Egileak: Koldo Zuazo eta Badihardugu Euskera Alkartia.
BADIHARDUGU Euskera Alkartia: Badihardugu posta zerrendia: [email protected] posta-kutxa · 20600 Eibar
Azalaren diseinua: Naiara Errasti.
Maketazioa: Maite Rementeria.
I.S.B.N.:
Lege Gordailua:
Deba Ibarra. 2002.
ANTZUO-LAKO
UDALA
ARAMAIOKOUDALA
ARETXABALE-TAKO
UDALA
ARRASATEKO
UDALA
BERGARAKOUDALA
DEBAKOUDALA
EIBARKOUDALA
ELGETAKOUDALA
ELGOIBARKOUDALA
GATZAGAKOUDALA
MALLABIKOUDALA
MENDAROKOUDALA
MUTRIKUKOUDALA
OÑATIKOUDALA
ESKORIATZA-KO
UDALA
SORALUZEKO
UDALA
Gipuzkoako Foru Aldundiaren eta Udal hauen dirulaguntzarekin argitaratutako liburua:
GIPUZKOAKO FORU ALDUNDIA
Euskara da gure territorio libre bakarra
(Joseba Sarrionandia)
Euskalkixa da hizkuntziarekin jolasteko eta gozatzekobarrutixa
AURKIBIDEA
LEHEN ATALA: HIZKUNTZA EGITASMOA
Peorako jarduna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10Helburura iristeko oinarriak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Helburura iristeko bideak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
BIGARREN ATALA: HIZKUNTZA EZAUGARRIXAK
Liburuaren edukia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56Fonetikia eta ortografixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Morfologixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72Morfosintaxia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92Aldaerak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99Hiztegixa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111Ume berbetia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146Esapidiak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151Bibliografixia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 7
1. PEORAKO JARDUNA*
Herri izatera iristen ez den herria da gurea; herri zatitua etadesegituratua. Baina, aldi berean, aspaldikoak eta ugariak izan
dira herria osatzeko ahaleginak, eta garbi daukagu, gainera, zeinden osatu beharreko herri horren bihotza: hizkuntza. Euskara da,ezbairik gabe, Euskal Herriaren oinarria eta ardatza.
Euskara bera ere, baina, desegituratuta dago, eta hizkuntza osatzeaeta antolatzea da gure lehenengo eginkizuna. Helburu hau ere ez daoraingoa, eta, Deba ibarrean bertan, aspalditik egin dira bidehorretan zenbait urrats.
1983an, esate baterako, Arrasate euskaldun dezagun Elkartea sortuzen. Arrasateko euskaldunak batzea, eta lagun horien jardunabateratzea zen elkartearen asmoa. Ona izan zen emaitza, eta,tankera horretako elkarteak Euskal Herri osoan zabaldu zirenondorengo urteetan.
1988an, berriz, Arrasate press herri aldizkaria sortu zen. Euskaraesparru berrietan sartzea, eta, euskararen inguruan, sare zabalagoaeta sendoagoa sortzea ziren aldizkariaren helburuetako batzuk. Onaizan zen emaitza, eta, tankera horretako aldizkariak Euskal Herriosoan zabaldu ziren ondorengo urteetan.
Azken aldi honetan, ostera, beste urrats bat egin beharra ikusi da.Gaur egun, herri barruko egitasmoak ez dira nahikoa, etaeskualdeka jardun beharra dago ezinbestean. Deba ibarrean bertan,herri jakin batzuk elkartu, eta Goiena hedabide sarea sortu zen2000. urtean, eta urte horretan bertan agertu zen BADIHARDUGUEuskera Alkartia.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A10
* Eibarko hitza da peoria, eta 'ataria' da bere esanahia. Eibarko peorahorretatik egin nahi dizkiot neure gogoetak Euskararen Herriari.
Deba ibarreko hamazazpi herriak batu ziren elkarte horretan:Arabako Aramaio, Gipuzkoako Gatzaga, Eskoriatza, Aretxabaleta,Arrasate, Oñati, Antzuola, Bergara, Elgeta, Soraluze, Eibar, Elgoibar,Mendaro, Mutriku eta Deba, eta Bizkaiko Ermua eta Mallabia. Debaibarra osatzen duten herriek betidanik izan dute euren arteko hartu-emana: ekonomia eta azpiegitura kontuak direla-eta, gehienbat;baina 2000. urteko azaroaren 25ean, euskarak batu gintuen,aspaldiko partez.
Hiru ziren elkartea sortzeko arrazoi nagusiak: euskara suspertzea,euskararen osasuna hobetzea, eta euskaraz gustura eta erosojardutea. Geure alderdian, Deba ibarrean, hasi gara lanean, bainaargiro ikusten dugu, euskara guztiona denez, BADIHARDUGUAlkarteak ere Euskal Herri osoari begira, eta euskaldun guztiekinbatera, jardun behar duela lanean. Azken batean, Deba ibarreanoinarria jarrita, Euskararen Herri osoari eskaini nahi diogu geureikusmoldea eta geure indarra. Horixe da, hain zuzen, gure goiburua:DEBA IBARRETIK EUSKARAREN HERRIRA.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 11
_________________________ PEORAKO JARDUNA __________________________
BADIHARDUGU Euskera Alkartiak Eibarren egindako aurkezpenean (2000-11-25) izan ziren lagunak.
BA
DIH
AR
DU
GU
Eus
kara
Alk
artia
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A12
_________________________ PEORAKO JARDUNA _________________________
DEBA IBARRAMARRAZKIA: Andoni Elordui
2. HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK
Helburuak bete nahian, hiru ardatz nagusi ipini ditugu geureestrategiaren oinarrian: a) euskara batua, b) herriko hizkerak,
eta c) hizkuntzaren gainerako osagaiak.
Lehen ardatza: euskara batua
Inolako zalantzarik gabe, euskara batuari eman nahi diogu geurelaguntza eta geure babesa. Euskararen egoera normaltze aldera,sekulako asmakizuna izan da euskara batua, eta hauexek dira ekarridizkigun onura nagusiak:
1. Euskara batuari esker, alderdi guztietako euskaldunok ulertzendiogu batak besteari.
2. Euskara batuari esker, edozein gairen inguruan —baita gairik jasoeta teknikoenen inguruan ere— euskaraz jardun dezakegu gauregun.
3. Euskara batuari esker, hizkuntza eta herria bere osotasuneanikusten hasi gara. Gainditu egin ditugu herrialdeen eta euskalkienmugak, eta nork bere herrialdearen eta bere euskalkiaren gainetik,Euskal Herria eta euskara ikustera eta onartzera iritsi gara.Nolabait esateko, EUSKALDUN EGIN GAITU EUSKARABATUAK.
4. Euskara batuari esker, ikaragarri hazi da euskara ikasi dutenenkopurua.
5. Euskara ikasi dutenei esker, hautsi egin dira geroz eta estuagoaketa geroz eta meharragoak ziren euskararen mugak. EuskalHerriko edozein bazterretan dira, gaur egun, euskaraz dakitenak,eta Euskal Herrian ez ezik, mundu zabal osoan ere badira. Horidela-eta, “Euskal Herria” hitza bera ere txiki geratu zaigu, etaeuskaldunen multzo osoa izendatzeko, EUSKARAREN HERRIAerabil dezakegu.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 13
6. Euskara batuari esker, “hizkuntza” izatera iritsi da euskara.Hizkuntza txikia da, beti ere; baina hizkuntza da, hala ere. Eta,jakina, prestigioa eman dio hizkuntza izateak. Geroz eta gutxiagodira, gaur egun, euskaldun izateak lotsatzen dituenak.
Bigarren ardatza: herriko hizkerak
Euskalkiak, hainbatek gutxietsita eta zenbaitek gaitzetsita egon dirajoan den aspaldian, eta handia da, ostera, euretatik atera dezakegunetekina. Onura hauexek ekar ditzakete, behar bezala erabilita:
1. Euskalkiei esker, guraso eta seme-alaben arteko transmisioa, edohizkuntza lotura, sendotu egin daiteke.
2. Euskalkiei esker, sena eta sormena indartu egin daiteke.
3. Euskalkiei esker, euskara hobea, zuzenagoa eta indartsuagoaeraiki daiteke.
4. Euskalkiei esker, euskalduntzea errazago eta lasterrago egindaiteke.
Astiroago eta xeheago aztertuko dugu ezaugarri hauetako bakoitza.
I. BELAUNALDIEN ARTEKO HIZKUNTZA LOTURA
Deba ibarrean, oso makalduta dago guraso eta seme-alaben artekohizkuntza lotura, eta aspaldikoa da, gainera, makaltze horrenhasiera. 1960ko hamarkadan gertatu zen ibarreko herri batzuetan:Eibarren, Elgoibarren eta Arrasaten, batez ere. Frankismoakeuskarari jarri zizkion oztopoak, alde batetik, eta, sasoi hartan,Espainiako zenbait probintziatatik etorri zen inmigrazio uholdeikaragarria, bestetik, izan ziren horren arrazoi nagusia. Behin1970eko hamarkadaz gero, gainera, Deba ibarreko herririkgehienetara iritsi zen inmigrazioa.
Kalean, erdara nagusitu zen ia erabat, eta, etxe batzuetan ere,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A14
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
gurasoek ozta-ozta zekiten gaztelaniaz, eta seme-alabek, ozta-oztaulertzen zuten euskara. Beste etxe batzuetan, berriz, gogor eutsizitzaion euskarari, eta etxe horiexek izan ziren, hain zuzen,euskararen “territorio libre bakarrak”, gerra osteko sasoi beltz etabeldurgarri hartan.
Baina transmisioa etetearen eragile nagusiak egoera politikoa etaegoera sozioekonomikoa izan ziren arren, ezin dugu alde batera utzigarai hartan euskararen baitan gertatu zen iraultza. Euskara batuaizan zen iraultza hartako ardatzetako bat, ikastolekin eta gau-eskolekin batera. Teknikoki, zuzen eta egoki egituratu zen euskarabatua, baina eredu hura erabiltzeko eta zabaltzeko orduan, hainzuzenak eta hain egokiak ez ziren bideak urratu ziren. Hauxe da,esate baterako, Deba ibarretik begiratuta, labur-labur esangonukeena:
Lehenengo eta behin, osokontuan izan behar dugueuskara baturako hartuzen hizkuntza eredua, etaDeba ibarrean erabiltzendena, oso desberdinakdirela. Egoki zen bezala,erdialdeko euskalkianoinarritu zen euskarabatua, eta mendebalekoeuskalkia da, gehienbat,Deba ibarrean egitendena. Beste alde batetik,berriz, euskara batualasterregi zabaldu zen,eta ia esparru jasoguztietara hedatu zen.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 15
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Deba Ibarreko Herri Aldizkariei esker, informazioeremuan leku duina hartze bidean doa euskara.
EG
OIT
Z U
NA
NU
E
Eliza izan zen salbuespen bakarra: aurreko mendeetako tradizioarijarraituaz, euskara giputza erabiltzen zen, oro har, elizan.
Honek guztionek ere izan zuen bere arrazoia. Euskara batuafrankismo garaian egin zen bete-betean: laguntza eta bitartekogutxirekin, eta etsai eta oztopo ugarirekin. Jakina, egoera zail hartanez zen egitasmo egoki eta zehatzik taxutzeko aukerarik, eta, gainera,hilzorian zegoen euskara bera. Ahal zena, ahal zen bezala egin zen,eta, egia esan, uste baino hobeto atera zen.
Baina iragana gabe, oraina da, eta, batez ere, etorkizuna, guri arduradiguna, eta etorkizunari begira, badira hobetu beharreko zenbaitgauza. Alde batetik, herri euskaldunetako ahozko jarduna bertakoeuskalkian oinarritu behar delakoan nago, eta lau ardatz nagusiikusten ditut horretarako: etxea, kalea, eskola eta herri barrukohedabideak.
Etxea eta kalea oraingoz alde batera utzi, eta eskolaren eta herribarruko hedabideen gainean jardungo dut hemen.
Euskara batua eta euskara jasoa irakatsi behar da eskolan, ez dazalantzarik horretan. Baina ez dut uste euskara batua eta jasoairakasten umeak hiru-lau urte dituenetik hasi beharra dagoenik. Herrieuskaldunetan, bertako euskalkia izan behar da abiaburua, etairakasle ezagatik-edo ezin bada, begirunea izan behar zaio, behinikbehin, bertako hizkera horri.
Beraz, Deba ibarrean eguena esaten badu lau urteko umeak, ezinzaio hori gaizki dagoenik esan. Ezta hori baino egokiagoa ostegunadenik ere: eguena zuzena eta egokia da, besterik gabe. Azkenbatean, euskalkien ezaugarriei erabateko begirunea izan behar zaieirakaskuntzako lehen epean. Ondorengo epeetan ere begirunea izanbehar zaie, jakina, eta euskalkien ezaugarriak gutxietsi eta gaitzetsigabe, euren osagarri diren beste egitura batzuk irakatsiko dirapixkanaka eta epeka. Horrela lortuko da Deba ibarreko umeak, Debaibarrekoak izateari utzi gabe, Euskal Herrikoak ere izan daitezen,eta, azken batean, horixe besterik ez da helburua: arrasatearra,eskoriatzarra, mutrikuarra, elgetarra... izatearekin batera,euskalduna ere izatea.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A16
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Hedabideek ere laguntza handia eman dezakete zeregin honetan.Euskara batua da, jakina, Euskal Herri osoko hedabideetan erabilibehar dena, baina, herri barrukoetan, beste era batera jokatu beharda, batez ere herri euskaldunetako hedabideetan. Horrelakoetan,bere lekua izan behar du herriko euskarak: handia, ahozkoetan(irratia eta telebista), eta txikiagoa, ziurrenera, idatzizkoetan(egunkariak eta aldizkariak).
Zer da horrekin lortuko dena?
Ezinbestekoa den gauza bat: gure euskara txarra eta kaskarra denuste ustela baztertzea, eta geure euskara horretan konfiantza etaziurtasuna hartzea. Hori lortu ondoren, ez dugu erabiltzeko lotsarikizango, eta ez dugu geure ondorengo belaunaldiei irakastekobeldurrik ere izango.
Hain zuzen, guraso eta pertsona nagusi askok, behin bainogehiagotan entzun behar izaten dugu, eskolatik datozen neskato-mutikoen ahotik, ez dugula euskaraz ondo egiten, edo ez dakigulaeuskaraz batere. Gazteek horrelako salaketak egitea ona da, aldebatetik. Euskarak kezkatu egiten dituela esan nahi du horrek.Batzuetan, gainera, arrazoia ere badute. Esate baterako, nagusiok,bentania, jugetia, bakaziñuak esaten dugunean, bidezkoa dagazteek gure utzikeria salatzea. Baina ez da batere bidezkoa,nagusiok, eguena, mendixa, noia / nixe / nijua, gustaitten xako,emungo dotset, fango naz esan, eta hori ez dela euskara zuzenaeta egokia entzun behar izatea. Egia da hori ez dela euskara batua,baina euskara bada. Horrela hitz egiten duenak ez du jakingo,beharbada, euskara batua, baina euskaraz badaki. Eta ez dezagunahaztu, hizkuntza, euskara dela, eta, euskara batua, berriz,hizkuntza horren zati bat, hizkuntza horren hizkera bat besterik ezdela. Zati inportantea eta ezinbestekoa, zalantzarik gabe, baina ezhizkuntzaren osotasuna, eta ezta hizkera on bakarra ere.
Kontua da, seme-alaben salaketak entzunda, eta herriko jardun jasoguzti-guztietan euskara batua ikusita, guraso askok erabat sinetsidutela euren euskara txarra, kaskarra, baldarra eta zatarra dela, etamututu egin dira. Ezkutatu egin dute euren euskara, eta ez dutetransmititu. Seme-alabek edozein trakeskeria esanda ere, ez dira —
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 17
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
badaezpada ere!— ezer zuzentzera ausartu. Gu nor gara, ba,eskolan irakasten den euskara zuzentzeko?, pentsatu du zenbaitgurasok. Eta zuzen dagoena okertzen badugu, zer?, pentsatu dubeste askok.
Eta kontua da, hiztun gazteen hizkerak beti daukala zuzendubeharra. Ez bakarrik Euskal Herria bezalako herri desegituratuetan,baita Frantzia eta Espainia bezalako herrietan ere. Jakina denez,hizkuntza ez da ikasten egun batetik bestera. Hizkuntza sortzeko etagobernatzeko arauak ez dira menderatzen goizetik gauera.Pixkanaka ikasten dira, eta ikasi bitartean, egitura okerrak sortzeneta erabiltzen dira. Guadalajarako herri erdaldun peto eta elebakarbatean, esate baterako, se me ha rompido la bici esango du bertakoedozein umek, eta gurasoak esan behar dio rompido ez dela zuzena,eta roto esaten dela. Horixe da, azken batean, hizkuntza lotura, etalotura horixe da Euskal Herriko leku askotan —Deba ibarrean,besteak beste— eten edo, behintzat, makaldu eta nasaitu egin dena.
Euskarak bizirik eta osasunez iraungo badu, ostera, ezinbestekoa dabelaunaldien arteko lotura. Hain zuzen, lotura hori egon delako iraundu euskarak gaur arte bizirik eta osasunez, zeren euskara ez dasekula eskoletan irakatsi, eta euskara ez da sekula Administrazioanerabili. Gurasoak etxean, lagunak jolasean, apaizak eta frailekongregazio gutxi batzuk elizetan eta, noizean behin, bertsolariakherriko jaietan, horiexek izan dira euskaldunon eredu eta irakasle.
Orain hogeita hamarren bat urte, euskara eskolan eta telebistansartzen baldin bazen, salbatuta izango zela esaten zen. Sartu da, ba,euskara eskolan, eta sartu da euskara telebistan, baina ez dagoinondik inora ere salbatuta. Orain hasi gara ikusten non dagoen geureokerra: eskola eta telebista bitarteko onak dira, ezinbestekoak erebadira, baina ez dira bakarrak eta nahikoak. Etxea da, familia,lehenengo irakaslea, eta bera da, beharbada, denetan oinarrizkoenaeta inportanteena.
Laburbilduaz, ba, hauxe da hizkuntza lotura sendotzeko bidea. Debaibarra bezalako alderdi euskaldunetan, bertako hizkera indartu etaerabili behar da ahozko jardunetan, eta lagunarteko esparruetan ezezik, esparru jasoagoetan ere bai.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A18
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
II. HIZKUNTZA SENA
Zerikusi zuzena dute belaunaldien arteko hizkuntza loturak etasenak. Gaitasun bi sartzen ditut, batez ere, senaren barruan. Aldebatetik, hizkuntzaren gainean iritzia izatea da sena, eta, bestetik,hizkuntza sortzeko ahalmena izatea ere bada.
Beraz, zer den polita eta zer zatarra, zer den egokia eta zerdesegokia esaten digu, alde batetik, senak. Deba ibarreko egoeraribegiratuta, gaitasun hau ihartu samartuta daukagula iruditzen zait.Gaur egungo hiztun gehienok ez daukagu hizkuntzaren gaineko iritzigarbirik. Entzuten eta ikusten duguna errepikatu besterik ez duguegiten ia beti, eta irudi bat erabiliaz, benetako hiztunak gabe, loroakgarela esango nuke. “Beroarena” kenduta, horixe da nire iritzia.
Hiru gertakaritan oinarritzen naiz hori esateko:
1. Geure euskalkitik abiatuta, ez daukagu lagunarteko hizkeraren etahizkera jasoaren arteko muga garbirik. Edozein arrunkeriaerabiltzen dugu euskalkiaren izenean. Geure eguneroko
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 19
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
BADIHARDUGUko kide batzuk Oiñatin egindako lan-bilera batean.
BA
DIH
AR
DU
GU
Eus
kara
Alk
artia
jardunean tt →tx egiten dugula, eta aitta →aitxa, maitte →maitxe,ohittura → ohitxura, dittugu → ditxugu esaten dugula, ba ustedugu horixe dela gure euskalkiaren ezaugarri peto jatorra. Geureeguneroko jardunean d → r egiten dugula, eta edan →eran, bide→ bire, dakidan → dakiran, pagadi → pagari, harrikada →harrikara esaten dugula, ba uste dugu horixe dela euskalkiarenizenean aldarrikatu behar duguna. Geure eguneroko jarduneanasike, derrepente, derrigor moduko hitzak, eta jo ta fuego, allakuidaos, lo ke pasa, por zierto, uno kon otro, ke (propina) ni keotxokuartos moduko esapideak esaten ditugula, ba uste duguhorixe dela indartu eta lau haizeetara zabaldu behar duguna. Etahau gauztiau ez da inondik inora ere egia eta zuzena.Euskalkiaren barruan zer den lagunartekoa eta zer jasoa dabereizten jakin behar dugun lehenengo ikasgaia.
2. Euskalkia eta euskara batua ere ondo bereiztea komeni da. Argidago indar bateratzailea dela batua, eta hitz eta esapide berri askobatutik hartu behar ditugula. Batutik hartu behar ditugu eztabaida,lehia, maiztasun, zerga tankerako hitzak, eta baita horiek bainoarruntagoak eta lagunartekoagoak direnak ere. Baina euskalkiandihardugunean, euskalkian ez dagoena da batutik hartu beharduguna. Ezin dugu euskalkian betidanik egon dena baztertu, eta,haren ordez eta hari ezikusi eginez, batukoa hartu. Beste erabatera esateko, euskalkiaren osatzaile izan behar da batua; ezeuskalkiaren hondatzaile eta itotzaile.
Izan ere, ez da hizkera egokia Deba ibarreko aldizkari batean ikusinuen hurrengo esaldia:
Harresixa erortzear zauen, Berliñen izan giñanian
Beste hizkera modu bat erabili behar da Deba ibarreko jardunean.Esate baterako, hauxe:
Berliñen izan, eta handik lasterrera jausi zan harresixa
Batua eta euskalkia ganora gabe nahastea ez da gertatzen bateregozagarri, eta adin jakin batetik beherakook euskalkiandihardugunean, sarriegi egiten dugu akats hori.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A20
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
3. Erdara eta euskara ere sarriegi nahasten ditugu batere premiarikgabe. Deba ibarreko aldizkari batetik hartutakoa da adibidea:
Gure herrixan emoten diren errealitate desbardiñak euki bihardittugu kontutan
Horrelako euskalgaiztoa ere ez da izaten gozagarri. Konponbidea,gainera, ez da batere zaila: geure guraso eta jende nagusiak nolahitz egiten duten ikusi eta ikasi besterik ez dugu egin behar. Etahalakoen hizkera ikusita eta ikasita, honela geratzen da esaldia:
Geure herriko egoera guztiak izan bihar dittugu kontuan
Erraza izan da konponbidea, eta sekulakoa da, ostera, esaldi batetikbestera dagoen aldea. Azken batean, hizkuntza bi dira:euskalgaiztoa da bata, eta euskara, bestea.
Laburbilduaz, hauxe da esan nahi dudana: sen apurren batbageneuka, belarrietan min egingo liguke horrelako jardunak, bainahonetara ekarri gaitu hizkuntza lotura eten izanak eta, jakina, erdararidiogun begirune eta miresmen mugagabeak.
Senarekin lotuta dago hizkuntza sortzea ere, eta, hizkuntzasortzearena, benetan da arazo larria. Izan ere, etengabeko sortzerikgabe, ez dago hizkuntza bizirik: hil edo bizikoa da, beraz, auzia.Deba ibarreko egoerari begiratuta, gaitasun hau ere ihartu samartutadaukagula iruditzen zait. Gaur egungo hiztun gehienok ez daukagusortzeko ahalmen handirik. Erdaratik kopiatu edo kalkatu besterik ezdugu egiten ia beti, eta zer edo zer sortzen dugunean ere,badaezpadako eta ganorabako gauzak sortzen ditugu sarri.“Beroarena” kenduta, horixe da nire iritzia.
Erdaratik kopiatutako eta kalkatutako adibideak, ugariak eta eraguztietakoak direnez, aipatzea ere ez du merezi. Badaezpadakosorkuntzen gainean egingo ditut, ba, gogoeta zenbait.
Geure ibarreko leku izenetatik abiatuta, aspaldi esan nuen Debagaraia eta Deba behea baino askozaz geureagoak eta jatorragoakizan zitezkeela Debagoiena eta Debabarrena. Toponimia gaietan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 21
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
aditua eta aritua izan gabe ere, senak esaten zidan prakabarrenak,edo pasillobarrena, edo solobarrena bezala, Debabarrena izan beharzela zuzena. Eta neure senak esaten zidan, era berean, barrenahorren aurkakoa, guena edo goiena moduko zer edo zer izan beharzela.
Azken bolada honetan, Deba ibarreko aldizkarietan aurkitu ditudan“sorkuntzak” dira ondorengoak. Has gaitezen behin eta berriroazaltzen den ahalbidetu hitzetik. Berria da niretako, eta desegokianire belarrirako. Ez dut neure bizi guztian *etxetu, *herritu, *kaletu,*ohetu tankerakorik entzun, eta ezta *bidetu tankerakorik ere, etahorrexegatik esaten dit neure senak, hobe dudala ahalbidetu horibaztertu: bidetu hitza onartzen ez badut, ahalbidetu ere ezin dutonartu.
Sarri entzuten eta irakurtzen dut bideragarri hitza. Hau idaztendihardudan une honetan bertan, Hondarribiko aireportua zabaltzeabideragarria ote den entzun dut irratian. Hitz berria da, eta nirebelarrirako desegokia. Ez dut neure bizi guztian *etxeragarri,*herriragarri, *kaleragarri, *oheragarri tankerakorik entzun, etahorrexegatik esaten dit neure senak, hobe dudala bideragarri hori ezerabili: kaleragarri onartzen ez badut, bideragarri ere ezin dut onartu.
Neure senak esaten dit, era berean, harremandu ez dela egokia,sekula santan ez dudalako *emandu hitza entzun, eta neure senakdebekatzen dit *ezaugarritu erabiltzea, sekula santan ez dudalako*zoragarritu, *harrigarritu tankerakorik erabili. Garbi dago, azkenbatean, harremandu eta ezaugarritu horiek erdarazko relazionatu etakarakterizatu besterik ez direla, eta behin erdara erabiltzekotan,hobe, nik uste, erdalgaiztoa gabe, erdara garbia erabili. Aukeran,hobe da relazionatu eta karakterizatu erdaldun zuzenak eta jatorrakerabili, ez erdara ez euskara ez diren *harremandu eta *ezaugarritubaino.
