JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 1
NOLA IRAKURRI JENDAURREAN
MODU ERAGINKORREAN
AHOSKERA, AZENTUA
INTONAZIOA
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 2
Pako Eizagirre-Gasteiz-2008
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 3
Sekuentzia didaktikoa
Jendaurreko irakurketa
Azken eginkizuna: norberak hautatutako testu bat modu
egokian irakurri jendaurrean, irakurle onari dagokion eran.
Helburuak
1.- Euskara jasorako ahoskera, azentu eta intonazio
arauak ezagutu eta bete.
2.- Esatari egokiaren trebakuntza-urratsak ezagutu eta
erabili.
3.- Jendaurrean egoki irakurtzen trebatu. Autoestima
hobetu.
4.- Irakurketarekin gozatu eta gozarazi.
5.- Jendaurrean hitz egiterakoan ahoskera, azentu eta
intonazio egokia erabiltzen trebatu.
Urratsak
1.- Hainbat arau eta irizpide ezagutu.
2.- Ereduak aztertu: testu irakurriak eta grabatuak.
3.- Prestaketarako urratsak erabili eta talde txikian
trebatu.
4.- Jendaurrean irakurri.
Testu-motak
1.- Narrazioak. Ipuinak. Antzerkiak.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 4
2.- Testu literarioak.
3.- Saiakera eta artikuluak.
4.- Klasikoak.
5.- Testu zientifikoak.
6.- Bestelakoak.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 5
NOLA IRAKURRI JENDAURREAN
MODU ERAGINKORREAN
Jendaurreko irakurketa ekintza komunikatibo sortzailea da.
Jendaurrean irakurtzen dugunean, besteentzako irakurtzen
dugu. Beraz, testuaren eta entzulearen artean bitartekari
lana egiten dugu.
Bitartekari lana egiteko, irakurleok seguru sentitu behar
dugu testu bat irakurtzerakoan. Eta horretarako ondo
prestatu behar da testua. Ezagutzen dena baino ezin da
irakurri ondo.
Irakurketa on batek testuak dituen zailtasunak linguistikoak
(ahoskera, azentua, intonazioa, etenak…) era egokian
konpontzea eskatzen du. Hori beharrezkoa da, baina ez da
nahikoa. Testuari zentsu egokia eman behar zaio.
Testua sinesgarria eta estetikoki atsegina izan behar da
entzulearentzat. Eta hala izan dadin, irakurleok ere sinetsi eta
bizi egin behar dugu testuak dioena, gozatu irakurtzen
duguna, emozioak eta sentimenduak adieraziz. Irakurlea ez
da komunikatzen esaten duenarekin, esaten duenaz
sentitzen duenarekin baizik.
Beldur eszenikotik plazer eszenikora pasatzea posible da.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 6
Irakurlea ez da jaiotzen. Egin egiten da. Jardunak bihurtzen
du trebe irakurlea.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 7
Irakurketa on batek, beraz, ezaugarri hauek izan behar ditu:
ulergarria : hitzak ongi ahoskatu, etenak eta tonak
ongi egin, ahots bolumen egokia erabili…
adierazgarria : tonu aldaketak egin (goi-soinuak eta
behe-soinuak), hitz garrantzitsuenak nabarmendu
edo enfatizatu.
Zentzuzkoa : testuaren egitura edo parteak, ordena,
loturak eta progresioa ondo adierazi. Unerik
garrantzitsuenak aditzen lagunduko duten
baliabideak erabili: tentsioa igo ala jaitsi, abiadura
azkartu ala moteldu, isiluneak erabili…
Sinesgarria : edozein testu mota dela ere, bizi eta
gozatu egin behar da.
Jendaurreko irakurketak arriskuan jarri lezake irakurlearen
irudia eta estima. Hori gainditzeko behar beharrezkoa da
testua ongi prestatzea, behin eta berriz praktikatzea eta
irakurketa unerako egoera prestatzea eta konfiantzazko
giroa sortzea.
Prestaketan kontuan hartzekoak:
Entzuleen interesa pizteko baliabideak erabili.
Ahotsaren modulazioa, enfasia, erritmoa, ahoskera…
zaindu.
Paperatu eta entzuleari begiratu. Burua eta gorputza
tente mantendu.
Aurpegiko adierazpena eta gorputz mintzaira erabili:
Zutik irakurri: bizitasuna eta hurbiltasuna
ematen du.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 8
Natural irakurri: zu zeu izan. Keinuak, ahotsa,
begiradak…
Begirada : autoritatea eta konfiantza eskaintzen
du.
Eskuak : adierazkortasuna ziurtatzen dute.
Ahotsa : tonua, abiadura, bolumena, enfasia…
Gogo bizia : irakurketa pertsuasiboa, sinesgarria,
kutsakora… izan behar da.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 9
IRAKURKETAN PARTE HARTZEN DUTEN
GAITASUN KOMUNIKATUBOAK
GAITASUN
SOZIOLINGUISTIKOA
GAITASUN ESTRATEGIKOA
Irakurketa zertarako den
erabaki
Entzuleen ezagutza maila eta
interesak kontuan izan
Testu egokiak hautatu
Irakurlearen eta entzuleen
kokapen egokia ziurtatu
Entzulea erakartzeko
begiradak, keinuak,
galderak… erabili
Keinuak, begirada… erabili
Ahotsaren bolumena erabaki
Abiadura azkarragoa edo
motelagoa erabiltzen jakin
Ideia edo kontzeptu bat
nabarmentzeko
intonazioarekin jokatu
Ideia edo kontzeptu bat
nabarmentzeko ahots
bolumenarekin jokatu
Arreta galtzeko arriskuak
ekiditu
Irudien edo audioaren
laguntza izan
GAITASUN DISKURTSIBOA GAITASUN LINGUISTIKOA
Testuaren egitura orokorra
ezagutu
Testuaren zatiak ongi bereizi
Hasera eta bukaera egokiak
eman
Une garrantzitsuak
Ahoskera zuzena erabili:
Bokal bilkurak eta
kontsonanteak
Kontsonante bilkurak
Hitz elkarketak
Azentu zuzena erabili
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 10
nabarmentzeko baliabide
adierazgarriak erabili
Mintzaira zuzena eta
zeharkakoa bereizi
Hainbat markadore edo
konektore nabarmendu
Esaldien intonazioa: hitz
kateen arteko etenak eta
tonuak ongi markatu
Hitz klabeak enfatizatu,
nabarmendu
Etenak eta isiluneak egin
Ahotsaren bolumena aldatzen
jakin
Danbolin jole magikoa
Narratzailea: Danbolin jole hura gerratik zetorren. Pobrea zen,
hain pobrea ere, danbolin bat besterik ez baitzeukan.
Baina, hala ere, pozik zetorren bere etxera hainbat
urte gerran jardun ondoren. Urrutitik entzuten zen
danbolinaren hotsa: tarrapata, tapata, tan!,
tarrapata, tapata, tan!
Horrela zihoala, amonatxo batekin egin zuen topo.
Amonatxoa: -Aizu, soldatutxo, emango al didazu
txanpon bat?
Danbolin jolea: -Amonatxo! Bat ez, bi ere emango nizkizuke
edukiko banitu. Baina nik ez daukat txanponik.
Amonatxoa: -Ziur al zaude?
Danbolin jolea: -Bai! Poltsikoak ongi arakatu ditut gaur goizean,
baina ez dut ezer ere aurkitu.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 11
Amonatxoa: -Begira ezazu berriz! Begiratu ongi, zerbait izango
duzu eta!
Danbolin jolea: -Berriz begiratzeko? Bai, bai, begiratuko dut,
baina ikusiko duzu... Arraioa! Zer da hau?
Amonatxoa: -Txanpon bat. Ikusten duzu?
Danbolin jolea: -Zin egiten dizut ez nekiela! Harrigarria
benetan! Tori, zuretzat! Nik baino behar gehiago
edukiko duzu, eta har ezazu.
Amonatxoa: -Eskerrik asko, soldadutxo! Nik ere zerbait eman
nahi nizuke egin didazun mesedea eskertzeko!
Danbolin jolea: -Bai? Baina... nik ez dut ezer behar.
Amonatxoa: -Nola ezetz! Bai, bai. Sorginkeria iruditzen bazaizu
ere, hauxe da nik emango dizudan oparia: zure
danbolina jotzen hasten denean dantzan hasiko dira
entzule guztiak.
Danbolin jolea: -Eskerrik asko, amonatxo! Inork ez dit sekula
horrelako erregaliarik egin.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 12
ERREGEREN PORROTA
MONGOLIA
Bazen behin errege bat bere herrian ohar bat ipinarazi zuena:
"Niri gezur on bat esateko gai den umeari opari handi bat emango
diot". Gorteko aitorren seme eta armadako ofizialek oharra entzun
zuten, eta beren semeak erregerengana joan ziren era guztietako
gezurrak kontatzera, baina bat bera ere ez zitzaion erregeari
gustatu. Hala, bada, eta azkeneko unetxoan, mutiko behartsu bat
azaldu zen erregeren aurrean.
—Eta zu, zertara etorri zara? –galdetu zion erregek.
—Aitak bidali nau zuregana, Maiestate, zuk harekin duzun zor
bat kontatzera –erantzun zion mutikoak.
—Zure aitarekin ez dago zorrik, gezurra diozu –esan zuen
erregek.
—Benetan gezurra esan badut, benetan zerbait arrazoirik
gabea esan badut, orduan emadazu saria –erantzun zuen mutikoak.
Errege amarruaz ohartu, eta segituan erantzun zuen:
—Uste dut oraindik ez duzula gezurrik esan.
—Nik ez badut gezurrik esan, orduan ordain ezazu zure zorra
–egin zion eraso mutikoak.
