utulu uma uchu
uchpa ulluku uqa
uya urqu unquy
usa upa uqi
10. Kay chapupi, simi yachasqanchikunata maskay chaymanta muyupi wichqay.
u y a t i i n a k r u c h p a k a y r a w
r r a n r i m a y u p a t u i c h u m a a
q a p r u t u l u a r a n r a r a n r a u
u w a h u k c h i r i n u q a l l q m n q
c h i r u l l u k u l l w a a u s a i l i
w u n q u y p i k r n u c h u l r a y m i
119H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Wallpakuna uywaymanta (Willakuy)
Wili kasqa uña warmalla, manaña wiñariqchu, chaysi yachaywasinman chayarusqa huk proyecto.
Yachaywasinmansi husqa uña wallapakunata, chaykunatas yachachiqninwan wiñachisqaku, allinta mikuchispa, wasinta ima ruwaspa.
120 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Unay watamantas Wili maqtayarusqa, chay uña yachasqantas payqa wasimpi qallaykusqa ruwayta. Achka wallpatas kunankama uywan.
Wallpakuna wiñaruspas runtuyta qallakuykusqaku. Chay runtukunatas Wili warmaqa mikusqa, wakin warmakunapas.
121H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. Siqiwan chirupa sutinta tinkuchiy.
Wallpa
2. ¿Imamantataq willakuy kasqa?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
Wasimanta
Wallpa uywaymanta
Waytamanta
122 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. Siqiwan chirupa sutinta tinkuchiy.
Wallpa
Wasi
Wayta
Warmi Warmakuna
123H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunan kay tapukuykunata kutichiy:
4. ¿Imatataq chaskisqaku yachaywasimpi?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
5. ¿Imatataq wallpakuna ruwan wiñaruspa?, Akllasqaykita chakatawan puysuy (X).
marayta
wañun Runtuta wachan
wallpa wayta
124 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. ¿Imakunatataq mikun wallpakuna? Akllasqaykita siqiwan tinkuchiy.
Ñutu rumichakunata
Runtupa qaranta
Qiwata Ñutu aycha
Watya Yaku - Sanku
125H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. Hanaypi tinkuchisqayki simikunawan, musuq rimaykunata qillqay.
Ñutu rumichakunata
Runtupa qaranta.
Qiwata.
Yaku.
1
2
3
4
126 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
8. ¿Imaynaraq kanman wallpa mana mikuyninta huptinchik?
(a) Wañu wañu.
(ch) Qatunkaray.
(h) Kallpasapa.
9. ¿Imankunatataq wallpapata mikunchik? Yachasqaykimanhina qillqay.
10. Allinpaqchu wallpa runtuta churan.
Arí Manam
¿Imanasqa?: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………
1
2
127H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunanñataq kay simikunawan: wa, wi sutinkunata tukupay.
………ñuq
………si
……rmikuna
Runtuta ..…chan
………skacha
………sla
……yta
……kuña
……ska
128 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Haway kay chirukunata.
Yuyumanta tiqtiYuyu
129H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Yachasqaykimanhina kutichiy:
1. ¿Pikunataq kay warmakuna?
(a) Yachachiqniy.
(ch) Yachaqmasiy.
(h) Yachaywasipi kamachikuq.
2. ¿Imatataq warmakuna mankapi aysamuchkanku?
(a) Uywata.
(ch) Maytukunata.
(h) Yuyuta
3. ¿Maymantaraq apamuchkanku yuyuta?
(a) Huerto a campo abierto.
(ch) Fitotoldo.
(h) Chakranmanta.
130 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. ¿Imapaqraq yuyuta pallamurqaku?
(a) Pukllanankupaq.
(ch) Yanunankupaq.
(h) Rantikunankupaq.
5. ¿Pikunataq yuyuta yanunqa?
(a) Yachachiqnin.
(ch) Mamankuna.
(h) Kikin warmakuna.
6. ¿Pikunamantaq qaranqa?
(a) Lliw yachaqwasiman riqkunapaq.
(ch) Yachachiqkunallaman.