Gure sen apurra salatzen duten beste sorkuntza batzuk ere aurkituditut Deba ibarreko hedabideetan, baina laburtze alde, ekidin hitzahartuko dut adibide. Gaur egun barra-barra entzuten eta irakurtzendugu hitz hori, eta kontua zera da: hitz hori ez dela inongoeuskaratakoa. Ez Zuberoan, ez Nafarroan, ez Gorbeia edo Aizkorri
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A22
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
aldeko artzainen jardunean ez da ezaguna. Inon ere ez! Literaturaidatzian, behin edo bestetan agertzen omen da, baina ez EuskalHerri osoko literaturan: leku jakinen bateko idazle jakinen batekbaizik ez omen du erabili. Eta niri, hain zuzen, hauxe da neure senakesaten didan lehen gauza: ahalik ete eremu zabaleneko hitzei emanbehar diegula lehentasuna, eta, aldiz, inon erabiltzen ez diren hitzak,edo eremu txikietan baizik erabiltzen ez direnak —erabiltzekotanere—, kontuz eta neurriz erabili behar ditugula.
Baina ekidin hitza baztertzeko beste arrazoi bat ere esaten dit neuresenak: ez dela gardena. Zer da gardena? Edozein euskaldunekberehala harrapatzen duena. Nik neuk, neure gaztaro guztian, sekulaere ez dut entzun saihestu hitza, baina, baten batek, arazoari aurreegin beharrean, saihestu egin diagu esangobalit, asmatuko nuke esanahia. Nik, neuregaztaro guztian, sekula ere ez dut entzunsaihesbide hitza, baina, baten batek,Arrasate erditik ez pasatzeko, saihesbideaegin ditek esango balit, hori ere berehalaasmatuko nuke.
Zer dela-eta, ba, asmatuko nuke hitzberri horien esanahia? Gardenakdirelako, saihets etasaiheski ezagutzen
ditudalako, eta
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 23
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Ahozko transmisio naturalean dago hizkuntzenosasun onaren ardatz nagusienetariko bat.
EG
OIT
Z U
NA
NU
E
saihets eta saiheski ezagututa, saihestu eta saihesbide zer direnerraz eta laster antzeman dezakedalako.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A24
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Aldiz, inork ere ez du erabiltzen ez ekidin ez horren antzekorik:zeharo arrotza da. Hitz euskalduna gabe, Martekoa-edo ematen du.
Garbi dago herritarrek hizkuntzarekin bat egingo badute, herritarrekhizkuntzarekin jolas egin eta gozatuko badute, hizkuntza gertukoa,Euskal Herrian eta euskaldunok sortutakoa izan behar duela. Bestelaez da errotuko, ez da indartuko, eta ez da gozagarri gertatuko. Horixeda, azken batean, gaur egun zabaldu den euskara berriarekin gertatuzaiguna: Marten sortutakoa, eta Martetik ekarritakoa ematen duela.
Aspaldi ohartu zen Xalbador bertsolaria, hizkuntza eta herria batabestearengandik bereizi ezinak zirela. Artzaina zen, eta ezhizkuntzalaria, Xalbador Aire urepeldarra, baina bazuen sena. Etasen horrexek esanarazi zion honako bertsoa:
herria da gorputza, hizkuntza bihotza; bertzetik berextean bitarik bakotxa,izaite horrendako segura hil hotza.
Gauzak ozenago esan daitezke, baina ez argiago eta zehatzago:geure eguneroko hizkeratik aldentzen bagara, ziurra dahizkuntzaren heriotza.
Sena sendotzea ez da, inondik inora ere, zeregin samurra, bainagauza bat izan behar dugu gogoan: sena ez da bakarrik berezkoa,landu eta garatu egiten da. Oso lagungarria da, hain zuzen, norbereetxeko eta norbere herriko ereduak izatea. Nik neuk, esate baterako,zalantzaren bat dudanean, beti ekartzen dut gogora neure etxeko etaneure gaztetako euskara. Baditut neure erreferentziak eta neureereduak: ahalbidetu erabili ala ez erabaki behar dudanean, bidetuerabiliko ote nukeen galdetzen diot neure buruari. Beti egiten dutariketa hori, eta denok ere ariketa horixe egitea komeniko litzateke.Baina gaur egungo gazteei, etxeko eta herriko ereduak ez direla“onak” ikusarazten badiete eskolan, zer sen izango dute nagusitzendirenean? Gaur egungo gazteek etxekotik urruna den hizkera ikasteneta ikusten badute alderdi guztietan, zer sen izango duteetorkizunean?
Euskara Londresen edo Bartzelonan ikasi duenak, eredu gutxi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 25
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
izango ditu eskura. Irakasleak esandakoa, liburuetan irakurritakoa,non edo non entzundakoa izango dira haren eredu bakarrak. BainaAntzuolan edo Aramaion jaioak, baditu bere ereduak, etahorrexegatik diot, herri euskaldunetan bertako hizkera indartu behardela, eta horrexegatik diot, era berean, herri euskaldunak izan behardirela euskararen eredua, eta euskararen gunea.
III. HIZKUNTZAREN ZUZENTASUNA
Esandakoak esan ondoren, begibistakoa da, geure herrian eta geurearbasoengandik ikasitako euskarak beti izango duela kalitate mailajakin bat. Izango ditu, bai, bere akatsak, eta izango ditu hobetu etaosatu beharreko alderdiak, baina, gaur egun ere, euskara bizirikdagoen herrietako hiztunek euskara ona egiten dute, oro har.Euskara ona egiten dute, behinik behin, euren hizkera horretanoinarritzen direnean, zeren herri euskaldunetan ere izaten diraeuskara “hobea” egin nahian, goiak eta beheak nahasten dituztenak.
Bada esan nahi dudana argiro azaltzen duen adibidea. Joan denaspaldian, hitzetik hortzera erabiltzen da, gure artean, zerbaiti edonorbaiti buruz hitz egin esapidea. Ostera, gure alderdian, zerbaitengainean, zerbaiten inguruan, edo zerbait dela-eta berba egin esanizan da sekula guztian. Eta gure alderditik kanpora ere egiturahoriexek erabiltzen dira gutxi gorabehera, zerbaitetaz hitz eginegiturarekin batera.
Nik neuk, Euskal Herri osoan zehar ibili ondoren, Ipar Euskal Herrianbaizik ez dut entzun buruz hori, baina oso bestelakoa da han daukanesangura: Parisera buruz joan niz, edo neguari buruz egunaklaburragoak dira entzun dut Iparraldean, eta, garbi dago, gurePariserutz edo gure negurutz egituren kidekoak direla. Nik neuk ustedut, Iparraldekoa ez zen norbaitek, egitura hori entzun, gaizki ulertu,gaizki ikasi, nola edo hala hedatu, eta, harrezkero, denok gaizkierabiltzen dugun horietakoa dela. Eta sarri gertatzen dira horrelakohuts egiteak norberaren betikoak eta jatorrak baztertu eta, hobebeharrez, inorenak erabiltzen ahalegintzen garenean: ez inorena, etaez zuzena ez dena, erabiltzen dugula azkenean.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A26
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Nik neuk, egia esan, iritzi garbia daukat kontu hauen inguruan: batenbatek buruz hori, edo buruz hori bezalako beste edozer gogokoa etaezinbestekoa badu, erabil dezala lasai asko, baina jakin dezala, eraberean, orain arteko guztian erabili diren hitzak eta egiturak erezuzenbide eta egokitasun osoz erabil ditzakeela. Orain arte euskaraizan dena, hemendik aurrera ere euskara izango da, eta ziur nago,gainera, geure gurasoengandik jaso dugun hizkeran oinarritzenbagara, eta geure senaren aginduei jarraitzen badiegu, orain hobebeharrez egiten dugun euskararen aldean, hizkuntza hobea,zuzenagoa eta biziagoa egingo dugula. Eta hau ez da nire usteustela; logika hutsa besterik ez da.
Gainera, euskalkiak alde batera utzi, eta ez inongoa ez inoizkoa ezden hizkuntza egiten badugu, ez da izango inorendako gozagarri, etabai, ostera, denondako gozakaitz eta gozaezin. Hizkuntza gozagarriizango bada, hurbilekoa, gertukoa izan behar da. Euskara afektiboaefektiboa dela esan eta idatzi izan du Fernando Muniozgurenek,Eibarko euskara teknikariak, eta egia biribila da hori, ez dagodudarik.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 27
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Euskaltegiek Euskal Herri osora eta Euskal Herritik kanpora zabaltzeko
GO
IBE
KO
KA
LE
IV. EUSKALDUNTZEA ERRAZTU
Aspaldiko denboretan hasita izan dira euskara ikasitakoak EuskalHerrian. Esate baterako, euskara ikasitako idazle bi ziren Lapurdin,XVII. mendean: Materre eta Pouvreau. Eibarren bertan ere, gerraaurretik etorritako denak —edo asko, behintzat—, bertakotu eginziren. Euren jatorria eta euren deiturak gorabehera, beste edozeinbezain eibartar egin ziren, eta, jakina, Eibarko euskara jakiteak eginzituen eibartar, ez beste ezerk.
Joan den hogeita hamar urteotan, baina, ikaragarri hazi da euskaraikasitakoen multzoa. Nonahi agertu dira, gainera, euskaraikasitakoak: Nafarroako Erronkarin eta Erriberan, Araba osoan,Bizkaiko Enkarterrian, Lapurdiko Baiona-Angelu-Miarritzehiribilgunean, eta baita Bartzelonan, Madrilen, Bordelen, Parisen,Londresen, Buenos Airesen, Renon, San Franciscon, Tokion... ere.Eta hori, jakina, euskara batuari, ikastolari eta gau-eskolei eskergertatu da.
Baina honetan ere badela zer hobetua begitantzen zait. Zalantzarikgabe, euskara batua irakatsi behar zaie ikasten hasi berriei, bainagarbi dago euskara batu hori ezin dela berdina izan Tafallan etaLesakan, Baigorrin eta Baionan. Bereizi egin behar dira herrieuskaldunak eta herri erdaldunak, eta herri erdaldunen artean ere,ez dira berdin Tafalla eta Baiona. Baionan, esate baterako, Lapurdineta Nafarroa Beherean egiten den euskaratik gertuko ereduairakastea da zentzuzkoa. Tafallan, ostera, Nafarroa aldean egitendenetik gertu ibiltzea da egokia. Azken batean, euskara ikastenduenak, norekin erabiliko duen, eta norekin izango duen hartu-emana izan behar dugu beti gogoan.
Nire iritzian, ostera, euskaldun berriak Euskal Herri abstraktu bateantxertatzea izan da orain arteko jokabidea, eta hori, jakina, ez dainondik inora ere jokabide zuzena. Euskaldun berriak herri jakin etazehatzetan bertakotu behar dira: eurak bizi diren herrietan. Beste erabatera esanda, euskaldun berriak sortzea gabe, euskaldunaksortzea izan behar da gure helburua.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A28
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Zer egin hori lortzeko?
Deba ibarra bezalako alderdi euskaldunetan, oso kontuan izan beharda bertako hizkera. Aukeran, gainera, bertako hitzei eta bertakoegiturei eman behar zaie lehentasuna, baina hori bai, bertakoak etabatukoak izan behar dira, aldi berean.
Zer da honekin esan nahi dudana?
Ba, txokokeriak saihestu eta alde batera utzi behar direla. Elgoibarkoeuskaltegian, esate baterako, Elgoibarren bakarrik gabe, Elgoibarreneta, aldi berean, Euskal Herriko eremu zabalean erabiltzen deneuskara irakatsi behar da. Konparazio baterako, aukeratu eta ezhautatu, zuk erosi duzun alkandora, eta ez zuk erosi alkandora,nonbait ere bero egiten du, eta ez bero egiten duke irakatsi beharlirateke Elgoibarren.
Kontua zera da: aipatu diren aukeratu, zuk erosi duzun alkandora,nonbait ere bero egiten du horiek, Elgoibarkoak izateaz gainera,Euskal Herriko leku zabalekoak ere badirela, eta euskara ikasi duenelgoibartarrak lasai jardun ahal izango du, bai bere herrian, eta baitainguruko herrietan dagoenean ere. Aldiz, hautatu, zuk erosialkandora, bero egiten duke, zuzenak eta batukoak diren arren, ezdira gure alderdikoak. Jakina, Elgoibarren euskara ikasitakoak erehitz eta egitura horien berri izan egin beharko du euskara ikastekobidea amaitzen duenerako, baina kontua zera da: hitz eta egituraarrotz horiek ez zaizkiola irakatsi behar ikasten hasten den uneaneta, bestalde, gauza bat dela egitura horien berri izatea eta, osobeste bat, egitura horiek erabiltzea.
Hasierako urratsetan, txokokeriak ere ez direla irakatsi behar esandut, eta barren da horren adibidea. Nahiz eta hitz hori Elgoibarren osoerabilia izan (ez dozu ekarri, barren), arrotza da Euskal Herrigehienean, eta ikaslea Elgoibartik irteten denean, zailtasunak izangoditu horrelako txokokeriak erabilita. Azken batean, ba, herriko euskarakontuan hartzea, baina txokokeritan ez erortzea, da, nire ustez,orekagunea.
Baina berriro lehengora itzuliaz, arreta handia izan behar dugu
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 29
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
ikaslea bizi den herrian erabiltzen ez diren hitz eta egiturekin.Ezbairik gabe, bera bizi den herrian esaten ez diren hainbat gauzaikasi beharko ditu, baina ez diezaiogun premiarik gabeko sinonimoeta sasiaberastasunekin burua berotu eta nahastu. Deba ibarrean,esate baterako, zentzugabekeria galanta da tankera honetakoeuskara irakastea:
Duela bost egun igorri zidaten inprimaki hau Udaletxetik
Horrela hitz egiten duena ghettoan bizitzera zigortuta dago. Horrenaldean, askozaz egokiagoa da beste aukera hau:
Orain dela bost egun bi(d)aldu zidaten paper hau Udaletxetik
Bigarren esaldia ere euskara batua da, eta, Deba ibarreanbertakotzeko, hauxe da egokia. Hitz batzuk edo besteak erabili,sekulakoa da aldea.
Morfologian ere kontuan izan behar dira zenbait ezaugarri. Lekubatzuetan, eginen, joanen esatea da egokia, edo baitaki, bainago,edo nentorrelarik, nindoalarik, edo egona, ikusia, esate baterako.Deba ibarrean, aldiz, egingo, joango; daki eta, nago eta; nentorrela,nindoala; egonda, ikusita dira lehentasuna izan behar dutenak.
Fonetika ere gehiago zaindu behar genuke. Oso inportantea daazentua eta intonazioa, eta orain arte ez da ezertarako ereaintzakotzat hartu. Eibar batean, adibidez, zeharo arrotzak egitendira euskára, aurréra, bestétik bezalako ahoskerak; éuskara,áurrera, béstetik dira hangoak.
Zenbait fonetismo entzutera eta esatera ere ohitu egin behar diraikasleak. Deba ibarrean, esate baterako, <j> ahoskatzera, eta ez <y>(jan, eta ez yan), eta etxia, berua, ogixa, neskia, eta, jakina, in → iñ,il → ill, it → itt entzutera eta esatera ohitu behar dira.
Zer lortuko dugu horrela jokatuta?
Alde batetik, adore handiagoz ikasiko dute euskara. Euskaltegitikirten, eta norberak dioena besteek ulertzea, eta besteek diotena
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A30
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
norberak ulertzea, beti da pozgarria eta bihotz betegarria. Aldiz,euskaltegikoa kalean ez dela erabiltzen ikusterakoan, beheraetortzen da aurrera ekiteko gogoa.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 31
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Korpusaren azterketek etorkizunerako oinarrisendoa emango diote hizkuntzari.
EG
OIT
Z U
NA
NU
E
Beste alde batetik, berriz, euskaltegiko euskara eta herriko jardunarruntekoak gertu samarrak badira, lehenago bertakotuko da ikaslea,eta lasterrago —eta, jakina, merkeago— egingo du ikasteko bidea.Euskaltegiko euskara eta kalekoa oso desberdinak badira, ostera,nekezago ikasiko du, eta ikasi ondoren ere, erabiltzeko zailtasunakizango dituenez, errazera joko du, eta, gure gizartean, gehienetan,erdarara jotzea izaten da erraza. Azken batean, horixe da behinbaino gehiagotan, euskara ikasi ondoren, ikasitako guztia ahaztekoeta galtzeko arrazoia.
Laburbilduaz, euskara ikastea lana eta dirua da, eta lan hori arintzen,eta diru kopuru hori txikitzen ahalegindu behar dugu. Deba ibarrekobizilagunok ez ezik, euskara irakasten dihardugunok ere badugu,beraz, zer hausnartua eta zer hobetua.
Hirugarren ardatza: hizkuntzaren gainerako osagaiak
Sekulako ahalegina egin da, joan den hogeita hamahiru urteotan,euskara batua aurrera atera nahian, eta ahaleginak izan du saria:
a. Gauzarik oinarrizkoenak erabakita eta araututa daude.
b. Euskara lan-tresnatzat darabiltenek zeharo onartu dute.
c. Euskara batua egin berria den arren, euskaldun askok eta askokbereganatu egin dute, eta zuzen eta eroso darabilte.
Baina, nik neuk, alderdi txar bat ere ikusten dut orain artekojardunean. Joan den hogeita hamahiru urteotan, eztabaida absurdoeta zentzugabean murgilduta egon gara: euskara batua alaeuskalkiak izan da auzia. Eztabaida absurdoa da, bai euskara batuaeta bai euskalkiak hizkuntzaren osagaiak direlako, hizkuntzarenhizkerak. Arazoa ez da, ba, batua ala euskalkiak, bietatik zein erabili.Batua non eta noiz, eta euskalkiak non eta noiz erabili da askatubeharreko korapiloa.
Baina beste arrazoi bategatik ere bada eztabaida absurdoa etazentzugabea: hizkuntzak beste osagai batzuk, beste hizkera batzukere badituelako bere baitan. Badu haur hizkera, badu gazte hizkera,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A32
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
badu lagunarteko hizkera, baditu lanbideetako hizkerak edoargotak... eta gizarteen eta kulturen arabera, beste hizkera batzukere izan ditzake. Eta, hain zuzen, hizkuntza batek zenbat eta hizkeragehiago izan, orduan eta aberatsagoa da, eta hiztunak ere erosoagodaude ugaritasun horren barruan.
Guri, baina, batuaren eta euskalkien arteko eztabaidak ez diguosotasun hori ikusten utzi, eta, batuaz gainerako hizkerak, ahaztuta,baztertuta eta, azken batean, ihartuta gertatu dira. Eta horrenemaitza ere jasotzen ari gara: hizkuntza ahula, motela eta rakitikoabilakatu da gaur egungo euskara.
Idazle bati, esate baterako, nobela bat idatzi behar duenean, egokidatorkio lapur eta polizia jendearendako hizkera mota bat izatea,beste bat abokatu eta politikariendako, eta beste bat hiritararruntendako. Irakurleak ere, jakina, gehiago gozatzen du horrelakonobela bat irakurtzean. Euskal Herri honetan, ostera, badiraeuskaldun guztiok eta egoera guztietan berdin-berdin hitz egitea nahiluketenak. Noiz ohartuko ote dira euskara pobretzea dela hori? Etanoiz ohartuko ote dira norberarena pobretzat eta ezgauzatzatdaukanak, berea utzi, eta beste hizkuntza batera ihesi joaten dela?
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 33
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Horretaz jabetzeko, gazte jendearen jokabidea ikusi besterik ezdago. Gehienek dakite eskolan ikasita euskaraz, eta eskolakontuetarako, konpontzen dira, nola edo hala, dakiten horrekin.Eskola kontuak ondo eta zuzen egiteko gai direnak ere asko diradagoeneko. Arazoak, baina, eskolatik kanpo, lagunarteandaudenean sortzen dira. Lagunarte giroan ez daude hain gustura etahain eroso dakiten euskararekin. Gurasoekin etxean ikasi duteneuskara jasoa ez da lagunarterako egokia, eta askozazdesegokiagoa da eskolan ikasi duten batua eta jasoa.
Euskara batua landu eta indartu den bezalaxe, hizkuntza osatzenduten gainerako hizkerak ere landu eta indartu egin behar ditugu, etahorixe da, hain zuzen, BADIHARDUGU Alkartearen egitasmoa:
a) Sendotu eta indartu egin nahi dugu haur hizkera.
b) Sendotu eta indartu egin nahi dugu gazte hizkera etalagunartekoa.
c) Sendotu eta indartu egin nahi ditugu lanbideetako hizkerak etaargotak.
Umeekin, esate baterako, hizkera berezia erabili ohi da. Debaibarrean bertan ere izan da, eta bada oraindik, hizkera berezi hori.Ume txiki bati ez zaio esaten ea ogia nahi duen, papa nahi duengaldetzen zaio. Ura, esnea, karameloa, automobila bezalako hitzakere ez zaizkio esaten ume txikiari, mama, nene, mamelo, popobaizik. Eta horrela, hitz laburrak erabiliaz, silaba gutxi eta errazbatzuk errepikatuaz, ikasten du umeak hizkuntza.
Joan den urteotan, ostera, euskara batuaren eta euskalkien artekoeztabaida antzuak itsututa, ez gara haur hizkera zenik ere ohartu, eta,oharkabean, galdu edo, behintzat, moteldu egin zaigu. Bihotz ukaldigalanta izan nuen, Bakioko hondartzan ginela, gure aldameneanetzanda zegoen andrazko batengana, bere lagun bat, ume txikibatekin hurreratu, eta, gure aldemenekoak, honako agurra eginzionean umeari:
— Emon besito, kariño!
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A34
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Holan atarako juagu euskeria aurrera, esan nuen neure artean.
Gazteek ere hizkera berezia erabili ohi dute, eta gazteen hizkeraizaten da, gainera, denetan sortzaileena eta emankorrena. Gazteakdira hitz eta esapide berri gehien sortzen dituztenak, eta hizkuntzaastintzen eta iraultzen dutenak. Joan den ekainean, merkealdisasoian, honako jardun hauxe entzun nien, hogeiren bat urteinguruko gazte biri, Eibarren:
— Bi milla pelatan, kriston kamiseta guapua erosi dot, tio!
Gazte biak euskaraz ziharduten, eta horrek poztu egin ninduen, orainurte batzuk, gazteok euskararik egiten ez genuelako Eibarren. Bainakamiseta guapua, tio horrek gure senaz, gure sortzeko gaitasunaz,eta, azken batean, etorkizuneko euskaraz, zer hausnartua emanzidan.
Hor dira, bestalde, lanbideetako hizkerak eta argotak ere. Beti esanohi da, ikasleena, medikuena eta presoena direla, argotik biziena eta
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 35
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Gazteak dira hizkuntza sortzailerik eta iraultzailerik handienak, eta EuskalHerrian, ostera, gazteak dira euskaraz gutxien egiten dutenak. Nahitaezeuskaratu behar da gazteriaren jarduna.
EG
OIT
Z U
NA
NU
E
indartsuena duten taldeak. Hiru talde horietako ordezkari franko dagoEuskal Herrian: ikasleak badaude, medikuak badaude, eta presoakere nahi baino gehiago daude. Argotak dira, ostera, nahi eta beharadina ez daudenak.
Nondik ekin arazoaren konponbideari?
Begibistakoa da konponbidea ez dela samurra. Lehiakide handiaketa indartsuak dira gaztelania eta frantsesa, eta txikia eta ahula da,berriz, euskara. Baina geure mugak ezagututa, esparru bi urratzenhasi behar dugu, beranduegi egin baino lehen.
Alde batetik, geure aurreko belaunaldiek erabili duten hizkera, etaerabili dituzten bitartekoak ezagutu behar ditugu. Horixe da, gainera,guretako zereginik errazena eta erosoena, Deba ibarrean bizirikdagoelako oraindik euskara, eta bizirik daudelako, euren bizi guztian,eta euren bizi guztia, euskaraz egin duten hiztunak. Horixe da, hainzuzen, Euskal Herriari egin diezaiokegun, eta egin behar diogun,ekarria. Ahalegin hori ezin zaio Baionako, Tafallako, Balmasedakoedo Lapuebla de Labarkako euskaldunei eskatu. Euskara bizirikdagoen alderdietan egin behar da, batez ere, ahalegin hori.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A36
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
Bestalde, orain arteko jokabidea ere aldatu eta zuzendu egin beharda. Joan den berrogei urteotan, euskara jasoa eraikitzea izan dagure helburua. Helbura baino gehiago, “obsesioa” esango nuke.Erdaren mailan ipintzearren, euskara jasoa eta landua egin behargenuen. Baserri eta sagardotegi girotik atera, eta unibertsitateraeraman. Sekulako ahalegina egin da hori lortze aldera, eta ahaleginhorrek ere izan du saria: unibertsitatean da euskara, eta unibertsitariaskok eta askok zuzen eta eroso darabilte.
Unibertsitatea eta kalea, jende heldua eta jende gaztea da, baina,bereizten jakin behar duguna, eta leku eta jende mota bakoitzari,hizkera jakin bat dagokiola izan behar dugu ondo kontuan. Etasarritan —sarriegitan!—, unibertsitatean eta gai jasoen gaineanjarduteko erabiltzen den hizkera berbera erabiltzen dugu kalean etalagunarte giroan. Hau diodanean, irakasle, kazetari, itzultzaile etaidazle jendea daukat, batez ere, gogoan.
Garbi dago, hizkera zuzena eta jasoa erabiltzea dagokiola aipatu denjende mota horri, baina herri barruko eguneroko jardun arruntean ezdago abantaila, biderkatzaile, esleitu, helegitea bezalako hitzakerabili beharrik. Ez dut uste, hitz arruntagoak eta herriko hizkera beraerabili arren ere, jende horren prestigioa eta begirunea ezertangutxituko eta galduko direnik.
Kazetari jendea bereziki, hizkera jasoaren eta hizkera pedantearenarteko mugan ibiltzen da maiz, eta bigarren honetan erortzen dabehin eta berriz. Hona hemen egunkari batetik hartutako adibidea:
Ene aburuz, atzoko partida zuzendu zuen epaileak bost jokalari,bederen, igorri behar zituzkeen aldagelara.