Erregeri ez zitzaion beste erremediorik gelditu urrea eta
fruituak ematea baino, agindu zuen moduan.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 13
Jertse informatizatua
Pentsa ezazu baduzula zure medikua egun osoan bizkar
gainean eramaterik. Antzeko sistema asmatu dute duela gutxi: gure
osasuna zaintzen duen jertse informatizatua. Jertse honek gure
gorputzaren martxari dagokion informazioa jasotzen du etengabe:
gure bihotz-taupadak zenbatekoak diren, arnasaren erritmoa
nolakoa den… hori dena jasotzen du. Informazio guztia gerrikoan
lotuta daramagun ordenagailu txiki batean gordetzen da. Gerrikoan
bildutako informazioa, Internet bidez, web batera bidaltzen da, eta
bertan dauden medikuek, erabiltzailearen osasunean egon
daitezkeen aldaketak kontrolatzen dituzte.
Sistema hau Marvin Sackner doktoreak asmatu du, eta bere
esanetan “pertsona lanean ari den bitartean, estres-egoeran edo
etxean lasai-lasai eserita dagoen bitartean nola dagoen jakin
dezakegu”.
Hizkuntzaren zilargina
Hartu arnasa. Utzi kezkak alde batera. Kendu zapatak, modua
baldin badaukazu. Askatu pijamako botoiak ere, ohean baldin
bazaude. Orain, patxadan eta jarrera egokian zaudela, heldu esku
artean duzunari eta hasi irakurtzen, esperientzia berezi bat
deskubritu behar duzu eta.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 14
Xabier Mendiguren ElizegiUnai Elorriagaren SPRAKO TRANBIA nobelari
egindako hitzaurrearen lehen pasartea
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 15
Argi bat iluntasunean
Izaroko fraile batek kutun bat ei eban Bermeon. Fraile maite-mindu hori, besteak lotaratu ondoren, igerian joaten ei zan gabero, Bermeora. Itsasoan eta inguruan ilun egon arren, zuzen heltzen ei zan bere kutunak kandela-argia ipinten eutsalako leihoan, gidaritzat. Baina behin deabrua sartu ei zan bitartean. Kutunaren krisailu-argia amatau, eta askoz urrunagoko auzo batean argia biztu. Eta frailea, indarrak galduta, ezin helduta, ito egin ei zan.
Peru eta Mari Gureak - Agustin Zibikarai – (Ondarru, 1914)“SAUTRELA” saiotik hartua. Hasier Etxeberriak irakurria (CD)
Zalduna
Zaldunak herrialde urrun bateko erregea hiltzea hartu zuen helburu. Eta zaldiz ibili zen eguzkipean eta ilargipean. Behin, norabide bera zuen beste zaldun batekin egin zuen topo. Eta jana banatu zuten eta hitz egin eguzkipean eta ilargipean. Gaizkileak ez zuen bere bidaiaren xedea argitu harik eta erregea bizi zen hiriko harresietara heldu ziren arte, eta orduan esan zion: “laguna, ez zaik komeni elkarrekin ikus gaitzaten, erregea hiltzera etorri bainaiz eta harrapatuko banindute heu ere urkatuko hindukete”. Lagunak, burumakur, erantzun zion: “bete ezak hire betebeharra, neu naiz erregea”. Gaizkileak erregea besarkatu zuen eta sorterrira itzuli zen.
Agenda - Jose Hierro.SAUTRELAtik jasoa. Hasier Etxeberriak irakurria (CD)
Habanara
Itsas bazterreko portura itzuli ziren txalupak. Eta hustu zituzten: kendu arrainak, kendu paluak, kendu belak, sareak, otarreak eta guztiak, arraunak ezik. Eta gauzak eraman zituzten herrira. Arrantzale zahar batek erabaki zuen gaua bere txalupan iraganen zuela. Eta hortxe eman zen gauan eta lotan gelditu zen. Gauaren gauean hurbildu zitzaizkion bi andra gona gorriz jantzita; sartu txalupan, hartu arraunak eta formula bat ematen dutela: “a cada palada, cien leguas” , “arraunaldi bakotx, ehun legua”. Eta orduan altxatu zen txalupa eta, uraren gainean, haizea bezala urrundu zen.
Eta laster heldu zen Habanara. Hara heltzean, bi andrak txalupatik jausi ziren eta beren gauzen egitera urrundu. Gizona ere altxa zen eta txalupatik jausi eta hondartzan ikusi zuen, hantxe, zuhaitz bat. Hurbildu eta abar bat kendu zion. Eta bueltatu zen txalupara, pipa piztu eta itxoiten. Laster itzuli ziren bi andra gonagorridunak. Umm! Tabako usaina? Zer da? Gizon bat badabil hundik ala?
Gizona txalupan zegoen aurkituko zutela beldurrez. Orduan, andreak, txalupan sartu, bi arraunak hartu eta, formula berarekin eta abiada berarekin, berriz abiatu zen itsasuntzia uraren gainean.
Gaua bukatu baino lehen, portura heltzean, bi andrak, txalupatik jausi ziren eta urrundu eta desagertu, nonbait.
Orduan, gizon zaharra, abarra eskuan, herrian zehar, denetan ibili zen Habanako bidaiak kontatzen. Baina herritarrek ez zuten sinetsi.
Eta zuk, sinistuko ote zenuen?Koldo Ameztoy – Bixente Martinez
BEHIN BAZEN ipuin bildumatik hartua. Koldo Ameztoyk irakurria. (CD)
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 16
Carmen
Egunsentian benta bakarti batean gelditu ginen, baseliza txiki batetik hurbil samar. Hala esan nion han Carmeni:
-Begira, dena ahaztu dut. Ez dizut ezer aipatuko; baina gauza bat agindu behar didazu: nirekin Ameriketara etorri eta han lasai egongo zarela.
-Ez -esan zuen berak zapuztuta bezala-; ez dut Ameriketara joan nahi. Ondo nago hemen.-Lucasen ondoan zaudelako. Baina pentsa ezazu ondo, zeren, sendatzen bada ere, ez baita
luzaro biziko. Eta gainera, zergatik botatzen diot errua berari? Nekatuta nago zure maitale guztiak hiltzeaz; oraingoan zu hilko zaitut.
Berak, bere begirada basatia nigan jarri, eta hala esan zidan:-Beti pentsatu dut hil egingo ninduzula azkenean. Aurreneko aldiz ikusi zintudanean, apaiz bat aurkitu berria nuen nire etxe atarian. Eta gaur gauean, Cordobatik ateratzerakoan, ez al duzu ezer ikusi? Erbi batek bidea zeharkatu du zure zaldiaren hanken artetik. Idatzita dago.-Carmencita -galdetu nion nik-, ez al nauzu jadanik maite?
Ez zuen ezer erantzun.P. Merimée-ren CARMEN nobelatik hartua.
Jose Manuel Goikoetxeak irakurria (CD)
*********************************
Prestatu beste testu labur hauek jendaurrean irakurtzeko,
Laponiarren aita
Denboraren hasieran Jainkoak bi anaia munduratu zituen eta giro epel eta gozoko lurralde
menditsua eman zien bizitzeko. Halako batean elurte bortitz batek lurralde hura astindu zuen eta bi
anaiak elurpean hiltzeko zorian egon ziren. Bata, babestearren, harpe batean gorde zen. Bestea aire
zabalean gertatu eta elur-ekaitzari aurre egin zion. Atertu ostean biak onik zeuden. Ekaitzari aurre egin
zionak munduko lurralderik hotzena hautatu zuen bizitzeko: laponiar guztien aita izan zen.
Ekologia akustikoa
Ez al zaizue inoiz gertatu mapan galdutako herriska batera joan, bertako pentsio bateko gela
alokatu eta gauean ezin lorik egitea inguruko erabateko isiltasunarengatik? Edo autopista ondoko zuen
etxetik oporretara joan, kotxeek sortutako etengabeko zarata hilabete baterako ahaztu nahian eta
mendiko herriska idiliko horretako hotelean gauean begiak ezin itxi eta ohean bueltaka ibiltzea,
aldameneko elizaren kanpaien danbatekoengatik?
Ludger MeesEUSKOEUROPA liburutik hartua
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 17
Lapur adeitsuak
Bazen behin bikote progre bat.
Autoa bere lekutik desagertu zen egunean, sekulakoak eta bi esan zituzten lapurren eta -batez
ere- horrelako jendea sortarazten duen gizarte-munduaren kontra.
Handik pare bat egunera, desagertutako lekuan agertu zen berriro autoa, oso-osorik. Barruan
lore-sorta bat eta honako ohar hau: “Barkatu autoa eraman izana. Hil edo biziko larrialdia izan dugu,
eta zuei egokitu zaizue. Sentitzen dugu”. Lore-sorta eta oharrarekin batera, operarako bi txartel:
“Onar ezazue opari xume hau kalte-ordaintzat”.
Gizartearekin adiskideturik, abiatu da gure bikotea operara. Handik etxeraturik, etxea hankaz
gora topatu dute, baliozko zer guztiak falta direla.
Bikote progre bat gutxiago dago, egun hartatik, munduan.
Joxerra Garziaren
“Egonean doazen geziak” liburutik hartua.
Irribarrearen zientzia
Gure munduan ez dago zientziak ikertuko ez duen gauzarik.
Medikuntzak gure gorputzaren zati guztiak aztertu ditu eta horretan
darrai. Soziologiak gure arteko harremanak ditu aztergai, psikologiak
gure barneko arazoak eta kezkak. Baina zientziak, gaixotasunez eta
giza arazoez arduratzeaz gain, guretzat inolako garrantzirik gabeak
diren eguneroko gauza txikiak ere aspaldi sartu ditu bere zerrendan.
Horrelako bat, irribarre egiteko modua da. Orain dela gutxi aldizkari
bateko artikulua irakurri ondoren, nire iritzia aldatu behar izan nuen.
