GIZAKIA, BASOA ETA BASAMORTUA '*'
I N A K I ANTIGUEDAD
GEOTEKTONIKAKG DEPARTAMENTUA
ZIENTZI FAKULTATEA
P K . 6 4 4 . BILBG. EUSKAL HERRIA
ekosistema zer den
Ekosis terna gauza o s o a d a : h e z
k o o s a g a i b a k o i t z a g u z t i z behe-
r r e z k o a da g a i n e r a k o e n j a r r a i p e -
n e r a k o . Gauza ondo e r a t u a da .
Zenba t e t a konplexuago i z a n h a i ~
b a t e t a e r r e g u l a t z e k o a u k e r a ge-
h i a g o i z a n g o d a , z e r e n e t a e l e -
mentu g e h i a g o i z a n g o b a i t i r a
e k i n t z a e t a b e h o n e n a z k e n ondo -
du e k o s i s t e m a b a t e k , e t a azken
h o r i l o r t z e k o e r a k e t a s e n d o b a t
b e h a r d a , h o t s , b e r t a n dauden
e s p e z i e e n a r t e k o e l k a r r e n a r t e -
k o harreman s e n d o : z e n b a t e t a
e n p e z i e d e n b e h d i n g e h i a g o b i z i
e k o n i n t e m a b a t e a n , e t a z e n b a t
e t a b e h a i e n a h t e k o hohhemanak
nendoago i z a n , h a i n b a t e t a c g o n
k o ~ h c i g o e t a k u n p L e x u a g o i z a n g o
d a e k o s i ~ t c m a h o f i i .
h i o e n a h t e a n l e u n t z a i l e b e z a l a
a g e r t z e n d i r e n a k . (*) . - "BASAMORTUA" h i t e a k o s o ondo
a d i e r a z t e n du e u s k a r a z hemen
E k o s i s t e m a b a t é n KONPLEXUTASC
NA b e r t a n b i z i d i r e n e s p e z i e e n
k o p u r u a r e n zuzenki p r o p o r t z i o n a -
l a d a . B a i n a e z k o n p l e x u t a s u n a
b a k a r r i k : EGONKORTASUNA e r e b r h a r
aza ldu gura dena : ORAIN basa-
mortua dena LEHEN basoa i z a n
z e n .
ELIKADURA-KATEA:
- Belarjaleek ( 2 ) landareak (1) jaten dituzte.
- Haragijaleek ( 3 ) belarjaleak.
- Hnragijaleenek ( 4 ) beste haragijaleak.
- Bizkarroiak edo parasitóak (itainak, harkakusoak . . . ) ( 4 ) beste guztien gain
bizi dira.
GIZARTE-KATEA
ekosistema baten dinamika
Komunitate b a k o i t z a b i l a k a b i -
de k o n k r e t u b a t e n o n d o r i o a d a .
j a k i n a . H a l a e r e . g u z t i o n t z a t b g
l i o dezakeen g u t x i g o r a b e h e r a k o
modelo b a t e r a i k i dezakegu .
H a r q o r r i ( b i l u z i ) b a t e a n e z
d a z u h a i t z b a t e n h a z i a g a r a t u k o :
h a s i e r a n behernai lako l a n d a r e ba-
t z u ( a l g a b e r d e a k , l i k e n a k . . . ) b a i z i k e z d i r a a g e r t u k o ; g e r o a g o
l e h e n e n q o g c r o l d i o a k ; l a n d a r e
hauen e r a g i n e z e t a a g e n t e atmos-
f e r i k o a k d i r e l a medio ( u r a , h ü i - , z e a . . .) h a r r i a a p u r t z e n h a s i k o
P a e t a h i g a d u r a honen o n d o r i o z
a g e r t z e n d i r e n m a t e r i a l a k (ha-
r r i p u s k a t u a k ) b e r t a n p i l a t z e n
d l r a l a n d a r e e k h a r r a p a t u a k . hau
xe d a l e h e n e n g o L U K T Z O R U A : m i n e
ta tah . + I ic~idar oaga , i ikoak . Lur-
t z o r u honen g a i n e a n s u s t r a i t x l
k i k o lehenengd l a n d a r e b a s k u l a -
r e a k b i z l k o d i r a . H a r r l a r e n a p u r
k e t a - p r o z e s u a a u r r e r a doa: l e h g
nengo zuha ixkak a g e r t z e n d i r a
e t a beranduago z u h a l t z a k e t a b a
s o a . P r o z e s u hau g e r t a t u z j o a n
den b i t a r t e a n l u r t z o r u a n b a k t e -
r i a k , h a r r a k ... e t a hauen hondo
k a r i a k e r e a g e r t u z joan d i r a .