Esan dezadan, gauzak bere lekuan ipintze aldera, kazetaria HegoEuskal Herrikoa zela —ez Lapurdikoa edo Zuberoakoa— eta futbolkontuez ziharduela, eta futbola dela Hego Euskal Herriko jendegehienak gogokoen duen kirola. Hori horrela izanda, alfabetatutadagoen edonor izan behar luke futbol albisteak irakurtzeko gauza.Nik neuk, ostera, ez dut ikusten esaldi horretako euskara, HegoEuskal Herriko edonork ulertzeko modukoa.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 37
______________ HELBURURA IRISTEKO OINARRIAK ______________
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A38
DEBA IBARREKO HIZKERAK© Koldo Zuazo MARRAZKIA: Andoni Elordui
DEBABARRENA
DEBA ERDIKOA
DEBAGOIENA
DEBABARREN
DEBA ERDIKOA
DEBAGOIENA
Itzultzen dihardutenengan ere nabarmena da hizkera pedanteaerabiltzeko joera, bai gaztelania eta bai frantsesa oso hizkuntzapedanteak eta barrokoak direlako ziurrenera, eta gu geu ere hizkuntzahorien maila berean jartzen ahalegintzen garelako. Euskara erdarekinberdintzea da gure ametsa, ustez eta erdarak direla gauza guztienneurria eta eredua. Hona hemen Eibarren, gurasoak bizi diren etxekoatarian irakurri nuen oharra:
Datorren asteazkenean argi mozketa bati bide emango zaiogoizeko 7etatik 9ak bitartean. Barka eragozpenak.
Zer esan horrelako “euskararen” aurrean? Ba, eskerrak, aldameneanerdarazko itzulpena zegoena. Akabo bestela!
Esandako hau guztiau laburtze aldera, hauxe da nire iritzia. Ondodago hizkera jasoa jakitea eta erabiltzea, baina non den eta norekinden izan behar dugu kontuan. Zenbait lekutan eta zenbait lagunenaurrean, egokiagoa da hizkera arruntagoa erabiltzea. Eta ez dezagunpentsa, arrunta, narrasaren eta euskalgaiztoaren berdina denik. Baizera! Arrunta esaten dudanean, ahozko hizkeratik gertukoa esan nahidut, besterik gabe.
Baina, gainera, hizkuntzaren erregistroak lantzeak, hizkuntzaaberastearekin batera, beste ondorio bi ere badakartza:hizkuntzarekin jolas egiteko eta gozatzeko balio du, eta hizkuntzasortzeko ere balio du. Honetaz ere, astiroago eta xeheago jardungodut.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 39
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
* ”Deba erdikoa” deitura baino egokiagoa “Deba artekoa” dela, esan didatezenbaitek. Bertako bizilagunen artean egin dudan galdeketaren arabera,ostera, arrotza egiten zaie deitura, eta arrotza egiten zait niri neuri ere.
Galdeketa berean, “Deba ibarra” ala “Deba arroa” zein ote den egokiagoagaldetu dut, eta arroa hitza arrotza egiten zaiela erantzun dute askok etaaskok. Leintz aldean baizik ez da ezaguna.
Hori dela-eta, Deba ibarra, batetik, eta Deba erdikoa, bestetik, erabilikodira liburu honetan.
HIZKUNTZAREKIN JOLAS EGITEKO ETA GOZATZEKOGAITASUNA
Hizkuntzalariek, hizkuntzak komunikatzeko direla diote, eta arrazoiosoa dute horretan. Komunikatzea da, izan ere, hizkuntzenoinarrizko zeregina. Oinarrizkoa bai, baina inondik inora ere ezbakarra eta azkena. Hizkuntzak gozatzeko eta gustura egoteko erebadira, eta oso inportantea da, gainera, zeregin hori. Gozagarria denhizkuntzak, bereganatu egingo gaitu, eta gozakaitza denak, atzerabotako gaitu.
Euskaldun berriak ugaritzea, euskarari esparru berriak zabaltzea, etaeuskara jasoa egitea izan dira orain arteko hizkuntza politikarenardatz nagusiak, baina ezinbestekoa dugu laugarren bat eregehitzea: euskararekin jolas egitea eta gozatzea.
Joan den hiru-lau hamarkadotan, egoera eta esparru guztietan erabilidugu euskara jaso berbera, eta hori, azkenean, gozakaitza gertatzenda. Gozakaitzak gertatzen dira gure testuliburuetako asko, gureegunkari eta aldizkarietako asko, gure literaturako liburuetako asko,gure kaleetako ohar eta iragarkietako asko, eta gozakaitz den hori,gozagarri egin behar dugu, hiztunak geureganatu nahi baditugu.
Gorago esan dudanez, euskara eskolarekin lotzen du gazte askok,eta, eskolarekin etena egitearren, eteten du euskararekin erezenbaitek. Euskaraz irakaslearen aurrean, eta erdaraz lagunartean,horixe da gazte zenbaiten jokabidea.
Jakina, euskara gure bizimoduko esparru guztiekin lotu beharradago: lagunartearekin, jolasarekin, kirolarekin, gauza guztiekin, eta,batez ere, gauza atseginekin. Orain arteko eskolan euskaraz,eskolatik kanpo erdaraz hori konpontzeko, esate baterako, eskolaneuskara jasoa, eta behin epe jakin batetik aurrera, euskara batua,eta, eskolatik kanpo, herriko eta lagunarteko hizkera izan daitekeirtenbidea.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A40
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Joseba Sarrionandiak Gartzelako poemak liburuan egin zuendeiadarra dakarkit honek guztionek gogora: EUSKARA DA GURETERRITORIO LIBRE BAKARRA zioen, etsita, kartzela zulotik. Nikere antzeko deiadarra egiten dut Eibarko peora honetatik:EUSKALKIXA DA HIZKUNTZIAREKIN JOLASTEKO ETAGOZATZEKO BARRUTIXA.
HIZKUNTZA SORTZEKO GAITASUNA
Idazleak, bertsolariak eta itzultzaileak direla hizkuntzaren sortzaileakuste du zenbaitek, eta hori ere egia da, baina ez egia osoa: hiztunguztiok gara sortzaileak. Kontua da egoera jakinetan garelasortzaileak.
Ikasle batek, esate baterako, ez du ezer sortuko eskolako azterketabat egiten diharduenean. Ezer sortuko badu, gustura eta eroso egonbehar du. Eskolako azterketan gabe, lagunartean dagoeneansortuko du. Lagunartean egingo ditu hitz jokoak, eta lagunarteanbilatuko die hitzei bigarren adiera. Garbi dago, ba, lagunartekohizkera, jolasekoa dela hizkuntza sortzeko eta berritzeko benetako
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 41
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Deba Ibarretik Euskararen Herrira iristeko bidea urratu behar du eskolak.
EG
OIT
Z U
NA
NU
E
harrobia. Gazteek lagunartean euskaraz jardutea lortzen badugu,berez-berez etorriko da hizkuntza bizia, indartsua eta sendoa. Horixeda, beraz, gure lantegia.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A42
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
3. HELBURURA IRISTEKO BIDEAK
Esan diren helburuak lortzearren, edo, behintzat, helburuhorietara hurreratzearren sortu zen BADIHARDUGU Alkartea.
Deba ibarreko hizkerak ezagutzea zen hasierako eginkizuna, etaDeba ibarreko euskeria liburua (Eibar: Deba ibarreko udalak, 1999)izan zen horretarako lehen urratsa. Gure euskara ez zela berdina,eta hiru gune nagusi zirela, erakutsi zen bertan:
1. Debagoiena: Aramaiok, Leintz ibarrak (Gatzaga, Eskoriatza,Aretxabaleta eta Arrasate) eta, aldeak alde, Oñatik osatua.
2. Deba erdikoa*: Antzuolak, Bergarak, Soraluzek, Elgetak, Eibarrek,Ermuak eta, aldeak alde, Mallabiak osatua. Dena dela, eremu hauez da zeharo berdina.
3. Debabarrena: Elgoibarrek, Mendarok eta Mutrikuk osatua. Debakberak ere —ez hainbeste Itziarrek— badu eremu honekinzerikusia.
Azkenengo hauxe da hiruretan bereziena. Debagoiena eta Debaerdikoa mendebaleko euskalki barrukoak dira, eta Debabarrena ezinda, ez horretan, ez bestetan, erabat sartu: mendebalekoaren etaerdialdekoaren tartekoa da.
Egoera nabar honek ez gintuen, egia esan, askorik arduratu. Batetikbesterako aldeak gorabehera, gure artean ez da aditu ezinik sekulaizan. Gainera, Deba ibarrerako euskara batu bat egitea ez da inondikinora ere gure asmoa. Beste batzuk dira urratu nahi ditugun bideak.
Hasteko, gaur egungo egoera hobetzeko, eta euskara normaltasunegoerara ekartzeko, herri euskaldunetan, euskara batuaz gainera,bertako hizkera ere erabili egin behar dela uste dugu. Zein bereesparruan, hori bai, baina biek izan behar dute bakoitzak bere lekua.
Bigarrenik, euskara batua malgua izan behar dela uste dugu, etazenbait egoeratan eta zenbait jardunetan, eskualdeko euskara batuaerabiltzearen aldekoak gara.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 43
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Baina guk ez dugu hizkera berririk sortu nahi. Ez dugu uste giputzbaturik, lapurtar baturik, nafar baturik edo bizkaitar baturik sortubeharrik dagoenik. Ezta, jakina, Deba ibarreko euskara baturik ere.
Astiroago eta xeheago jardungo dugu honetaz guztiaz.
Herriko hizkera
Gorago erakutsi dira herri euskaldunetan bertako euskaraerabiltzeak ekar ditzakeen onurak; ez dut, beraz, atzera berrirojardungo horretaz. Beste bi dira askatu beharreko korapiloak. Aldebatetik, non eta noiz erabili behar ote dugun euskalkia, eta honenerantzuna zehatza da: ahozko jarduna da euskalkiaren berezkoesparrua.
Euskalkia nola erabili da askatu beharreko bigarren korapiloa.Galdera honi erantzuteko, euskalkiaren barruan hizkera bi direla izanbehar dugu gogoan: lagunartekoa eta jasoa.
Berez ateratzen zaigun hizkera da lagunartekoa, eta hor ez dagoinolako araurik ematerik. Hiztun bakoitzaren esku dago, lagunarteandagoenean, hizkuntza nola erabili. Lagunarteko hizkera noiz eta nonegin behar den, berriz, izenak berak esaten digu: lagunarteangaudenean, eta lagunarteko gaiez dihardugunean.
Hizkera jasoak, ostera, baldintza jakin batzuk bete ohi ditu:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A44
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
a. Lagunarteko erdarakada gordinak beztertzea, eta, ahal dela,euskarazko jatorrak erabiltzea.
b. Hitzak osorik esatea eta idaztea.
c. Idazterakoan, hitzak banan ezartzea.
d. Idazterakoan, ortografia estandarrari jarraitzea, edo beste erabatera esateko: Euskaltzaindiak euskara baturako eman dituenarauak betetzea.
Adibide batzuen bitartez azalduko dut esan nahi dudana.
Erdarakada ugari erabiltzen dugu lagunarteko jardunean, bainakontu handiagoz jokatu ohi dugu hizkera jasoan: premiazkoakdirenean baizik ez dira erabiltzen erdarazko hitzak, euskarak dituenhutsuneak betetzeko ezinbestekoak direnean. Premiazkoak dira,esate baterako, paparazzi eta yakuzzi eta, premiarik gabeak, ostera,gure jardun arrunteko bentania eta kaballua.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 45
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Eskualdeko irratiek badute gertuko hizkerak komunikazioan duteneraginaren berri. Argazkian Don Pedro Gorostidi (1916-2001), Eibarko“Arrate Irratia” 1959an sortu zuena.
ETA
KIT
TO!
Hitzak laburtu egiten ditugu lagunarteko jardunean: beak ei juan, edoneuk eitte'ttut konprak esaten dugu, konparazio baterako. Hizkerajasoan, berak egin juan, neuk egiten ditut (edo egitten dittut)erosketak esatea eta idaztea da egokia.
Hitzak batu egiten ditugu ahozko jardunean: erreikipe!, edo bapañoeztoketorri, esate baterako. Egoki da ahozko jardunean horrelaesatea, baina maila jasoan idazterakoan, erre egik hik be!, bat baiñoez dok etorri da egokia.
Bestalde, gainerako hizkerak bezala, Deba ibarrekoak ere baditubere ezaugarri jakinak: ez dugu <h>-rik esaten, eta ez ditugu <z> eta<s>, <tz> eta <ts> bereizten. Askok eta askok, <tt> ordez, <tx>esaten dute, eta, <d> ordez, <r> esaten dute batzuek, baina,idazterakoan, Euskaltzaindiak euskaldun guztiondako emandakoarauak betetzea da bidea.
Gauza guztietan bezala, honetan ere izango dira salbuespenak,baina, behintzat, horiexek dira oinarrizko irizpideak.
Eta zeintzuk dira hizkera jasoaren esparruak? Gehienbat,jendaurrean, eta jende ezezagunaren eta adinekoaren arteangaudenean, eta gaia jasoa denean, erabili ohi da hizkera jasoa, hauda, batzarretan, hitzaldietan, elizkizunetan, Administrazioko langileekherritarrekin dituzten zuzeneko hartu-emanetan, eta herri barrukoirrati eta telebistetan. Eskolako hasierako urteetan ere, HaurHezkuntza zikloan, herriko hizkera jasoa izan behar luke lan-tresna.Ondorengo zikloetan egingo da herriko euskaratik euskara baturakourratsa.
Bada oraindik askatu beharreko beste korapilo bat: euskalkiaidatzian erabil daiteke ala ez?
Lagunarteko hizkerarako ez dagoela arauak ematerik esan dut eta,beraz, norberaren esku dago nola idatzi, lagun bati, gutun bat, edo e-mail bat, edo beste edozein gauza. Garbi dagoena zera da: gertukolagunarekin, gertuko hizkera erabili ohi dela, eta ez dirudizentzuzkoa, lagunarekiko ahozko jardunean, euskalkia, eta,idatzizkoan, euskara batua erabiltzea. Dena dela, zentzuzkoa ez
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A46
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
dirudien hori sarri ikusten da gure artean.
Nik neuk, gainera, esparru jasoko idatzi jakin batzuetan euskalkiaerabiltzea ez dela kalterako uste dut. Izan ere, hizkuntzak entzun ezezik, ikusi ere egin egin behar dira. Hizkuntza ikusten ez denean,txarra dela, mugatua dela, ez dela duina pentsatzen du hiztunak, etahorren aurkakoa da, lotsaz eta konplexuz betetako euskal gizartehonetan, zabaldu behar den irudia eta mezua.
Baina esparru jakin batzuetan idatz daitekeela euskalkian esan dut,eta lau dira, gehienbat, esparru horiek:
a. Herri barruko ohar eta iragarki laburrak.
b. Haurrendako ipuinak eta bestelako irakurgaiak.
c. Herri barruko aldizkarietako sail bereziak. Esate baterako:herritarrei egindako elkarrizketak, gazteek gazteendako egindakosaioak, herriko hizkera jasotzea eta lantzea helburu duten sailak.
d. Zenbait literatura generotan, ahozkotasunarekin lotutadaudenetan, batik bat.
Euskalkia idatzian erabiltzeak, dena dela, euskara batuaren eredutikaldentzen diren alderdietarako balio du gehienbat. Hau diodanean,Deba ibarra daukat gogoan, ez Tolosa edo Lezo, esate baterako.Kontua zera da: ahozko hizkera lantzea eta garatzea da, izan,helburua, eta mendebalean, Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian,ahozko hizkera hori asko aldentzen da euskara batuaren oinarritik.Ahozko hizkera lantzeak euskalkia lantzea dakar, ezinbestean,alderdi horietan.
Eskualdeko euskara batua
Batzuek, nonbait, euskara batua harrizkoa izan behar dela uste dute.Niri, ostera, uste hori osatu eta zabaldu egin behar dela begitantzenzait.
Zalantzarik gabe, unibertsitateko ikerlan bat, edo Euskal Herri osoan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 47
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
zabalduko den testuliburu bat, ahalik eta euskararik berdineneanegitea komeni da. Leku txikia dauka hor norbere herriko, edo norbereeskualdeko hizkerak. Zabalduen dauden hitzak eta egiturak,euskaldunik gehienek errazen eta erosoen ulertzen dituztenak,erabili behar dira horrelakoetan. Jokabide berbera izan behargenuke, jakina, Euskal Herri osoko hedabideetan, edota Euskal Herriosoko hiztunak elkartzen diren kongresu, jardunaldi eta eraguztietako batzar eta ekitaldietan. Azken batean, gauza bat izanbehar dugu ondo iltzatuta buruan: Euskara batua dela Euskal Herrikoeta, are gehiago, Euskararen Herriko hizkuntza.
Baina beste kontu bat da esparru mugatuetan dihardugunean: geureherri barruan, edo geure eskualdean, esate baterako. Horrelakoesparruetan ere sarri izango dugu euskara batua erabili beharra.Euskara batuan egin beharko dira, adibidez, edozein erakundetakoagiriak eta txostenak. Eta nolako batua erabili behar da, ba,horrelako esparruetan? Nire ustez, herritarrengandik gertukoa, etahorrexeri deituko diot eskualdeko batua.
Adibide batekin azalduko dut esan nahi dudana.
Jo dezagun ohar bat ipini behar dugula Arrasateko lantegi batean,eta jo dezagun alderdi askotako langileak daudela bertan: Leintzaldekoez gainera, Durangaldeko bizkaitarrak, Urola eta Goierrialdeko giputzak, Gasteiz aldetik etorritakoak... eta ezin dugulaArrasateko hizkera bere gordinean erabili. Zer egin, orduan?Ziurrenera, batua erabiltzea izango da zentzuzkoena eta egokiena.Baina, zein batu? Ezbairik gabe, Leintz aldekoa. Eta era honetaraidatz liteke oharra:
Datorren eguenean, batzarra egingo dugu arratsaldeko lauretan,aurtengo konbenioaren gainean berba egiteko
Eman dezagun ohar hori Lesakako Laminaciones lantegian ipinibehar dugula, eta arazo berbera daukagula han ere: Nafarroakoalderdi askotako langileak, giputzak, bizkaitar banaka... eta,erosotasunez eta egokitasunez, euskara batua erabili behar dugula.Han ere, ezbairik gabe, Bortzirietako batua erabiliko nuke, eta erahonetara geratuko litzateke lehengo oharra:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A48
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Heldu den ortzegunean, bilera eginen dugu arratsaldekolauretan, aurtengo konbenioaren gainean solasteko
Ohar biak, Arrasatekoa eta Lesakakoa, euskara batuan daude, bainaoso batu desberdinean bietako bakoitza. Azken batean, horixebesterik ez da euskararen eta mundu zabaleko beste edozeinhizkuntzaren izaera malgua, orain artean ezertarako ere aintzakotzathartu ez duguna, eta batere etekinik atera ez dioguna.
Zer egin gauzak bere onera ekartzeko?
Goitik behera aldatu behar dugu joan den urteotako jokabidea.Euskara batua “inoren” hizkuntza dela pentsatu dugu orain arte. IparEuskal Herriko askok, Hegoaldeko kontutzat daukate euskara batua:‘Hegoaldeko euskara + española’ dela, diote. Hego Euskal Herriraetorri, eta nafarrei, arabarrei eta bizkaitarrei galdetuta, zera diote:‘euskara giputza’ dela, euskara batua. Gipuzkoara joanez gero,azkenik, han bai, han badira euskara batua oso eurena dela ustedutenak, eta lasaitasun eta patxada handiz, det, gera, dijua, nere,bezela, eskubi esan eta idazten dutenak. Baina, jakina, hori ere ez
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 49
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Herriko hizkeran egin behar ditu umeak bere lehen urratsak, eta gurasoerdaldunen seme-alabak ere hobeto bertakotu dira herriko hizkera hori
RO
CIO
SA
LAZA
R
da zuzena.
Giputz ez garenon jokabidera etorriaz, geure hizkera alde batera utzi,eta beste hizkuntza batean jardun behar bagenu bezala aritzen garasarri. Esate baterako, geure eguneroko jardunean, kantsauta nago,eta etxera noia esaten dugu, eta euskara batua erabiltzeko orduan,beste hauxe esan eta idazten dugu:
etxera noa, nekaturik bainago
Garbi dago, gure noia hori noa dela batuan, eta garbi dago, gureeguneroko kantsau hori baino egokiagoa dela nekatu, eta,egokiagoa, ez bakarrik euskara baturako, baita geure herriko hizkerajasorako bertarako ere.
Baina behin noia → noa eta kantsau → nekatu aldatu eta gero, ezdaukagu beste aldakuntzarik egin beharrik. Zer dela-eta nekatuRIKeta BAInago erabili behar hori? Ez ote dira, ba, nahikoa batu, geureetxe barruko nekatuTA eta nago ETA? Ala “bigarren mailako”batukoak ote dira horiek? Besteen aldean menusagoak etaezdeusagoak?
Azken batean, gaixotasun bat dago jokabide horren azpian:mendeetako konplexua. Eta konplexua daukagulako uste dugugeure etxekoaren aldean hobea dela etxekonekoa, eta etxekonekoabera baino askozaz hobea, gainera, urrunekoa. Tolosaldeko giputzekerabiltzen dutena, eta Lapurdiko XVII. mendeko idazleek erabiltzenzutena, hura bai, hura, euskara ona! Hura bai euskararen loria etalorea!!
Etorkizunari begira, konplexu zentzugabe horiek baztertu, eta besteikusmolde bat sartu behar dugu geure buru-bihotzetan: Euskarabatua egiterakoan, geure hizkeran oinarritu behar dugula. Geurehizkerari arau jakin batzuk erantsi, eta horixe besterik ez delaeuskara batua. Laburrago, eta goiburu bezala esanda, honelazehaztuko nuke euskara batuaren izaera: NORBERARENBERBETA, EUSKALTZAINDIAREN ARAUAK GEHITUTA.
Herriko hizkerak eta euskara batua
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A50
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Azkenaldi honetan, bolo-bolo dabil bizkaitar batua sortu eta zabaldubeharra, baina ba ote da, gaur egun, lapurtar baturik, edo nafarbaturik, edo giputz baturik, edo beste edozein euskalki batu eraikibeharrik? Zeharo eta erabat ezezkoa da nire iritzia, eta Deba ibarrabera erabiliko dut iritzi hori arrazoitzeko adibide.
Deba ibarreko hizkerak, Mutrikun hasi eta Gatzaga bitartekoak,nabarmen desberdinak dira, baina hala eta guztiz ere, nork bereherriko hizkera erabiltzen du gutariko bakoitzak geure artekojardunean. Hala egin dugu orain arte, eta hala egingo dugu hemendikaurrera ere.
Deba ibarretik irten, eta Lea-Artibai eskualdera edo Durangalderagoazenean ere, geure herriko hizkeran jardun ohi dugu, tankeraberekoak direlako eskualde horietako hizkerak eta gurea.
Urolaldera edo Goierrira goazenean ere, geurean jardun dezakegu,orain artean jardun dugun bezalaxe. Orain artean bezalaxe, txantxaketa adar jotzeak egingo dizkigute gure <x> (mendia →mendixa) edogure <j> (diat → juat, nian → najuan) direla eta ez direla. Bainatxantxak eta adar jotzeak gorabehera —eta horretan geu ere ez garaatzean gelditzekoak—, ez daukagu batak besteari aditu ezinhandirik, eta hasierako oztopoak gainditu ondoren, gozatu ere egitendugu batak bestearen hizkeraren berezitasunak entzuten eta ikasten.Eta ez dezagun sekula ahaztu, txantxetan eta adar soinuan jardutea,eta euskalkiekin gozatzea, hizkuntzaren aldeko indarrak direla.
Baina zer egin urrunago joaten garenean? Urrunago joatengarenerako, badugu euskara batua, edo badugu, bestela, geurealderdiko euskara jasoa. Nafarroan eta Ipar Euskal Herrian ibiltzeko,euskara batua dugu bidelagun, eta Bizkai barrualdean ibiltzeko,geure herriko hizkera zabaldu, eta laster konponduko dugu ezinaditua.
Berriro esango dut: geure hizkerarekin eta euskara batuarekin,nahikoa daukagu gaur egun. Ez dago herrialdeko euskalki baturiksortzen eta ikasten jardun beharrik. Euskalki batuak, gainera,mesedegarri baino gehiago, kaltegarri direlakoan nago, eta batez erehiru arrazoigatik esaten dut hori.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 51
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
EUSKALKIAK EZ DIRA HOMOGENEOAK
Euskara batuari urruneko usaina hartzen badiogu, euskalki batuekinere beste horrenbeste gertatuko zaigu. Nafarroan, esate baterako,oso desberdinak dira Baztango hizkera eta Sakanakoa. Zer euskalkibatu egin dezakegu han? Nafarroa Beherean ere desberdinak diraAmikuzeko eta Baigorriko hizkerak, eta gauza bera gertatzen daBizkaian ere. Lezamako hizkera eta Lekeitiokoa, bi dira, eta nolabatera ekarri, hain desberdinak diren izaki bi?
Bizkaiari dagokionez, XIX. mende hasieratik izan dira hizkuntzaeredu bi: mendebalekoa eta ekialdekoa. Añibarro izan zen batarenburua, eta Mogeldarrak, Frai Bartolome eta Astarloa, berriz,bigarrenaren aldekoak. Batzuen eta besteen arteko eztabaidaketengabeak izan ziren, eta nola ez ziren, ba, izango, haindesberdinak dira-eta bateko eta besteko hizkerak! Lezama etaLekeitio aipatu ditut arestian, baina beste hainbat bikote osatuko ditutjarraian: Otxandio eta Bakio, Elorrio eta Zeberio, Ondarroa etaLemoa, Durango eta Berango, Gizaburuaga eta Arrigorriaga, Berrizeta Urduliz, Aulesti eta Zeanuri... zertarako segi? Bikote horiekguztiok ezin dira etxe berean sartu. Hiztegia ez ezik, fonologia etamorfologia ere nabarmen aldatzen da Bizkaiko ertz batetik bestera,eta hartzen den erabakia hartzen dela, beti izango da artifiziala. Eta,hain zuzen, artifiziala da saihestu behar duguna. Alegiazkoa etasasikoa gabe, berezkoa eta betikoa da indartu behar duguna.