(h) Tayta mamakunallaman
131H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. ¿Imaraq sutin kay yanuypa?
(a) Lawa.
(ch) Api.
(h) Yuyu tiqti
8. ¿Allinchu yachaywasipi warmakuna tiqtita mikunmanku?
Arí Manam
¿Imanasqa?: ………………………………………………………………………………………………………………………………………………
9. ¿Imataraq rurachwan yachaywasinchikpi kay warmakuna hina mikunanchikpaq? Huk rimayllapi
kutichiy.
132 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
10. Rimariy yachachiqnikiwan imakuna yachaywasikipi wiñasqanmanta, chaymanta
munasqaykimanhina chiruy, llimpiy, sutinta qillqay.
133H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunanñataq kay chirukunapa sutinkunata tukupay.
……chaq
…………u
……war
…………u
……wri
134 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kunanqa yacharuniñan ñawinchayta, qillqaytapas:
Ñawpaqtas papataraq akllanku. Chaymantas ichuta mastanku, hina qawanman papatapas. Qasa tuta hapinanpaqsi chay papata punchawninpi mastanku.
Tutamantaqa qawaq riptinku. Mana allin hapisqa kaptinqa inti wichiykuytas yakuwan challaykuspa saqiykuna.
Allin hapisqa kaptinqa, lliw papa kaqtas quñuykuspa saruna, wakin ayllus takispa, tususpa ima chuñutaqa sarunku.
Chaymantas papa sarusqankutaqa pampapi mastanku. Allin chakisqa kaptinña pallanku. Hinaspas taqichaman churanku. Taqiman muñatas pampanman churananku, hinallataq huk rumichata mana chuñu tukurinampaq.
Chuñu ruwaymanta
135H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Yuyu tiqti
Imakunawan yanunanchikpaq: Yuyu Yuraq papa Kachi Aceite Cebolla, huk uma Ajos kutasqa
Imayna ruwananchikpaq: Ñawpaqtam papata yanunchik. Yuyutam ikakuspaña yanunchik, chaymanta chayaruptinñataq llapispanchik kurpakunata
ruwanchik. Chaymantañataqmi, churanchik mankapi aceitita, ajos kutasqata, cebolla ikasqata ima
tiqtichinchik. Wislapi tiqti timpurimuptinñataq, yakuta, kachita winanchik, chay timpurimuptinñataq papata
ikasqata, yuyutapas qaychinchik. Chaymantañataqmi qaranchik sara kamchayuqta.
136 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ukuchawan misi(Willakuy)
Huk wasipis ukucha rikurirusqa, kay ukuchas sapa punchaw sarata suwakuq, chaysi wasiyuqa misita rantirusqa. Hinaptinsi kay misiqa ukuchataqa qatikachaq, manas qapiyta atipaqchu, chaynallas killantin puni kasqa. Huk punchawñataqsi kay misiqa hamutarusqa, kay ukustitaqa wasichampa uchku punkuchanpim suyarusaq.
Chayna suyachkaptinsi ukustichaqa wasi ukunmanta pawaramusqa; misiñataqsi makinwan, sillunkunawwan hapirusqa, chaymantas misiqa kawsachkaqllata ukustitaqa millpurusqa.
Chaymantas ukustichaqa misipa wiksampi hallarisqa qaytakachayta, hinaptinsi misipa wiksanqa nanayta hallarisqa, nanaywan kachkaptinsi, wirata hawaruspa, tukichallañas mikun. Chaywansi ukustiqa kawsachkaqlla sikin punku uchkumanta pawarusqa.
Kaymanta punis ukustiqa wanarun sara suwakuyta, hinallataq misipas ukusti mikuyta.
137H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chuspiwan kachi kachiwan (Willakuy)
Huk punchawsi kachi kachi tuparusqa chuspiwan, paykunas nisqaku: -manam iskayninchikqa kay llaqtapi yachachwanchu, ¡llallinakusun! kay llaqtapi yachanqa pim punta runa kachuqmi, mana kachuqñataqmi ripukunqa huk llaqtaman. Chaynapis paykunaqa llallinakuyta qallaykusqaku, iskayninkus runakuna kachuypi.