Izan ere, lehen garrantzirik ematen ez banion ere, orain badakit,
irribarrea munduko gauzarik garrantzitsuenetako bat dela,
gizabanakoen portaeran baduelako eraginik. Gainera, irribarrearen
azterketa ez da lanik gabe gelditzeko zorian zegoen zientzilari ero
bati bururatutako lelokeria izan, ikerketa horrek tradizio luzea baitu.
Irribarrearen inguruko lehen teoria Israel Weinbaum frantses
sendagileak osatu zuen orain dela 90 urte. Berak aurkitu zuenez,
irribarrea, gure arimaren ispilua izateaz gain, gure osasunerako ere
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 18
oso onuragarria da. Zergatik? Weinbaumek emandako erantzuna oso
erraza da: irribarre egiten dugunean, aurpegiaren giharrak lanean
jartzen ditugu. Horren ondorioz, odol gehiago iristen da burura,
gorputzaren tenperatura igotzen da eta hobeto sentitzen gara.
Ludger Mees
EUSKOEUROPA liburutik hartua
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 19
X izpien tresna azkarragoa diamanteei esker
Diamante-meategietan langileak X izpiekin behatzen dituzte. Orain, sistema hori medikuntzan hedatzeko asmoa dute.
Munduko diamante gehienak Hegoafrikako Errepublikako meategietan eskuratzen dituzte. Eta egunero langile guztiak X izpiekin behatzen dituzte batere lapur ez dezaten. Horretarako, 1980ko hamarkadan garatu zuten sistema digitala erabiltzen dute eta nahikoa dira 13 segundo gorputz osoaren erradiografia egiteko.
Orain arte, ezin zen gorputz osoaren erradiografia egin; zatika egin beharra zegoen eta 45 minutu behar ziren horretarako. Meategietarako sistemarekin, ordea, denbora asko irabazten da, irudien kalitatea hobea da eta, gainera, pazienteek ohiko sistemarekin baino % 45 erradiazio gutxiago jasotzen du.
Sistema berria jada erabiltzen zuten Hegoafrikako Errepublikako ospitale batzuetan. Orain, lehenengoz herrialde horretatik kanpo erabiliko dute, Maryland-en.
Tira, meategietatik ospitaleetara doan teknologia dugu, beraz. Batzuetan bai zaila dela aurrerapenak nondik etorriko diren igartzea!
Elhuiar
Botikak lentillen bidez
Askotan, botika dosi txikian baina etengabe ematea da egokiena, baina hori ez da beti erraza erietxean egon ezean. Hori ahalbidetuko duten pilulen bila dabiltza, baina, bitartean, lentillen bidetik etor daiteke aukera.
Medikuntzan batzuetan arazoa izaten da botikak nola eman, zenbat denboraz, botiken albo-ondorioak, gorputzean nola hedatu…, baita botikak dosi txikian, baina etengabe, ematea ere.
Azken hori lortu nahian, botika pixkanaka askatuko luketen lentillak ari dira ikertzen. Begian tantak bota ordez, lentillatik askatuko litzateke pixkanaka tantetan egon ohi den botika. Hain zuzen ere, Floridako Unibertsitatean horrelako lentilla bigunak egitea lortu dute.
Botika mikrokapsula ikusezinetan dago.Egin dituzten lentillek ez dute balio bista zuzentzeko, oraingoz,
helburua botika ematea baita. Dena den, bista zuzendu eta botika askatuko luketen lentillak egitea ere posible litzatekeela diote.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 20
Begietako gaitzak sendatzeko botikekin egin dute proba, normalean tanten bidez botatzen diren botikekin, baina, beharbada beste botika batzuk edota antibiotikoak emateko ere balioko dutela diote ikertzaileek.
Elhuiar
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 21
1. AHOSKERAEuskaltzaindiaren arauak gogoratuz...
1.1 Bokal bilkurak eta kontsonanteak.
G geologia, ginekologoa...biologia, arkeologia...
Z zapata, Zaragoza...ofiziala, artifiziala...
TZ bihotza, partziala...hotza, komertziala...
TS hotsa, ahotsa, lotsa...otsoa, indartsua, eutsi...
IL mila, zaila milla, zallamaila, hila malla, hilla
IN baina, mina baña, miñalaino, keinu laño, keñu
J jauna, jakin yauna, yakinjoan, jausi yoan, yausi
X Xabier, goxo, sexu, taxi seksua, taksia
CION erlazioa, klonazioa...
SION sesioa, okasioa...
XION erreflexioa, flexioa...
ON baloia, kamioia…
CIAL partziala, komertziala..
IA-IE-... anbulantzia, Arrieta, soziala…
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 22
UA-UE... Murua,Salburua…
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 23
1.2 Bestelakoak...
HITZ ELKARTUAK
zuri-beltza zuribeltzalaranja-azalak laranjazalakbihotz-taupadakbihoztaupadak
-Z GERO EZKEROikusiz gero ikusi ezkerohonez gero honezkeroona zenez gero ona zen ezkero
ETA TAEz, badut eta! Ez, baduteta!Ui! Ordua da eta! Ordua data!Ehun eta bi! Ehunda bi!
BADA BA
Zer duzu, bada? Zer duzu ba?Zatoz, bada! Zatozba! Zatozpa!Baietz, bada! Baietz ba! Baiezpa!
Sanson zein zan?Sanson Sanson zan!
Eta Sanson Sanson ez bazan,
Sanson zein izango zan?
Sanson Sanson ez bazan
ez zan Sanson izango!
Sanson zein zan?Sanson Sanson zan!
Eta Sanson Sanson ez bazan,
Sanson zein izango zan?
Sanson Sanson ez bazan
ez zan Sanson izango!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 24
1.3 Kontsonante bilkurak.
EZ+BEZP
Ez baduzu ekarri ez kezkatu, neuk utziko dizut. Ez badakar dirurik ez diot ezer ere emango. Ez bazenekien, galdetzea zeneukan! Ez badago etxean geroago deituko diot. Ez bazenu galdetu ez nizun erantzungo, aizu! Ez bazabiltza argi ikusiko duzu zer gertatuko zaizun!
EZ+DEZT
Ez daukate lotsarik, egun osoa alferkerian! Gaurko egunkariak ez dakar berri txarrak besterik. Zaude ixilik aizu, ez duzu arrazoirik eta! Ez dirudi euririk egingo duenik datozen egunetan. Ez dago eskubiderik, 300 euroko isuna jarri didate! Utziozu, berak ere ez daki zer nahi duen eta!
EZ+GEZK
Ez genekien hona etortzekoa zinenik. Horrelako erabakiekin ez goaz inora, aizu! Nahi duzuna esango duzu baina gu ez gaude
konforme. Azkenean ez ginen enteratu zer gertatu zen. Zu eta biok ez gatoz bat ia inoiz baina ez gara
haserretzen. Etxera joan ginen, ez geneukan zer eginik eta!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 25
EZ+ZETZ
Dirudienez, ez zaude batere gustora gure artean. Zer egin ez zekitela zeuden ni joan nintzenean. Joan ginen jaialdira baina ez zegoen aparteko
girorik. Ez zegoen gustura eta ez zuen ezer esan. Ez zeukan arrazoirik. Halere, bereari eusten zion. Ez zuen lagunik eta ez zegoen txantxetarako.
EZ+NEN
Ez nuen ulertu. Beraz, ez nekien zer egin. Antartidara? Ez nintzateke sekula santan joango! Ez nengoen ziur eta ez nintzen ausartu erantzutera. Ez noa afaltzera, ez nago ondo eta! Ez ninduzun ikusi ala? Ez nuen zure agurrik jaso. Belauniko eskatuta ere ez nizuke emango.
EZ+LEL
Irteera bat egitea? Ez litzateke batere gaizki egongo. Egizu igerian. Ez lizuke batere kalterik egingo. Zertarako eman azalpenak. Ez liguke ulertuko
seguruenik. Atsedenaldi bat? Aizu, ez litzaiguke gaizki etorriko. Gonbidatuta ere ez lirateke etorriko. Ariketaz aldatzea? Ez legoke gaizki, honekin
nekatuta gaude eta!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 26
L+ZLTZ
Ixil zaitez behingoz, astakeriak besterik ez dituzu esaten eta!
Nire aitona-amonak aspaldi hil ziren. Erabil ezazu nire bizikleta eta eraman ezazu zurea
konpontzera. Bil ezazu lurrean dagoena, zeuk bota duzu eta! Nire katua hil zorian egon da bi aste eta azkenean
bizirik atera da. Nire lagunaren zakurra autoak harrapatuta hil zen.
R+ZRTZ
Har ezazu atsedena lan handia egin duzu eta! Ekar ezazu apalean dagoen hiztegi lodikote hori. Sar ezazue material guztia armairuan. Ohar zaitezte zer gertatzen den ura gatzarekin
nahasten denean. Sar zaitezte lasai, badago lekua eta. Biharko saiorako ekar ezazue nahi duzuen
kontakizuna.
N+ZNTZ
Ez zuela ezer ulertu esan zidan.Halere, zerbait egin zuen.
Jan ezazu, mesede egingo dizu eta! Kokoteraino naukazu eta joan zaitez popatik
hartzera! Bukatu eta gero egin ezazue nahi duzuena. Hura poza eman zidana! Bi musu eman zizkidan! Zer esan zion zozoak beleari? Eta zer erantzun zion?
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 27
1.4 AriketakSaia zaitez egoki ahoskatzen ondorengo esaldi hauek:
Milaka ikasle ofizial daude inginiaritza eskoletan. Jakina! Zaila da maila oneko jokalaria izatea. Begira, sagu bat dago taxi horren azpian. Ahots atsegina du horrek, bihotza hunkitzeko
modukoa. Bihotzekoa izan eta anbulantzia batean eraman
zuten.
Era guztietakoak dira klonazioari buruzko balorazioak.
