ASTEKO ASMAKIZUNA
GAZTETXOEN ASTEKARIA 893. ZENBAKIA ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A
Zain eta zain zuria, plater zuriaren erdian;
zurian zain eta zain,igar dezazun
orain.
m a n t a n g o r r iErantzuna: zainzuriak.
Asmakizunaren jatorria: ‘Nik papaita, zuk papaita (Igarkizunak, olerkizunak eta igarkilimak) Xabier Olaso (Pamiela).
berria
EIDER EIBA
R
m a n t a n g o r r i2 ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A berria
ZU ERE ARTiSTA
Kaixo, MANTANGORRIkolagunok!Nola ari zarete pasatzen berrogeialdia?
Zer moduz zabiltzate etxeko lanak
egiteko? Horrez gain, zer egiten duzue
etxean? Liburuak irakurri, kirola egin,
mozorrotu, kozinatu? Bidali zuen
argazkiak MANTANGORRIn
argitaratzeko!
Bidali zure gutunak helbide hauetara Helbide elektronikoa: [email protected] Egoitza nagusia: BERRIA. MANTANGORRI. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain.
Argitaratzailea: Euskal Editorea SM Lege Gordailua: SS-616/05 Zuzendaria: Martxelo Otamendi Koordinatzailea: Uxue Gutierrez Lorenzo
Egoitza: Martin Ugalde kultur parkea. Gudarien etorbidea, z/g. 20140 Andoain ISSN: 1699-728x
Kaixo! Sara Fuciños naiz,gasteiztarra, eta MANTANGORRIn
argitaratu zen «gero eta planeta
beroagoa» erreportajea oinarri
hartuta, aldaketa klimatikoari
buruzko lan hau egin dut. Zer
iruditzen zaizue?
Kaixo, MANTANGORRIko
lagunok! Mattinek bihar eta
ekainaren 11n Belardoren
inguruko komiki tailerrak
eskainiko ditu, online.
Animatu eta parte hartu!
Aupa, MANTANGORRI!
Malen Iparragirrenaiz, Elizondokoa, eta gaur
arront ongi ibili naiz. Oihanek
bere etxera gonbidatu nau,
eta pisuan aunitz egun egon
ondotik, «berehalaxe, bai!»
erran diot. Hantxe egon gara
Aritz, Oihan eta hirurok. Muxu
bat denei. Urruneko muxua,
dudarik gabe.
Kaixo MANTANGORRI!
Eki Romero naiz, eta marrazkihau egin dut MANTANGORRIn
argitaratzeko.
Anari Romeo naiz,Ondarroakoa. Zer iruditzen
zaizue nire marrazkia?
MUNDUARI ADI! ELIKADURA OSASUNTSUA
m a n t a n g o r r i 3berria ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A
Gorputzaren erregaiak1. ELIKADURAOSASUNTSUA,ZER DA?
Barazki eta fruta asko janbehar da. Litxarreriak txarrakdira. Ez da komeni haragiasko jatea. Egunean bostotordu egin behar dira.Nonahi entzuten direnaholkuak dira, elikaduraosasuntsuaren izenean behineta berriz errepikatzen direnesaldiak. Baina, zer daelikadura osasuntsua?Elikaduraren bidezeskuratzen du gorputzakeguneroko funtzio nagusiakegoki betetzeko beharrezkoaduen energia. Elikaduraosasungarria daorganismoarenfuntzionamenduegokia lortu etabermatu, etagaixotasunakedukitzeko arriskuagutxitzen duenean.Horrela, gorputzaren garapeneta hazkuntza onabermatzen ditu. Elikadura osasuntsuakaskotarikoa, orekatua,egokia, segurua, jasangarria,osoa eta eskuragarria izanbehar du, gorputzak ondofuntziona dezan.
( Hurrengo orrialdean jarraitzen du )EIDER EIBAR
m a n t a n g o r r i4 ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A berria
MUNDUARI ADI! ELIKADURA OSASUNTSUA
(Aurreko orrialdetik dator) 3. ELIKAGAIAK,
MULTZOKA
Piramidean multzokatzen diren elikagaiak bost talde-tan banatu daitezke, dituzten ezaugarrien arabera.Era horretan, errazagoa izan daiteke elikadura oreka-tua bezain askotarikoa edukitzea. Dituzten mantenu-
gaien arabera banatzen dira: ura, proteinak,karbohidratoak, lipidoak, bitaminak…
konposatu guztiak dira gorputzaren funtziona-mendurako beharrezkoak, eta haien artekoorekan oinarritu behar da elikadura.