J a r r a i p e n h o n i J A R R A I P E N P R I M A -
R I O A e s a t e n z a i o . J a r r a i p e n p r i
rnario honek badauka muga b a t :
amaierako eaoera:bertan ekosistg ruarekin eta bai barnekoarekin
ma orekan Czgo bai kanpoko ingu- ere.
URTEA POPULAZIOA(milioitan!
8.000 J . A . 5
1 J .0 , 200-300
1 650 500
1.850 1 .000
1.930 2.000
1 .975 4.000
2.000 6 .000
J.A. = Jesukristo aurretik
J .O. = Jesukristo ondoren
gizakiaren agerpena
Hasiera batean gizakia beste
edozein kide bezala kontsidera~u
zen ekosistema baten barruan;ez
zen ehiztaria eta biltzailea bai
no.Maila honetan,gizakia ekosis-
tema bereko beste edozein espezi
erekiko konpetentzian bizi zen,
eta sarri askotan desabantai le-
tan,beste espezie batzurekiri kon
paratuz zuen indar eskasaqatik.
Baina,gizakiak lehenengo ha^ mak eta harrapagailuak egin zi-
tuenean itxelezko pauso koalita
tiboa emana zuen.Beranduaao,ne-
kazaritza-abeltzantzarekin,pau-
soa absolutua izan zen,ingurua
aldatzen hasi baitzuen.eta bere
ekintzetarako egokiago bihurtzen
(fenoneno hau ez du beste inon-
go espeziek egiten) .
Honez gcro,gizakiak zentzu as
kotan plaga edo izurri b?t diru-
di.Eta zel- da izurri bat?:ARPAZOI
DESBERDINENGATIK BERE POPULAZIOA
KONTROLATZEN DUTEN MEKANISMOAK
GALDU DITUEN ESF'EZTEA DA IZUFRTA.
Une honetan espezie horren hilkog
tasuna arinki gutxitzen da eta,
ondorioz,popúlazioa ere despropor
tzionatu batez gehitzen.
Hona hemen adibide bat:hegazti
harraparien desagertzeakchauen ha
bitat izandakoa desagertu delako)
berauen jana ziren espezieen u- untxiak eta gainerako narraska-
galtzea ekarri du sarri askotan: riak,nekararitzarakn izurri arri~
kutsu bihurtu. direnak.
ARRAZ01 DESBERDINENGATIK BERE POPULAZIOA KONTROLA'TZEN DUTEN MEKA
NISMOAK GALDU DITUEN ESPEZIEA DA 1ZURRIA.HOTS. GIZAKIA IZURRI BAT
PA .
Ingurugiroarekiko orekan bizi
diren espezieek kontserbatu egi-
ten dute.gutxi gorabehera,beren
populazioa,inguruak permititzen
dien populazioa.Izurritetan,ost~
ra, populazio hc-ri gehitu egiten
da neurriz kanpora. Gehj kentza he
nek,exponentziala izanik.elika-
dura agortu arte edo espezie ho-
rren kontrolerako sisternaren bat
aqertu arte(eritasuna,hondakari-
ak .... ) jsrraitzen du.Une horre-
tan populazioa egonkortil egiten
da,edota,kasu askotan,baita go-
txitu ere.
Medikuntzari eta bere honda-
karien desagertzeari esker giza
kiak bere kontrol biologikoak
eliminatu ditu eta honek gaurko
DEMOGRAFI HAZKUNTZA ITZELA(ikus
aurreko taula) erakarri du.Gaul
ko hazkuntza-erritrnoa mantentzen
bada,hernendik 6 0 0 urtetara ur gai
netiko lurreko metro karratu ba-
koitzean gizaki bat egongo da.Ha-
la ere,hau gertatu aurretik zeo-
zer pasatuko dela suposatu behar
da,eta goseak inposatutako kontr~
la ez da,EZ EZ EZ guragarria.
KARRATUKC EGONGO DA.
LURTZOXU ELIKAKORRA
- USTELTZEA : Landareetatiko bizirik gabeko
materiala(7) (orbela,abartxoak,Eruitu eta
hazien azalak . . . ) eta animaliena ( 6 ) (go-
rozkiak,gorpuak . . . ) lurrera jausten dire-
nean usteldu egiten diri animalia,onddo eta
bakteria askoren ersginez.Usteltze honen
ondorioz C eta gatz mineralak agertzen di-
ra laadare berrientzako bultzagileak dire-
nak.