Kachi kachiqa mana pitapas kachuyta atipaspas llakisqaña, chaysi payqa huk llaqtamanña ripukun.
Chaymanta punis Sachacoto llaqtaypiqa chuspi puraminti puramintita mirarun, hinallataq Pukarumi llaqtapipas kan achka kachi kachikuna.
138 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Urpichakuna kichkaman Tikrakun (Willakuy)
Huk atuqsi tawa uñayuq kasqa, chay uñankunaman mikuchinanpaq urqukunaman, chakrakunaman, mayukunaman lluqsispa mikuyta maskasqa, paysi nisqa: - “icha urpikunata uñaykunaman mikuchinaypaq taríyman”, chaynapis huk punchawqa ancha pisipasqa huk wachwapa wasinman chayarqusqa, huk hatún wayqa qipikusqa chaypis achka urpichakuna winayarasyasqa, hinaspas nisqa: -kumayri, kay wayqata saqikusqayki kutimunaykama. Kutimuspayñam apakusaq, wachwaqa kutichispas nin: -allinmi kumayri, churakuykuy chayllaman.
Atuqqa sinchi kusisqa wasinta kutin uñankunaman mikuy tarisqan willaq, hinaspansi uñankunataqa nin: -urpichakunatam apamusaq mikunaykichikpaq hinaptinmi qamkunaqa wichqankichik wasi uchkukunata mana urpichakuna lluqsinanpaq, paykunaqa pawaspan lluptikunmanku, paykunawanmi pukllankichik, hinaspan hapiyta yachankichik mikunaykichikpaq.
139H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Wachwapa wasimpiñataqsi wayqa saqipakusqanqa qasqasyayta hallaykusqa, chay yachaysapa wachwas, saqipakusqan wayqata Kicharquspa qawan, chaypis urpichakuna winarayasqa. Hinaptinsi urpichakunaqa tukurun pawaruspa, chaysi wachwaqa mancharispa wayqaman winan llapa kichkakunata mana kumayrin musyananpaq.
Chayna kachkaptinsi atuqqa kutirqamun utqayllamanña wayqan apaq. kutirqamullaniñam nispas nin; - wachwaqa kutichin: -allinmi chaypin kachkan wayqaykiqa, apakuyña. Chaysi atuqqa nin: - Pay kumayri, ¡karum rinallay! Ripusaqña, wayqanta qipirikun chawpi ñanta richkaptinsi wasanta kichkakunaqa Tiparqun hinaptinsi nin: -urpichakunan tupsamuwachkan, sillunwan tipamuwachkan,” chaynapis chayarqun wasinta, hinaspansi uñankunata nin: -“kayqaya urpichakuna, ñuqa wayqata kichaptiymi qamkuna urpichakunata mikunaykichikpaq pawaykamuspaykichik hapinkichik.
Wayqata kichaykuptinsi atuqpa uñankunaqa wayqapa qawanman pawaykarin hinaptinsi uñachankuna waqayta qallarin, uñachankunataqa tukuy wiksampi tiparqarisqa, atuqqa musyarqun, chaysi hawaykuptinqa mana urpichakunaqa kasqachu, kichkalla kasqa. Chaymanta punis atuqa mana urpichakunata qapispa mikunchu.
140 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chachaschay Takiy
Urquchallantam qamuni chachaschay Qasachallantam qamuni chachaschay Kuyanakuyta maskastin chachaschay Wayllunakuyta maskastin chachaschay Ñachu mamayki yachanña chachaschay, Ñachu taytayki yachanña chachaschay, Quri anillo qusqayta chachaschay, Seda pañuelo qusqayta chachaschay,Chachaschay chachaschay////Yachachun yachachun chachaschay // Aswan allinta kuyasayki chachaschay Aswan allinta wallusayki chachaschay Chachaschay chachaschay////
141H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Watuchikuna.
¿Imallayki qaykqllqyki, asar? - ¡asar!
Kuchi hina untin qipanchakuykuspa tanqan
karu karuta qipinpas ruyrukunankama
¿Imataq kanman?