EUSKALKI BATUAK IKASTEAK DAKARREN LANA
Herri euskaldunetako hizkerak indartu beharraz mintzatu naiz, etahorretarako arrazoiak agertu ditut: buru-bihotzetan dauzkagunkonplexuak baztertzeko, geure buruarekin konfiantza eta ziurtasunaizateko, euskaraz lasai eta eroso jarduteko eta ondorengobelaunaldiei erakusteko, euskararekin jolas egiteko eta gozatzeko,eta hizkuntzarekin jolas eginaz eta gozatuaz, sena lantzeko etahizkuntza sortzeko. Horiexek dira, nik neuk, herriko hizkeren aldeegiteko ditudan arrazoiak. Ikusten denez, ba, euskalkien aldebanago, ez da erromantizismo eta sentimentalismo hutsez. Bai zera!Ezta hurrik eman ere!!
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A52
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
Helburu horiek lortzeko, geure hizkera, betikoa eta berezkoa, baliatubehar dugu. Geure berezko hizkerari atera deiezaiokegun etekina,ezin diezaiokegu batu artifizial bati atera. Adibide bat ipiniko dut.
Zer aurreratzen dugu oñatiar bati, bizkaitar batuaren izenean, jako‘zaio’ irakatsita? Eta zer aurreratzen dugu, deutsa ‘dio’, deutsaz‘dizkio’, neskea ‘neska’, neskakaz ‘neskekin’, erretan ‘erretzen’, edopasetan ‘pasatzen’ irakatsita?
Erantzuna garbia da: ez da ezer aurreratzen, eta dena atzeratzen da.Dena atzeratzen da, euskara batuaz gainera, bizkaitar batua ereikasi egin behar duelako. Ikasi egin behar du bizkaitar batua, Oñatinez direlako esaten jako, deutsa, deutsaz, neskea, neskakaz, erretaneta pasetan. Oñatin, xako, xau (‘dio’ zein ‘dizkio’ balioarekin), neskia,neskekin, erreten eta pasaitten esaten dira.
Garbi dago oñatiarrek euskara batua ikasi beharra daukatena,oñatiar izateaz gainera, euskaldunak ere badirelako. Baina euskarabatuaz gainera, bizkaitar batua ere ikasi beharra ez ote da, gero,bazterrak nahastea? Ez ote zaigu guri ere gertatuko Txirrita zaharrarigertatu zitzaiona, betikoa ahaztu eta berria ez ikastea? Ez ote zaiguguri ere gertatuko, jendea, bata eta bestea ikasi beharrarekinaspertzea eta gogaitzea, eta azkenean, ez bata eta ez bestea ikasiez, eta erdara bakarrera alde egitea?
Bide errazera jotzea da onena eta onuragarriena, eta geure etxeaneta geure herrian, oharkabean, ahalegin berezirik egin gabe ikasidugun hizkera da bide erraza. Jakina, geure etxeko horren azpianzer dagoen ikasi beharko dugu: geure ekarri´ttu horren azpian, ekarriditu dagoela, edo geure lagunan horren azpian, lagunaren dagoela,jakin beharko dugu. Baina zer aurreratzen dugu, geure etxeko neskiaeta batuko neska jakiteaz gainera, bizkaitar batuko neskea ere jakinbehar izatearekin? Non dago horren onura?
Gainera, euskara batuari bezalaxe, arau zehatzak eta zorrotzakezarri nahi dizkio zenbaitek euskalkiari eta norbere herriko hizkerariere. Zeharo bestelakoa da nire iritzia. Arauak eta hesiak nahidituenak, nahikoa eta gehiago ditu euskara batuan. Bila dezagun, ba,lasai eta nasai ibiltzeko aukera geure herriko hizkera horretan. Gure
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 53
_________________ HELBURURA IRISTEKO BIDEAK _________________
herrian lagunaz eta lagunakin esaten direla, ba erabil ditzagun biak,eta aurrera. Gure herrian lagunandako eta lagunantzako, gorrittuteneta gorriketan, eban eta zeban, lagun bi eta bi lagun, guztia etaguztixa, naz eta naiz, ebai eta ebaki, fan eta juan, olgau eta jolasegin... denetarik esaten dela, ba erabil dezagun geuk ere denetarik,geure gustuaren eta geure senaren arabera. Izan dezagun, behinikbehin, geure herriko kaleetan, geure lagunartean, geure herrikohedabideetan, hesirik eta araurik gabe, hizkuntzarekin jolas egitekoeta gozatzeko aukera! Izan dadila, behinik behin, euskalkia jolasegiteko eta gozatzeko barrutia!!
Dena da orduan libre, euskalkiaren izenean?
Ez dena. Zuzena eta zuzena ez dena da muga jakin bakarra: lagunbi eta bi lagun biak dira zuzenak, baina ez *bat lagun. Horixe daerabili ezin dena.
Kontua da, azkenaldi honetan, belaunaldien arteko hizkuntza loturabehar bezala egin ez denez, euskara ere ez dela behar bezalaaldatu. Eta ni neu aldakuntzaren alde nago zeharo, aldatzen ez denhizkuntza hilda dagoelako, baina ezer aldatzeko, hizkuntzarenegitura ezagutu behar da, eta hizkuntza sena izan behar da.
Baldintza bi horiek bete ez direlako, zabaldu dira, bolada honetan,atzo ikusi neutsun, zeuk be egin leikezu, ez dakit etorriko badatankerako egiturak. Egitura horiexei, zuzenak ez direnei, ipini beharzaie hesia. Atzera begira jarri, eta betiko atzo ikusi zintudan, zeuk beegin zeinke, ez dakit etorri dan berreskuratu behar ditugu.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A54
HIZKUNTZAREN BATASUNERAKO OZTOPO
Lan luzea eta neketsua izan da euskaldunok hizkuntza bateninguruan batzea, eta hizkuntza bakar bat eraikitzeko egitasmoanbateratzea. Herri zaharra da gurea, hasierarik ez omen duena,behialako apologiagilearen esanetan, baina, aitzindariak aitzindari,euskaldun guztiok hizkuntza egitasmo berberaren barruan laneanjarduteko, 1968a arte itxaron behar izan dugu.
Urte esanguratsua da, ba, 1968koa; gure historia luzekoesanguratsuenetakoa, zalantzarik gabe, eta dena hondatzeko etadena galtzeko arriskua daukagu, zentzuz eta jakitez jokatzen ezbadugu. Euskararen eta Euskal Herriaren aldeko jarrera sendotzeaeta indartzea ekarri du euskara batuak, eta ezin dugu jarrera horiahultzen eta galtzen utzi.
Egia da batasunaren barruan banatasunak ere bere xarma duena.Baina banatasuna benetakoa eta jatorra izan behar da, ez itxurazkoaeta alegiazkoa. Izan ere, nork ez du gogoko Lekeitiora joan, etabertako euskara bizia eta berezia entzutea? Nork ez du gogokoLekeitiotik hurrengo herrira joan, Ondarroara, eta han ere euskarabizia, baina Lekeitiokoaren aldean desberdina, entzutea? Nork ez dugogoko Ondarroatik hurrengo herrira joan, Mutrikura, eta han ereeuskara bizia, baina Ondarroakoaren aldean desberdina, entzutea?Hizkuntzarenganako sentibera den edonork du euskara bizia etabenetakoa gogoko. Baina bizia eta benetakoa diot, ez paperetanbaizik bizi ez den alegiazkoa eta sasikoa.
Eta, azken batean, horixe besterik ez da bizkaitar batua: Bizkaikohizkeren suzedaneoa. Ez, gainera, Bizkaiko hizkera guztiena,Bizkaiko mendebalekoena baizik ez delako: hain zuzen, gaur eguneuskara gutxien egiten den, eta gaizkien dagoen alderdikoa.
Gaur egungo bizkaitar batu berria egiten dihardutenek, gainera,euskara batuko osagaiak ere eskuzabal sartzen dituzte eurenmazedonian. Ergatibo pluralean, esate baterako, Bizkaian betidanikerabili izan den -ak atzizkiaren ordez, euskara batuko -ekaldarrikatzen dute (gizonEK ekarri dabe), eta tankera horretako bestehainbat “konponketa” eta “apainketa” egiten dihardute:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 55
partizipioetako betiko -au (komunikau) eta -idu (transmitidu) gabe,euskara batuko -atu (komunikatu) eta -itu (transmititu); erakusleakizenaren ezker eta eskuin ipintzeko arauaren ordez (hau liburuau),izenaren eskuinetara baizik ez ipintzea, euskara batuan legez (liburuhau); aditz izenetan betiko aukera zabalari jarraitu ordez (sartzean,joten, apurtuten / apurtan...), euskara batuko aukera bikoitzari (-tzeneta -ten) amore ematea, itxi aldaera jatorraren ordez, euskara batuko‘utzi’-ren antzekoagoa den itzi sasikoa erabiltzea... Azken batean, ezura ez ardoa izan ohi da horrelako nahasteen emaitza, eta ez ura ezardoa ez den edaria, sekula ere ez da izaten gozagarria.
Okerrena, baina, nahasketa horietatik datozen ondoriosoziolinguistikoak izaten dira. Hizkuntza gozagarri izango bada, biziaeta benetakoa izan behar da. Ezaugarri horiek ez dituena gozaezinedo, behintzat, gozakaitz izaten da. Añibarroren euskarak, esatebaterako, irri eta malko gutxi eragingo du, eta nekez bereganatuko duirakurlea. Frai Bartolomerenak, ostera, gozagarri gertatzen da, etairakurlea zaletzen du.
XIX. mende hasieran bezalatsu dira gauzak XXI. mende hasieran.Hizkuntza gozagarria den lekuetan, erabili egiten da. Gozakaitza denlekuetan, berriz, alde batera utzi, eta erdarara ihesi joaten da.Mendebalde Euskal Kultur Alkartearen Euskalkiak eta hezkuntzaliburutik (Bilbao: 2001) hartu ditut argibideak. Ez dira, ba, geuksortutakoak, eta gure aldera egiten duten susmopekoak.Mendebaleko gazte unibertsitariek, euskalkia zenbat erabiltzenduten neurtu zuten Fernando Olabarrietak, Olatz Altunak, OihanaMunduatek eta Xabier Isasik “Bizkaiera eta unibertsitatea: azterketademolinguistikoa” txostenean, eta, hitzez hitz, hauxe esan zutenbertan (93. or.):
Deba arroan bizi diren ikasleek bizkaieraz gehiago hitz egitendute Bizkaian bertan bizi direnek baino. Etxean zein lagun arteanDeba arroko ikasle euskaldunen artean bizkaieraren erabileraaitortua (inkesta bidez jasotakoa alegia) nabarmen areagotzenda. Bizkaitarren %37,4ak etxean eta %32,7ak lagun arteanbizkaieraz asko hitz egiten duela dio. Deba arroan bizi direnenartean, aldiz, hurrenez hurren %55,2ak eta %67,6ak erantzunbera eman dute.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A56
Deba ibarrean, bertako euskara indartzeari eman zaio lehentasuna.Egitasmo zehatzak osatu dira transmisioa sendotze aldera. Eibarreneta Bergaran egin da ahaleginik handiena, baina gainerako herriakere bide beretik ibili dira. Eta, jakina, bere emaitza ekarri duahaleginak. Bada, gainera, inkestaren egileek aztertzen ez dutendatu bat, baina oso kontuan hartzekoa begitantzen zaidana: etxeanbaino gehiago erabiltzen dela euskalkia kalean. Txostenarenarabera, behinik behin, %55,2ak etxean, eta %67,6ak kalean.Gurasoak erdaldunak, edo Euskal Herriko beste alderdi batzuetatiketorritakoak direla esan nahi du horrek, eta seme-alabak bertakotuegin direla. Azken batean, ba, Deba ibarrean, euskalkia indartuahala, euskara ere indartu egin da, eta euskara batua bera ere bai,jakina. Ez al da, ba, horixe helburua?
Aldiz, Bizkaiko barrualdean euskara atzeraka doa oraindik; Bizkaikomendebalean bereziki. Asko dira, jakina, atzerakada horrenarrazoiak, baina ezin zaie errua beti besteei egotzi. Inmigrazioak,Madrilgo hizkuntza politikak, erdararen handitasunak eta bestehainbat indarrek eragin zuzena daukate euskararen atzerakadan,baina norberak oker jokatzen duenean ere, okerrak izaten diraondorioak.
Ona eta egokia izan ohi da, era berean, mundu zabaleko bestealderdietara begira jartzea. Leku askotan ikusiko dugu ahozkotasunabultzatzen dela. Leku askotan ikusiko dugu hiztunek eurenegunoroko jardunean erabiltzen duten hizkera bizia, eta erabiltzendituzten erregistroak aintzakotzat hartzen direla. Herrialderikaurreratuenetan ikusiko ditugu horrelako kezkak, eta kezka horiekeragindako egitasmo zehatzak. Dialekto batuak egitea da sarriegiikusiko ez duguna. Herri desegituratuetara joan behar duguhorrelakoak ikusteko: katalan herrietatik bereiztearren, egin ahalakegiten diharduen Valentziara, esate baterako.
Gure jardunaren esparrua: eskualdea
Gaur egun herri barruko egitasmoak ez direla nahikoa esan duthasieran, eskualdeka jardun beharra daukagula. Egitasmoak aurreraateratzeko, bitarteko gehiago dago eskualdeka lan eginda, norbereherri barruan jardunda baino. Eskolan, administrazioan,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 57
hedabideetan, eta gainerako esparruetan eragina izateko,ezinbestekoa da eskualdeka antolatzea.
Beste onura batzuk ere badakartza, gainera, eskualdeka lan egiteak.Deba ibarrean, esate baterako, lagunarteko hizkera, gazte hizkera,lanbideetako hizkerak, ahozko euskara nahi ditugu indartu, eta herribatzuetan ez dauzkagu eredu egokiak. Aspaldi makaldu zentransmisioa, eta hori indartzeko modurik ez dago honezkero. Egoerahorretan daude Elgoibar, Eibar, Ermua eta Arrasate, esate baterako.
Baina eskualdeka lan eginda, daukanak eman diezaioke ezdaukanari, eta euskara bizirik dago Antzuolan, Elgetan eta Mutrikun.Herri horietan badira besteetan ez diren ereduak eta bitartekoak.
Iruditzen zait, gainera, hauxe izan daitekeela beste alderdibatzuetarako ere adibidea. Gipuzkoako Goierrin, esate baterako, osomakalduta daude ereduak Legazpin, Beasainen eta Ordizian, bainasendo diraute Seguran, Ataunen eta Zaldibian. Nafarroako Sakananere, ahul daude Altsasun eta Uharte-Arakilen, baina indartsu,Urdiainen, Ergoienan, Arbizun eta Etxarri Aranatzen. BizkaikoArratian, era berean, Zeanurik eta Dimak bete ditzakete Igorreko,Lemoako eta Bediako hutsuneak.
Ipar Euskal Herrian ere zer edo zer aurreratu daiteke horrelajokatuta. Ereduak bizirik daude Oiartzunen, Bortzirietan, Malerrekan,Bertizaranan eta Baztanen, eta, eredu horiek lagungarri gertadaitezke Hendaian, Urruñan, Azkainen, Saran, Senperen, Ainhoan,Itsasun eta Baigorrin. Lagungarriagoak, behinik behin, Paristik etorlitezkeen laguntzei begira egotea baino.
Koldo ZuazoDeba ibarrean, 2001eko abenduan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A58
1. LIBURUAREN EDUKIAZ
Deba ibarrean hamazazpi herri direla, eta hiru hizkuntza eremunagusi direla esan da, eta hori dela-eta, ezin dugu liburu bakar
batean herri guztietako euskararen berri zehatza eman. Ezinezkoada hori. Gainera, horrelako azterketa batzuk eginda daude herribatzuetan, eta, gainerakoetan ere, abian, edo abian jartzekotan dira.
Beste batzuk dira liburu honen helburuak. Alde batetik, Debaibarreko hizkerak batzen dituzten ezaugarriak ekarri ditugu hona.Zerk batzen gaituen jakinda, horrexeri eman diezaiokegulehentasuna, eta denon onerako izango da bide berdintsutik ibiltzea.
Beste alde batetik, berriz, banatzen gaituzten gauzariknabarmenenak ere ekarri ditugu hona. Zerk banatzen gaituen jakiteaere ondo dago, batzuek esaten dutena, gainerakoendako ereezaguna izan dadin.
Euskalkiaren eta euskara batuaren arteko hartu-emana ere ageriraekarri nahi izan dugu. Alde batetik, geure euskalkiko zeintzukezaugarri erabil ditzakegun euskara batuan esan dugu. Beste aldebatetik, berriz, geure euskalkiko zeintzuk ezaugarri erabil ditzakeguneskualdeko euskara batuan zehaztu dugu, eta, hirugarrenik,euskalkian dihardugunean baizik ezin erabil ditzakegun ezaugarriakaipatu ditugu. Horretaz gainera, zer den lagunartekoa eta zer jasoaere bereizten ahalegindu gara.
Bazen, eta bada, honen guztionen beharra. Batzuek uste duteeuskalkiko edozein gauza erabil daitekeela euskara batuan, eta horiez da inondik inora ere egia eta zuzena. Gauza bi izan behar ditugugarbi eta garden geure buruan: eremu zabalekoak duela txokokerienaldean lehentasuna, eta betikoak eta jatorrak duela mailegu berrianaldean nagusitasuna. Jakina, baldintza bi horiek betetzen duen hitzikedo egiturarik ez denean, txokokoa nahiz mailegua izan beharko dahutsunea beteko duena. Gaur egungo meter el rollo, dar la chapa,rayar adierazteko, esate baterako, aberketia euki esaten daOndarroan, eta zergatik ez, ba, esapide hori Euskal Herri osora
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 60
zabaldu?
Baina horrelako adibide bereziak alde batera utzita, oso argi izanbehar dugu txokokeriak erabiltzeak euskaldunon arteko hartu-emanazaildu egiten duela, eta oso argi izan behar dugu, era berean,erdaratik hartutako maileguek ere zaildu egiten dutela gure hartu-emana, erdara bat dakigulako euskaldun batzuek, eta beste bat,besteek.
Gainera, euskalkiaren izenean, makina bat trakeskeria zabaldu dajoan den aspaldian. Ahozko jardunean erabiltzen den guztia daukatebatzuek ontzat eta jatortzat, eta garbi dago “jatorrismo” hori ere ezdela inondik inora mesedegarria. Oso argi izan behar dugu zer denlagunartekoa eta zer jasoa, eta oso argi izan behar dugu euskalkianden guztia ez dela ona eta egokia. Azken batean, euskarairakaskuntzatik kanpo egon delako, Administraziotik kanpo egondelako, kultura esparruetatik kanpo egon delako, sortu eta zabaldudira euskalkietako hainbat ezaugarri, eta horietako asko eta asko,sustrai sakonak egin dituztelako, onartu besterik ez dugu izango,baina, beste asko, sustraietatik oratu, eta erauzi egin beharko ditugu.
Laburbilduaz, tankera honetako liburuak orain hogeita hamahiru urteegin behar ziren, euskara batua sortu zen garaian. Orduan zehaztubehar zen batuak euskalkietatik zer hartu behar zuen, eta batuak etaeuskalkiek zer hartu-eman izan behar zuten. Hori, baina, ezina zensasoi hartan, eta orain bete beharko ditugu orduko hutsuneak, etaorain konpondu beharko ditugu orduko huts egiteak.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A61
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
LIBURUAREN EGILEAK
Urte luze bateko lanaren emaitza da liburu hau. Aurretik egindakoDeba ibarreko euskeria saioan oinarri hartuta, txosten bat atondu, etatxosten hori eztabaidatu eta aberastu egin dugu tarte horretan.Hamabostean behin elkartu izan gara, eta, hauxek dira, batzarretaraetorriaz, edo e-mail bidez parte hartuaz, liburua osatzen jardundugunak:
Aiastui, Goreti. Aretxabaleta (irakaslea) Akizu, Iñaki. Bergara (Oñatiko Udaleko Euskara Saila)Aldazabal, Eguzkiñe. SoraluzeAltuna, Roberto. Oñati (Oñatiko Udal Euskaltegia)Amuategi, Iñaki. Eibar (AEK)Andonegi, Amaia. Mutriku (irakaslea)Aranberri, Fernando. Ermua (Emun)Arantzabal, Iban. Elgeta (Goiena komunikabideak)Areta, Nerea. Eibar (filologoa)Arexolaleiba, Julen. Arrasate (Mondragon Unibertsitatea)Ariznabarreta, Gurutze. Soraluze (irakaslea)Arregi, Iñigo. Oñati (Kontzejupetik aldizkaria)Arriola, Ibon. Elgoibar (filologoa)Arrizabalaga, Idoia. Mutriku (irakaslea)Azkarate, Sergio. Arrasate (Goiena komunikabideak)Basauri, Serafin. Eibar (euskaltzain urgazlea)Baskaran, Soko. Eibar (AEK)Deogracias, Marijo. Antzuola (Anboto aldizkaria)Elexpuru, Juan Martin. Bergara (idazlea)Elortza, Nere. Aretxabaleta (Loramendi Euskara Elkartea)Eraña, Gaizka. Arrasate (irakaslea) Ezenarro, Enetz. MendaroEzker, Juan Mari. Eibar (AEK)Fernandez Arroiabe, Nuria. Gatzaga (Belaxe itzulpenak)Garitagoitia, Itziar. Mallabia (Eibarko Udal Euskaltegia)Garmendia, Itsaso. Arrasate (Emun)Gonzalez, Esti. Ermua (irakaslea)Ibarluzea, Nerea. Eibar (AEK)Ilarduia, Idoia. Arrasate (Arrasateko Udal Euskaltegia)Irizar, Abel. Elgoibar (Izarra Euskara Elkartea)
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 62
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
Isazelaia, Jaione. Bergara (irakaslea)Laborda, Miren. Bergara (irakaslea)Lariz, Amaia. Elgoibar (Emun)Larrañaga, Josu. Mutriku (filologoa)Larreategi, Unai. SoraluzeLaskurain, Maripi. Antzuola (Idolaz Euskara Elkartea)Makazaga, Jesus Mari. Elgoibar (EHU)Mugarza, Pello. Mallabia (filologoa)Muniozguren, Fernando. Eibar (Eibarko Udaleko euskara teknikaria)Narbaiza, Leire. Eibar (irakaslea)Okaranza, Leire. Aretxabaleta (Loramendi Euskara Elkartea)Ormaetxea, Txipi. Arrasate (EHU)Ozaeta, Arantza. Aramaio (Mondragon Unibertsitatea)Palenzuela, Joseba. Mutriku (Mutrikuko Udaleko euskara teknikaria)San Migel, Nekane. Arrasate (epailea)Sangroniz, Mikel. Eibar (filologoa)Sarasua, Asier. Eibar (Eibarko Udala)Telleria, Alberto. Elgeta (filologoa)Txintxurreta, Miriam. Aretxabaleta (irakaslea)Txurruka, Alazne. Deba (irakaslea)Ulazia, Alain. MendaroUnamuno, Egoitz. Soraluze (Pil-pilean Euskara Elkartea)Urkia, Joseba. EskoriatzaUrzelai, Amaia. Elgoibar (filologoa)Zuazo, Koldo. Eibar (EHU)
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A63
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
LIBURUKO EUSKARAZ ETA HIZKERAZ
Deba ibarreko euskaran dago, gehienbat, liburua. Ez da horiharrokeriaz eta chauvinismoz hartutako erabakia izan, bai zera!Beste batzuk izan dira horretarako arrazoiak. Alde betetik, Debaibarrekoak izan gara liburua egiten jardun dugun guztiak, eta Debaibarreko hizkeretan —bakoitzak berean— egin dugu geure jardunguztia, bai ahozkoa eta bai idatzizkoa.
Liburua erabiliko dutenak ere Deba ibarrekoak izango dira,gehienbat, eta haiei ere, jakina, etxekoa egingo zaie erabiliko duguneuskara.
Liburuaren gaia, hirugarrenik, Deba ibarreko euskara erakustea da,eta liburua egiteko arrazoia, berriz, euskara sendotzea eta indartzeaDeba ibarrean. Alde honetatik begiratuta ere, beraz, bidezkoa zenDeba ibarreko euskaran egitea. Euskara batuan ere egingenezakeen, jakina, eta baita gaztelaniaz ere, baina bertakoeuskaran egitea begitandu zaigu zentzuzkoena eta, batez ere,benetakoena.
Deba ibarrekoa ez denen baten bat ere izango da, ziurrenera,liburuaren irakurle, baina kanpoko hori hizkuntza gaietan aditua, edo,behintzat, aritua izango da, dudarik gabe. Harendako ere, beraz,berea ez den euskara ikustea ez da izango neke eta kalte.
Dena dela, Deba ibarrak Euskararen Herriarekin bat egitea nahidugunez, euskara batuak ere badu bere lekua liburuan. Hiztegian etaesapide bilduman euskalkian egin ditugu sarrerak, eta euskalkianeman ditugu adibideak —nola, ba, bestela?—, baina euskara batuaneman ditugu azalpenak eta argibideak.
Azken batean, baina, hemengo arazo nagusia —sarritan estaltzeneta ezkutatzen duguna— ez da euskalkia edo batua, euskara edoeuskalgaiztoa baizik. Sarako euskaran idatzi zuten Axularrek etaJoanes Etxeberrik eta, aldiz, euskaldun guztiok ulertzen dugu haieneuskara. Eta ulertu ez ezik, gozatu ere egiten dugu haien euskarairakurrita. Gozatu egiten dugu, era berean, Txirritaren edoXalbadorren bertsoak irakurrita, eta gozatu egiten dugu Niko
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 64
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
Etxarten eta Mikel Urdangarinen kantuak entzunda, eta euskalkiandaude horiek ere.
Asko dira, ostera, euskara batuaren izenean azaltzen diren zenbaitizkribu direla-eta, euren nahigabea erakusten dutenak. Egunotan,esate baterako, Bernardo Atxaga idazleak plazaratu ditu beregogoetak eta bere salaketak. Gasteizko Foronda aireportukoiragarkiak jarri ditu, besteak beste, adibide. Batuan omen daudeForondako iragarkiok, baina ez euskaldunek ulertzeko moduan, edobeste era baterako esateko, batuan daude, baina ez euskaraz. Argidago zein den konponbidea: euskaraz idazteari eta hitz egitearieman behar genioke lehentasuna, eta horretan egin dugu geuk eregeure ahalegina.