Karbohidratoak daude piramidearen oi-narrian: arroza, zerealak eta pasta dira kar-bohidrato ugari dituzte elikagaiak; giharrenfuntzionamenduan laguntzen dute. Gibele-an pilatzen dira karbohidratoak, eta gorpu-
tzak behar dituenean odolera pasatzen dira.Bigarren eta hirugarren taldea osatzen dute ba-
razkiek eta frutek. Piperrak, tipula, letxuga, ilarrak...barazki horiek guztiek ur kantitate handia dute. Ur ho-
rretan bitamina, gatz mineral eta zuntz kopuru handia dago. Fru-tak, berriz, zitrikoak, tropikalak edo lehorrak izan daitezke, eta guztiakdira oinarrizko elikagaiak. Gatz mineral eta bitamina ugari dituzte fru-tek. Ariketa fisikoa egin aurretik jateko oso egokiak izan daitezke, baitaegarria kentzeko ere. Laugarren multzoan daude arrautzak, okela,arraina eta lekaleak. Proteinak, bitaminak eta gatz mineralak dituzte.Proteinak oso garrantzitsuak dira orga-nismoarentzat; oxigenoa garraia-tzen dute, eta infekzioetatik ba-besten dute gorputza. Bosga-rren taldean daude esnekiak.Jogurtak eta gaztak, beste-ak beste, hezurrak sendomantentzeko ezinbeste-koa den kaltzioa dute.
Elikagaien piramidearen bidezantolatzen dira elikagaiak, dituz-ten ezaugarrien arabera mul-tzokatuta. Bada, elikagai guz-tiek ematen dute energia, bai-na ez denek maila berean;horregatik, ez dira denak neu-rri berean kontsumitu behar.Jangaiak bost taldetan bana-tzen dira, eta piramideak azal-tzen du multzo bakoitzeko elika-gaiak zein neurritan jan behar di-ren. Dituzten ezaugarrienarabera multzokatzen dira eli-kagaiak, taldeen arteko konbi-nazioa eta elikadura osasunga-rria errazteko. Behetik gora az-tertu behar da piramidea.Piramidearen oinarrian ageri diramaiztasun handienarekin jan be-harreko elikagaiak, egunean mai-zago. Ondoren ageri dira egunerobai, baina maila txikiagon ja-tea komeni den elikagaienmultzoa. Azkenik, piramide-aren gailurrean ageri dirennoizbehinka hartu be-harreko jakiak; gantzugari duten jakiekosatzen dute piramidearen erpina.
4.ELIKADURA
ARAZOAK
2. ELIKADURA
OSASUNGARRIAREN
PIRAMIDEA, ZER DA?
PASTA
OGIAGEREZIAK
ILLARRAK
m a n t a n g o r r i 5berria ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A
4. BIZI OHITURA
OSASUNTSUAK
Elikadura egokia ez da, ordea, bizimodu osasun-tsu bat bermatzeko bete beharreko gomendiobakarra. Otorduak zaintzearekin batera, ariketafisikoa eta gorputza aktibo mantentzea ezinbes-tekoak dira. Garrantzitsua da osasuntsu haztekozenbait aholku gogoan izatea: kirola egin, litxarre-rien kontsumoa ondo neurtu, egunean bost otor-du egin, ondo gosaldu, ura maiz edan eta oinarriz-ko higienea zaindu. Esaterako, gosarian komenida fruta zati bat, esnekiak eta zerealak hartzea.
Eguneko lehen otordua denez, komenida ondo zaintzea, gorputzak
egun osorako energia es-kuratzen baitu.
Haurtzaroan eta ne-rabezaroan izaten ditugorputzak aldaketa na-barmenenak, eta ohi-tura osasuntsuak ezin-besteko tresna diragaixotasunak saihestu
eta jolasteko beharrez-koa den energia eskura-
tzeko.