Uñanpiqa kuru wiñaspaqa pawan rupaypi
kan achka rikuq, kantaqmi llapan sayay.
¿Imataq kanman?
akatanqa
pillpintu
142 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Kaqlla qallariyniyuq, tukuyniyuq rimaykuna.
Maqtaqa asnuytaqa kaynataqa qawasqa.
Piki kachuchkan pitaq waqachkan piraq llakichkan pim asichkan.
Muchaykuy munaspaqa Hapiykuy kuyaspaqa
llakikuy mana atispaqa.
143H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Chaynamá, chay yana machay
manachayqa manaña yana machaychu.
Tuki tuki utuluyki, chiki chikipaq takin tuta,
tuki utuluyki takin tuk, tuk, tuktukyaspa.
Chiwaku chiwaku haku yaku ukunman
niwachkan, yaku ukumpi winarayachkan.
Qallu kipukuna:
144 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
TRANSFERENCIA AL CASTELLANO
145H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
I. Canción: Conociéndonos iniciamos a ser buenos amigos y aprendemos a hablar correctamente el castellano.
BUENOS DÍASAMIGUITOS (Canción)
¿Cómo están? Amigos ¿cómo están?Muy bien… Este es un saludo de amistad, ¡Que bien!… Haremos lo posible para ser buenos amigos, ¿Cómo están? amigos ¿Cómo están?
¡Muy bien!…
146 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. ¿A quiénes saludamos en la canción?, Marca la respuesta con una X.
2. ¿Qué saludo es? Marca la respuesta con una X.
3. ¿Qué haremos? Repasa tu respuesta
4. ¿Dónde cantamos la canción? Repasa tu respuesta
alpaca amigas gallinas
En la casa
amigos
amistad
En la escuela
amistad
despedida
En la chacra
amiguitos
agradecimiento
147H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Relaciona con una flecha los dibujos con el texto.
6. Reemplaza el dibujo con una de las palabras de los recuadros y luego escribe la oración.
Tengo muchas y
amistad
Ana amigasamistad amigos
amigos
amigas
148 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
II. Poesía: Observa la imagen y lee con atención la poesía.
Dialoguemos sobre la poesía: 1. ¿De qué animal trata la poesía?, Marca la respuesta con una X.
Águila (Poesía)
Águila de las altas cumbres,
abre esas lindas alitas; y vuela alto,
hasta alcanzar a las estrellas, y no te robes a mi gallinita,
para comer.
149H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. ¿Dónde vive el águila?, Encierra en un círculo.
3. En la poesía ¿Cuántas veces aparece la palabra “águila”? Encierra en círculo las águilas, según el número de veces que aparece en la poesía.
4. Encierra en un círculo el dibujo de los animales cuyos nombres inician con la letra “a”.
150 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Observa la imagen y responde: ¿Qué animales hay?, ¿Qué están haciendo?, Encierra en círculo los que tienes en tu casa.
151H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. Completa las palabras escribiendo las vocales: a, e, i, o, u. Une cada palabra con el dibujo que corresponde.
c
g
v
b
c
c b r
r
r d
r
j
v c
b
l l n
l l
152 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Esta actividad la debes trabajar en grupo: (en papelotes presenta en un costado la silueta de una casa y un árbol).
Mi casa
Casa
Actividades: Dibuja y pinta un camino
hacia la puerta de la casa
Dibuja y pinta una chimenea al techo de la casa y que tenga humo.
Al costado de la casa dibuja cuatro ovejas.
En el árbol dibuja dos pajaritos.
Delante de la casa dibuja a tu familia.
Comenta a tu profesora y compañeros con quienes vives en tu casa.
153H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. ¿Qué palabra aparece en dos oportunidades en el dibujo? Escribe tu respuesta.
2. Completa las oraciones escribiendo los nombres de los dibujos:
La …………………………… de mi ………………………………………… es de …………………………………… .
Los …………………………………… hacen sus …………………………………… en los …………………………………… .
Las …………………………………… comen ……………………………………… .
154 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. Lee las palabras y descubre la oración. Escríbelas.
bonita.
come
mamá
camote
Mi
oveja
papa.