- GAI ELIKAKORREN ZURGAPENA : Zuhaitzaren
sustrai-sareak Einkapen-organo bez>la egi-
ten du;ura eta gatz mineralak zurgatzen di
tu.
- LURREKO ZIZARCAK : hauek ( 5 ) oso lan garrag
tzizkoa egiten dute lurtzoru egoki baten era
ketan: lurrean dauden hainbat gauza jaten di
tuztenez,aldaerazi egiten dute lur horren
konposaketa.
- HIRERNAZIO-ORGANOAK : Hozte-aldi luzectako
eskualdeetan landare batzuren hibernazioa ger_
tatzen da organo batzuri esker(erraboi1ak)
( 8 ) .
- LURPEKO BIDEAK : Gainazalean ikusten diren
poroak ( 4 ) lurpeko bide-sare baten seinaleak
dira.Sagu,zator,har eta beste animalia askok
lagundu egiten dute zaruko aireztapena.
- ZORUPEKO HARRI-MüLTZOA (1) :Hau desegitean
( 2 ) goiko hondar organikoekin nahasten da ( 3 ) .
B E R T S O B E R R I A
MüNDLlKO DEMOGRAFI H A Z K L M T q
I T Z E L A R I J A R R I A :
" MUNDU HONTAKO / P O P U L A Z I O
BENETAN DA HORI I T Z E L A ,
HAZTEN T A HAZTEN / J A R R A I T Z E N DUGU
GUX SACUTXUAK BEZALA.
MANTENITZEKO / BEHARRA DUC.P
GURE G O W U T Z A E P E L A
EDO B E S T E L A / I P I N EZAZUE
KATXARRO PUNTAN T X A P E L A . "
ekosistema =ktiboen egOnkortasunaPeratura, hezetasuna a - - - ) aldatu
egiten dira,eta bai lurtzoruan
Bortizki ustiatua den ekosis- bizi diren organismo guztien bu
tema batean,ustiapenak inposatu- dintzak ere; honen ondorioz.ia
tako urripena baino gehiago ugal beti degradazio itzulezlna sor-
tzeko gaitasuna daukaten espezie tzen da.
ak nagusituko dira.Ondorioz,oso
barietate gutxi izango da eta eko Honexek ekarri du,hain zuzen,
sistema heldutasun gutxikoa kon- basamortuen azken bolada honeta-
tsidera dezakegu.ZENBAT ETA USTL ko aurrerapena.l882.urtean,basa-
AKUNTZA GEHIAG0,HAINBAT ETA HEL-
DUTASUN GUTXIAGO.
Heldutasun gutxieneko ekosis-
ternek,hau da,konplexutasun gu-
txienekoek,gorabehera handienak
jasaten dituzte.Esate baterako,
monokultibo batean klimatiko izg
rri-arrisku handiagoa izango da
baso batean baino.
Lurtzoruan parte bi agertzen
zaizkigu: minerala bata eta orga
nikoa bestea.Parte bick nahastuz
doaz azaletik(ia dena organikoa)
ama harrira(harri-multzora) hel-
du arte (dena minerala) .Hau dela
eta,lurtzoruaren egitura bere he'
dutasun-graduarekin lotuta dago,
hau da,berton bizi den landare-
komunitatearekin.Gizakiaren ekin
tzak,sarri askotan,apurtu egin du
"landare-komunitate-lurtzoru" er-
lazio hau: kultibo inposatuak,la-
rratze intentsiboa, .... Landare- -komunitatea aldatzean,inguruko
baldintzak ere(eguzkiztapena,te~
mortuak kontinenteen azalera oso
aren 9,4%-a ziren;1.952.ean,aldiz
23%-ra iritsi ziren.Grabeena ze-
ra da:basamortu guztietan aurki-
tzen ditugu GAURKO BALDINTZA KLI-
MATIKOETAN EZIN DESARROILA ZITEZ-
KEEN AURREKO ZIBILIZAZIOEN HONDA-
RRAK .