Liburuaren hizkeraz ere egin nahi dugu ohartxo bat. Pedantekeriaeta sasiletratukeria baztertu, eta gauzak argiro eta garbiro azaltzenahalegindu gara. Eskuartean darabilgun gaia ez da egunerokojardun arruntekoa; teknikoa da, nolabait esatearren, eta oinarrizkoprestakuntza eskatzen du jarraitu ahal izateko. Baina oinarrizkoprestakuntza hori duenari gauzak zelai eta lau aurkezten ahalegindugara. Gogoko gauzetan ez dela aldaparik dio esaera zaharrak, bainabatere aldaparik gabeko bideak erosoago eta gusturoago ibiltzendirela uste dugu guk.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A65
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
LABURDURAK
Erosotasunez, sarri erabiltzen ditugun hitz zenbait laburtuta emanditugu. Hauxe da laburduren zerrenda, eta bakoitzaren esangura:
Ald.: aldaera. Hitz jakin bat esateko era berezia.
Ant.: antonimoa. Aurkako esangura duen hitza.
Db: Debabarrena. Hizkera aldetik, Elgoibarrek, Mendarok, Mutrikuk,eta, aldeak alde, Debak osatzen dute.
De: Deba erdikoa. Hizkera aldetik, Antzuolak, Bergarak, Eibarrek,Elgetak, Soraluzek, eta Bizkaiko Ermuak eta Mallabiak osatzen dute.
Dg: Debagoiena. Hizkera aldetik, Leintz ibarrak (Aretxabaleta,Arrasate, Eskoriatza eta Gatzaga), Oñatik eta Arabako Aramaiokosatzen dute.
Esap.: esapidea.
Fr.: frantsesa.
Gazt.: gaztelania.
Ik.: ikusi. Argibide eta zehaztasun gehiagotarako begiratu daitekeenhitza edo esapidea.
Jas.: jasoa. Hizkera jaso eta landuko hitz, esapide, ahoskera edoegitura.
Lag.: lagunartekoa. Lagun giroko hitz, esapide, ahoskera edoegitura.
Orok.: orokorra. Euskal Herri osoan, edo gehienean, erabiltzen denhitz, esapide, ahoskera edo egitura.
Sin.: sinonimoa. Esangura berdineko edo antzeko hitza.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 66
_______________________ LIBURUAREN EDUKIAZ _______________________
2. FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA
EZAUGARRI FONETIKUAK
I. DEBA IBAR OSOKO EZAUGARRIXAK
Badira Deba ibar osuan betetzen diran ezaugarrixak:
(1) e + a, e, o bokalak batzerakuan, e → i egitten da:
etxea → etxiaetxeetan → etxietanetxeok → etxiok
(2) o + a, e, o bokalak batzerakuan, o → u egitten da:
besoa → besuabesoetan → besuetanbesook → besuok
(3) i + a, e, o bokalak batzerakuan, -x- sartzen da bixen tartian:
gorria → gorrixagorrietan → gorrixetangorriok → gorrixok
Honek bokal batziok berba barruan be gertatzen dira:
behar → biharjoan → juanbihar → bixar
(4) a bokalarekin amaitzen diran berbei artikulua gehitzerakuan, a +a → ia egitten da:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A67
neska → neskiakoka kola → koka koliagazteria → gazterixia
(5) Deba ibar osuan esaten da <j> ([x] alfabeto fonetikuan): jakin, jan,jaramon, jarri, jaurti, jo, jokatu, josi...
(6) Indar haundixa dauka bustiduriak: il → ill, in → iñ, it → itt egittendira. Gaiñera, ild → ildd, ilt → iltt eta ind → indd be egitten dira, baiñahonen indarra ez da leku guztixetan bardiña. Hona hemen adibidiak:
mila → millainor → iñoriturria → itturrixahilda → hilddahilten ‘hiltzen’→ hilttenindarra → inddarra
(7) EZ partikulia aditzekin batzerakuan, aldakuntza jakin batzukgertatzen dira.
a) ez + b-, d- batzerakuan, ezp-, ezt- egitteko joeria dago:
ez badozu → ezpadozuez dot → eztot
b) ez + j- batzerakuan, etx- egitten da:
ez jako → etxakoez juat → etxuat
c) ez + g-, l-, n- batzerakuan, aukera biña dagoz: ezk- / ezg-, el- / ezl-eta en- / ezn-:
ez gaituzu → ezkaittuzu / ez gaittuzuez leuke → eleuke / ez leukeez neukan → eneukan / ez neukan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 68
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
d) Deba ibarreko berbeta batzuetan, iraganaldiko aditzikgehixenetan, ø- dago hirugarren pertsonetan: zuen →eban, zetorren→ etorren, zekien → ekixen... Hori dala-eta, ez partikuliarekinbatzerakuan, ez da gertatzen ezelako aldakuntzarik: ez eban, ezetorren, ez ekixen.
Horretan berbetotan, gaiñera, z- dauken aditzekin batzerakuan be,sarrittan ez da gertatzen ezelako aldakuntzarik:
ez zan → ezan / etzanez zituen → ezittuen / etzittuenez ziharduen → eziharduen / etziharduenez zirudien → ezirudixen / etzirudixen
Debabarrenian, eta baitta Deba erdiko herri batzuetan be, z- dagoiraganaldiko hirugarren pertsonetan, eta ez partikuliarekinbatzerakuan, sarriago egitten da etz-:
ez zeban → etzebanez zatorren → etzatorren
(8) Euskerazko berbetan, eta baitta erderatik hartutako berbazaharretan be, n, l eta r ostian, tz esaten da gehixenetan, EuskalHerri osuan moduan:
salsa → saltsiapensar → pentsauverso → bertsua
Baiña erderazko berba danetan —batez be sartu barrixetan— ez dabetetzen araua:
consonante → konsonantiapersona → personiauniversidad → unibersidadia
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A69
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
Berbak batzerakuan, berriz, araua ez da betetzen Deba ibargehixenian:
joan zen → juan zan / fan zanbehar zituen → bihar zittuanhil ziren → hil ziran
Deba eta Mutriku dira salbuespenak. Honetan herri bixotan badirajuantzan, hiltziran moduko loturak.
II. DEBA IBARREKO BERBETA JAKIN BATZUETAKOEZAUGARRIXAK
(1) Deba erdiko berbetetan gehixenbat, azentu bereizgarrixa dago.Alde batetik, singularra eta plurala bereizten dittu horrek azentuorrek:
Singularra: etxíak asko balixo dauPlurala: étxiak asko balixo dabe
Erakusliak be, itxura baten bardiñak izan arren, azentuak bereiztendittu:
Singularra: onékin pelotionékin ezin da jokatuPlurala: ónekin pelótokin ezin da jokatu
Ikusten danez, plurala danian, atzeratu egitten da azentua.
Beste alde batetik, berriz, zenbait berbaren esanguria bereizten dauazentuak:
astía (7 egunekua) / ástia (abixatzia)basúa (mendikua) / básua (edatekua)urdíña (koloria) / úrdiña (perretxikua)
(2) u eta i ondorengo a bokala e egitten da berbeta batzuetan,gehixenbat Mallabixan, Aramaixon eta Leintz ibarreko zenbaitalderdittan:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 70
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
laguna → lagunemutila → mutilleogia → ogixedirua → dirueikasi → ikesiharrika → harrike
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A71
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
ORTOGRAFIXA IRIZPIDIAK
Ahozko jarduna da euskalkixaren berezko barrutixa, baiña idatzixanerabilli biharra be izaten da batzuetan, eta idatzixan kontuan hartubiharreko irizpidiak erakutsiko dittugu jarraixan.
I. OIÑARRIZKO IRIZPIDIA
Idazterakuan, euskara batuko arauak betetzen ahalegintzia daoiñarrizko irizpidia. Hori dala-eta, <h> letria batuan moduan erabillikodogu, eta <z>, <s>, <tz> eta <ts> be batuan moduan erabilliko dittugu.
II. BERBETA JASOKO IRIZPIDIAK
Berbeta jasuan idazterakuan, gaiñera, beste oiñarrizko irizpide bi bekontuan izango dittugu.
(1) Berbak osorik idaztera joko dogu:
bakizu → badakizuekarri’ttu → ekarri dittusardaua → sagardaua
(2) Berbak banan idaztera joko dogu:
einddozu → egin dozueztoiaz → ez doiaz
Jakiña, arau guztixak daukez euren salbuespenak, eta honetan beizango dira arauak urratzen dittuen adibidiak. Euskara batukobiharamuna, esate baterako, bixamona bihurtu leike euskalkixanidazterakuan; lagunarteko jardunian batez be, ‘aje’ esanguriadaukanian. Era berian, bapez idatzi leike bat bere ez idatzi biharrian.Holakuetan, senak, eta orain arteko eta hemendik aurrerakotradiziñuak, erakutsiko dabe bidia.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 72
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
III. EUSKALKIXAN IDAZTEKO IRIZPIDIAK
Euskalkixan idazterakuan, bertoko arau fonetikuak izango dittugukontuan.
(1) Bokalak batzerakuan gertatzen diran aldakuntzak kontuan izangodittugu idazterakuan, hau da, e + a, e, o batzerakuan, e → i egittia(etxia), o + a, e, o batzerakuan, o → u egittia (besua), eta i + a, e, obatzerakuan, -x- sartzia (begixa). Baitta -a + a batzerakuan, -ia egittiabe (neskia).
(2) Bustiduria dala-eta, idatzixan ez agertzekua daEuskaltzaindixaren araua. Euskal Herrixa bere osotasunian ikusitta,zuzena eta zentzuzkua da erabagixa. Izan be, bustiduria egittiagauza barrixa da, eta badira, gaiñera, bustidurarik egitten ez dabenberbetak: Lapurdikuak eta Naparrua Beherekuak, gehixenbat.
Bestalde, bustiduria egitten dan lekuetan be aldia dago berbetabatzuetatik bestietara. Indartsuagua da, esate baterako, BortzirietanBaztanen baiño, eta indartsuagua da, era berian, DurangaldianArratixan baiño. Horregaittik, ba, erabagi zuzena hartu ebanEuskaltzaindixak: bustidurak ez idaztia euskara batuan.
Deba ibarreko fonetikan, ostera, araua da bustiduria, eta idatzixan bebetidanik agertu da. Guretako, hain zuzen, oso arrotz gertatzen datelebisinuak dino inundazinoak egon dirala Abadiñoko pabiloibatzuetan tankerako idazkeria ikustia. Adibide horretan,Euskaltzaindixak berak ontzat joten daben Abadiño horixe da, hainzuzen, guretako ondo emoten daben gauza bakarra*.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A73
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
* Euskaltzaindixak Abadiño onartu daben moduan, bustiduradun aldaerakonartu dittu gure toponimixarako: Aretxabaleta, Mallabia, Oñati, esatebaterako. Jakiña, gure berbetiaren izaeria aintzakotzat hartuta egin dauhori aukeriori, eta geure berbetiaren izaeria aintzakotzat hartuta egin dogugeuk be bustiduren aldeko aukeria.
Bestalde, euskara batuan bustidurak erabiltzen ez diranez, gazterixia/maila, baina, zaitut/ esaten hasi da, eta horrek esateko moduok bearrotzak gertatzen jakuz.
Hori guztixori kontuan hartuta, euskalkixan dihardugunian,bustidurak idaztiaren aldekua da gure iritzixa, batez be geureberbetia ikasi eta irakatsi bihar dogunian. Hori bai, bustiduriaidatzixan erabilli nahi dabenarendako, hiru ohar egin nahi dittugu.
a) Bustiduria eragin daben <i> bokala be idaztia, hau da, laño bariklaiño, ollo barik oillo, matte barik maitte, eta ottura barik ohittura.
b) Berba amaieran bustidurarik ez idaztia, hau da, dakitt barik dakit,egiñ barik egin, hill barik hil.
Kontsonante aurrian be ez da idatziko bustidurarik, esan be egittenez dalako, hau da, egingo, eta ez *egiñgo, egin leike, eta ez *egiñleike.
c) Ahoz ildd, iltt eta indd esan arren, idazterakuan ild, ilt eta indidaztia. Hau da, bilddu, erabiltten, inddarra idatzi biharrian, bildu,erabilten, indarra idaztia begittantzen jaku erosuagua.
Dana dala, BADIHARDUGU Alkartiak ez dau iñor ezertara bihartunahi, eta bakotxaren esku geratzen da honi erabagixoni edo euskarabatuaren bidiari segi. Etorkizunak erakutsiko dau bide zuzena etaerosua zein dan, eta orduan hartuko dogu behin-betiko erabagixa.
IV. ESPARRU TXIKIKO FONETISMUAK
Bidezkotzat joten dogu esparru txikixaguetako fonetismuak beegitten diran lekuetan idatzixan agertzia. Hori dala-eta, kontuanizango dittugu honek beste arauok:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 74
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
(1) i eta u ondorengo a → e egittia:
laguna → lagunemutila → mutille
(2) Ontzat joten dogu erderatik hartutako berba barrixetan, n, l eta rostian, z edo s idaztia: konsejua, personia, unibersidadia, esatebaterako. Dana dala, euskara batuaren bidetik, tz edo ts idaztia be ezdogu txartzat joten, batez be berbeta jasuan.
Hasieran esan dogunez, berbeta jasuan dihardugunerako dira honekortografixa irizpidiok. Lagunarteko berbetia (txistiak, pasadizuak,alkarrizketak, eta abar), edo herri jakin bateko berbakeria erakutsinahi dogunian, oso bestelako jokabidiak hartu ahal izango dittugu.Holako egoeretan, aukeran ixten dira, esate baterako, laburdurakegittia (zer bihar don? →ze bihon?), eta berbak batzia (egin don? →
einddon?).
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A75
______________ FONETIKIA ETA ORTOGRAFIXIA ______________
3. MORFOLOGIXIA
IZENAREN MORFOLOGIXIA
1. DEKLINABIDIA
(1) NORK pluralian, -ak izan da —lekukorik zaharrenetatik hasitta,gaiñera— Euskal Herriko eremu zabalian erabilli dan atzizkixa.Horixe da Deba ibarrian be erabiltzen dana, eta, horretara ba,zuzentzat eta egokitzat joten dogu gizonak egin dabe esatia etaidaztia, euskalkixan dihardugunian.
(2) NORI kasuan, alde txikiren bat gorabehera, -ari singularrian(gizonari), eta -ei pluralian (gizonei), erabiltzen dira Deba ibarrian,euskara batuan moduan.
(3) NOREN singularrian, -an izan da —lekukorik zaharrenetatikhasitta, gaiñera— Euskal Herriko eremu zabalian erabilli danatzizkixa. Horixe da Deba ibarrian be erabiltzen dana, eta, horretaraba, zuzentzat eta egokitzat joten dogu gizonan aldemenian jarrittadago esatia eta idaztia, euskalkixan dihardugunian. Dana dala,berbeta jasuan -aren erabiltzia be (gizonaren) ondo begittantzenjaku.
Era berian, gizonakin, gizonandako / gizonantzat, gizona(n)gan,gizona(n)gana, gizona(n)gandik… erabiltzen dira gure alderdixan.Jakiña, gizonarekin, gizonarendako, gizonarengana tankerakuak beerabilli leikez berbeta jasuan.
(4) NOREKIN pluralian, -kin atzizkixa erabiltzen da Deba ibarrian,euskara batuan moduan: bere lagunekin etorri da.
Singularrian be -kin da erabilliena, baiña -(g)az be bertokua da: bereamaz bizi da.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 76
(5) NORENDAKO erabiltzen da Debagoixenian eta Deba erdikuan.Horretara ba, gizonandako, lagunendako, guretako erabiltzia zuzenaeta egokixa da, bai geure berbetan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, Euskaltzaindixak berak onartuta daukanmoduan.
Debabarrenian, ostera, norentzat edo norentzako dira aukerabakarrak.
(6) NORUTZ erabiltzen da Deba ibarrian: etxerutz, ezkerrerutz,eguerdirutz. Literatura tradiziño haundiko atzizkixa da, eta berauerabilliko dogu euskalkixan dihardugunian. Herri batzuetan, gaiñera,-runtz / -rutze aldaerak be badira.
Atzizki honekin batera, Deba ibarrian be sarri erabiltzen da EuskalHerri osoko aldera postposiziñua: mendi aldera juan; eguerdi alderaetorri. Geuk be, ba, aukeran dogu hori egitturiori.
(7) NONDIKAN, ZERGATIKAN, eta, partitibuan, diruRIKANtankerakuak erabiltzen dira Deba ibarreko berbeta batzuetan,Debabarrenian eta Soraluzen, gehixenbat. Hori dala-eta, ez daukatastirikan, menditikan jaitsi, zu ikustiagatikan etorri tankerakuakesaten dira horretan berbetotan, eta ez dago zertan bazterturikeuskalkixan dihardugunian.
Beste berbeta batzuetan —Aramaixon, gehixenbat—, -ti eta -gatialdaerak erabiltzen dira: etxeti urten, zu ikustiagati etorri. Zaharrakdira honek aldaerok, Euskal Herriko beste leku batzuetan be bizirikiraun dabenak, eta, euskalkixan dihardugunian, ez dago gaitzestekoeta baztertzeko arrazoirik.
(8) Deba ibarrian, pelotian gaiñian berba egin / pelotian inguruanjardun / pelotia dala-eta barriketan ibilli / pelotiaz jardun tankerakoesapidiak erabilli dira orain arteko guztixan. Azken urtiotan, ostera,ez hemengua ez iñungua be ez dan pelotiari buruz berba eginzabaldu da gure artian. Bai euskara batuan dihardugunian, eta, batezbe, geure berbetan dihardugunian, geure betiko egitturei eustiabegittantzen jaku zentzuzkuena eta egokixena.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A77
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
(9) Deba ibarrian, laguntzat euki, lelotzat hartu, kanpotartzat jotankerako esapidiak erabilli dira orain arteko guztixan. Azken urtiotan,ostera, lagun bezela euki tankerakuak zabaldu dira, eta, jakiña,bertoko betiko egittura jatorrak erabiltzen ahalegindu bihar genduke,bai geure euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskara batuandihardugunian be.
(10) Asko zabaldu da azken boladan -z erabiltzeko joeria, mendizmendi tankerako esapidietan. Hori joeriori gaitzetsi eta baztertu barik,bertoko betikua dan -RIK atzizkixari emon bihar geunskixolehentasuna, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, hau da, aterik ate, herririk herri, mendirikmendi tankerakuei.
II. ERAKUSLIAK
(1) Hirugarren graduko erakuslia ha da Deba ibarreko berbetabatzuetan, eta haura, berriz, beste batzuetan. Debabarrenian,Soraluzen, Bergaran eta Antzuolan erabiltzen da haura. Bata zeinbestia erabilli geinkez euskalkixan dihardugunian.
(2) Erakusliak sustrai berbera dauke singularrian zein pluralian Debaibar osuan. Debabarrenian eta Deba erdikuan azentua dabereizgarri, eta bokalismua, berriz, Debagoixenian:
Db, De: honétan ‘honetan’ / hónetan ‘hauetan’Dg: honetan ‘honetan’ / honeittan ‘hauetan’
(3) Erakusliak indartu nahi diranian, izenaren ezkerretara etaeskumatara ipintzeko joeria dago Deba ibarrian, nahiz eta berbetabatzuetatik bestietara hori joeriori indartsuagua edo makalagua dan.Horretara ba, zuzentzat eta egokitzat joten dittugu jasoizu horimahaixori moduko esapidiak erabiltzia, euskalkixan dihardugunian.
Ezkerreko eta eskumako erakusliak mailla berberekuak izaten diraDeba ibarrian. Horretara ba:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 78
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
*jasoizu hori mahaixa barik jasoizu hori mahaixori
*jasoizuz horrek mahaixak barik jasoizuz horrek mahaixok
Idazterakuan, eskumako erakuslia izenari lotuta idatzi ohi dogu.Lotuta idatzi ohi dogu, era berian, artikulu singularra danian:
isildu zaittez, gogaikarrixori!etorri zaittez, maittiori!
Adberbixo erakusliak be izenaren ezkerretara ipintzen dittugu indartunahi dittugunian:
baten bat badator hortik kamiñotik
III. IZENORDAIÑAK
(1) neuk, neuri, neure… eta heuk, geuk, zeuk, zeuek tankerakoizenordain indartuak erabiltzen dira Deba ibarrian. Euskalkixan zeineuskara batuan dihardugunian be, horretxek erabilli geinkez. Ez diraalderdi honetakuak neronek, herorrek egitturakuak.
Bide batez esateko, azken urtiotan zabaldu dan nik pertsonalkiegitturia zihero baztertu, eta geure betiko nik neuk, guk geuk, nirineuri… tankerakuak erabiltzen ahalegindu bihar genduke.
(2) Izenordain bihurkarixen artian, eurak / erak (eta euren / eren…)tankerakuak erabiltzen dira Deba ibarrian, eta horretxek erabilligeinkez, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskara batuandihardugunian be. Ez dira alderdi honetakuak berak / beraiek , beren /beraien egitturakuak.
IV. ZENBAKIXAK
(1) baten eta batian bereizten dira Deba ibarrian, gaur egun bata
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A79
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
bestiarekin nahastuta be sarri erabiltzen diran arren. Izatez, baiña,mugagabia da baten, eta mugatua batian. Horretara ba:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 80
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
tabernaren baten egongo da
taberna bi dagoz, eta batian ez badago, bestian egongo da
Bardin gertatzen da deklinabideko gaiñerako kasuetan:
lagun batekin dago
lagun bi daukaz, eta batakin ez badago, bestiakin egongo da
Euskalkixan, eta baitta geure eskualdeko euskara batuandihardugunian be behintzat, bidezkua da hori bereizketiori egittia.
(2) ordubatak (eta ordubatetan, ordubatetako…) esaten da Debaibarrian, eta baitta seirak, zazpirak, zortzirak, bederatzirak be.Horretxek erabilli geinkez euskalkixan dihardugunian.
V. ADBERBIXUAK
(1) Adberbixuetan, -to atzizkixa erabiltzen da Deba ibarreko berbetabatzuetan, eta -ki zein -to, gaiñerakuetan. Horretara ba, ederto /ederki, politto / poliki, txarto / txarki / gaizki, zatarto / zatarki erabiltzendira, berbeten arabera.
Baiña Deba ibar osuan, ondo eta hobeto erabilli izan dira beti, etahorretxei eutsiko deutsegu hemendik aurrerako jardunian, bai geureeuskalkixan eta bai euskara batuan dihardugunian. Jakiña, ongietorri! tankerako esapidiak dira salbuespena.
(2) Modu adberbixuetan, -n zein -ø amaierak erabiltzen dira,berbeten arabera: zelan / zela, holan(txe) / hola(xe), halan(txe) /hala(xe), zeozelan / zeozela… Bata zein bestia erabilli geinkezeuskalkixan dihardugunian.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A81
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
VI. ATZIZKIXAK
(1) -dade aldaeria erabiltzen da Deba ibar osuan: bakardade legez,kalidade, tonalidade, unibersidade. Horixe da euskalkixandihardugunian erabilliko doguna, Natibittate bezalako salbuespenenbat gorabehera.
(2) Erderazko -ion → -iño egitten da Debagoixenian eta Debaerdikuan. Horretara ba, maketazio → maketaziño, klonazio →
klonaziño esaten dira, eta horri joeriorri eutsiko deutsagu euskalkixandihardugunian.
(3) Deba ibarreko berbeta batzuetan, -t(z)eke / -t(z)eka aditzatzizkixa erabiltzen da: ikusteke, konpontzeke, esate baterako.Antzuolan, Bergaran, Elgetan, Soraluzen eta Eibarren erabiltzen da,eta bai euskalkixan jarduterakuan, eta baitta geure eskualdekoeuskara batuan be, bidezkotzat joten dogu hori atzizkixori erabiltzia.
VII. OSTIANGUAK
(1) Hego Euskal Herriko beste leku askotan moduan, Deba ibarrekoberbeta guztixetan bereizten da generua zenbait adjektibotan.Euskalkixan dihardugunian, kontuan hartuko dogu hori joeriori:lehengusua / lehengusiñia, lelua / lelia, altua / altia, potolua / potolia,mozolua / mozolia, txotxolua / txotxolia…
Berez, hau bereizketiau erderiaren eragiñez egitten dan arren, etaIpar Euskal Herrixa eta Hego Euskal Herrixa batzeko oztopua bebadan arren, euskalkixan jarduterakuan holan jokatuko dogu. Izanbe, gure artian ez dau bape ondo emoten Arrate oso neska altua da,edo Arrate oso neska tontua da esatia.
Bestalde, oso zabalduta dago gure artian -sa atzizki femeninua:medikuaren andriari medikesia deitzen jako, edo Gisasola deiturakobaten andriari, gisasolesia, esate baterako. Sustrai sakona daukahonek atzizkixonek, eta ontzat emoten dogu geure artekojardunerako.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 82
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
(2) Oso zabalduta dagoz gure artian bik biri, hiruk hiruri tankerakoesapidiak:
bik hiruri jokatu june pelota partidua Astelenan
Ontzat joten dittugu, jakiña, eta horixe egitturiori erabilli geinke,gaiñera, zenbait esapide barri egitterakuan. Esate baterako,erderazko ‘futbol a siete’, zazpik zazpiri esan geinke ederto asko, baigeure euskalkixan, eta baitta euskara batuan dihardugunian be.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A83
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
ADITZAREN MORFOLOGIXIA
I. TRATAMENTUAK
(1) Deba ibarreko berbeta guztixetan erabilli izan da hitanua. Gauregun asko galdu da gazterixiaren artian, baiña onuragarritzat jotendogu ahal dan neurrixan indartzia eta erabiltzia. Euskeriarendakoaberasgarrixa da, eta lagunarteko berbetia, gazte berbetia, etalanbidietako argotak sendotzeko lagungarrixa.
(2) Hego Euskal Herri osuan moduan, Deba ibarrian be izan daberorika. Gaur egun galduta dago, baiña zer izan zan jakittia ez dogukalterako, eta baliabide estilistiko moduan erabilli geinke zenbaitegoera berezittan.
II. ADITZ SUSTRAIXAK
(1) *edun aditzaren sustraixak -o- eta -e- dira, berbeten arabera: dot,dok/n, dogu, dozu, dozue erabiltzen dira lekurik gehixenetan, eta det,dek/n, degu, dezu, dezue, gaiñerakuetan. Deban eta Mutrikunerabiltzen da -e- sustraixa, eta Mendaron eta Altzolan be ez daarrotza.