Bi eta batekoa ez da azken emaitza, partziala baizik. Etxe komertzial batean hasi da lanean, gustura
gainera. Izugarrizko afizioa du kamioiak gidatzeko. Sexoari buruzko informazioa gero eta aberatsagoa
omen da.
Zaila egiten zait existentzialismoaz mintzatzea. Atentzio handia jartzen du jolasean baina trakets
samarra da. Faxez bidaliko dizut eskatutako informazioa. Arnasketa artifiziala egin eta anbulantzian eraman
zuten. Atzo ez, baina gaur indartsu ikusten zaitut.
Jan ezazu, on egingo dizu eta! Honez gero han egongo dira, gu baino lehenago irten
dira eta! Emango ez dizut bada arrazoia? Jakina, bada! Arrazoi
duzu eta! Aukera izanez gero neu ere joango naiz, bada! Ez nizun agurrik egin, ez zintudan ikusi eta!
Etxez etxe eta atez ate ibili ohi dira inkestak egiten.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 28
Zoaz, ikasketa burua zure zain dago eta! Ez bada! Ez dut jango, ez dut gustuko eta! Etxe barrura sartu da, atea irekia zegoen eta! Baietz bada! Egia da, lagun batek kontatu dit eta!
Zoaz pikutara, kokoteraino naukazu eta! Utzidazu zure arkatza, nirea etxean ahaztu zait eta. Irakasle-eskolan ezagutu nuen, eta harrez gero ez
dut ikusi. Goazen, bada! Irakaslea ez da agertzen eta. Zer dela eta suspenditu da futbol-partida?
2. AZENTUA
2.2 TALDE FONIKOA edo AZENTU UNITATEA silaba batez edo gehiagoz osatutako HITZA edo HITZ MULTZOA da, eta etenik gabe irakurri behar da.
Talde fonikoan azenturik markatuena egoki ematerakoan bi zailtasun ditugu batez ere, biak gaztelerak eraginda:
a.- gazteleran hitz bakoitzak du bere azentu markatua eta beti silaba berean egon ohi da, esanahia aldatzen ez den bitartean. Adibidez:
sa la profesores sa la de profesores (hitz bakoitzak bere azentua
du eta silaba berean mantentzen du).
euskaran, ordea, askotan bi hitzek edo gehiagok osatzen dute talde fonikoa eta hitz bakarra balitz bezela irakurri behar da. Azentua silaba batetik bestera alda daiteke. Adibidez:
irakasleak gela
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 29
irakasle gela (biak etenik gabe irakurri behar dira, hitz bakarra balitz bezala).
b.- gazteleran, ordea, hitz gehienetan azken aurreko silaban ematen da azentua (llanismoa).
Mendizorroza / caminaron / astronomia
euskaran, ordea, ezkerretik hasi eta bigarrena markatzen da gehien, eta azkena ere bai.
Mendizorrotzan ibili ziren Astronomia irakatsiko dute unibertsitatean
…+2……..……-1_ _ _ _ _ _…+2……..……-1_ _ _ _ _ _
EtxeaEtxebizitza
Etxe ondoanEtxean dago
Etxean dago eta!
EtxeaEtxebizitza
Etxe ondoanEtxean dago
Etxean dago eta!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 30
2.3 Honako irizpide hauek bultzatu eta landu beharko lirateke azentuari dagokionez, orokorrean:
(Deikariak eta hitz markatuak geroago ikusiko dira, salbuespen gisa.)
2.3.1 Talde fonikoa edo azentu unitatea BI SILABAKOA baldin bada, LEHENENGO SILABAN zein BIGARRENEAN jarriko da azentua.
Nortzuk joan dira oporretara?
ama aita Iker eta Nere ama aita Iker eta Nire
Zer egin duzu zapatarekin?
hartu jantzi eta lotu hartu jantzi eta lotu
2.3.2 Talde fonikoak HIRU SILABA baldin baditu, EZKERRETIK HASI ETA BIGARRENEAN eramango du azentua. (Lehenengoan ere jarri ohi da zenbait zonaldetan)
Beraz, hiru silabakoekin...
Andonik esan dit, baina gaizki ez... Andonik esan dit. Bernardo etorri omen da. Bernardo etorri
omen da.
Hernanin izan dira festak. Hernanin izan dira festak. Bilbora joan da. Bilbora joan da.
Ez dator gurekin. Ez dator gurekin.Ez dauka arrazoirik. Ba dauka zer
esana.
Non dago zure laguna? Non dago zure laguna?
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 31
Han dago zure zain. Han dago zure zain.
Leihotik behera bota du. Leihotik behera bota du.
Har ezazu nahi duzuna. Har ezazu nahi duzuna.
Lur mota asko dago inguruan. Lur mota asko dago inguruan.Su festak izango dira gero. Su festak
izango dira gero.
2.3.3 Talde fonikoak lau silaba edo gehiago baditu, geroxeago ikusiko ditugun salbuespenak salbuespen, hasi ezkerretik eta bigarren silaba markatuko da gehien, bukaerakoarekin batera. (*)
ezkerretik, bigarren silaba eskuinetik, azkena
+2..............-1
Hitz bakunak
Alejandro Unamuno ArkonadaAlbacete Orinoco VenezuelaMendizorrotzaZaramaga Mendizabalamedizina aspirinak anbulantziainternauta fisikaria pedagogiamaitagarria Ametzaga IlarduiaUrrunaga Arroiabe UllibarriEstibalitz
- Hitz konposatuak
Miren Edurne Ines Mari Jose ManuelCoca Cola Costa Rica Euskal
Herria
- EZ edo BA +Aditz trinkoa:
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 32
Ez dakizu nor naizen. Ez dakarte berri onik.
Bagenekien lehendik ere. Badirudi hala dela.
- OTE, OMEN,...+Aditz trinkoa:
Afaria omen dauka. Zertara ote dator?Noizkoak ote dira? Dena omen dakite.
*************************Oharra:
Ondorengo adibideetan bakarrik azenturik markatuena (+2) nabarmendiko da, eta ez azkena (-1), azentu markatuena ongi ematean baitago kontua.
- IZENA, IZENLAGUNA, ADITZLAGUNA... +Aditz trinkoa:
Amak dauka, ez nik. Gainera, asko dauka.Ona dago pastela. Ondo daukazu jertsea.
- Galdetzailea / erakuslea / ... +Aditz trinkoa:
Non daukazu mina? Hortxe daukazu behar duzuna.
Zertan zabiltza ate ondoan? Nola dakizu nor izan den?
- Aditz nagusia + laguntzailea:
Atzo ikusi nuen. Zuk esan zenidan.Handik hartu zenuten. Gustura joan zineten.Lagunek deitu zidaten. Berehala ikusi
zaituztet.
-Aditza+ honelako partikulak:
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 33
Ikasi ezean jai duzu! Ikasiz gero alde ederra!
Ekarri arte nola jakingo duzu? Gauzak esan bezala gertatu ziren.
-Aditza + BEHAR, NAHI, EZIN, AHAL:
Hori ere entzun behar! Ai, ama! Ulertu nahi eta ezin!Zein da horren esan nahia? Ez daukat gogorik baina egin behar!
Beste hitz bat + ERE:
Aita etorri da. Ama ere bai. Ikusita ere ezin dut sinetsi.Atzo ere ez zen etorri. Izan ere gaixorik dabil aspaldian.
- Izena, aditza + ETA:
Miren eta ikusi ditut lehen. Aita eta etxean gelditu dira. Goazen, bukatu du eta. Dirua dela eta haserretu da.
- Hitz elkartuak:
Gizarte etxera joan da. Vital Kutxan sartu da.Giza Zientziak ditu gogoko. Kontu-kontari egon dira.Zezen plazara doaz. Idiazabal gazta nahi
nuke!Musika eskolan ikusi dut. Informatika gelan egon
naiz.- Izena+posposizioa:
Etxe ondoan gorde da. Kalez kale ibili gara.
Diru bila joan da. Laguntza eske etorri zaigu.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 34
- Izena+determinatzailea:
Neska batek esan dit. Txakur hori izan da.Mutiko horrek badaki. Mesede gutxi egingo dizu!
- Bestelakoak:
Ederki asko irakurtzen du! Arrazoia du ziur aski.Gaizki samar omen dabil. Nahikoa larri ikusi dut.Ezer gutxi esan dezaket. Nekatu gabe bukatu zuen.
Oharra:Gauzak horrela, lau silaba edo gehiagoko talde fonikoekin kontuz ibili behar
dugu. Gazteleraren eragina nabarmena da eta, "llanismoa dela eta" ezkerretik hasita BIGARRENA markatu ordez eskuinetik hasita AZKEN AURREKOA markatzeko joera zabaltzen ari da.
Hainbat kasutan lehengo silaba markatzeko joera ere hor dago, eta onargarraia da. Adibide gisa: Non daukazu? Zer zabiltza? Horrek daki, ez nik.
Beraz, kontuz honelakoetan ! :
andereño esan behar da, eta ez andereño
Mendizorrotza eta ez Mendizorrotza
ikastola eta ez ikastola
Eskerrik asko eta ez eskerrik asko
Kaixo, aspaldiko! eta ez Kaixo, aspaldiko!
Unibertsitatea eta ez Unibertsitatea.
Nire ama eta ez nire ama. Zure lagunak eta ez zure
lagunak. Joan ginen eta ez joan ginen. Salburuan dago eta ez Salburuan
dago.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 35
Medikuntzan ari da eta ez medikuntzan ari da.