Haizea eta ura higadura-agen-
terik nagusienak dira-Lurraren
landare-estalkia desagertzean,bg
ronekeskatntzen zuen babesa ere
desagertu da.Ondorioz, urak (zuzen
ki jausi eta iragazteko astirik
ez daukanez) herrestan eramaten
du 1urra.Era berean,landareen
sustraiek ez diote ia lurrari e-
ten, berau lehorra delako,eta hai
zeak erraz eramaten du.Bestetik,
landare-estalkiaren babesa des3
gertzean, lurtzoruak artez hartzen
ditu eguzki-izpiak,lurrinketa han
diagoa izanik.Logikoki,era hone-
tan humusa eta lurpeko bizitza
gutxituz doaz eta honek lurtzorg
aren emankortasunaren galtze au-
rreragarria ekartzen du.
Denok dakigunez,basoak desa-
gertuz doaz mundu osoan .Papergin
tza,erregai bezala erabiltzen
den zuraren usantza,kultiboek eta
larratzeak hartzen dituzten gero
eta azalera'handiagoak . . . . . . . . b& soen azaleraren atzerapen handi-
aren kausarik garrantzitsuenak
dira.Atzerapen honen garrantziz-
ko kausa bezala ere zera aipa de
zakegu: mekanizazio hazkorra eta
kontsumoguneetaraino ailegatzen
diren komunikabideak.
1 . 8 8 2 . u r t e a n . . . . . . . . . . . . . . k o n t i n e n t e e n 9 , 4 %-a z e n b a s a m o r t u a
1 . 9 5 2 . u r t e a n . . . . . . . . . . . . . k o n t i n e n t e e n 2 3 %-a
ONDORIOA: HEMENDIK G U T X I R A DENGK BEDUINOAK ! '! !
. e l T p uaz2 loq
- a l u?ze ( ~ ) e a l ~ e e a a s n l o z 2 3 n l . ( z ' 1 ) e p e T l l e y e z a o u ~ a l a ~ a z e u ~ e 8 e l n oyadinq
. s p u a z j l a 8 e s a p U T I E eunssriazaq u a l e n l o z ~ l n l : :VN3WLZIXZfl33,0X38\r3 nIZLlvWIZ (E)
. y ! u e z ~ s q l a s a l l a - l n o y e ~ a u a q ( ~ ) n p uazaaplo% o y s e l n yary
- ~ e 2 s a u a l e n l o z ~ l n 1 o y j d z v . ( z ) e i a ~ l n 1 s p u a ~ s n e ! e y e a u e l e o y e l a u r e 3 . ( I ) a l n p
u a z l l e q j e q aaxad-ln u a l e o r z e ~ ! d j z a l d yao2soq u a z l f e q n z : NIXBZLIVHnZ VXNnB (Z)
z2unyzeq u a n e ~ - o y e ~ a x y p yeoyyp ?ea-uea~eui~ou'yenqdy~eyna opa - ueq uauileqe oyeJez3unyJosJyq eTa y e o ~ a j y u o y : e ~ ~ p ~ q o uy6a zoq
y e ~ ~ o b o 6 ayzadsa oso,ar)np uaaj6a T q ~ n y o y a x ~ e y e q a j z a d s a youadeq
uneJr e u y e q : e ~ o y ? s r 3 n ~ n 6 u y uaJ Zaueqyo e u y e f l - e x ~ p yqo u ~ 6 a yeu - ~p u a i q e p u e ~ e a p ~ o e ~ y p uazqep Sdeqzaueyyo oyazJeuaJ3 neq azq - ~ o u ueqyxanb yeaqsaq Teq yeqeq i a 6 e s a p uaosea :mN3dYLZ3NVHIO
BASOA ETA HIGADURA
Basoak lurtzoruaren higadura eta desagerpena galerazten ditu.
-
Higadurak zera esan gura du, uraren eta haizearen eraginezko lurtzoru
gorri baten desegitea.Basoak elementu horien zeregina(hau da,lurtzoru-
-estalkiaren desegitea etaheuestan beherantz eramatea) galerazten di-
tu.Basoko zuhaitzak ebaki ondoren higadura hasten da;handik aurrera,de~
boralditxo bat pasatakoan,lur hori nekazaritzarako erabilezina da.Euria
egiten badu,urak herrestan eramaten ditu lur-zatiak,eta horren ondorioz
erreketako urak uherrak agertzen dira.Horretaz gainera,material horiek
urtegi hidraulikoetan edota zingiretan metatzen dira,berorien kaltean.