5. EUSKAL HERRIKO
PRODUKTUAK
Elikadura osasungarriarenoinarrietako bat bertakoproduktuak kontsumitzeada, hots, inguruan ekoiztu-tako produktuak kontsumi-
tzea. Euskal Herrian barrenabadira tokian toki ekoiztutako
produktu andana: Arabakolautadan patatak ereitendira; Bizkaian, Gernikako pi-perrak nabarmentzen dira;Gipuzkoan, Tolosako indaba
beltzak eta Idiazabalgo gaz-ta dira produktu izarrak; Nafa-
rroako Erriberan, berriz, zainzu-riak dira nagusi, eta Erronka-
riko ibarrean, ostera, bertanekoiztutako gazta bereziadute. Lapurdin, Ezpeletakopiper gorria da preziatua.
Adi datuari!
OsasunarenMundukoErakundearen(OME) arabera,osasunari kalterikhandiena eragitendioten hamararriskuetatik seizuzeneanelikatzearekinlotuta daude, eta heriotzen %40 eragiten dute.
Elikadurarekin zerikusia duten gaitz asko daude:gizentasuna, anorexia, bulimia eta anemia diraohikoenetariko batzuk. Gizentasuna: Gorputzean gantz gehiegi
metatzearen ondorioz sortzen da gaixotasunhau. Gizentasuna gehiegizko pisuagatik defini-tzen da gehienetan, eta pisua sexua, adina eta gi-zakiaren neurriaren araberako arauen eredurazehazten da. Pertsona bat gizena dagoela esatenda duen pisua normaltzat hartzen dena baino%20 gehiago denean. Azukre gehiegi jatearen on-dorioz, eta maiz ariketa fisiko urriarekin lotutadagoen gaitza da. Anorexia: Norberaren gorputzaren pertzep-
zio okerra dela medio, loditzeari zaion beldurra-
gatik sortzen den gaitza da. Beldur horrek bultza-tuta, jateari uzten diote anorexia duten pertso-nek. Kasu gehienak emakumeen artean eta nera-bezaroan izaten dira. Pertsona horien helburuagorputz argala edukitzea izaten da. Bulimia: Anorexiaren eran, gizentzeari izuak
bultzatutako gaitza da, baina gaixoaren jokamol-dea ezberdina da. Bulimia pairatzen duten per-tsonek muturreko betekadak izaten dituzte, eta,ondoren, erruak jota, oka egitera behartzen duteeuren gorputza. Barauak ere egin ohi dituzte be-tekadak orekatzeko. Anemia: Anemia mota ugari daude, baina
burdina faltagatik sortzen dena da gaur egungogizartean ohikoena. Odolean dauden globulu go-rrietako oxigeno-garraiatzaileek behar adina bur-dina jasotzen ez dutenean sortzen da arazoa.Anemiaren sintomarik ohikoenak ahuldura etanekea dira, eta baita zorabioak edo konortea gal-tzeko arriskua ere. Lekek, esparragoek, dilisteketa intxaurrek burdina asko dute.
UR
A M
AIZ
ED
AN
6. EGUN BAT
OSASUNTSU JATEN
Komeni da elikadura askotarikoa eta osasun-tsua izatea, eta hau proposamen bat beste-rik ez da. Oinarrizkoa da egunean bost otor-du egitea, eta elikagai multzoen arteko kon-binazio orekatuak egitea. Gosari posible bat da jogurt bat, laranja
zukua eta ogi txigortuarekin. Ondoren, ha-maiketakoan fruta jatea komeni da; esa-terako, sagar bat. Bazkalordurako auke-ra bat bat dilista erregosiak barazkiekin, oi-lasko bularkia entsaladarekin eta marrubiakjatea. Askarian, indioilar urdaiazpiko ogi-tarteko bat eta madari bat jan litezke, eta,bukatzeko, afari posible bat da barazki pis-toa arrautzekin eta jogurt bat. Bestelako zer konbinazio eta
otordu posible bururatzenzaizkizu?
GOSARIA. Eguneko lehen otordua
TOLOSAKO BABARRUNAK
PIPER GORRIA
GAZTA
m a n t a n g o r r i6 LARUNBATA, 2020KO EKAINAREN 3A berria
1. Lotu puntuak. Helenek bere frutarikgogokoena marraztu du. Zer fruta denjakiteko, lotu puntuak.
2.Itzalak. Lauelikagai goxo etaosasuntsu ezkutatzendira lau itzal hauenatzean. Ba aldakizu zeintzukdiren?