El
es
La
Mi
es
casa
pasto.
cocina
dulce.
155H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Escribe en plural las siguientes oraciones:
El niño come carne.
Mi papá construye una casa.
El camote es dulce.
La niña come papa amarilla.
El zorro caza a un conejo
156 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Ahora vamos a leer y cantar la canción de carnaval “Gallo Colorado” .
1. Encierra en un círculo donde dice gallo.
Gallo colorado (Canción)
Gallo colorado estoy buscando
para que me cante a la madrugada.
Y si no me canta a la madrugada
me despertaré al medio día.
bis
bis
gasolina gallina gallo
157H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
2. Relaciona la imagen con la palabra.
3. Completa la palabra escribiendo las vocales: a, e, i, o, u, y luego une cada palabra con el dibujo que corresponde.
gallina
gallo
g l l n
l lg
158 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Completa las palabras con las sílabas ( ga, ge, gi, go, gu) que faltan.
……llo ……rasol ……sano
……latina ……ma ……llina
159H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Mira los dibujos y completa la oración.
6. ¿Qué imagen vimos antes de iniciar a cantar? Marca la respuesta correcta.
( ) Un sapo
( ) Una gallina
( ) Un gallo
La ………………… pone huevos.
El ………………… canta en la madrugada
160 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
7. ¿De quién habla la canción? Marca la respuesta correcta con un X:
8. ¿Qué hace el gallo según la canción? ( ) canta ( ) come ( ) anda
9. Lee las palabras y completa la oración: ( ) insecto ( ) ave ( ) mamífero
El gallo es un ……………………………
10. ¿Qué cosas come el gallo? ( ) cebada, maíz, pasto, piedrecitas, gusanos. ( ) cebada, pasto, azúcar, gelatina. ( ) sopa, segundo, cebada, trigo.
Del gallo Del zorro Del amigo
161H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
III Adivinanzas: Observa las imágenes, lee las adivinanzas, y da las respuesta, recuerda cada una de ellas.
Adivinen adivinadores Adivinamos
¿Quién sale todos los días al amanecer y se va al anochecer?
En una cueva trabajan soldaditos blancos alrededor de un gusano rojo.
El sol
La boca
162 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. ¿Cuál es la respuesta de la segunda adivinanza? Encierra en un círculo la respuesta correcta.
2. ¿Cuántas letras tiene la palabra boca?, Encierra en un círculo la respuesta.
3. Lee y delinea con tus colores la palabra “boca”.
1 3 42 5
163H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Juguemos formando palabras con las sílabas y luego escribimos.
bo
sobi
cabe
bi
taro
beba
ba
sodo
tibu
boca
164 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Formamos y completamos palabras con las sílabas: ba, be, bi, bo, bu, para formar oraciones y luego relacionamos con el dibujo.
El …………….. toma su ……………ron.
La .....ca tiene la…..os y dientes.
Las …..tas son ....enas para la lluvia.
……nito recoge la ……sura.
……ty ……sa a su papá.
165H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. Escribe una oración con la palabra “boca”.
7. En esta sopa de letras encuentra las palabras y enciérralas con diferentes colores.
boca. biberón. botas. beso. burro. basura. balde. banca. baño. bomba. Bety. bola. biscocho. betún. bonita. buso.
a d b o c a f e g i k c z d j ñ b i b e r o n g y b u s o m q b q w e e r t y u B e t y i b o o b z s a s d f g h j k l ñ e p t a x o c b u r r o v b n m t m a l b o n i t a a z x c v n ú b s d s d f g h b a s u r a j n k l e w e r t y m u i o b o l a p ñ q a z x s w o b i s c o c h o a b a n c a e b d c v f r b a ñ o
166 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
IV. Rimas: Lee y aprende las rimas.
Fósforo fosfortito trae el fuego a mi
fogatita.
Anita bonita come una manzanita en
su ventanita.
Mariposita, mariposita, chiquita y graciosita estas en
tu casita.
Paloma ploma que va volando a la loma, vuelve volando.