Urtegi hidraulikoen plangintza bat pentsaezina da basorik gabeko eskual
de batean.Errekek garraiatzen dituzten material horiek,goizago edo be-
randuag0,itsasora heltzen dira.Ibaien bokaleetako landareak eta anima-
liak ere itoaz doaz.Horko fauna eta flora arriskutan agertzen da beraz.
abiadura beste espezieena baino
askoz handiagoa delako landatzen
dira: pinu bat 15 urteren buruan
ebaki daiteke, errendirnendu hobe- , ezinez.Hala ere,espezie bakarre-
ko kultiboak izanik,izurri eta
gaitz asko jasaten dute.Horretaz
gainera,eukaliptuek(baita pinuek
ere, neurri txikiago batean izan
arren) hazten ari diren lekueta-
ko lurraren pH-a txikitu egiten
dute,eta ondorioz lurraren azi-
dotasuna gehitzen.Bestalde.euka
liptuek ur'asko zurgatzen dute
egunez egun eta,horregatik,batzg
tan egoki gertatzen Badira ere
(lurretenak galerazteko,e.b.)bec ra akuiferoetan sorterazten di-
te batzutan oztopo bihurtzen di- tezten fl~ktuazioengatik.
P i n u a k , o s t e r a , e d o n o n b i z i d d i
t e z k e , e t a e z d u t e u r a s k o r i k be -
h a r . A i p a t u t a k o k u l t i b o h a u e k m e s e d e g a r r i g e r t a l i t e z k e , e s p e z i e
a u t o k t o n o e k i n b a t e r a ( a r t e a , h a r i
t z a , b a g o a , . . . g a r a t u k o b a l i r a .
l e h e n e n g o e k b i g a r r e n a k b a b e s t u k o
l i t u z k e t e e t a .
D o r t s - e n e r i t z i z , g a u r k o e d o -
z e i n e g u n k a r i h a n d i k b a s o k o 400
h e k t a r e a z u r k o n t s u m i t z e n d u u ~
t e r o : e t a New York T i m e s e g u n k a -
r i a r e n i g a n d e r o k o a r g l t a r a p e n
b a t e k , b e r a k b a k a r r l k , b a s o k o 77
h e k t a r e a ( ? ) . G a i n e r a , p a p e r b i r z l
k l a t u a h a i n k a l i t a t e e s k a s e k o a
d e n g a u r k o me todoen b i d e z e z e n
z u r a r e n , k o n t s u r n o a g e r o e t a h a n d i g
g o i z a n g o d e l a p e n t s a t u e g i n be -
h a r d e n - B e h i n t z a t h o r i e k i d l t z e k o
e z badugu e z e r e g i t e n .
A i n t z i n a k o s i s t e m e k l u r r a l a n -
t z e k o z e u z k a t e n m o z k i n a k í b a l i a b i -
d e a k ) e t a b e t e t z e n z i t u z t e n a z a -
l e r a t x i k i a k z i r e l a m e d i o , e z zu -
t e n l u r t z o r u a a g o r t z e k o a r r i s k u -
t a n j a r t x e n e t a b a s o a b e r r i r o h a z
z i t e k e e n . G a u r k o s i s t e m e k , o s t e r a ,
p r o d u k z i o a b i k o i z t e a r e k i n e g i l i d g
t e n a z e r a i z a n d a : b a s a m o r t u e n h a z -
k u n t z a b i a d u r a b i k o i z t u e d o o r a i n -
d i k g e h i a g o g e h i t u .
BASOA ETA LURRAZPIKO URAK
Material iragazkorretan,basoko zuhaitzak galerazi egiten dituzte uren gorabe- hera handiak.
1.-Zuhaitz-erroek óeheko ura ponpatzeko daukaten gaitasunak konstante manten- tzen du,gutxi gorabehera,lurpeko uren maila,material oso iragazkorretan be- raietan ere.1: lurtzorua;2: putzua; 3: lurpeko urak
2.-Zuhaitzak ebakitzen badira berauek eraturiko ponpa zurgatzaile naturala desagertu egiten da.Putzuetan(4)ur uherra rnetatzen da.Lurpeko uren mailak(5) gorabehera handiak izaten ditu: uholdeak,agorteak . . . . . . .
BASOA E T A URA:
Basoek galerazi egiten dituzte katastrofeak: uholdeak,inguru idorrak,
BASOA BAI:
-euria bada,jausitako uraren par te haundi bat lurtzoruak gorde- tzen d'u.Ur hori astiro-astiro iragaziz doa lurpeko uren alder- dira(akuiferora)ailegatu arte(2) Baso horren babesean dagoen lur tzoruaren estalkia aberatsa da humusetan(1)
-euria egin ondoren ,lurpeko ura ibairantz abiatzen da gradualki. Era berean,ibai-maila goratu egi- ten da.