Lehen eta hirugarren pertsonetan, -au- / -eu- dira sustraixak: dau,dabe; neban, (z)eban, (z)eben; baneu, neuke; baleu, leuke; balebetankerakuak erabiltzen dira.
Iraganaldiko pluralian, adizki berezixak erabiltzen diraDebagoixenian:
genuen → geben / geuenzenuen → zeben / zeuenzenuten → zebien / zeuen
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 84
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
dihardugunian.
(2) izan aditzaren oraiñaldiko adizkixetan, -e- eta -a- sustraixakerabiltzen dira, berbeten arabera: gera / gara, zera / zara, zerate /zarie. Debabarrenekua da, gehixenbat, -e- sustraixa.
Debagoixenian, berriz, gare, zare adizkixak erabiltzen dira.
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.
(3) izan aditzaren hirugarren pertsonan, -a- sustraixa dago Deba ibarosuan: dan, dala, dalako, eta zan, zala, zalako. Era berian, adizkihorretatik sortzen dan zenbatzailliak be -a- sustraixa dauka: dana(eta danok, danetara, danetatik…), eta -a- horixe erabiltzen da,jakiña, dana dala esapidian. (Bide batez esateko, dana dala esatenda Deba ibarrian, eta ez azken urtiotan zabaldu dan dena den).
Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.
(4) Deba ibar osuan, egin sustraixa erabiltzen da; arrotza da *ezan.Hiru aditz eratan agertuko jaku hori sustraixori:
a. Aginteran: apur ezazu → apurtu egizu
b. Ahaleran: apur dezakezu → apurtu zeinke
c. Subjuntibuan: apur dezazun → apurtu deizun
Euskalkixan dihardugunian, egokitzat joten dogu egin sustraixaerabiltzia.
Ahaleran, ostera, juan dan urtietan zabaldu diran leikegu, leikezutankerakuen ordez, betiko geinke, zeinke jatorrak babestu eta zaindubihar gendukez.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A85
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
(5) NOR-NORI-NORK sailleko adizkixetan, -eutsi- eta *-i- sustraixakerabiltzen dira, berbeten arabera: deutsat / diot tankerakuak.Debabarrenekua da *-i- sustraixa, eta hauxe da euskara batuanonartu dana, baiña eutsi be erabilli ahal izango dogu euskalkixandihardugunian.
(6) joan-en adizkixetan, dijua / dixe / doia tankerakuak erabiltzen dira,berbeten arabera. Mutrikun eta Deban erabiltzen dira nijua, dijua,zijuaz, zijuazte, dijuaz tankerakuak. Mendaron eta Elgoibarren,ostera, nixe, dixe, dixez tankerakuak erabiltzen dira. Gaiñerakoberbetetan, doia tankerakuak aurkittuko dittugu.
Deba erdiko eta Debagoixeneko berbetetan, -i- bokala sartzen dajoan-en adizkixetan:
doa → doiagoaz → goiaz
Gauza berbera gertatzen da eruan-en adizkixetan:
daroa → daroiadaroaguz → daroiaguz
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.
(7) Aditz trinkuen iraganaldixan, -a- da sustraixa Deba ibarrekoberbeta batzuetan:
nekien → nakixenzekien → zakixenzetorren → zatorrenzegoen → zaguen (> zauen)
Euskara batuan -e- sustraidunak onartu diran arren (zekien, nengoentankerakuak), jatorrak eta zuzenak dira -a- dauken honek be, eta IparEuskal Herrixan eta euskera naparra egitten dan leku askotanerabiltzen dira. Geuk be, ba, erabilli geinkez euskalkixandihardugunian.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 86
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
(8) Oraintsu arte, arrotza izan da ari izan Deba ibarrian. Ordezkuak,egon, ibilli, eta leku batzuetan, jardun dira:
inglesa ikasten dago luzaruanmakiñak saltzen dabil Donostia aldianmusian jiharduk arratsalde osuan
Honek hiru aukerok bidezkuak dittugu euskalkixan dihardugunian.
Leintz ibarrian eta Aramaixon izan ezik, oso bizirik dago jardun aditzaDeba ibarrian, eta beronen adizki trinkuak be erabiltzen dira:dihardut, dihardugu tankerakuak oraiñaldixan, niharduen, zihardueniraganaldixan, jiharduk, jiharduagu hitanuan. Euskalkixan ez eze,euskara batuan dihardugunian be erabilli geinkez honek adizkixok.
III. MORFEMAK ETA ADITZEN OSAGAIXAK
(1) NOR-NORI sailleko adizkixetan, j- / x- / z- erabiltzen dira,berbeten arabera: jako / xako / zako.
Deban eta Mutrikun, z- erabiltzen da, euskara batuan bezala, etaMendaron be ez da arrotza. Oñatin, berriz, x- erabiltzen da:
zait → xatzaio → xako
Gaiñerako berbetetan, j- esaten da:
zait → jatazaio → jakozitzaizun → jatzun
Honek bereizgarrixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A87
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
(2) Hitanoko adizkixetan, NOR-NORI-NORK sailleko eta trinkueniraganaldiko hirugarren pertsonetan, z- / d- / x- / j- erabiltzen dira,berbeten arabera. Holantxe dira, esate baterako, dio eta dakitadizkixen hitanuak: ziok, zakiat / diok, diakiat / xauk, xakixat / jeutsak,jakixat.
Deban erabiltzen da z-, euskara batuan bezala, eta Mutrikukuada d-. Dana dala, honetan herri bixotan oso galduta dago hitanua.
Oñatin x- esaten da, eta j- erabiltzen da Deba ibarreko gaiñerakoberbetetan.
Trinko iragangaitzetan, baiña, d- erabiltzen da Ermuan, Eibarren,Elgoibarren eta Mendaron:
zagok/n → dagok/nzatorrek/n → datok/nzabilek/n → dabik/n
joan-en adizkixak dira salbuespena; j- dago honetan:
zihoak/n → joiak/nzihoazek/n → joiazak/n
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.
(3) Iraganaldiko hirugarren pertsonetan, z- eta ø- erabiltzen dira,berbeten arabera: eban / zeban, etorren / zatorren. Gehiexenbat,Debabarrenian eta Deba erdiko berbeta batzuetan erabiltzen da z-.
Dana dala, adizki jakin batzuek beti dauke z-: izan-enak (zan, ziran),edun-en pluralekuak (zittuen), jardun-enak (ziharduen), iruditu-renak(zirudixen), eta *edin eta egin-enak (zeikien ‘zitekeen / zezakeen’).
Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.
(4) Aditz iragangaitzen bigarren pertsona pluralian, -(i)e eta -teatzizkixak erabiltzen dira, berbeten arabera: zarie / zarete.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 88
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
Debabarrenian, Soraluzen, Bergaran eta Antzuolan erabiltzen da -te,euskara batuan legez. Gaiñerako berbetetan, era honetako adizkixakdittugu:
zaudete → zagoze / zagoziezatozte → zatoze / zatoziezoazte → zoiaze / zoiaziezaitezte → zaittie
Iraganaldixan be, jakiña, ziñ(i)en, zenbizen, zengozen, zentozen,zindoiazen tankerakuak erabiltzen dira.
Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.
(5) Aditz iragankorren hirugarren pertsona pluralian, -e erabiltzen daDeba ibar osuan:
dute → dabedaukate → daukedakarte → dakarredarabilte → darabilledakite → dakixedihardute → dihardue
Iraganaldixan be, jakiña, -e dago: (z)eben, (z)euken, (z)ekarren,(z)erabillen, (z)ekixen, ziharduen.
Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.
(6) NOR-NORI-NORK saillian, datibua hirugarren pertsonia danian,adizki berezixak erabiltzen dira Bergaran, Antzuolan eta Oñatin:
diot → jatdiet → jetdio → jaodie → jaue
Oñatin, j- ordez, x- esaten da:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A89
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
diot → xat
Hau bereizgarrixau kontuan izango da horretako herrixotakoberbetetan jarduterakuan.
(7) NOR-NORI sailleko adizkixen iragana, oraiñaldikuei -n gehittutaegitten da Deba ibar gehixenian:
zitzaidan → jatanzitzaion → jakon
Deban eta Mutrikun zit- be bada, euskara batuan bezala. Mutrikun,adiñeko jentiaren artian erabiltzen da, gehixenbat, zit- hori.Gazterixiaren jardunian, zakon tankerakuak zabaldu dira.
Hau ezaugarrixau kontuan izango da euskalkixan jarduterakuan.
Dana dala, azken boladan beste adizki batzuetara be zabaldu dairaganak holan egitteko joeria: dot → doten, deusku → deuskun,esate baterako. Holakuen ordez, baiña, betiko neban, (z)euskunjatorrak babestu eta zaindu bihar geunkez.
(8) Aditzetako pluralgille nagusixa -z da Deba ibarreko berbetabatzuetan:
zaizkio → jakozdakizki → dakizdarabiltza → darabizdauzka → daukazdaude → dagozdaitezke → leikez
Debabarreneko berbetak, Antzuola eta Bergara aldentzen dira.Honetan berbetotan beste aukera batzuk be badira, eta, esatebaterako, dauzkat, leizke, dare tankerakuak erabiltzen dira eduki,*edin eta egon-en adizkixetan. Gaiñera, egon-en gaude / gare,daude / dare tankerako adizkixak Deba erdiko beste herribatzuetan be erabiltzen dira.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 90
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
*edun-en pluralgillia, ostera, -it- da Deba ibar osuan: dittu, dittugu,nittuen, zittuen tankerako adizkixak erabiltzen dira. Baiñairaganaldiko pluralian, genduzen / giñuzen, zenduzen / ziñuzen,zenduezen / ziñuzten tankerakuak erabiltzen dira.
Gaur egun, beste adizki batzuetara be zabaldu da -z hori: ditugu →
doguz / dittuguz, gara → garaz, dira → diraz, esate baterako. Honekbarrikuntzok dirala-eta, ohar bat egin nahi dogu: berbeta jasuan,behintzat, Euskal Herri osuan erabiltzen diran dittugu, gara, diratankerakuei emon bihar deutsegu lehentasuna.
Pluralgilliak dirala-eta, badira nabarmendu biharreko beste gauza bi:
a) Debabarrenian, NOR-NORI-NORK adizkixetako sustraixa *-i- izanarren, -z pluralgillia erabiltzen da:
dizkio → dioznizkion → niozen
Gauza berbera gertatzen da Mutrikun eta Deban, NOR-NORIsailleko adizkixetan:
zaizkio → zakoz
b) Debagoixenian, ostera, NOR-NORK sailleko adizkixetan ez dago-it- pluralgillerik:
zaitu → zaugaitu → gau
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian. Esan diran barrikuntzak dira salbuespena: doguz /dittuguz, garaz, diraz tankerakuak.
(9) Bergaran, Antzuolan eta Debagoixenian, aditzak, gehixenetan, ezdau komunztadurarik egitten objektu pluralarekin. Baten batekbesterik pentsau leiken arren, hau kontuau ez da azken urtiotakogauzia, antziñako izkribuetan be halantxe agertzen da eta: 1562.urteko Dictionarium linguae cantabricae-n, esate baterako. Alderdi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A91
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
honetan, betikuak eta bidezkuak dira era honetako esaldixak:
sagarrak emon dotsosagarrak gustetan jakosagarrak dakar poltsangauza danak daki
IV. JOKATU BAKO ADITZAK
(1) Erdal jatorriko partizipixuetan, -ado → -au egitten da gurealderdixan:
harrapatu → harrapausobratu → sobrau
Euskal jatorrikuetan eta maillegu zaharretan, ostera, -atu esaten da:aukeratu, eskatu, bedeinkatu, parkatu… Salbuespen gitxi batzukbadira, dana dala: jatorri euskaldunekuak izan arren, barriztau,izentau ‘izendatu’, nahastau esaten da.
Mutriku eta Deba aldentzen dira Deba ibarreko gaiñerakoberbetetatik. Honetan herri bixotan aukerakua da -au edo -atuerabiltzia: harrapatu zein harrapau, bixak esaten dira. Gaiñera,euskal jatorriko aditzetan be erabiltzen da -au:
begiratu → begirauhaserretu → hasarrauzoratu → zorau
Hau bereizgarrixau kontuan izango dogu euskalkixan dihardugunian.
(2) Erdal jatorriko partizipixuetan, -ido → -i(d)u egitten da gurealderdixan:
dibertitu→ dibertidukonbentzitu → konbenzidu
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 92
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
Euskal jatorrikuetan, ostera, -ittu esaten da: gorrittu, haundittu…
Oraingo honetan be Mutriku eta Deba aldentzen dira; -itxu(eskribitxu, kunplitxu) erabiltzen da, gehixenbat, honetan herribixotan.
Euskalkixan dihardugunian, bidezkua da -idu erabiltzia.
(3) ‘Partizipixua + TA’ da Deba ibar osuan juan dan aspaldi luzianerabiltzen dan egitturia: apurtuTA dago; bazkalduTA etorri naiztankerakuak.
Arrotza da gure artian ‘partizipixua + A’ egitturia: apurtuA dago.‘Partizipixua + RIK’ be ez da gaur egun arrunta, lantzian behinerabiltzen dan arren:
hori jakiñik, neu be etorriko nintzanzeuk egingo zenduela pentsaurik, trankil egon naiz
Horretara ba, bai euskalkixan dihardugunian, eta baitta euskarabatuan dihardugunian be, bidezkua dogu ‘partizipixua + TA’ egitturiarilehentasuna emotia.
(4) Deba ibar osuan partizipixua erabiltzen da beti; hor konpon!moduko esapideren baten ez bada, zihero galduta dago aditzoiña.Euskalkixan dihardugunian, ba, ontzat emongo dogu antziñatikdatorren hori joeriori:
har ezazu → hartu egizuhar dezagun → hartu deigunhar dezaket → hartu neike
(5) Aditz izenak osatzeko orduan, alde haundixa dagoDebagoixeneko eta gaiñerako berbeten artian.
Debabarrenian eta Deba erdiko berbetarik gehixenetan, -tzen eta -ten baiño ez dagoz aukeran, eta erabilli be, gitxi gorabehera, euskarabatuan moduan erabiltzen dira. Dana dala, Deba erdiko berbetaaskotan, jo → joten, hil →hiltten egitten dira, eta oso zabalduta dago
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A93
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
ebagi → ebaten / ebaitten be.
Alderdi honetan, gaiñera, -n amaieria dauken aditz banaka batzuek,-tzen egitten dabe aditz izena; honetxek, gehixenbat:
ekin → ekitzenentzun → entzutzenirten → ertetzen / urtetzenjakin → jakitzenjardun → jardutzen
Debagoixenian, berriz, aditz izenak osatzeko aukera zabala dago:
a) -ten atzizkixa erabiltzen da aditzak -ri, -li, -ni, -gi, -ki, -a, -e, -oamaieria daukanian, eta holantxe da Mallabixan be kasu batzuetan.Hona hemen adibidiak:
ekarri → ekartenibili → ibilttenipini → ipintten / ifinttenjagi ‘jaiki’ → jagitteneduki → eukittenbota → botatenbete → betetenjaso → jasoten
b) Aditzak silaba bittik gora dittuanian, eta -atu, -itu, -tu amaieriadaukanian, -ketan egitten dau aditz izena:
eskatu → eskaketangorritu → gorriketanbigundu → bigunketan
c) Aditzak -au amaieria daukanian, -etan egitten dau aditz izena:
gustau → gustetan
d) Aditzak -idu amaieria daukanian, -iduten egitten dau aditz izena:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 94
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
sentidu → sentiduten
Azkenengo sail bixetan, bestela jokatzen dau Oñatik. Herri honetan,aditzak -au eta -idu amaieria daukanian, -itten da aditz izena:
faltau → faltaittensentidu → sentitten
Honek bereizgarri guztixok kontuan izango dittugu euskalkixandihardugunian.
V. JOKAMOLDE BEREZIKO ADITZAK
Jokamolde berezixa dauke aditz jakin batzuek:
a) Iragankorrak dira igo(n) eta urten:
Udalatxeko tontorreraiño igo dogudomekan ez genduen etxetik urten
b) NOR zein NOR-NORI da hasarratu aditza, Deba ibarreko berbetabatzuetan:
hasarratu egin jako, eta kontuz ibilli zaitte
Jokamolde berbera dauke amorratu, berotu eta ernegau aditzak behorrekin esanguriorrekin erabiltzen diranian.
c) NOR zein NOR-NORI da akordau aditza berbeta batzuetan:
edurra dala-eta, mendira juatia akordau jako
d) NOR zein NOR-NORI da zoratu aditza berbeta batzuetan:
hainbeste matematika ikasitta, azkenian zoratu egin bihar jako
e) NOR-NORK zein NOR-NORI da pentsau aditza berbetabatzuetan:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A95
_________________________ MORFOLOGIXIA __________________________
niri neuri ondo pentsatzen jata hori parkiori egittia
f) NOR-NORK zein NOR-NORI dira aittu eta entendidu aditzakberbeta batzuetan:
horri asko aitzen jako pelota kontuetan
g) NOR erara jokatzen da ekin aditza Deba ibarreko berbetarikgehixenetan:
Elgoibarren ekin nintzan luzaruan lanian
h) NOR-NORI-NORK erara jokatzen dira begittu / begiratu, deittu,itxain / itxoin, lagundu, oratu / heldu aditzak Deba ibarrian:
zergaittik begiratzen deustazu holan?neuk deittuko deutsut, eta egin lo lasaiaittari itxaingo deutsagu, eta berak eruango gaittu automobillianlagunduko deustak hauxe amaitzen?eskutik oratuko deutsut, eta neuk pasauko zaittut beste aldera
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 96
4. MORFOSINTAXIA
(1) Esaldi osagarrixak egitteko dagozen aukera orokorrez gaiñera, -ena atzizkixa be erabiltzen da, aditz eta predikatu jakin batzuekin,Deba ibarrian:
badakit hemengua danaezagun dozu Iñakiren alabia zarena
Esaldi osagarrixen sail honetan, gure alderdiko beste egittura biaittatu bihar dira:
a) -en susmua / errezelua / notizia / kontua…
laster etorriko dan susmua daukatez dakit, ba, egixa ete dan hainbeste milloi tokau jakon kontua
b) izena + esaldixa + (e)la / (e)na:
errezelua daukat bera bakarrik etorriko dana
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura guztixok.
Deba ibarrian, ostera, arrotza da -(e)lako erabiltzia: etorriko dalakozurrumurrua zabaldu da barik, etorriko dan zurrumurrua esaten dagure artian. Jakina, azkenaldi honetan zabaldu dan *etorriko danarenzurrumurrua egitturia euskalgaiztua da, eta zuzendu biharrekua.
(2) Kausa esaldixak osatzeko dagozen egittura orokorrez gaiñera,‘aditza + eta’ be aukeran daukagu Deba ibarrian:
guazen hemendik, taberna danak itxi dittue eta
Aukeran daukagu ‘aditza + (e)la eta’ egitturia be:
Tourra zala-eta, Pirineuetara juan gara aurtengo oporretan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A97
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
Galderetan be zergatik? orokorrarekin batera, beste aukera batzukbe badira Deba ibarrian. Sarri erabiltzen da, esate baterako, zer dala-eta?
zer dala-eta ez ziñan, ba, etorri?
Zer ba? egitturia be sarri erabiltzen da:
— Gaur ez dot urtengo— Zer, ba?
Zergatixa adierazteko beste aukera bat be bada gure alderdixan,partizipixo hutsa erabilliaz lortzen dana:
hain politta izan, eta nahi ez!dirua euki, eta zelan ez dozu, ba, erosi?ez dau ezer aitzen. Umia izan!
Esaldi luzietan, gehixenbat, ze eta zergatik (e)ze be sarri erabiltzendira:
Ez dot zinera juan nahi, zegaittik eze dirurik ez daukat, eta,gaiñera, nahixago dot kiroldegira juan
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura guztixok, baiña, ostera, bait- aurrizkixa (ezbaitaukat dirurik) arrotza da gure alderdixan, eta euskalkixandihardugunian, behintzat, hoba genduke bestiei emon lehentasuna.
(3) Esaldi kontzesibuak osatzeko dagozen egittura orokorrezgaiñera, Naparruan eta Gipuzkua gehixenian galduta dagoen arren,bizirik dago Deba ibarrian:
piperrik jakin ez arren, horrek esango dau zer edo zer
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 98
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
(4) Helburuzko esaldixetan, -t(z)iagatik atzizki orokorrarekin batera,-t(z)iarren be bada Deba ibarrian:
zeu ikustiarren etorri naiz
Sarri erabiltzen dogun beste egittura bat be bada: -t(z)e aldera. Honaadibidia:
kontu batzuk kontatze aldera alkartu gara tabernan
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinkez honek egittura bixok.
(5) Modu eta denpora esaldixak osatzeko, -(e)la atzizkixa erabiltzenda Deba ibarrian:
hiru urte neukazela, Durangora juan giñan bizi izatera
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau. Gure artian arrotza da, ostera, oraindik orainzabaldu dan -(e)larik (hiru urte neukazelarik), eta arrotza dalako,ziurrenera, oker erabiltzen dogu sarri. Hona hemen erabilleraokerraren adibidia:
*israeldarrak eraso gogorrak egin dittue, hainbat palestindar hildittuelarik
Hau bestiau da, ostera, gure artian betidanik erabilli dan egittura jatorra:
israeldarrak eraso gogorrak egin dittue, eta hainbat palestindarhil dittue
(6) Moduzko esaldixetan, Euskal Herri osoko moduan, alde batetik,eta, horrekin batera, legez (> letxe), bezela, erara erabiltzen diragure artian, berbeten arabera. Geure euskalkixan zein euskarabatuan dihardugunian erabilli geinkez honek egittura guztixok.
(7) Denbora esaldixetan, ‘aditza + ahala’ egitturia erabiltzen da,gertakari bi aldi berian betetzen diranian:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A99
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
jan ahala ekartzen jittuen bildots txuletakbota ahala zunan eurixakobrau ahala gastatzen jok
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.
(8) Esaldi konparatibuetan, lako erabiltzen da Deba ibarreko berbetabatzuetan:
uda guztixan ez dau egin gaur lako egun berorik
Hau egitturiau arrotz samarra da Debabarrenian, Soraluzen,Bergaran eta Antzuolan, eta euskara batuan hoba dogu danok bebezalako erabilli.
Deba ibar osokua da, ostera, lain. Destinatiboko atzizkixa eskatzendau beti:
geuretako lain badaukagu, baiña sobra haundirik bariketxerako lain patata hartzen dau ortuanbazkaltzeko lain ogi be ez don ekarri, barren!gaurko lain egin junat, eta etxera najoian
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.
(9) Baldintzazko esaldixetan, egittura orokorrez gaiñera, -t(z)era beerabiltzen da:
manifestaziñua Bilbon izatera, neu be juango nonGabon Zaharretan danok alkartzera, jatetxe batera juangogaittun afaltzera, eta kitto!
Geure euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilli geinkehau egitturiau.
(10) Aurkaritza adierazteko, besterik eta baiño (hau gitxiago) dittuguaukeran:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 100
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A101
umiak ez dau jan nahi, ez goserik ez daukalako, temiadaukalako baiñobat besterik ez dot erosi
Arrotza da, ostera, baizik orokorra Deba ibarrian.
Aurkaritza adierazteko, barren be badago Deba ibarreko berbetabatzuetan: Mendaron, Elgoibarren, Soraluzen, Eibarren, Ermuan etaMallabixan. Hona hemen adibide bat:
nora zoiaz hain goiz, seirak be ez dira, barren!
Bertoko euskalkixan zein geure eskualdeko euskara batuandihardugunian erabilli geinke hau egitturiau.
(11) Orobatasuna adierazten daben esaldixetan, nahiz orokorrazgaiñera, zein be erabiltzen da berbeta batzuetan:
bardin deuste zure motorra hartu zein neuria
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.
(12) Galderetan gehixenbat, aukeria adierazten danian, alaerabiltzen da:
zer nahi dozu, barrura sartu ala kanpuan geldittu?
Bigarren aukeria isiltzen danian be ala hori erabiltzen dogu:
ez hator, ala?
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan erabilli geinke hauegitturiau.
(13) Galderetan, entonaziñuaz gaiñera, al partikulia erabiltzen daDebabarrenian:
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
ez al dakizu zer gertatu dan?
Euskalkixan zein euskara batuan erabilli leike hau egitturiau.
(14) Mugimentuzko aditzen osagarri diren aditz izenak NON kasuanipintzen dira Debagoixenian:
ia zer pasetan dan ikusTEN noie
Euskalkixan zein geure eskualdeko euskara batuan dihardugunianerabilli geinke hau egitturiau. Euskal Herri osorako dihardugunian,ostera, hoba NORA kasua erabilli: ikusTERA noa.
(15) Bi zenbatzaillia izenaren ezkerretara zein eskumatara ipintzenda, berbeten arabera. Debabarrenian, Antzuolan, Bergaran etaOñatin, ezkerrian ipintzen da gehixenetan: bi etxe. Leku batzuetanaukerakua da: etxe bi / bi etxe.
Aukera bata zein bestia erabilli geinke, bai euskalkixan eta baittaeuskara batuan dihardugunian be.
(16) Deba erdikuan eta Debagoixenian, galdegaixa aditza beradanian, juan doia tankerako egitturak erabiltzen dira aditz trinkuetan:
parra-parra gastatzen dau horrek. —Bai, ba, euki dauka eta! ibilli dabil, eta azkenian izango dau ezbiharren bat! zer dabik: etorri hator ala juan hoia?
Bertoko euskalkixan zein euskara batuan dihardugunian erabilligeinke hau egitturiau.