Frio hace en la mañana, frio en la tarde, el frio no es bueno para mis frejoles en el friaje.
Las garras del gato rasguñan al gallo y el gallo rompe las garras del gato.
167H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
1. ¿De quiénes hablamos en la rima resaltada de color rojo? elige las respuestas correctas y enciérralas con círculos.
2. ¿Quién trae el fuego?
3. ¿Qué hace el fósforo? ( ) Trae el fuego a la fogata. ( ) Apaga la fogata. ( ) Calienta a la familia. ( ) Enciende el foco.
168 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
4. Completa la oración con la palabra correcta:
( ) fábrica.
( ) farmacia.
( ) fogata.
( ) escuela.
( ) farmacia.
( ) ferretería.
El fósforo trae el fuego a la ………………………………
En la ……………………………… venden medicamentos.
169H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
5. Une con una flecha la palabra con el dibujo que corresponde.
foco
fósforo
familia
flor
foca
170 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
6. Averigua con que otro nombre se le conoce a los fósforos y une con la respuesta correcta.
7. ¿Esta bién que los niños jueguen con fósforo? ……………………………………………………………………………………
¿Porqué? ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
8. Completa las palabras de acuerdo al dibujo.
……s……ro .....milia ……co ……ro
cerillo
fósforo
cuetón
171H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
V. Juegos de palabras: Cantemos “Chicle a go go” acompañando con palmadas (pam) y luego aplaudiendo (lap), también
cambia con nombres de personas, animales, flores, frutas, pueblos, comidas.
Ahora, responde a las preguntas de acuerdo al juego realizado, marcando la respuesta correcta con una (X): 1. ¿Cuál es el título de la canción? ( ) palmear. ( ) chicle a go go. ( ) Susana.
2. ¿Qué nombres primero mencionamos? ( ) animales. ( ) niños. ( ) niñas.
“Chicle a go go” Chicle (pam, pam)/lap, lap lap a go go (pam, pam)/lap, lap lap
diga usted (pam, pam)/lap, lap lap nombres de (pam, pam)/lap, lap lap
niños (pam, pam)/lap, lap lap por ejemplo (pam, pam)/lap, lap lap
Susana (pam, pam)/lap, lap lap.
172 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
3. ¿De qué trata el juego?
( ) de mencionar nombres sin repetirlos.
( ) de palmear.
( ) de hacer bulla.
4. ¿Te gusta la canción?
Si ( ) No ( ) porqué .........................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
...........................................................................................................................................................................
173H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Otras actividades que puedes incluir en tu trabajo diario.
VI. Trabalenguas:
Papa que siembra mi papá, papa que como con mi papá y mucha papa siempre como
con mi papá. Gerado gordo goloso come golosina y buscando golosina gasolina encontró y el gordo goloso gasolina tomó en lugar
de golosina. El fósforo hace fuego y el fuego quema la fogata
y la fogata calienta el fogón.
174 H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Entona la canción para despedirnos cada día, verás que tendrás la idea del tiempo.
Canción de despedida
Hasta luego, hasta luego Ya me voy, ya me voy Vengo mañana, vengo mañana, Ya me voy, ya me voy Hasta mañana, hasta mañana, Mañana vendré A estudiar, a cantar, a reír y a no pelear.
175H U K Ñ I Q I Ñ A W I N C H A N A P A Q Q I L L Q A N A P A Q M A Y T U – S I S I C H A K U N A
Trencito macho huancavelicano
Trencito macho huancavelicano pituchaykita tukaykapullawayporque ya me voy a tierras extrañasllevando el qipi de mis esperanzas.
Huancavelica tierra del mercuriodespidillaway tayta Dios sutimpia donde vaya no podré olvidarte en mi corazón estarás presente, qam sutikipin trabaqamullasaqkawsaspayqa kutimullasaqmi trencito macho en caso me dejestendré que partir por la carretera.
Adiós nillaway Villa de Oropesakay sunqullaypim siempre yuyasqaykiripukuchkanin pasakuchkaniñankay tren machuwan taqraq, taqraq nispa.
Autor: Paulino Torres Torres.