-Aste batzutako idortea gertatzen bada ere ,oraindik lurtzoruko urak beheko uren alder ira pasatzen t . jarraitzen du.Iba1-malla behera- tu egiten da oso astiro.
BASOA EZ:
-euria egindakoan,lurtzorua oso arin saturatzen da urez.Handik aurrera jausten den ura ibairantz abiatzen da lurgainetik,inongo oztoporik gabe.
-euria gertatu ondoren,ibai-maila arin goratzen da,uholde-arriskuak ugarituz.
-astebatzutako idortea gertatu on- doren iturriak agortu egiten di- ra lurpeko uren maila beheratu delako.1bai-maila ere,jakina,agu- do beheratzen da.
Elhuyar ,1 ,2,1981
BASOA,ELURRA ETA URTZEA
Neguan,%esorik gabeko lurrak elur-kapa handi batez estaltzen dira(l).Bncroetan
ostera,lurtzoruaren gainean dagoen elur-kapa oso rnehea da.Horregatik anirnaliak
lasai ibiltzen dira basoan zehar eta bertan elikadura ugari aurkitzen dute:be-
larrak,ernarnuinak, . . . (21.Udaberria datorrenean,urtzea lehenago hasten da zuhai- tzik gabeko lurretan basoetan baino.Azken kasu honetan urtzeko ura gradualki pa
satzen da erreketara,uholdeen arriskuak gutxituz.
Abono o r g a n i k o e n u s a n t z a , e s t a -
l i t a k o k u l t i b n a ! l u r t z o r u a o n d o b s
b e s t e n d u t e n z u i i a i t z h a n d i r e r i a z -
p i a n z e o z e r g e h i a g o l a n d a t u ) e t a
a b o n o e z o r g a n i k o e n o s o u s a n t z a a2
t e r t u a b e r e h a l a e r a b i l t z e k o p r e -
m i a z k o n e u r r i a i z a n d a i t e k e , b e s t e
i r t e n b i d e b a t z u ( e g o k i a g o a k ) b i l a -
t z e n d i r e n b i t a r t e a n .
Lehen e s a n d u g u n e z , e k o s i s t e -
ma h e l d u b a t e a n o r e k a d i n a m i k o
b a t d a g o b e r t a n b i z i d i r e n e s p e -
z i e g u z t i e n a r t e a n . E r a h o n e t a n ,
e s p e z i e b a t e n g o r a b e h e r a k b e r o -
r r e n h o n d a k a r i e n a k e r a g i n g o d i -
t u . H o n e n k a u s a k a t e a t r o f i k o e t a n
e t a b e r r e l i k a d u r a n ( f e e d - b a c k ) d s
t z a . G a u z a b e r a g e r t a t z e n d a l a n -
d a r e e n e t a a b e r e e n a r t e a n . P e n t z e
( l a r r a t z e k o z e l a i a ) b a k o i t z a k b a -
d a u k a a b e l b u r u - k o p u r u maximo b a t
b e r a e n d a k a t u b a r i k e l i k a d e z a k e -
e n a . Muga h o r i g a i n d i t z e n b a d a , b e
l a r r a k e z d a u k a b e r r i z t a t z e k o a s
t i r i k ; l a n d a r e t z a a g u d o p o b r e t z e n
da e t a a b e r e a k a z p i e l i k a d u r a se:
t i t e e n h a s t e n d i r o .
BASOAK CTA ELURRETENAK:
Basoek elurreten-arriskua eutxitzen dute.Mendietako maldetan dauden basoek ez
dute elurra pasaczen uzten;horregatik,elurretenak ez dira maiz gertatzen.Efa
honetan ere,inguruko lurraldeak babestuak izaten dira elurretenak sortu ohi
duten presio atmosferiko itzelaren aurrean.
Hau g u z t i a u , z o r i t x a r r e z , m a i z g
g i g e r t a t z e n da .Bazka , ?bere-mota
b a t ~ u r e n t z a t n a h i k o a e z deneün
b e s t e e s p e z i e g o g o r r a g o b a t z u
e k a r t z e n d i r a ( b e h i a k eraman e t a
a r d i a k e k a r r i ) e t a p r o z e s u hau @
d i t e r r a - i o a l d e a n a h u n t z e a n a m a i t ~
d a , b e r e a u i a e d o z e r j a t e k o g a u z a
d a e ta .Honez g e r o h i g a d u r a k g o q r
j o t z e n d u , dagoen a p u r r a d e u s e z t a -
t u z .