(17) Azken baten, ba, geure sintaxiko bereizgarri gehixenak erabilligeinkez euskara batuan; geure eskualdeko euskara batuandihardugunian, batez be. Baiña badira erderatik sartu eta, jardunjasuan behintzat, zuzentzia komeni diran egitturak; esate baterako,asike, oseake, aunke, eske, lo ke pasa, porke, segun-eta…Konponbidia ez da, gaiñera, oso gatxa:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 102
_________________________ MORFOSINTAXIA _________________________
asike, oseake → orduan, hortaz, horregaittik, horretara, holandala, ba,…
aunke → nahiz eta, arren…eske → izan be, aditza + eta, aditza + baiña…lo ke pasa → kontua da, gertatzen daporke → ze, zergaittik (e)ze…segun-eta → galdetzaillia + (e)n (zein dan, zenbat diran,
zelakua dan tankerakuak)
Gazterixiaren artian asko zabaldu da si erabiltzeko ohitturia:
si nik ez dakit → nik ez dakit baiña, nik ez dakit eta…
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A103
5. ALDAERAK
OHARRAK
Aldaerak zer diran argittu bihar dogu lehenengo eta behin. Berbajakin batek hartzen dittuan itxura desbardiñak dira aldaerak. Esatebaterako, beltz eta baltz berba bat esateko modu bi dira, berba batenaldaerak dira. Apurtu eta puskatu, ostera, ez dira berba baten itxuradesbardiñak. Oraingo honetan, berba bi dira, zihero desbardiñakdiran berba bi, eta, holakuak, hurrengo atalian, ‘Hiztegixan’,erakutsiko dira. Aldaerak arrazoi fonetikuen ondorixo izaten diragehixenetan, baiña arrazoi morfologikuak be tartian izaten diralantzian behin.
Bilduma honetan ez dittugu berba guztixen aldaera guztixak sartu.Aukera bat egin dogu, eta irizpide bi erabilli dittugu. Alde batetik, osozabalduta dagozenak izan dittugu kontuan, eta, bestetik, bakotxarenliteratura tradiziñuari begiratu deutsagu. Horrek baldintza bixokbetetzen ez zittuenak alde batera itxi dittugu.
Irizpide metodologiko jakin batzuk be erabilli dittugu.
Gertakari berbera berba baten baiño gehixagotan betetzen da iñoiz.Esate baterako, -l- eta -d- txandaka agertzen dira gitxienez be lauberbatan: belar / bedar, elur / edur, ilar / idar, zilar / zidar. Holakotaldiekin sail berezixa osatu dogu: arau multzuen sailla. Bigarrensaillian, gaiñerako guztixak, multzoka antolatu ezin diranak, batudittugu.
Aldaerak mugagabian eta singularrian ipiñi dittugu: gaztai, -a ‘gazta’,barri, -xa ‘berria’, esate baterako. Gure alderdixan gertatzen direnfonetismuak dirala-eta (e → i, o → u, i + a → ixa, -a + a → -ia),komenigarrixa begittandu jaku berba bakotxak, bai mugagabian etabai singularrian, zer itxura daukan erakustia.
Ez dogu kontuan hartu, i eta u bokalen eragiñez, a →e egitten dabenlegia, hau da, edurra →edurre, barrixa →barrixe. Aldaera bakotxaren
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 104
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
barruan barri, -xa, -xe ipintziak, asko luzatuko eta nahastuko ebanzerrendia, eta laburtze eta errazte aldera, barri, -xa baiño ez doguipiñi.
Zergaittik aukeratu dogun barrixa eta ez barrixe? Arrazoia hauxe da:Deba ibarrian barrixa da herririk gehixenetan erabiltzen dana; batez beMallabixan, Aramaixon eta Leintz ibarreko auzuetan erabiltzen dirabarrixe tankerakuak. Zabalduen dagoenaren alde egin dogu, azkenbaten.
Berba batek aldaera bi dittuanian, argibidiak behin bakarrik emondittugu, esate baterako: alkondara, -ia / arkondara, -ia ‘alkandora’.Bigarrena zerrendan ipintzerakuan, hauxe besterik ez dogu esan:arkondara, -ia. Ik. alkondara. Bigarren aldaeria euskara batukoberbera bada, berriz, ez dogu zerrendan ipiñi be egin. Esatebaterako, be / ere ‘ere’, baiña ere ez da zerrendan agiri.
Berbaren bat Deba ibar osokua ez danian, beronen sinonimoezagunagua be ipiñi dogu aldamenian. Esate baterako: eguakotx, -a / ebakoitz, -a / eguakitz, -a ‘egubakoitza; ostirala’. Debaibarrekuondako ez eze, gaiñerako euskaldunendako be lagungarriizango da —hala uste izan dogu, behintzat— ostirala hori.
Lagunarteko berbetia eta berbeta jasua be bereizi egin dittugu iñoiz.Esate baterako, bela eta belaxe erabiltzen dittugu geure egunerokojardunian, baiña garbi dago aldaera laburtuak dirana. Holakuetan,bela(xe). Jas. berihala(xe) ipiñi dogu. Jasuaren beste aldekua,lagunartekua da, eta holakuetan lag. laburduria erabilli dogu.
Deba ibarra zabala eta, hizkuntza aldetik, nabarra danez, aldaerabakotxa nun erabiltzen dan zehaztiak buruhauste haundi samarraksortu deuskuz, eta era honetara konpontzen ahalegindu gara:
1. Hasieran esan danez, hiru eremu nagusi dagoz Deba ibarrian, etaaldaerak eremu horretariko baten erabiltzen diranian, Dg(Debagoixena), De (Deba erdikua), Db (Debabarrena) laburdurakipiñi dittugu.
Gauzak, dana dala, ez dira estu-estuan hartu bihar. Behin baiño
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A105
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
gehixagotan, Db ipiñi arren, Debabarrenekua ez dan beste herrirenbaten be erabiltzen da hori aldaeriori. Alderantziz be sarri gertatzenda, hau da, Db ipiñi, eta Debabarreneko herri dan-danetan ezerabiltzia. Herrixak banan-banan ziheztia luze juango zan, etanahixago izan dogu zabal jokatu. Herri bakotxeko berbetak aztertzendiranian, orduan erakutsiko dira horrek ziheztasun guztixok.
2. Aldaera bat han eta hemen erabiltzen danian, eta bere eremuaargitzia gatxa egitten danian, berbeten arabera ipiñi dogu. Esatebaterako, urten / erten ‘irten’, berbeten arabera erabiltzen diralaesan dogu, gehixagoko ziheztasunetan sartu barik.
3. Herri baten aldaera bat baiño gehixago erabiltzen diranian, ezdogu ezer esan; erabiltzen diranak jaso besterik ez dogu egin. Herrihorretako berbetia aztertzen danian, orduan argittuko da zein danzaharra edo barrixa, zein dan zabalduen dagoena, eta gaiñerakogorabehera eta xehetasun guztixak.
4. Azkenik, Deba ibarrian aldaera bat baiño gehixago diranian, etahorretariko bat oso zabalduta dagoenian, eta bestia —edo bestiak—herri jakiñen baten baiño erabiltzen ez danian, zabalduen dagoenari,orok. (orokorra) laburduria ipiñi deutsagu.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 106
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
ALDAERAK
I. ARAU MULTZUAK
(1) Berba jakin batzuen hasieran, u- dago Deba ibarreko lekurikgehixenetan:
ule, -ia (Dg, De) / ille, -ia (De, Db) ‘ilea’untza, -ia (Dg, De) / ultza, -ia (De) / iltze, -ia (De, Db) ‘iltzea’urten / erten ‘irten’, berbeten araberaurun, -a (Dg, De) / irin, -a (De, Db) ‘irina’
(2) <rr> aurrian, e →a egitten da sarri, baiña ez dauka indar berberaDeba ibar osuan:
bardin, -a (Dg, De) / berdin, -a (De, Db) ‘berdina’barri, -xa (Dg, De) / berri, -xa (De, Db) ‘berria’ (eta barriro /
berriro) basarri, -xa / baserri, -xa ‘baserria’, berbeten araberabaztar, -a (orok) ‘bazterra’bidar / bider ‘bider’, berbeten araberaedar, -a / eder, -a ‘ederra’, berbeten araberahasarratu / hasarretu ‘haserretu’, berbeten araberaizardi, -xa / izerdi, -xa ‘izerdia’, berbeten araberaiztar, -a / izter, -a ‘izterra’, berbeten araberamuskar, -a / musker, -a ‘muskerra’, berbeten araberapipar, -a / piper, -a ‘piperra’, berbeten araberapitxar, -a / pitxer, -a ‘pitxerra’, berbeten araberatxarri, -xa (orok) ‘txerria’ (eta txarri hiltzia, txarribodia,
txarrikixa, txarrikumia)
(3) Berba amaieran, -e → -a egitten da Deba ibar osoko berba jakinbatzuetan. Sarrien erabiltzen diranak aittatuko dittugu:
agura, -ia / agure, -ia ‘agurea’, berbeten araberaaltara, -ia / aldara, -ia ‘aldarea’, berbeten araberaandra, -ia (orok) ‘andrea’
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A107
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
arata, -ia ‘ahatea’arrautza, -ia (orok) ‘arrautza’basurda, -ia / basurde, -ia ‘basurdea’, berbeten araberabela, -ia (orok) ‘belea’hoba, -ia / hobe, -ia ‘hobea’, berbeten arabera-kuma, -ia (orok) ‘-kumea’ (eta katakuma, txakurkuma,
txarrikuma…)laba, -ia (orok) ‘labea’landara, -ia (orok) ‘landarea’lora, -ia (orok) ‘lorea’ota, -ia (orok) ‘otea’suba, -ia, suga, -ia / suge, -ia ‘sugea’, berbeten arabera-una, -ia (orok) ‘-une’ (eta auzuna, baltzuna, begirakuna…)untza, -ia (Dg, De) / ultza, -ia (De) ‘iltzea’
4) Berba amaieran, -ain → -an egitten da Deba ibar gehixenian,Debabarrenian izan ezik:
erran, -a (Dg) / errain, -a ‘erraina’ (ikusten danez, errainaldaeriaren eremua zabalagua da; Debagoixenian baiño ezda erabiltzen erran)
ezpan, -a / ezpain, -a (Db) ‘ezpaina’laban egin / labain egin (Db) ‘labain egin’orban, -a ‘orbaina’zan, -a / zain, -a (Db) ‘zaina’
Dana dala, Deba ibar osuan gain esaten da (eta gaiñian, gaiñeko,gaiñetik…)
(5) Naparruan eta Gipuzkuan moduan, antziñako *-ani → -ai egin daDeba ibarreko berbeta gitxi batzuetan; Debabarrenian, gehixenbat.Gaiñerakuetan, -ain egin da:
arrai, -xa / arrain, -a ‘arraina’usai, -a / usain, -a ‘usaina’zai / zain ‘zain’ (eta artzai / artzain, basozai / basozain,
umezai / umezain…)
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 108
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
(6) i bokalak, diptongo bateko bigarren osagaixa danian, bereondorengo z → x eta tz → tx aldatzen dittu, eta hori aldakuntziorieragin eta gero, galdu egitten da sarri. Ez da bardin betetzen Debaibarreko berbeta guztixetan: Debabarrena, Deba erdiko berbetabatzuk eta Oñati aldentzen dira:
a(i)xkora, -ia / aizkora, -ia ‘aizkora’, berbeten araberaatxekixa, -ia / aitzakixa, -ia ‘aitzakia’, berbeten araberaatxur, -a (orok) ‘aitzurra’bakotx, -a / bakoitz, -a ‘bakoitza’, berbeten araberaelexa, -ie (Aramaixo) / elixa, -ia / eliza, -ia ‘eliza’, berbeten
araberagatx, -a / gaitz, -a ‘gaitza’, berbeten araberago(i)x / goiz ‘goiz’, berbeten araberaharetx, -a / haritx, -a / haritz, -a ‘haritza’, berbeten araberahatx, -a / haitz, -a ‘haitza’, berbeten arabera ha(i)xe, -ia / haize, -ia ‘haizea’, berbeten araberakeixa, -ia (orok) ‘gerezia’le(i)xar, -a / lixar, -a / lizar, -a ‘lizarra’, berbeten araberanos / noiz ‘noiz’, berbeten arabera
(7) Berba jakin batzuetan, -l- ordez, -d- dago Deba ibarrian:
bedar, -a ‘belarra’ (eta bedartzia)edur, -a ‘elurra’ (eta edurruna, edurtia, edurtzia)idar, -a ‘ilarra’zidar, -a ‘zilarra’
(8) Deba ibarreko lekurik gehixenetan, -n- sartzen da berba jakinbatzuetan:
mamin, -a ‘mamia’ (eta ogi mamiña, ipurdi mamiñak)mihin, -a ‘mihia’premiña, -ia / premia, -xia (Db) ‘premia’zentzun, -a / zentzu, -a ‘zentzua’, berbeten arabera (eta
zentzunduna / zentzuduna)
(9) Deba erdiko berbetetan, -n- sartzen da esan aditzaren trinkuetan:diñot, diñok/n, diño, diñogu, diñozu, diñozue, diñue.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A109
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
(10) f eta p / b txandaka erabiltzen dira, berbeten arabera:
alper, -a (orok) ‘alferra’ (eta alperrik, alperrikakua, alperrikua)fratel, -a / flater, -a / plater, -a ‘platera’, berbeten araberafraka, -ia / praka, -ia ‘praka’, berbeten araberafrijidu / prijidu ‘frijitu’, berbeten araberafriztixa, -ia / priztixa, -ia ‘piztia’, berbeten araberahafixa, -ia (Dg, De) / hapixa, -ia (De) / habixa, -ia (De, Db)
‘habia’ifar, -a / ipar, -a ‘iparra’, berbeten arabera ifiñi / ipiñi ‘ipini’, berbeten araberanapar, -a (orok) ‘nafarra’ (eta Naparrua)
(11) ‘-n amaierako aditz batzuk + aldi’ batzen diranian, -t- zein -n-agertzen dira, berbeten arabera:
egotaldi, -xa / egonaldi, -xa ‘egonaldia’ekittaldi, -xa / ekiñaldi, -xa ‘ekinaldia’jutaldi, -xa / juanaldi, -xa / fanaldi, -xa ‘joanaldia’
(12) Zenbait partizipixotan, -gi dago Deba ibarreko berbetabatzuetan:
eba(g)i / ebaki ‘ebaki’, berbeten araberaegogi (Dg) / egoki ‘egoki’eraba(g)i / erabaki ‘erabaki’, berbeten araberaere(g)i / iriki (Db) ‘ireki’ese(g)i / ixe(g)i / eske(g)i ‘eseki’, berbeten araberaja(g)i (Dg, De) / jaiki (De, Db) ‘jaiki’
(13) Partizipixo batzuetan, -ittu dago Deba ibarreko berbetabatzuetan:
baltzittu / balztu / belztu ‘belztu’, berbeten araberahotzittu / hoztu ‘hoztu’, berbeten araberahutsittu / hustu ‘hustu’, berbeten arabera
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 110
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
II. BESTE ALDAERA BATZUK
agiri ‘ageri’ahizta, -ia (Dg, De) / ahizpa, -ia (De, Db) ‘ahizpa’aittatu ‘aipatu’, baiña berba barrixetan aipamena, aipuaalkar ‘elkar’ (eta alkarrizketia, alkartasuna, alkartia)alkondara, -ia / arkondara, -ia ‘alkandora’, berbeten arabera altara, -ia / aldara, -ia ‘aldarea’, berbeten araberaantzerako, -ua / antzeko, -ua ‘antzekoa’ardau, -a ‘ardoa’ (eta ardauzalia, sagardaua)arkondara, -ia. Ik. alkondaraatara / etara ‘atera’aterri, -xa ‘ateri’atzamar, -a / atzapar, -a ‘atzamarra; hatza’atzapar, -a. Ik. atzamaraurki, -xa / aulki, -xa ‘aulkia’, berbeten arabera
bakaillau, -a / bakillau, -a ‘bakailaoa’bakillau, -a. Ik. bakaillaubako, -ua (orok) / gabeko, -ua ‘gabekoa’ (eta ganorabakua,
lotsabakua...)baltz, -a (Dg, De) / beltz, -a (De, Db) ‘beltza’ (eta baltzittu, baltzuna)barik (orok) / gabe ‘gabe’barre, -ia ‘barrea’ (eta irribarria)barrez / berriz ‘berriz; ostera, gainera’be / ere (Db) ‘ere’beittu ‘begitu, begiratu’bekarra, -ia / makar, -a ‘makarra’, berbeten araberabela(xe). Jas. berihala(xe)bende / mende ‘mende’betik (Dg) / beti ‘beti’bialdu ‘bidaldu; bidali’bildur, -a ‘beldurra’ (eta bildurgarrixa, bildurtixa)bixamon, -a ‘biharamuna’borobil, -a / biribil, -a ‘biribila’burdi, -xa ‘gurdia’ (eta burdikadia)burpil, -a / kurpil, -a / gurpil, -a ‘gurpila’burruka, -ia ‘borroka’ (eta burrukalarixa)buztarri, -xa / uztarri, -xa ‘uztarria’, berbeten arabera
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A111
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
dana ‘dena’ (eta dana dala ‘dena dela’)denpora, -ia / denbora, -ia ‘denbora’, berbeten arabera
ebakoitz, -a / eguakitz, -a / eguakotx, -a ‘egubakoitza; ostirala’,berbeten arabera
eguakitz, -a. Ik. ebakoitzeguakotx, -a. Ik. ebakoitzemon (Dg, De) / emun (Dg) / eman (Db) ‘eman’emun. Ik. emonerdeldun, -a / erdaldun, -a ‘erdalduna’erdera, -ia ‘erdara’, baiña erdalgaiztua eretxi, -xa / eritxi, -xa / iritxi, -xa ‘iritzia’, baiña berba barrixetan
irizpidiaeritxi, -xa. Ik. eretxierrazoi, -a / errezoi, -a / arrazoi, -a ‘arrazoia’errez, -a / erraz, -a ‘erraza’errezoi, -a. Ik. errazoierropa, -ia ‘arropa’eskeiñi / eskiñi / eskindu ‘eskaini’eskindu. Ik. eskeiñieskiñi. Ik. eskeiñieskuma, -ia ‘eskuina’ (eta eskumatarra)eskutur, -a / eskumutur, -a (Db) ‘eskumuturra’etara. Ik. ataraete ‘ote’etxain / etxoin / itxain / itxoin ‘itxaron’, berbeten araberaetxoin. Ik. etxainetzin (orok) / etzun (De) / etzan (De, Db) ‘etzan’etzun. Ik. etzineuskera, -ia ‘euskara’, baiña Euskal Herrixa, euskalduna,
euskalgaiztua
fan (Dg, De) / fuen (Dg) / juan, juen (orok) ‘joan’fuen. Ik. fan
gaztai, -a ‘gazta’gili-gili / kili-kili ‘kili-kili’, berbeten araberagitxi (Db, De) / gutxi (De, Dg) ‘gutxi’
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 112
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
gizur, -a (Db, De) / guzur, -a (De, Dg) ‘gezurra’gultzurrun, -a / guntzurrun, -a ‘giltzurruna’guntzurrun, -a. Ik. gultzurrun guzur, -a. Ik. gizur
hamen / hemen ‘hemen’harañegun / herañegun ‘herenegun’haundi, -xa ‘handia’hazur, -a ‘hezurra’herañegun. Ik. harañegunherdoi, -xa / ordei, -xa ‘herdoila’hode, -ia ‘hodeia’ (eta eguraldi hodiatua, zeru hodiatua)
igari egin ‘igeri egin’ikubil, -a / ukabil, -a ‘ukabila’ikutu ‘ukitu’illatargi, -xa / iratargi, -xa / itargi, -xa ‘iratargia; ilargia’,
berbeten araberaiñuntz, -a / iruntz, -a / ihintz, -a (Db, De) ‘ihintza’ipoin, -a / ipuin, -a ‘ipuina’irakorri / irakurri ‘irakurri’iratargi, -xa. Ik. illatargiiritxi, -xa. Ik. eretxiiruntsi ‘irentsi’iruntz, -a. Ik. iñuntzitargi, -xa. Ik. illatargiitxain. Ik. etxainitxi 1. ‘itxi’, 2. ‘utzi, laga’itxoin. Ik. etxain
jente, -ia / jende, -ia ‘jendea’, berbeten araberajuan / juen. Ik. fanjun. Jas. juan / juen
kakarraldo, -ua ‘kakalardoa’kerten, -a (Db, De) / kirten, -a (De, Dg) ‘kirtena’kipula, -ia ‘tipula’kurpil, -a. Ik. burpil
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A113
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
lebatz, -a / le(g)atz, -a ‘legatza’, berbeten araberalehelengo, -ua / lehenengo , -ua ‘lehenengoa’
madura, -ia / padura, -ia ‘padura; zingira’, berbeten araberamailluki, -xa ‘marrubia’matrailla, -ia ‘masaila’ (eta matrailla gorrixa, matrailla hagiña,
matrailla hazurra, matraillakua)mobidu ‘mugitu’mustur, -a / mutur, -a ‘muturra’, berbeten arabera
nahar, -a (Dg) / lahar, -a ‘laharra; sasia’narru, -a ‘larrua’ (eta narru sendua, narrugorrixan, narrukua
emon, narrukua hartu, narrutan egin)nasai, -xa ‘nasaia’ (arropa) nere (Db, De) / nire (De, Dg) ‘nire’ (eta neri / niri, nerekin /
nirekin, neretako / niretako…)nun ‘non’ (eta iñun, iñundik, iñungo…; nundik, nungua,
nuntarra…)
oin. Jas. orain (eta ondiño, ondiok, ondiokan…)okots, -a ‘kokotsa’ordei, -xa. Ik. herdoiorixo, -ua / olixo, -ua ‘olioa’, berbeten arabera
parkatu / barkatu ‘barkatu’, berbeten arabera pekatu, -a ‘bekatua’puskat (Dg, De) / pixkat (De, Db) ‘puska bat, pixka bat’
sapai, -xa (Db, De) / sabai, -xa (De, Dg) ‘sabaia’solo, -ua / soro, -ua ‘soroa’, berbeten araberasuba, -ia / suga, -ia / suge, -ia ‘sugea’suga, -ia. Ik. subasuhin, -a ‘suhia’sur, -a ‘sudurra’ (eta surpekua lag. ‘bibotea’, surzilluak
‘sudurzuloak’)
takar, -a / zazkar, -a / zakar, -a ‘zakarra’tantaka, -ia / tantan, -a / tanta, -ia ‘tanta’tantan, -a. Ik. tantaka
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 114
_____________________________ ALDAERAK _____________________________
tolostu ‘tolestu’
txindurri, -xa / txiñurri, -xa ‘inurria’, berbeten araberatxiñurri, -xa. Ik. txindurritxintxilik ‘zintzilik’txitxara, -ia ‘zizarea’txix, -a ‘pisa’ (eta txixaguria, txixalarrixa)
urrin ‘urrun’
zazkar, -a. Ik. takar
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A115
6. HIZTEGIXA
OHARRAK
Lehenengo eta behin, Hiztegi honetan zer motatako berbak sartudittugun argittu nahi dogu.
1. Alde batetik, berezixak diranak baiño ez dittugu sartu; zerrendatikkanpo geratu dira Euskal Herri guztixan erabiltzen diran ogi, ur, odol,euli, egur tankerako ugarixak.
2. Beste alde batetik, berriz, Deba ibarreko bizilagunok geureeguneroko jardunian erabiltzen dittugun berbak sartu dittugu. Aldebatera itxi dira, ba, bizibide jakin bati lotutako berba tekniko etaberezixak: baserrittarrenak, arrantzalienak, ehiztarixenak,eskopetagintzakuak, torlojugintzakuak, ehungintzakuak, eta abar.Alde batera itxi dira sail berezixetako berbak be: txori eta hegaztiizenak, landara eta perretxiku izenak, zomorro eta animalixa izenak,arrain izenak, eta abar.
3. Hirugarrenik eta azkenik, guk ez dogu arkeologixa biharrik eginnahi izan. Hau da, gure asmua ez da antziñako berbak, edo adinhaundiko lagun banaka batzuek darabizenak jasotzia. Holakoren batagertzen bada, etorkizunerako egokixa begittandu jakulako izan da,alperriko erderakadak baztertzeko, eta hizkuntziarendakoaberasgarri begittandu jakulako, azken baten.
Aldaeren atalian egin dogun moduan, berbak be mugagabian etasingularrian ipiñi dittugu. Era berian, ez dogu kontuan hartu, i eta ubokalen ondoren, a →e eragitten daben legia, hau da, odoloste, -iaipiñi dogu, eta alde batera itxi dittugu odolostie tankerakuak. Lehenbe esan dogu odolostia erakuak dagozela zabalduen Deba ibarrian,eta zabalduen egote horri emon deutsagu lehentasuna. Baiña,barriro diñogu, a → e egittia ez dogu iñundik iñora be txartzat joteneta gaitzesten, arau zuzena dalako, eta euren betiko arauari jarraitziada horrendako herrixotakuendako bidia eta legia.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 116
_____________________________ HIZTEGIXA _____________________________
Berba bakotxaren eremua garbi samar dagoenian, betiko laburdurakerabilli dittugu: Db (Debabarrena), De (Deba erdikua) eta Dg(Debagoixena), baiña, barriro gogoratu nahi dogu, horrek banaketokezin dirala estu-estuan hartu. Berbak, gaiñera, oso “ibiltarixak” dira,eta, berba kontuan, nekeza gertatzen da muga zihetzak eta zorrotzakezartzia.
Hizkuntza maillak be bereizi dittugu lantzian behin: jas. (berbetajasokua) eta lag. (lagunarteko berbetakua) erabilli dittuguhorretarako.
Beste laburdura batzuk be erabilli dittugu: ant. (antonimua, edokontrako esanguria daukan berbia), sin. (sinonimua, edo balixobereko edo antzeko —gehixenetan esangura eta erabillera bardin-bardiñekuak izaten ez diralako— berbia), ald. (aldaeria).
Berbaren batzuk hobeto azaltziarren, adibidiak ipiñi dittugualdamenian. Danon lagungarri izango diralakuan gagoz, batez begure eskualdian bizi, baiña bertoko berbetia ez dakixenendako, etabaitta gure eskualdian bizi ez arren, hemengo barri jakin nahidabenendako be. Lantzian behin, gaiñera, esapidiak be ipiñi dittugu:esap. laburduria dauke ezaugarri.
Gaztelaniazko berbia be ipiñi dogu iñoiz: gazt. laburduria daholakuetan ezaugarri. Sarri erabiltzen dittugu erderakada gordiñak,ustez eta euskeriak ez daukala ordaiñik. Euskerazko ordaiñik ezdagoenian, bidezkua eta zentzuzkua da erderara jotia —edozeinerderatara, gaiñera!—, baiña etxian ordain egokixa edukitta, ez dagoauzuetatik ekartzen ekin biharrik.