DENBORA-PASAK
m a n t a n g o r r i 7berria LARUNBATA, 2020KO EKAINAREN 3A
Erantzunak: 1.-Platanoa. 2.-Platanoa, udarea, sagarra eta anana.3.-1-A, 2-B, 3-D, 4-H, 5-C, 6-E, 7-G eta 8-F.
1
2
3 4
5 6
7 8
A
E F G H
B C D
3. Puzzlea. Martini beretxikitako argazki bateanoinarritutako puzzle bat oparitudiote, baina oraindik bukatu gabe dauka. Jar itzazu pieza guztiak dagokientokian; zer fruta ari da jatenMartin?
‘100 kontu ondoezagutzeko janaria’ Liburu interesgarri eta entretenigarri ho-nek 100 gauza biltzen ditu janariari buruzjakiteko: 40.000 erle behar dira sagasti batsagarrez betetzeko; gizakiek marrazogehiago jaten dituzte, marrazoek gizakiakbaino; %50eko probabilitatea duzu broko-lia gorrotatzeko; fruitu gorriak jateak biho-tzaren osasunari laguntzen dio…
Batzuen artean
Argitaletxea: Ttarttalo
‘Mahaira’ Txikienek lehenengoz egin behar dieteaurre ulertzen ez dituzten eta beldur-tzen edo urduri jartzen dituzten egoerabatzuei. Eguneroko ikaskuntzan, ohitu-ra berriak berenganatu behar dituzte.Liburu honetako protagonistek mahai-
ko ohitura egokiak eta elikadura osasungarria eta askotarikoaikasiko dituzte.
Alice Le Henand eta Thierry Bedouet
Argitaletxea: Ibaizabal
‘Kattalin katagorria jannahi ez duen umegorria’ Kattalin katagorri zoragarria da, beste
inor baino bizkorragoa. Baina, nahiz eta gu-rasoek otordu goxo-goxoak prestatu, in-txaurrak besterik ez du jan nahi. Mokozabalahatea izango da, bere araoaz, denetik jatenirakatsiko diona. Eta horrela anai-arrebakbezain osasuntsu eta indartsu haziko da!
Carmen Villanueva eta Paul Caballero
Argitaletxea: Ediciones Fortuna
AZOKA
Etxe-eulia
Iturria: ‘Irria’ aldizkaria
Testua: Oñatiko Natur Eskola
Tenperaturak berotzeneta uda hurbiltzen ari zai-gun honetan, bor-bordago natura. Etxeko
leihoak ere zabalik izaten ditugumaiz, eta, beraz, bisitari txikiakizaten ditugu gure etxeetan; tar-tean, etxe-euliak.
Oso intsektu ezaguna da etxe-eulia guz-tiontzat, baina zer dakigu hari buruz? Gurebizikide den intsektu hau pixka bat hobetoezagutu nahi?
Non bizi da?
Usteltzen ari den materia organikoaren ingu-ruan bizi da, zaborretan eta gorotza dagoen
lekuetan. Animaliak hil ondoren, ordu gutxiragerturatzen da. Sarraskia eta hondakinakdesagerrarazten ditu, eta, hala, ekosisteme-tan lan garrantzitsua egiten du.
Nola moldatzen da sentitzeko?
Gorputza iletxo ugariz estalia du, horiekindastatu, usaindu eta sentitzeko. Ahoko eta
hanketako ileak zaporea har-tzeko erabiltzen ditu: zapaltzenduena dastatzen du. Gustukozerbait zapalduz gero, ahoahurbildu eta zurrupatzen du.
Nola ugaltzen da?
Emeak 8.000 arrautza ingurujartzen ditu, eta egun baten bu-ruan jaiotzen dira harrak. Horiekjaten dituzte hondakin organi-koak. Metamorfosiaren ondo-ren heldu bihurtzen direnean,
bikote bila hasten dira ugaltzeko. Euli heldubat hilabete erdi inguru bizi da.
Zer harreman du gizakiokin?
Gizakiarekin bizi da. Sarraskia eta hondaki-nak desagerraraziz ekosistemetan lan ga-rrantzitsua betetzen duen arren, gaixotasunkutsakorren garraiatzaile izan daiteke.
m a n t a n g o r r iberria
GAZTETXOEN ASTEKARIA ASTEAZKENA, 2020KO EKAINAREN 3A
IRRIEN LAGUNAK
Top Related