Antza d e n e z , h a u x e i z a n da Mese
t a n e t a Monegrosetan g e r t a t u
d e n a ( ~ ? n e c r o = m e n d i b e l t z a ( a r -
t a d i a k ) .
L a r r a t z e a r e k i n b a t e r a s a r r i -
t a n a g e r t z e n den b e s t e p r o b l e -
ma b a t basoen e r r e t z e a d a ( p e n -
t z e b i h u r t z e k o ) . E u r e t z e h o r i e -
t a k o t e n p e r a t u r a a l t u e k h i l egL
t e n d u t e l u r t z o r u a n d e s a r r o i l a -
t z e n den b i z i t z a o r o , e t a humusa
e r r e ; b a l d i n t z a h a u e t a r a e g o k i t u
ak d i r e n l a n d a r e - e s p e z i e b a t z u
b a i n o e z d i r a g e r a t z e n .
G e h i e g i z k o l a r r a t z e a r e n pro-
blemak l a t z a k d i r a e t a i r t e n b i -
de g a i t z e k o a k . Jende a s k o b ~ . z i d a
g a u r r e g u n g a i n e r a , l a r r a t z e t i k .
.- Malda apur bat okertu eta material hidrofilozko lur
tzoru batekin(hidrogi1oa:
ur asko gordetzen duena,
e.b.:buztina).Basoak gehie
gizko iragazpena galeraz-
ten du.
.- Lehengo malda bera,baina zuhaitzak ebaki ondoren.
Euria egindakoan,lurtzo-
ru hidrofiloa bali egiten
da urez.
.- Urez aseturik dagoen lur- tzoru-kapak laban egiten
du(solif1uxioa) lurrete-
na sortuz . Soroak ,bideak . . . . estalita geratzen di ra.
BASOA ETA HAIZEA:
Basoak d i r a h a i z e a e t a e k a i t z a k f r e n a t z e k o m e t o d o r i k onenak
A r b o l e k i n : h a i z e a r e n a b i a d u r a g u t x i t u e g i t e n da a r b o l e n k o n t r a j o t z e a n
r A r b o l a r i k gabe : a r b o l e n b a b e s a d e s a g e r t z e n d a .
BPSOA,HAIZEA,KULTIBOAK ETA LEHORTEA
A r b b l e k i n : a r b o l e k e t a b e r a u e n g e r i z e k , E r e n a t u e g i t e n d u t e h a i z e a k e t a e g u z
k i a k e r a g i n d a k o u r a r e n 1 u r r i n k e t a . L u r t z o r u a r e n g a i n e k o a i r e a egon -
k o r r a d a g u t x i go rabehe ra .C02-a u g a r i d a e t a l a n d a r e e n h a z k u n t z a
b u l t z a t zen d u .
A r b o l a r i k gabe : u r a r e n l u r r i n k e t a h a n d i a d a , e t a honek l e h o r t e a e k a r t z e n d u .
H a i z e a k h e r r e s t a n e r a m a t e n d i t u l u r t z o r u a r e n o s a g a i a k .
BASOA ETA MIKROKLIMA (hezetasuna eta tenperatura)
1 1 Baso inguruetan euri gehiago eta erregularragoa izaten da gabekoetan baino.
Eguraldi onean,aire beroa basora heltzen denean,arinago asetzen da hezeta-
sunez.Aire hezea kondentsatu egiten da eta euria dator.Horrexegatik da kome
nigarria kultiboguneen tartean arbolak landatzea.
BASOA ETA PARASITUEN AURKAKO BURRUKA:Basoen arteko kultiboguneak beraietan
bizi diren intsektu-jaleaz baliatzen dira.Zuhaitz gabeko monokultiboetan,os
tera,parasituek ez dute etsairik aurkitzen eta pozoin desberdinez burruka-
tu beharrean aurkitzen da gizakia.
BASOA ETA DUNAK: Zuhaitzek galerazten dute dunen mugimendua.Kosta1dean ugari
izaten dira hareak eta haizeak ere.Hau.dela eta,duna-eremu handiak agertzen
dira,mugitu egiten direnak eta sarri askotan frenagaitzak gertatzen direnak.
Ekaitz gogorrak direnean harea-masa horiek laban egin daitezke,aurrean da-
goena herresten eramaten dutelarik.
Gaur,dunen mugirnendua frenatzeko biderik onena hauxe da: zuhaitz egokiak la?
datzea,berauen sustraiek lotu egiten baitituzte hareak,haizearen indarretik
1ibratuz.Honelako lekuetan zuhaitzak ebakitzea zentrugabekeria hutsa da.