Sukaldaritza eta ezSukaldaritza
Miren Edurne eta ez Miren Edurne
Aranburu eta ez Aranburu Venezuela eta ez Venezuela Babilonia eta ez Babilonia
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 36
AZENTU UNITATE BAKARREAN SARTZEN DIREN HITZ MULTZOAK
Miren Edurne Jose Ignazio Costa Rica Coca Cola San Donato
Giza eskubideak Irakasle gela Hizkuntz ereduak Literatura lanak Ortografi arauak Kultur astea Garapen maila
Iragarki taula Behi esnea Esne behia Jaiotza data Bilera eguna Gari irina
Egur pila Azukre koskorra Metro erdi Kilo laurden Hanka arrastoa
Arrain zopa Sagar tarta Ardi gazta Sagardo botila Haragi salda
Seme-alabak Senar-emazteak Zuri-gorriak Sartu-irtena Joan-etorria
Tarteka-marteka Nahaste-borrastea Zehatz-mehatz Banan-banan Plisti-plasta Kezka aurpegia Gaizto itxura Lelo aurpegia Zikin fama
Pausoz pauso Kalez kale Kalerik kale Mendiz mendi
Liburu bila Diru eske Lotsa falta Santa eskean
Etorri berria Bukatu berria Egin beharra Ikasi ezina Ulertu nahia
Kale bazterrean Etxe aurrean Armairu azpian Ate ondoan
Gaizto samarra Eder askoa Seguru asko Azkar asko
Ez dakigu Badakigu Zer dakigu? Asko dakigu Al dakigu! Omen dakigu Ote dakigu
Esan zidaten Ikusi zaituztet Etorri da eta! Hartu zutelako
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 37
2.4 Gehienetan ondorengo eredua jarraitzen bada ere…
ezkerretik, bigarren silaba eskuinetik, azkena
+2..............-1
badira salbuespenak:
2.4.1 Hitz markatuetan lehenengo silaban eman ohi da
azentua:
Gai gaiarekin gaiarentzat gairako Dei deitzeko deituta deitzea Aurre aurretik aurrera
aurreko... Testu testuan testutik testurako... Datu datuarekin datu hori datu
bat... euskara euskarari euskaragatik
euskaraz... galdera galderarik galdera bat
galdera hori...
Oharra: Hitz gutxi batzuk kenduta (oso finkatuak edo direnak...)
gainuntzeko guztiekin arau edo joera orokorra beteta ere ondo legoke, ez baitago hain garbi hitz markatuen multzoa zein den.
2.4.2 Deikariak azken silaban eraman ohi du azenturik
markatuena.
Adibide gisa hemen dituzu ondorengoak:
Aizu, Eneko! Zer nahi duzu? Kontuz, neska! Ia erori zinen! Horrelaxe dira gauzak, adiskide! Kontuan izan, entzule, ondorengoa. Aupa, neskatxa! Hori hori, Maite! Ondo dakizue, lagunok, nola diren gauzak. Ikasle maiteok, gaurkoz nahikoa da. Ea ba, Mikel eta Edurne, zatozte hona! Zer zabiltza hor, Enrike? Lagunok, gaur nire kontu izango da kafea!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 38
Ez ahaztu, aizu, ogitartekoa ekartzea! Zu, Begoña! Zaude isilik! Eta zuk, Mertxe, kontatu
zerbait! Aupa, Luisma, gutxi falta da eta! Lehen ere esan dizut, mutiko, ez nagoela
txantxetarako.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 39
2.2 Ariketak
Saia zaitez ahoskera eta azentu egokia erabiltzen ondorengo esaldiak irakurtzerakoan:
Ez dago esan beharrik, birziklaia beharrezkoa da irakaskuntzan.
Aizu, adiskide, nora zoaz kezka aurpegi horrekin? Kontuz, neska, hartu duzun ardura ez da nolanahikoa eta! Han zebilen gure laguna, eskolarako liburu bila. Ondo asko dakizu zer gertatzen den hemengo neska-
mutilekin. Armairu gainean dagoen aldizkari-sorta ez dakit nork utzi
duen. Zergatik duzu hainbesteko beldurra kobazuloan sartzeko? Aizu, Ana, nola dakizu nire seme-alabak dantza-eskolara
doazela?
Ez liguke kalterik egingo mendi-buelta bat emateak. Giza Zientziak ikasi nahi ditu eta hor dabil buru-belarri. Ate ondoan egon omen zen diru eske, zer janik ez zuen
eta. Gure ikasleak perretxiku bila joan ziren baso barrura. Jator askoak dira horren seme-alabak. Ia sekula ez dira
haserretzen. Aizu, adiskide, zer zabiltza ordu hauetan egunkari bila? Hartzazue goxoki bana eta utz nazazue pakean!
Rosa Mari, non dago Mari Joseren lore-sorta? Zer zabiltza hor ate ondoan? Noren zain zaude ordu
hauetan? Vital Kutxara joan nahi nuke, ez baitaukat xentimorik! Aupa, neska, ia bukatu duzu eta zure lana!
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 40
Ba al duzue galderarik atseden ostean argitzeko? Ez dakizu zuk zer gertatu den Florida kalean! Kalez kale ibili nintzen ogi bila, egin berria erosi nahian.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 41
3. INTONAZIOA
3.1 Kontuan izan behar dugu hitzak ez direla, askotan, bakarka eta isolaturik ahoskatzen, aurrekoekin edoeta atzekoekin lotuta baizik, etenik egin gabe. Etenik gabe esan behar den hitz multzoari HITZ-KATEA esaten zaio.
Adibide gisa: ehun eta zortzi ehundazortzi etxe txiki bat etxetxikibat erori egin delako eroriegindelako egin duzun lan hori eginduzunlanhori duela hamarren bat egun
duelahamarrenbategun
***************3.2 Hitz-kateen bukaerako etenetan INTONAZIO ezberdinak eman behar dira, testua ulergarria izan dadin. Honela:
Galdegaia eta aditzaren aurreko hitz kateak goruntz Joan zen astean Ander nire laguna berandu etorri zen gure etxera afaltzera.
Galdegaia eta aditzaren ondorengo hitz kateak beheruntz
Joan zen astean berandu etorri zen Ander nire laguna gure etxera afaltzera.
Esaldiaren bukaerakoak behera Joan zen astean berandu etorri zen Ander nire laguna gure etxera afaltzera.
Irakurri beste hauek:Euri zaparrada ederra egin zuen atzo etxera
nindoala.Atzo etxera nindoala euri zaparrada ederra egin zuen.Nik egin nuen azterketa zalantza handiak izan arren.Nik egin nuen azterketa zurearen antzekoa izan zen. Nik egin nuen azterketa, ez nire lagunak.
***************
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 42
3.3 Puntuazio-zeinuak ez datoz beti bat etenarekin. Koma bat egon arren, batzuetan ez da etenik egin behar. Eta komarik egon ez arren, egin behar dira etenak.
Ni ongi nago; zuk, berriz, ez duzu itxura onik.
Hemengoak ziren batzuk; besteak, ordea, kanpotik
etorritakoak.
Aizu, Ixone! Ni zurekin joango naiz afaltzera. Patxo
ez, ordea!
Lasai, neska! Gaur neuk lagunduko dizut etxera.
***************3.4 Intonazioaren bidez adierazten dugu esaldia amaitu dugun ala ez.
Gaur igeritokira joango naiz. Gaur igeritokira joango naiz biok elkarrekin joatekotan.
Irakurri beste hauek:Nik esandako orduan etorri zen. Nik esandako orduan etorri zen nik agindutako lekura. Ni ez naiz afaltzera joango. Ni ez naiz afaltzera joango zu joan ezean.
***************3.5 Etenak eta tonu aldaketak egoki egiteak garrantzi handia du esaldiaren kohesioa eta ulergarritasuna ziurtatzeko.
Gaur gure ikastetxera etorri den irakasle berriak sekulakoak esan ditu. Gaur gure ikastetxera etorri den irakasle berriak sekulakoak esan ditu.
Irakurri beste hauek:Joan zen astean ikastetxean idatzitako ipuina galdu nuen.Joan zen astean ikastetxean idatzitako ipuina galdu nuen.Barkatu baina, nik egin nuen azterketa. Barkatu baina, nik egin nuen azterketa.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 43
***************3.6 Kontuz ibili behar dugu galdera zuzenekin eta zehar galderekin. Galdera egiteko partikula bat baldin badaukagu, partikula horretan eman behar da enfasia, eta esaldiaren bukaeran tonuak behera egin behar du.
Aizue, noiz egin behar dugu hurrengo afaria? Etorriko al zarete gure etxera? Bukatu duzu lana?
Irakurri beste hauek:Hartuko dugu zerbait? Hartuko al dugu zerbait? Begira ea nor datorren. Zuk ba al dakizu nongoa naizen? Nork esan dizu horrelako astakeria?
***************3.7 Harridura perpausetan ere harridura partikula nabarmentzen da, eta ez harridura marka.
Bai jatorra zarela! Zein ederki egin duzun! Baietz asmatu zenbat urte dituzun!
3.8 Esaldi batean intonazioa nola egin behar den jakiteko garrantzitzua da GALDEGAIA zer den eta MINTZAGAIAK zer diren argi edukitze:
Galdegaia: Esaldian, informazio berria daraman edo dakarren perpausaren zatia.
Bereziki azpimarratu nahi den osagaia, sintagma.
Mintzagaia: Esaldian, aldez aurretik ezagutzen duguna errepikatzen duen atala.
Adibideak: Anek lore-sorta bat ekarri dio Kepari. Zer ekarri dio?
Bai, ekarrio dio Anek lore.sorta bat. Ekarri dio, bai ala ez?
Anek esan du lore-sorta bat ekarri diola. Zer esan du Anek?
Beste sintagmak mintzagaik dira.
G +A Ag
A +G
G +A Ag
A +G
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 44
Beraz, hona hemen JOKABIDEA etenak egoki egiteko:
a. Esaldi nagusiko aditza aurkitu.-Jon gaur joan da Bilbora. -Irratiak esan du bihar euria egingo duela.
b. Galdegaia aurkitu. Horretarako, GOGOAN EDUKI ondorengo hiru kasu
hauek:
a- galdegaia den hitz-katea (sintagma) ADITZAREN AURREKOA izan ohi da askotan. Horrelakoetan, aditzaren aurreko galdegaiari eman behar zaio enfasia, eta aditzarekin batera irakurri behar da, inolako etenik gabe.
-Jonek auto berria erosi du, lehengoa saldu eta
gero. (Zer erosi du Jonek?)
-Auto berria erosi du Jonek, lehengoa saldu eta
gero. (Zer erosi du Jonek?)
-Jonek erosi du auto berria, lehengoa saldu eta gero.
(Nork erosi du?)
-Auto berria Jonek erosi du lehengoa saldu eta gero.
(Nork erosi du?)
-Irratiak esan du bihar euria egingo duela. (Zeinek
esan du hori?
Oharra: galdegaiaren ezkerraldera dauden hitz-kateak (mintzagaiak) goruntz dute intonazioa; galdegaiaren eta aditzaren eskuinaldera daudenak, aldiz, beheruntz.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 45
b- galdegaia ADITZA BERA izan ohi da hainbat kasutan. Hala da, bai ala ez?, zer egin du?, zer gertatu da? bezalako galderei erantzuten ari gatzaizkienean. Horrelakoetan, aditza bera denez galdegai, aditzari berari eman behar zaio enfasia.
-Jonek erosi du auto berria, nahiz eta zalantzak
izan. (Erosi du, bai ala ez?)
-Jonek erosi egin du auto berria, ez du alkilatu.
(Zer egin du, erosi ala alkilatu?)
-Irratiak esan du bihar euria egingo duela;
telebistak… ez dakit. (Esan du, bai ala ez?)
Oharra: galdegaiaren ezkerraldera dauden hitz-kateak (mintzagaiak) goruntz dute intonazioa; galdegaiaren eta aditzaren eskuinaldera daudenak, aldiz, beheruntz.
c- galdegaia ADITZAREN ONDORENGOA izan ohi da beste hainbat kasutan, batez ere galdegaia luzea denean eta informazio ugari ematen duenean. Horrelakoetan, aditzaren ondorengoari eman behar zaio enfasia, subjetoaren eta aditzaren intonazioa gorantz eginik (intonazioa, gorantz zintzilikatua)
Besteak beste, honelakoetan onartzen da galdegaia aditzaren ondoan jartzeko lizentzia:
perpaus konpletiboetan (adierazpen aditzak darabiltzagunean):
-Gaur goizen irratiak esan du bihar euria egingo duela.
(Zer esan du irratiak?)
-Irratiak horixe esan du.
-Zuzendariak adierazi du datorren astean izango dela
hurrengo bilera. (Zer…?
-Zuzendariak hala adierazi du.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 46
Definizio luzeak ematerakoan :
-Upela da ardoa nahiz beste zenbait likido gordetzeko
edo garraiatzeko erabiltzen den zurezko ontzi
gerrizabala.
-Astrofisika da astroen izaera fisikoa, sorkuntza eta
bilakaera, eta Unibertsoaren egitura oro har
aztertzen duen fisikaren adarra.
Baita honelakoetan ere:
-Kontua da nik esandakoa ez zela behar bezala ulertu
eta berriro adierazi behar izan nuela.
-Arazoa da ez dakidala zer egin behar den gauzak
behar bezala bideratzeko.
Oharra: subjetoaren eta aditzaren ezkerraldera dauden hitz-kateak (mintzagaiak) goruntz dute intonazioa; aditzaren ondoren ere gorantz mantentzen da, eta hortik eskuinaldera daudenak, aldiz, beheruntz.
Ariketa
Eman intonazioa egokia, azpiko galdera kontuan izanda:
Ikasleak idatzi zuena irakurri zuen.
(Zer irakurri zuen?)
Ikasleak idatzi zuena irakurri zuen.
(Irakurri zuen, bai ala ez?)
Irakaskuntzari buruzko gaiek izango dute lekua irratsaio
honetan.
(Zeintzuk izango dute lekua?)
Irakaskuntzari buruzko gaiek izango dute lekua irratsaio
honetan.
(Izango dute lekua gai hauek?)
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 47
Ama haserretu da etxeko lanetan inork lagundu ez diolako.
(Zein haserretu da?)
Ama haserretu da etxeko lanetan inork lagundu ez diolako.
(Haserretu da ama, bai ala ez?)
Alkateak jakinarazi du aurtengo jaietan ez dela su-festarik
izango.
(Zer jakinarazi du?)
Alkateak jakinarazi du aurtengo jaietan ez dela su-festarik
izango.
(Zeinek jakinarazi du?)
Alkateak jakinarazi du aurtengo jaietan ez dela su-festarik
izango.
(Jakinarazi du? Seguru?)
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 48
Aztertu zein galderari erantzuten dioten esaldi haueketa irakurri ahots gora
informazio garratzitsuena nabarmenduz:
Errezilgo (Gipuzkoa) mendi gailur batean izan zen istripua.
Korrikalari asko, herrialde guztietatik etorriak, bilduko dira
Elgoibarren.
Korrikalari asko bilduko dira Elgoibarren, herrialde guztietatik
etorriak.
Venezuelako gorabeherak direla eta, gutun bat idatzi zidan joan
den astean Xabinek.
Venezuelako gorabeherak direla eta, Xabinek gutun bat idatzi
zidan joan den astean.
Venezuelako gorabeherak direla eta, joan zen astean gutun bat
idatzi zidan Xabinek.
Venezuelako gorabeherak direla eta, Xabinek idatzi zidan gutun
bat, joan zen astean.
Venezuelako gorabeherak direla eta, joan zen astean idatzi zidan
gutun bat Xabinek.
Venezuelako gorabeherak direla eta idatzi zidan gutun bat
Xabinek, joan zen astean.
Neska bat, egun asko ez dela, hona etorri zen unibertsitatea non
zegoen galdezka.
Geunden goialde hartatik toki isil eta sosegu baten traza hartzen
zitzaion munduari.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 49
Nekazal-etxe hartan ez zuten mutil bat beste-seme alabarik. Mutil
horren gurasoek, jakina denez, beren seme bakar horrengan
zeukaten etxeari jarraipena emateko itxaropena.
Badiara pertsonak irribarre egiten dizutenean zer pentsa ez
dakizula uzten zaituztenak.
Badakit abesti bat zuk aipatu duzun gai hori primeran jorratzen
duena.
Badakit arazo hori ez dela atzo goizekoa, baina saiatu gaitezen
konpontzen.
Aitortzen dut ezer gutxi dakidala atera berri duen gai horretaz.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 50
ESATARIEN IDAZKI-PRESTAKUNTZA
Esatari, aktore, bikoizle eta hizlari guztiek aldez aurretik prestatu behar izaten dute irakurgaia. Testua nork bere erara landuko du, jakina, langintza bakoitzak bere ezaugarriak dituenez eta langile bakoitzak bere joerak. Hala ere, aldarrikapen-mota edozein delarik ere, komenigarria deritzogu ondoren adierazten diren oinarrizko aholkuak pausoz pauso jarraitzeari:
1. Idazki osoa gaingiroki irakurri (irakurketa isila).
2. Berriro irakurri, astiro oraingoan, hitz ezezagunak eta
zalantzazkoak azpimarratuz (irakurketa isila).
3. Hiztegia erabiliz, hitz ezezagunen esanahia begiratu eta
zalantzak uxatu, mezuaz jabetu eta idazkia ongi ulertu arte.
4. Ahots gora eta arretaz irakurri —irakurri ahalean entzunez—
zailtasunez ohartzeko.
5. Ahoskerari dagokion lotura, bustidura eta abarrak markatu.
6. Diptongoen, batez ere goranzkoen, ahoskera seinalatu.
7. Hitzen azentua markatu.
8. Puntuazio-marken funtzioari erreparatu eta haien tonu-aldaketa
markatu (harridura, azalpena, galdera...).
9. Perpaus nagusiari eta menpekoari erreparatu eta haien arteko
harremanaz jabetu.
10. Etenaldiak seinalatu, sintagmaren osotasunaz erreparatuz.
11. Galdegaia markatu , etena non egin behar den jakiteko.
12. Ahots gorako bigarren irakurraldia egin seinalatutako ohar
guztiak kontuan harturik.
13. Ahots gorako azken irakurketa: aldarrikapena. Aktore-lana
izanez gero, bizpahiru tonu dramatiko ezberdinetan saiatzea
komeni izaten da. Irrati-telebistako albiste-emankizunetan, aldiz,
recto tono deritzana erabili behar da; hau da, batere gorabehera
dramatikorik gabea.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 51
Esatari trebeak aldi berean ematen ditu hamalau urratsok;
batik bat, berak idatzi badu testua. Nolanahi ere, ez ahaztu
esaera zaharra: Azkar eta ondo, usoak hegan.
Aholku hauek ITZULIDATZ lan-taldeak prestatuak dira.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 52
JENDAURREKO IRAKURKETA PRESTATZEKOKONTUAN IZAN BEHARREKOAK
1.- AHOSKERAN:
Hainbat kontsonante: baina, maila, taxi, jakina, geologia....
Hiatoak: anbulantzia, ofiziala, komertziala, afizioa..
Kontsonante bilkurak: ez daukat, ez nuen entzun, ez litzateke gaizki egongo... irakurriz gero, ibiliz gero, aztertuz gero... . ehun eta hogei, seiehun eta hamar... bezalakoak.
Bestelakoak: horrela bada, nekatuta nago eta...