Piramide honek naturako elikadura-kateek daukaten funtzionanendua azaltten digu. Ekosistema batean piramide hori orekan dag~.Katearen~elementuren bat alteratu egiten badugu desoreka etorriko da,eta horrekin batera ekosistema bera desager- tzeko arriskua.
BASOA ETA OXICENOA: Baso-hek
t a r e a b a t e k hamar p e r t s o n a k
a m a s a e g i t e k o behar d u t e n
b e s t e oxigeno ematen du. Be-
r o g a i l u e k , errekuntza-moto-
r e e k e t a por t sonek e r e o x i g c
no asko kon tsumi tzen dute.1'
guruko baso b a t e k b e r r e s k u r ?
t u e g i n dezake g a l d u t a k o o x i
genoa f o t o s i n t e s i a r e n b i d e z .
Dena d e l a , g u r e p l a n e t a n pro-
d u k z i t z e n den ox igeno geh ie -
na ozeanoe tako a l g e k ematen
d u t e .
BASOA ETA HIRIKO KLIMA: h i r i
b a t e n inguruko basoek b e r t a -
ko k l ima hoba tzen d u t e .
Z u h a i t z gabeko h i r i e t a n 2
d a b e r o e g i a i z a t e n da . Ur-ba
porea h i r i a r e n g a i n e a n meta-
t zen d a , h i r i a t e r m i k o k i i s o -
l a t u z : b e r o e t a ke geh iago .
Inguruko basoek k e a r e n me t a t z e a g a l e r a z t e n d u t e . Cau-
e z a i r e e p e l e k o k o r r o n t e b a t
i g o t e n d a h i r i t i k ( e t x e e k b o
t a t a k o b e r o a ) , basoe tako a i -
r e hezea h i r i a n s a r t z e n den
b i t a r t e a n . Gauza b e r a g e r t a
d a i t e k e egunez e r e , h a i n na-
barmena e z i z a n a r r e n . 3-4°C
d i f e r e n t z i a h i r i e t a basoko
t e n p e r a t u r a r e n a r t e a n n a h i k o
d a a i r e a mugimenduan j a r t z e k o .
BASOA ETA AIRE POLOImA. H a i z e a k k e a , h a u t s a e t a b e s t e e z p u r u t a s u n b a t z u e r e
g a r r a i a t z e n d i t u . B a s o e t a k o a i r e a h o t z a g o a d e n e z g e r o , h o r r a h e l t z e n d e n a i r e -
-masa b e h e r a t u e g i t e n d a , h a u t s - p a r t i k u l a k o s t o e n g a i n e a n u z t e n d i t u e l a . E u r i a
e g i t e n duenean o s t o a k g a r b i t u a k i z a t e n d i r a e t a p a r t i k u l o k , u r a r e k i n b a t e r a ,
l u r t z o r u a n i r a g a z t e n d i r a . H a l a z g u z t i z e r e , a i r e a r e n p o l u z i o a h a n d i e g i a b a d a
k a l t e e g i n d a k i e k e z u h a i t z e i .
" I k a t z e z E u n t z i o n a t z e n duen z e n t r a l e l e k t r i k o b a t e k 50 t o n a h a u t s i a u r t i k i -
t z e n i u e g u n e r o i n g u r u k o a t m o s f e r a r a . *Oso c s k u a l d e i n d u s t r i a l i z a t u e t a n 370 tg 2
na h a u t s l k m - r a h e 1 d a i t e k e u r t e r o . * J a u r t i k i t a k o h a u t s - g a s e k e g u z k i - i z p i e n p a
s o a g a l e r a z t e n d u t e ; h o r r e n o n d o r i o z g e h i t u e g i t e n d i r a g a i x o t a s u n b a t z u : he -
b a i n t a s u n a , t u b e r k u l o s i a , b r o n k i t i s a . , e t a b .
BASOA ETA ZARATA: basoak i n d a r g e t u e g i t e n du z a r a t a .
Z a r a t a b i z i a k , e n t z u n - a p a r a t u a r e n e r a g o z p e n a k , n e r b i o e n a l t e r a z i o a k , h i p e r -
t e n t s i o a e t a b . e k a r d i t z a k e . Basoak l e u n d u e g i t e n du z a r a t a ; h o r r e g a t i k , komeni
g a r r i a i z a t e n da z u h a i t z a k l a n d a t z e a : kaminoen e r t z e t a n , e t x e e n i n g u r u e t a n . . . .
Top Related