2.- AZENTUAN:
Izenak, izen lagunak, aditz lagunak...: Andereñoa, unibertsitatea, astronauta, Unamuno, Maria
Luisa, Mendizorrotza... Aditz trinkoak:
Ez daukagu, ez zekitelako, ez dakite eta, badaukagu... Aditz trinkoa+galdegaia:
Hortxe dago, asko daki, ona dago, berehala dator... Aditz konposatuak:
Deitu zidaten, eramango nuke, begira ezazu, ikusiko duzue...
Galdera+aditz trinkoa: Zertan zabiltza, nora zoaz, zertara zatoz, zer daukazu...
Posesiboa+izena: Nire lagunak, gure ama, zure bizitza...
Posposizioak: Etxe ondoan, bide ertzean, etxetik gertu, diru eske, liburu
bila, kalez kale... Hitz konposatuak:
Giza Zientziak, ikasketa burua, buru belarri, irakasle gela... Behar, nahi, ezin, ahala...:
Ikasi behar, ikusi nahia, ulertu ezina, egin beharra... Ere, omen, ote...:
Igandean ere, asko omen daki, hala ote da?...Izena+erakusleak:
Neska hori, kale horretan, mutiko hauek... Deikariak:
Aizu, Edurne; Kaixo, lagunok; Zatoz hona, Andoni!...Hainbat hitz markatu:
Primeran, benetan, auskalo, utikan, sekula, euskara, testua...
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 53
3.- INTONAZIOAN:
Galderak: Nork esan dizu horrela dela? Ekarri al duzu eskatutakoa?
Harridurak: Zein ondo ulertu dizudan azalpena! Bai ondo egiten dituzula marrazkiak!
Hitz kateak: Nire ondoan eserita, lasai asko eserita gainera,
dagoen honek primeran irakurtzen du. Gaur goizean gosaltzen ari nintzela irratian entzun
dudanak harrituta utzi nau.Galdegaia+aditza:
Ama etorri da . (etenik gabe eta galdegaia nabarmenduz)
Zuk emandako liburua irakurri dut , ez Patxik emandakoa.
Aditza galdegai denean: Ama / etorri da. (etenarekin eta aditza nabarmenduz) Zuk emandako liburua / irakurri dut, baina ez zait
gustatu. Zuk emandako artikulua gorde egin nuen, ez bota.
Aditza+galdegaia: Irakasleak esan du harretaz irakurri behar dela
artikulu osoa. Kontua da oraindik ez dudala eskuratu zorioneko
artikulu hori.Komak:
Ni ongi; zu, berriz, ez dakit nola zabiltzan.
--------------------------------------------------------
Testu bat jendaurrean ahots gora irakurri behar dugunean, nolabaiteko prestaketa teknikoa egiteko eman behar diren pausoez aparte, ondorengo hauek ere kontuan izan behar dira testuari beharrezko sinesgarritasuna eta aldarrikapena emateko:
Zer-nolako testu mota den ikusita (azalpena, iritzia, narrazioa, ipuina, antzerkia…) eta zer-nolako entzulea daukagun aurrean kontuan izanda:
o Ahotsari dagozkionak: Intsentitatea edo bolumena Abiadura Tonua: alaia, tristea, serioa, ironikoa,
distantea, hurbila…
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 54
Geldiuneak eta isiluneak: suspentsea…o Gorputzari dagozkionak:
Jarrerak eta mugimenduak Eskuen eta besoen keinuak
Aurpegiera eta keinu-imintzioak Begirada Irakurketa antzeztua?
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 55
EUSKARA BATUAREN AHOSKERA ZAINDUA
Atarikoak 1
Batasuna zertarako
Arantzazuko Biltzarrerako prestatu zuen txostenean, Euskara Batua euskara idatzirako zela mugatu zuen Koldo Mitxelenak eta, euskara idatziaren barrutian, irakaste lanetarako. Irrati eta telebista euskaldunak ditugunetik bereziki ahoskeran ere batasunerako irizpideak ematea beharrezko iruditzen zaio bati baino gehiagori. Eskari horri erantzunez ematen ditu ondoko arauak Euskaltzaindiak, beti ere gogoan izanik hizkera zaindua, maila jasokoa, erabili behar denerako direla, irrati-telebistetako berri-emanaldietarako, jendaurreko hitzaldietarako, eskolako azalpenetarako eta horien antzeko egoeretarako.
Bestalde, ahoskera-kontuetan ohiturak aldatzea zein zaila den kontuan izanik, ohartzen gara oraingo arau hauek denbora gehiago eskatuko dutela idatzirako ematen direnek baino.
Zer da Euskara Batuaren ahoskera zaindua
Euskara Batuaren ahoskera zaindua (EBAZ) ahozko hizkuntza estandarra izango da, alegia hiztun ororen erreferentzia tresna, hizkuntzaren maila formaletan erabili beharko dena.
EBAZ ez da orain arteko hizkeren ordezkotzat hartu behar, osagarritzat baizik. Ez da Euskara Batua ahoskatzeko modu bakarra eta are gutxiago, noski, euskalkiak ahoskatzeko era.
Besteak beste, horrek esan nahi du EBAZ ingurukoaz edo irakaslearen ahoskera biziaz gainera irakatsi beharko dela eta ez haren ordez. Era berean, on da, komunikabideek ere askotariko eredua edo eredu malgua ematea.
Ahoskeraren aniztasuna eta arauen malgutasuna: Arauak nola ulertu behar diren
Arauak ematean, aintzat hartu dira:
1. Euskalki ezberdinetatik datorkigun nahitaezko aniztasuna eta, EBAZ erabiltzean, ezberdintasun minimoak izango direnak (<hau> esatean, <h> ahoskatzen dutenak eta ahoskatzen ez dutenak; <agian> esatean, <ia> silaba bakarrean ahoskatzeko erritmoan hitz egiten dutenak eta hitz hori hiru silabatan neurtzen dutenak; <garaje> esatean, <j> belarra egiten dutenak egungo gaztelaniaz bezala eta egungo frantsesaren erara egiten dutenak). Aniztasun hori gaindiezina da hizketa berri bat asmatzen ez bada behintzat eta ez da euskara berri bat asmatu nahi, duguna erabilera zaindurako baliabidez jantzi baizik.
Ahoskera arauak euskalki- edo hiztegi-eremuaren araberako gutxieneko aldakortasuna islatzen du.
Ahoskera zaindurako artamendatuan aukera bat baino gehiago daudenean, aukera horiek adierazten dira 2.
2. Bada hizkuntzaren bizi-iturri den aniztasunaren beste alderdi garrantzitsu bat: hiztun bakoitzarengan gertatzen dena. Hizkuntzaren funtsezko ezaugarri da, izan ere, hizketa gertatzen den egoerara, gai duen edukiari, entzulearen ezaugarriei, hizketa-lagunen arteko distantziari eta abarri egokitzea. Horregatik, hizketa egokia hizketa malgua da: ahoskerari dagokionez oso garrantzitsu da (eta erabat beharrezko EBAZak euskara aberastuko badu) ongi ulertzea euskaraz ere, beste edozein hizkuntza osotan bezala, ez dela berdin ahoskatu behar testu akademiko baten jendaurreko irakurketan eta adiskide edo senideekiko elkarrizketan, berrien mikrofono aurreko aurkezpenean eta ama eta haurraren arteko elkarrizketan. EBAZen lekua lehenengo erabilera horietan dago ez bigarrenetan.
Horrela, hizkuntza baten ahoskera behar bezala ezagutzea esaldi beraren ahoskera bat baino gehiago ezagutzea da. Esaldiak formaltasun mailari egokitzeko gaitasuna guztion esku egon dadin, beharrezko dirudi
erabilera zaindurako arauekin batera, gainerako mailetarako proposamenak ere ematea 3. Oso da aintzat hartzekoa asko direla gure artean hizkuntza etxean ikasi edo ikasten ez dutenak eta, horretaz gainera, hizkuntza maila formal gehienetan lehen aldiz ari garela erabiltzen gure belaunaldietan.
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 56
Aniztasuna, dena den, ez da kaosa eta hizkera zainduenetatik arduragabeagoetarainoko mailak gauzak nahasi gabe egin behar dira. Horregatik arauetan ematen diren adibideak lekuan-lekuko edo norberaren sistemaren arabera hartu behar dira. Esaterako, ahoskera zainduko etxea etxea, erabilera arduragabeagoan etxia izango da ea > ia ordezkatzea egiten den euskara batean, bokal bilkura horretan ordezkatzerik egiten ez den euskaran etxea etxea izango da hizkera maila guztietan. Era berean mila mila eta maila malla esaten duen baztandarraren ahoskera bere horretan uzten du VII. Arauak.
Beraz, ahoskera malgua eta askotarikoa dela esatean ez da esan nahi edozein nahaste egokitzat ematen dela. Hizkera zainduenetik (EBAZrako arauak erabiltzen dituenetik) informalagoetarainoko mailaketa euskalkietan barrena egingo da. Adibidez, II.b Arauak ez dio inori baimenik ematen batzuetan ogixa, beste batzuetan ogiya nahasirik hitz egiteko hizketa arduragabearen aitzakian.
ARAUAK
Bokalak
I. <a, e, i, o, u> Idatzi bezala ahoskatu: [a, e, i, o, u]; sei bokaleko sistema duten Iparraldeko euskaretan <u>ren ahoskera biak onartzen dira ([u] eta [ü]) hala eskatzen duten hitzetan eta baita ere euskalkiaren erabilera zainduan.
Bokal bilkurak
II. Bokalak bokalen ondoan daudenean ere idatzi bezala ahoskatuko dira hizkera maila zainduetan: etxea etxea, geroago geroago, mendia mendia, burua burua.
Gainera aintzat hartu behar da:
II.a. <ea, oa> idazten direnen bestelako ahoskerak egoki eta zuzen direla gainerako hizkera mailetan (hala nola: etxia, etxie; geruago, telefonua eta kidekoak).
II.b. <ia, ua> idazten direnen bestelako ahoskerak egoki eta zuzen direla gainerako hizkera mailetan (hala nola, zerbait tartekatuz: mendiya, mendixa, mendiza; buruba eta kidekoak edo, bigarren bokala aldatuz edo kenduz: mendie, mendi; burue, buru eta kidekoak).
III.1. Bokal bi elkarren segidan daudenean, lehenengoa <i> edo <u> bada, bokal bilkura bi silabatan ahoskatuko da (hala nola: abi.an, sozi.ala, zi.ur). Dena den, badira hitz batzuetan ui diptongoak.
III.2. Bokal bilkura hauek silaba bakarrean (diptongoan) ahoskatzen dituzten Ekialde eta Iparraldeko euskalkietako hiztunengan hizkera zaindutzat hartuko da ahoskera hori.
IV. Bokal biren artean <h> idazten denean, <h> ahoskatzen ez den euskalkietako hiztunek ere bokal bakoitza silaba batean ahoskatzera joko dute hizkera maila zainduan (hala nola: za.harra; na.hi du; bi.hurturik; a.hula; be.hi).
Kontsonanteak
V. Idatzi bezala ahoskatuko dira hizkera maila zainduan
<b, d, f, g, k, l, ll, m, n, ñ, p, r, rr, s, t, ts, tx, tz, z>
Beraz:
1. <g> <e> eta <i> bokalen aurrean beste bokalen aurrean bezalaxe ahoskatu behar da ahoskera zainduan behintzat (hala nola geologia). Azken orduko maileguetan, salbuespenak banan-bana markatuko dira. Esaterako, dagoeneko onartua dugun gin (edaria).
2. <s, z> eta <ts, tz> Hizkera zainduenetarako pare hauek bereiztea hobetsiko da. Bestalde <z>
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 57
euskaraz beti (eta areago hizkera zainduetan) zistukaria da eta gaitzetsi egin behar da gaztelaniazko ahoskera hortzartekoa (gaztelerazko zapato hitzaren lehen kontsonantea, alegia). Beraz, eskizofrenia hitzaren lehen eta hirugarren kontsonanteak zistukariak dira (bata apikaria eta bestea bizkarkaria); halaber soziologia hitzaren lehena eta bigarrena.
3. <b, d, g, r> bokalartean gertatzen direnean, hurrenkera honetan handiagotzen den oparotasunaz desager edo alda daitezke hizketa arduragabean (hala nola: ari naiz ai naiz, horiek (h)oiek, egon eon, edan ean, eran, etab.). Ahoskera horiek erabat egoki eta bidezko dira gainerako hizkera mailetan, baina hizkera zainduan bokalarteko kontsonanteak ahoskatu egin behar dira.
4. <r, rr> euskaraz beti (eta areago hizkera zainduetan) hortzobikari dira eta gaitzetsi egin behar da frantsesezko ahoskera ubularra (frantsesezko rue hitzaren lehen kontsonantea, alegia).
VI. <h> Letra hau hostuna den Iparraldeko euskalkietako hiztunek idatzi bezala ahoskatuko dute hizkera zainduan. Letra hoskabea den Hegoaldeko euskalkietako hiztunen ahoskera zainduan ere <h> ez da ahoskatuko. Letra horren mututasunaren salbuespen bakarra Hegoaldekoen ahoskeran zihoan, zihoazen bezalakoetan gertatzen da, hor <h> [x] belarraz ahoskatzen delarik (gaztelaniazko jamón hitzaren lehen kontsonanteaz, alegia).
<h>az esanak berdin balio du <ph, th, kh> ahoskeretarako: erabat egoki da ebakera hasperenduna halakoa duten Iparraldeko euskalkietako hiztunengan (hala nola eperra epherra eta kidekoak).
VII. <il, in> letra bilkura hauek <(i)ll> eta <(i)ñ> (hala nola: mila milla edo mailua mallua, bina biña edo baino baño) ahoskatzen diren euskalkietako hiztunengan bustikuntza hori ahoskera zainduan ere egoki da (ahoskera zaindua <ll> —milla— da eta ez <y> — miya—). Bustikuntza hori ez duten euskalkietako hiztunengan, noski, bustidurarik gabea izango da ahoskera zaindua ere (hala nola: mila mila edo mailua mailua, bina bina edo baino baino).
VIII. <j> letraren euskarazko ahoskera oinarrizkoa <y> da eta hori da hizkera zaindurako hobesten den ahoskera oro har. Halaz ere eta beraz:
VIII.1. <j> hitz hasieran <y> ahoskatuko da (hala nola jateko yateko, jokalariak yokalariak).
Badira [x] belarraz ere ahoska daitezkeen hitzak. Hitz horietako batzuk hizkera maila zainduetan gertakortasun urrikoak dira, beste batzuk (Heg. marka daramatenak) Hegoaldean erabiltzen dira (hala nola jertse, jipoi, jira).
VIII.2. <j> hitz barruan gertatzen denean, <y> izango litzateke ahoskera zainduena. Hala ere, gaurko egoera kontuan izanik, Hegoaldeko [x] belarra (gazt. jamón) eta Iparraldeko <> sabaiaurrekoa ere (fr. jambon) onartzen dira hizkera zainduan garaje, ijito bezalako hitzetan.
IX.1. <x> Ahoskera sabaikaria du lehengo euskal hitzetan: xagu, xoxo, Xabier.
IX.2. <x> Maileguetan bokalartekoa <ks> ahoskatzea hobesten da hizkera zainduan (hala nola: sexua seksua, taxian taksian, faxez faksez). Hitz amaieran oso gutxitan agertzen da eta hitz bereziak dira. Horietan ere [ks] ahoskera egin daiteke.
Kontsonante bilkurak
X. <zb, zd, zg> Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren ondoren ondorengo <d> kontsonantea (aditz formen hasieran agertuko dena) ahoskabe ebaki behar da (hala nola ez da: ezta). Ez adberbioaren ondorengo <b, g> kontsonanteak ere ahoskabe ebakitzea hobesten da (hala nola: ez gara: ezkara; ez bada: ezpada). Hortik kanpo ere <z> eta <b, d, g> ahoskeran biltzen diren guztietan ahoskabetzea onargarria da hizkera maila zainduan ere.
XI. <zz> Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren azkeneko <z> kontsonantea eta ondorengo <z> (aditz formen hasieran agertuko dena) batera ebaki behar dira afrikatua osatuz (hala nola: ez zara: etzara; ez zetozela: etzetozela; ez zenion: etzenion; ez zuen: etzuen).
XII. <nz, lz, rz> eta <ns, ls, rs> Letra bilkura horietako zistukaria (<z, s>) afrikatu (<tz, ts>) egin ohi da
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 58
euskaraz (hala nola unibertsitate, Frantzia, faltsua). Hitz mugan ere ordezkatze hori egiten den euskaretan afrikatzea onartzen da ahoskera zainduan (hala nola esan zuen: esantzuen; eman zion: emantzion).
XIII. <zn, zl, zh> Ahoskera zaindurako ere ez adberbioaren ondoren <n, l, h> kontsonantez hasitako aditz formak agertzen direnean, euskara batzuetan <z> ez da ahoskatzen. Ahoskera zaindutzat hartuko da horrelakoetan <z> ahoskatzea eta baita ez ahoskatzea ere (alegia, ez naiz: eznaiz edo enaiz; ez luke: ezluke edo eluke; ez haiz: ezaiz edo ehaiz).
1 Adibideetan hitzen forma ortografikoa letra etzanean agertzen dena da: jateko yateko. Bigarren formak ahoskera adierazten du. Batuaren ortografian ez dauden ikur batzuk erabili behar izan dira ahoskera islatzeko: <>: sabaiaurreko ahostuna (Lekeitioko ogia azken kontsonante hori); <y>: <j> letraren ahoskera sabaikaria adierazteko gardentasunaren izenean eta askotan egiten den <j>-[x] belarrarekiko loturaren haustea grafikoki nabarmentzeko; [x] igurzkari belarra da (gazt. jamón hitzaren lehen kontsonantea).2 Arauaren zenbaki erromatarraren ondoan zenbaki arabiarrak ematen dira, ulerterraztasunagatik araua zatitu denean (esate baterako, III. eta III.a).3 Arauaren zenbakiari letrak gehitu zaizkio, ulerterraztasunagatik araua zatitu denean (II.a eta II.b).
(Euskaltzaindiak, Donostian, 1998ko ekainaren 26an onartua)
JENDAURREKO IRAKURKETA - ahoskera, azentua eta intonazioa-PK - 59
BIBLIOGRAFIA
1. Euskara Batuaren Ahoskera Zaindua (EBAZ)
Euskaltzaindia: ARAUAK, 2. karpeta, 87.araua / 805-808. orr.
2. Euskaltzaindia:EGLU I eranskina, 15-41. orr. 1987.
3. Andres Alberdi: Eskola Gramatika. Elkar – GIE. 1996.
4. Zubimendi J.R.; Esnal P.: Idazkera liburua. Eusko Jaurlaritza. 1993.
5. Zubiri Ilari eta entzi: Euskal Gramatika Osoa. Didaktiker.1995.
6. Txillardegi: Euskal Azentuaz.. Elkar. 1994.
7. Iñaki Gaminde: Euskaldunen azentuak. Labayru ikastegia. 1998.
8. Zubimendi J.R.; Esnal P.: Irakurbideak. Sendoa. 1997.
9. Jose Ignacio Hualde: Euskararen azentuerak. Gipuzkoako Foru
Aldundia eta EHU. 1997.
10.Santiago Alcoba: La expresión oral. ARIEL. Bartzelona. 2000.
11.Juan Manuel Sosa: La entonación del español. CÁTEDRA. Madril.
1999.
Bibliografia hau ITZULIDATZ lan-taldeak prestatua da.
12. Juan Garzia Garmendia: Joskera lantegi. IVAP. 1997
Top Related