Berba bakotxaren onduan ordain bi ipiñi dittugu sarri, esate baterako,odoloste, -ia ‘odolostea; odolkia’. Bigarren ordaiña, Euskal Herrixanzabalduena eta ezagunena dana da, jakiña. Lehenengua, ostera,geure eskualdeko euskara batuan erabilli geinkena da.
Liburuaren lehenengo atalian esan dogunez, sarri izango dogu geureherri barruan bertan be euskara batua erabilli biharra, baiña euskarabatua erabiltziak ez dau esan gura geure berbetia zihero alde bateraitxi bihar dogunik. Hain zuzen, berbak eta esapidiak batez be, geure
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A117
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A119
a i t t unke r i xa
Aabade, -ia ‘abadea; apaiza’aberats barri, -xa ‘aberats berria’:
dana txaletez eta aberats barrizbete jaku herrixa. Sin. zorribiztu
abixau ‘abiatu; irten, hasi’: goixekobostetan abixau giñan mendira /etxetik urten eta batera, eurixaabixau jon
abixada, -ia ‘abiada’: abixadiahartu, eta egizu salto bildur barik/ automobil karreria ikusten egongiñan, eta sekulako abixadanpasatzen ziran gure aurrian
abonau ‘abonatu; goraipatu’: onaei don Errealera ekarri dabenjokalarixa; egunkarixan abonaujune, behintzat. Sin. ponderau
adore, -ia ‘adorea; kemena, gazt.ánimo, motivación’: adorehaundirik barik najabik juan danaspaldixan
adur, -a ‘adurra; lerdea’: adurradarixola jagok telebisiñuaribegira
afan, -a ‘afana’ 1. harrokeria, 2.grina: danak berari begiradagozela-eta, afan usaiñakhartuta jabik / juan danaspaldixan, pelotia dala-eta,bada baztarretan afana!
aguro ‘agudo; laster’: juan zaittezegunkari billa, eta ekarri aguro
ahalegindu ‘ahalegindu; saiatu’:behin eta barriro ahaleginduarren, alperrik izan da. Sin.ahalegiña egin, zaildu
ahalegiña egin ‘ahalegina egin;saiatu’. Sin. ahalegindu, zaildu
ahobero, -ua ‘ahoberoa; gazt.farol, bocazas’: ahobero hutsakdittuk eibartarrak: Eibarko‘oilluak’, ‘txi-txak’ baiño ez dittukBergaran. Sin. ahozabal
ahofin, -a ‘ahofina; mokofina’:ganorazko jatetxeren baterakonbidau biharko dozu, ahofiñada eta
ahokada, -ia ‘ahokada’ 1. ahobete,2. gehiegikeria: horrek bota jonbotatzeko ahokadia: Ameriketanenpresarixo haundixa dabelasemia!
ahozabal, -a ‘ahozabala; gazt.farol, bocazas’. Sin. ahobero
ahozatar, -a ‘ahozatarra;biraolaria’: ez dok giro ahozatarhorren onduan; beti jihardukmekauenka baten!
aidian (lag) ‘aidean; erraz, laster’:aidian egingo dittu horrekeskolako biharrak! / aidianirabazi juek Jokin Etxanizek etaZezeagak pelota partidua
aiñube, -ia ‘ainubea; lekuitzaltsua’. Ant. eguzki begi. Sin.laiotz
aitta besuetako, -ua ‘aitabesoetakoa; aitabitxi’. Sin. aittapunteko
aittajaun, -a (Dg, De) ‘aitajauna;aitona’. Sin. aittitta
aitta punteko, -ua (Dg, De) ‘aitapontekoa; aitabitxi’. Sin. aittabesuetako
aittitta ‘aitita; aitona’ Sin. aittajaunaittu ‘aditu; ulertu’: esan duana ez
juat ondo aittu / pelota kontuan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 120
a i t zak i xa
asko aitzen jakok horri. Esap. ai-tzen emon ‘aditzera eman’; okeraittua ‘oker aditua; gaizki ulertua’
aittunkerixa, -ia ‘aditunkeria;pedantekeria’: ez jakiñat aittuadan ala ez, baiña aittunkerixia,behintzat, ez jakon falta
aitzakixa, -ia. Ik. atxekixaaje, -ia ‘ajea; larregi edan eta erre
osteko gorputzaldi txarra’. Sin.bixamon, oste. Esap. aje eguna‘astelehena’
akabau ‘akabatu’. Sin. amaittu,bukatu
akabera, -ia ‘akabera’. Sin.amaiera, bukaera
akordau ‘akordatu’ 1. gogoratu, 2.bururatu, 3. konturatu: ez nazakordau sartu zarenien
albait ‘albait; ahalik eta’: albaitlasterren amaittu bihar jittunatgaurko zeregiñak. Sin. hainbat
aldapa, -ia ‘aldapa’: gustokolekuan ez ei da aldaparik. Sin.aldats
aldats, -a ‘aldatsa’: aldats gogorradago Kanpanzartik Udalatxera.Sin. aldapa
alde, -ia ‘aldea’ 1. alderdia, 2.diferentzia: hiru minutuko aldiaatara jeutsak lehenenguakbigarrenari / alde ederra dagoBilbon edo Donostian bizi!
aldendu ‘aldendu’ 1. galdu, 2.urrundu: giltzak aldendu jataz,eta ezin etxera sartu / ez hadigugandik larregi aldendu
aldra, -ia ‘aldra; talde handia’:sekulako txori aldria ikusten zan
zeru gaiñianalogeran ‘alogeran; alokairuan’:
automobilla alogeran hartu, etaMenorca osua ikusi gendunan
ama besuetako, -ua ‘amabesoetakoa; amabitxi’. Sin. amapunteko
amaiera, -ia ‘amaiera’. Sin.akabera, bukaera
amaittu ‘amaitu’. Sin. akabau,bukatu
amama ‘amama’ 1. amona. Sin.amandre, 2. (lag) gazt. ‘chollo’:kriston amama jaukagu irakaslehonekin, piperrik be ez jokikusten eta!
amandre, -ia (Dg, De) ‘amandrea;amona’. Sin. amama
ama punteko, -ua (Dg, De) ‘amapontekoa; amabitxi’. Sin. amabesuetako
amaraun, -a ‘amarauna; armiarmasarea’. Ald. amelaun, ameraun.Sin. marasmaetxe. Esap.amaraunak jo ‘amaraunakkendu’: hartu egizu eskobia, etajo horrek hormako amaraunok
amatau ‘amatatu; itzali’. Sin.emendau, itxungi
amelaun, -a. Ik. amaraunameraun, -a. Ik. amaraunanabasa, -ia ‘anabasa; nahastea,
kaosa’: gela honetan dagoegoteko anabasia!
andera, -ia ‘andera; panpina’. Sin.kopin
andrazko, -ua ‘andrazkoa;emakumezkoa’: andrazko gitxizan kalian zapatu gabaz. Ant.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A121
a ta r ramen tu
gizakume, gizonezkoanpor, -a ‘anporra’ 1. enborra, 2.
gezur handiaanporlari, -xa ‘anporlaria; gezurti
amorratua’: ez egixok horri danasiñistu, anporlari itzala dok eta
antosin, -a ‘antosina; metalezkoedalontzia’. Sin. txolet, txolot
ants, -a ‘antsa; usain txarra’: itxiatia, kriston antsa dator eta
antxitxika (Db, De) ‘antxitxika;lasterka’. Sin. antxitxiketan,ariñeketan, postaka, saltaka,takarradan
antxitxiketan (Db, De)‘antxitxiketan; lasterka’. Sin.antxitxika, ariñeketan, postaka,saltaka, takarradan
antz, -a ‘antza; itxura’: aittaren antzhaundixa dauka horrek. Sin.traza
antzigar, -a ‘antzigarra;zuhaitzetan-eta egiten denizotza’. Sin. lantxurda, zurda
apropos ‘apropos; nahita’:apropos esan eutsan, baekixenhasarratuko jakona eta
apropos, -a ‘aproposa; egokia’:eguraldi aproposa egitten jongaur etxian geratzeko, eurixabota ahala don eta. Sin.aukerako, primerako
apurtu ‘apurtu; puskatu’aran, -a ‘arana’: patxarana
egitteko, aran billa juango gaittukUrbasa aldera. Ik. okaran
aratian ‘aratian; gazt. nadar deespalda’: aratian igeri egittia dokberorren berezittasuna
Aratoste, -iak. Ik. AratusteAratuste, -iak (Dg, De)
‘Aratusteak; Inauteriak’. Ald.Aratoste
ardi, -xa ‘ardia’ 1. ardia, 2. (Dg, De)arkakusoa
ariñeketan ‘arineketan; lasterka’.Sin. antxitxika, antxitxiketan,postaka, saltaka, takarradan
arkakoxo, -ua (Db, De)‘arkakusoa’. Sin. ardi
armiarma, -ia ‘armiarma’. Sin.hamarratz, marasma, marma
armozau ‘armozatu; gosaldu’armozu, -a ‘armozua; gosaria’arramuzkada, -ia ‘arramuzkada;
gazt. bufido’: egin deutsanarramuzkadiakin, laster alde eginjon inguruetatik
arrapataka ‘arrapataka;arrapaladan’: hor ibilli zan, beregelan, baztarrak danak astintzen,arrapataka baten
arrara, -ia ‘arrara; zirrara’:egundoko arraria egin eustanzuek danok han ikustiak. Sin.zarrada
arrastada, -ia ‘arrastada; gazt.rozadura’: garajetik urteterakuan,kriston arrastadia egin jeutsanatautomobillari
arrastaka ‘arrastaka’. Sin.narrasian, tarrasian, tatarrez
arrio egin ‘arrio egin; atzera egin’:posturia egin, eta dirua mahaigaiñera bota eta gero, arrio eginjok bildurti horrek. Sin.karraskadia jo
arriolari, -xa ‘arriolaria; apostua itxi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 122
a tondu
ostean atzera egiten duena’: ezegixok jaramonik egin horri,arriolari bildurtixa dok eta
artati, -xa. Ik. artaziartazi, -xa (Dg, De) ‘artazia’. Ald.
artati. Sin. gonazi, guraizaartzain, -a ‘artzaina’. Sin. pastoreatarramentu, -a ‘atarramendua;
gazt. paradero’: gaztetan osoona zuan foballian, baiña, gero,hankia hondatu-edo, etaatarramentu txarra izan juan. Sin.burubide
atondu ‘atondu; gertatu’: bazkarixaatondu bihar juat, lagunakjatozak eta
atseden, -a ‘atsedena; gazt.descanso’: atseden txiki bategingo dogu
atxekixa, -ia ‘aitzakia’. Ald.aitzakixa
atxekixau ‘atxekixatu; kritikatu’:atxekixau dok bazkarixa, baiñaez dok hondar askorik laga!
atximurkada, -ia ‘atximurkada’.Ald. atxumurkada,t x a t x i m u r k a d a ,txitximurkada…
atxumurkada, -ia. Ik.atximurkada
atzamar, -a ‘atzamarra; hatza’:makiñiak harrapauta, atzamar bifalta jakoz eskumako eskuan.Ald. atzapar
atzapar, -a ‘atzaparra; hatza’. Ald.atzamar
atzekoz aurrera ‘atzekoz aurrera;alderantziz’: atzekoz aurrerajantzi dozu jertsia. Ant. erara
atzen, -a ‘atzena; azkena’atzera ‘atzera’ 1. gibelera, 2.
berriro. Sin. ostera: atzera beetorriko dok hori dirua edozeozer eskatzera
aukerako, -ua ‘aukerakoa; egokia’:aukerako laguna dozu horimendirako. Sin. apropos,primerako
aupets, -a ‘aupatsa; korrokada’:umiak larregi jan dau, etaaupeska dihardu
aurrenengo, -ua ‘aurrenengoa;lehena’. Sin. lehelengo,lehenengo
autsi! ‘autsi; hartu, tori’: zeuria daladiñozu hau diruau; autsi, ba,gogaikarrixori!
autu, -a ‘autua; berriketarako gaia,jarduna’: beti jagok kalian, etabeti batzen jok autua
autubatzaille, -ia ‘autubatzailea;gazt. ‘chismos@, cotilla, portera’:aukerako autubatzaillia gureAndoni: kaleko kontu danakesaten jeuskuzak berak
aztarren, -a ‘aztarrena; aztarna’.Sin. lorratz
aztoratu ‘aztoratu; asaldatu’:trankildu hadi, aztoratuta ikustenhaut eta
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A123
beg i t tanz i ño
Bbaba, -ia ‘baba’ 1. babarruna,
indaba, 2. azaleko handituurtsua. Sin. pusla. Hitzelkartuak: baba baltza, babagorrixa, babajana, baba zurixa
badaezpada ‘badaezpada; gazt.por si acaso’: badaezpada, hartueurittakua, eurittara dago eta
badaezpadako, -ua‘badaezpadakoa’ 1. dudakoa, 2.gazt. mediocre: badaezpadakoperretxikurik ez ekarri, gero! /hori gizonori badaezpadakua da,eta kontuz ibilli / jakintsu ustekobadaezpadako jente morduajagok hemen
bai horixe ‘bai horixe’. Sin.erregular, horixe baietz, jakiña
baleike ‘baliteke’. Sin. baleitteke,biharbada, harenbaten,leikiana izan
baleitteke ‘baliteke’. Sin. baleike,biharbada, harenbaten,leikiana izan
baltzuna, -ia ‘beltzunea’. Sin.ubeldu
bapez, -a ‘bapeza (< bat (b)ereeza); ezereza’: hori berori be ezdok, gero, bapeza! Sin. hutsarenhurrengo
bariku, -a (Db, De) ‘barikua;ostirala’. Ald. barixaku. Sin.egubakoitz
barixaku, -a. Ik. barikubarriketa, -ia ‘berriketa; jarduna’:
horrek bixok batzen diranian, betibarriketan. Esap. barriketabakua ‘zintzoa’: mutil zintzua dok
hori, barriketa bakua; barriketagitxi ‘txantxarik ez’: barriketagitxi erabiltzen jok horrek, serixobeti!; barriketakua ez izan‘txantxetakoa ez izan’: ez da,gero, barriketakua Guatemalakokontua: hamar milla lagunetikgora hil ei dira lurrikariakin
barritsu, -a ‘berritsua’. Sin.berbalari, berbatsu, kontulau
basa, -ia ‘basa; lohia’. Sin.basatza, lokatza
basarrittar, -a ‘baserritarra;nekazaria’. Ald. baserrittar
basatza, -ia ‘basatza; lohia’: juandan egunotan egin dittueneurixekin, sekulako basatziadago bidian. Sin. basa, lokatza
baserrittar, -a. Ik. basarrittarbatera-batera ‘batera-batera; bat-
batean’: gaixotu, eta batera-batera hil zan
batez be ‘batez ere’. Sin.gehixenbat
batu ‘batu’ 1. bildu, 2. jetzi:zortzirak dira, eta behixak batubarik ondiño!
batzar, -a ‘batzarra; bilera, bilkura’begirakuna, -ia ‘begirakunea;
begiratua’: ikaratu egin ninduenharen begirakuniak
begittandu ‘begitandu; iruditu’:urriñetik ikusitta, Anderbegittandu jata / hori arkondarioriillunegixa begittantzen jatakhiretako. Sin. pentsau
begittanziño, -ua ‘begitanzioa;irudipena’: hori ezin da egixaizan; zeure begittanziñoren bat
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 124
beh inguan
izango dabehinguan ‘behingoan’: ez don
behinguan etorri, gero! Sin.berihalakuan
beillegi, -xa (Dg) ‘beilegia;horixka’. Sin. laru
beinke ‘beinke; hala da’: zeiñekesango juan bere buruari tiroegin bihar eutsanik? —Beinke,beinke!
bekarra, -ia ‘bekarra’: garbittuegizu aurpegixa, eta kenduhorrek bekarrok. Sin. makar
bekoki, -xa ‘bekokia; kopeta’belakuan. Jas. berihalakuanbelarrondoko, -ua ‘belarrondokoa;
gazt. tortazo’: harek maixuakbelarrondoko galantak emoteneuskuzan
belaun katillu, -a ‘belaun katilua;gazt. rótula’: lurrera jausi, etabelaun katillua apurtu egin ei jako
bendixa. Jas. berendixaberakatz, -a ‘berakatza; baratxuria’berakatz zopa, -ia ‘berakatz zopa;
baratxuri zopa’berba, -ia ‘berba; hitza’berba egin ‘berba egin; hitz egin’berbia emon ‘berba eman; hitza
eman, agindu’: berbia emonbadau, beteko dau, zintzua daeta
berbakizuna ipiñi ‘berbakizunaipini; gazt. dar que hablar’:horrek saltsia eta berbakizunaipiñiko jok, behintzat!
berbalari, -xa ‘berbalaria’. Sin.barritsu, berbatsu, kontulau
berbaro, -ua ‘berbaroa; hizketa
hotsa’: baten bat bada etxebarruan, berbarua entzuten daeta
berbatsu, -a ‘berbatsua’: berbatsuetorri haiz gaur; zurrutian ibillihaiz, ala? Sin. barritsu,berbalari, kontulau
berbeta, -ia ‘berbeta’ 1. hizkera, 2.hizkuntza
berebiziko, -ua ‘berebizikoa’:berebiziko onduen ibilligintzuazan Patagonian. Sin.demaseko, egundoko, itzal,kriston, makaleko, sekulako
berendixa ‘berendia; gazt.mengano’: urlixak gauza batjiñok, berendixak beste bat… ezjakixat zeiñi jaramon egin. Ik.urlixa
berihalakuan ‘berehalakoan’. Sin.behinguan
berna, -ia ‘berna’: praka laburrekingiñoiazen, asun artian sartu, etaederto erre genduzen bernak!
bernazur, -a ‘bernezurra’bertan ‘bertan’ 1. han bertan, 2.
hurbil: etxetik bertan agertu dokhilda. Sin. gertu, hur, hurrian
bezela ‘bezala’. Sin. erara, legez,moduan
bidetxur, -a ‘bidetxurra’. Sin.bidezidor
bidezidor, -a ‘bidezidorra’: jarraittuhoni bidezidorroni, eta laster zaramendi tontorrian. Sin. bidetxur
bihar, -a (De) ‘beharra’: gogorradok, gero, egunero-egunerobiharrera juan biharra! Sin. lan
biharbada ‘beharbada’. Sin.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A125
bu r rukan eg i n
baleike, baleitteke,harenbaten, leikiana izan
biharreztan, -a ‘behar ez dena;istripua, okerkeria’: kontuz ibillihadi traktor gaiñian,biharreztanen bat gertau ezdakixan / oin be egin jokbiharreztanen bat gure mutikuak
bihargin, -a (De) ‘behargina’: osobihargin ona da, eta estimaudauke tallerrian. Sin. langille
biharko! ‘beharko!; zererremedio!’: juango haizMadrillera, ala? —Biharko juan!
biharleku, -a ‘beharlekua’ 1.lanpostua, 2. zeregina: ez don,gero, biharleku erraza hau danaugaberako amaitzia
bihatz, -a ‘behatza’ 1. behatza, 2.hatza. Sin. atzamar, atzapar:hamen inguruan be “bihatzak”esaten jeutsek batzuekhanketakuei zein eskuetakuei
bihotzekuak emon ‘bihotzekoakeman; infartoa’: bihotzekuakemonda hil zuan, 40 urte besterikez zittuala
bihurrittu, -a ‘bihurritua; esginzea’:eskiatzen ebillela, bihurrittuaegin jakuan
birixetako, -ua ‘birietakoa;tuberkulosia’
birrittan ‘birritan; bi aldiz’: ezdeutsut birrittan esango, gero!
bixamon, -a ‘biharamuna’. Sin.aje, oste
bixar-etzi ‘bihar-etzi; etorkizunean,gazt. el día de mañana’: hik,badaezpada, gorde honek
papelok ondo, bixar-etzi zergertau leiken ez dakik eta
bixau, -a (Dg) ‘biaoa; gazt. siesta’:telebisiñue dala-eta, makiña batatxekixa izeten dau jentiek, baiñenik, behintzet, bixau edarrakegitten dittut telebisiño aurrien
bixen bittartian ‘bien bitartean;bizkitartean’: andria dendarasartu dok, eta, bixen bittartian,zurrut bat egingo juagu guk bixok
bizi, -xa ‘bizia’ 1. bizirik dagoena,2. urduria, 3. minbizia: bizixakinhil don Maria
bizialargun, -a ‘bizialarguna;ezkontidearengandik banandutabizi dena’: ez ezkongai, ezalargun: bizialargun nago
bizipoz, -a ‘bizipoza; bizitzekoindarra’: holako gauzak entzutiakbizipoza emoten jok, sikira!
bizixo, -ua ‘bizioa; hesteetakozizarea’: umetan kontu normalaizaten dira bizixuak
blastio, -ua ‘blastioa; jipoia’:sekulako blastiua emon, eta kalebaztarrian itxi eben
brintzau ‘brintzatu; pitzatu’. Sin.zartau
bristada, -ia ‘bristada; distira’:kristala ondo garbittu dok, gero:zelako bristadia daukan!
bukaera, -ia ‘bukaera’. Sin.akabera, amaiera
bukatu ‘bukatu’. Sin. akabau,amaittu
bultza egin ‘bultza egin’. Gurealderdian arrotza da bultzatu. Ik.burrukan egin, dantzan egin,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 126
bu r runda ra
jolasian egin / ibilli, lapurretanegin
burrukan egin ‘burrukan egin’.Gure alderdian arrotza daburrukatu. Ik. bultza egin,dantzan egin, jolasian egin /ibilli, lapurretan egin
burrundara, -ia ‘burrundara;burrunda’: hor juan donmotorrian, burrundara baten
burubide, -ia ‘burubidea; egoera’:hori da, ba, personian burubidia,beti mozkor-mozkor eginda! Sin.atarramentu
burutaziño, -ua ‘burutazioa; gazt.ocurrencia’: burutaziño bat eukidot, eta laga neuri egitten lana
burutik beherako, -ua ‘burutikbeherakoa; meningitisa’
Ddamutu ‘damutu’: ez nintzan
bertsolarixak entzutera juan, etadamutu jatan. Sin. garbatu
danbateko, -ua ‘danbatekoa; atehotsa’: haixe boladia etorri da,eta sekulako danbatekua jo dauatiak
danengandu ‘denengandu;orokortu’: Interneti esker,danengandu egin dira hainbatgai eta argibide
danerako, -ua ‘denerakoa; motaguztietakoa’: danerako jentiatopau genduan; batzuk osojatorrak be bai tartian. Sin.guztirako
dantzan egin ‘dantzan egin’. Gurealderdian arrotza da dantzatu. Ik.bultza egin, burrukan egin,jolasian egin / ibilli, lapurretanegin
demanda, -ia ‘demanda; liskarra’:honekin umiokin beti dademandia. Sin. droga
demandalari, -xa ‘demandalaria;liskartia’. Sin. drogosa /drogoso
demaseko, -ua (lag) ‘demasekoa’.Sin. berebiziko, egundoko,itzal, kriston, makaleko,sekulako
destaiñia egin ‘destaina egin;arbuiatu’: zaharra dala-eta,destaiñia egitten deutsak? Heube zahartuko haiz, ba! Sin.gaitzetsi
diar egin ‘deiadar egin’: egixuekdiar umiei, eta datozela
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A127
end reda t za i l l e
bazkaltzera aguro. Sin. hotsegin
dindirri, -xa ‘dindirria; sudurraridarion tantana’: hau dok, hau,hotza, eten bako dindirrixa jaukat!
domeka, -ia ‘domeka; igandea’doministiku(n), -a ‘doministikua;
usina’Domusantu ‘Domusantu; Santu
guztien eguna’: Domusantuetanzubixa daukagu, eta eskiatzerajuatekotan gara
dontsu, -a ‘dontsua’. Sin. zori-(x)oneko
droga, -ia ‘droga; liskarra’: horimutiko petralori beti jabin drogabilla. Sin. demanda
drogosa, -ia ‘drogosa; andrazkoliskartia’. Sin. demandalari
drogoso, -ua ‘drogosoa;gizonezko liskartia’. Sin.demandalari
duan ‘doan; dohainik’: behingoixaldeko hirurak ezkero, duansartu leikek
dundurixo, -ua ‘dundurioa;durundia’: sekulako dundurixuaegitten eben bart gabekorokeruak. Ald. durundixo,durundu
durundixo, -ua. Ik. dundurixodurundu, -a. Ik. dundurixo
Eebaikotz, -a. Ik. egubakoitzedozenbat ‘edozenbat; asko’:
edozenbat lagun etorri zanbatzarrera
egittada, -ia ‘egitada’ 1. gauzahandia, balentria, 2. arlotekeria.Sin. xelebrekerixa: oin beAlberto Iñurrategik sekulakoegittadia egin dau Himalaian /beti egitten jok horrekkankailluorrek egittadaren bat,ganorabako hutsa dok eta
eguakitz, -a. Jas. egubakoitz eguakotx, -a. Ik. egubakoitzeguazten, -a ‘eguaztena;
asteazkena’egubakoitz, -a (Dg, De)
‘egubakoitza; ostirala’. Ald.ebaikotz, eguakitz, eguakotx…Sin. bariku, barixaku
eguen, -a ‘eguena; osteguna’Eguen zuri ‘Eguen zuri; Ostegun
gizen’: antziña, Eguen zuriegunian, etxerik etxe ibiltzengintzuazan eskian
egun, -a ‘eguna’ 1. hogeita lauorduko denbora tartea, 2.urtebetetzea: maiatzaren 8xandok nire eguna (Baztertzekoazorionak: *maiatzaren 8xan diranire zorionak). Sin. urtegun
egundoko, -ua ‘egundokoa’ Sin.berebiziko, demaseko, itzal,kriston, makaleko, sekulako
eguzki begi, -xa ‘eguzki begia;egutera’. Ant. aiñube, laiotz
ei ‘ei; omen’emendau (Db, De) ‘emendatu;
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 128
end redau
itzali’. Sin. amatau, itxungiendredatzaille, -ia
‘endredatzailea; bazternahastatzailea’
endredau ‘endredatu; bazterraknahastu’: egon hadi geldi,mahaigaiñeko papelak endredaubarik!
endredu, -a ‘endredua; gazt.molestia’: ez dot endredurik sortunahi
enor, -a ‘enorra; garatxoa’: eskugaiña enorrez beteta jaukat, etamedikuana najoiak. Sin. gari,garitxo
enparau, -ak (De) ‘enparauak;gainerakoak’: bere burua ondozainduko jon, eta enparauak horkonpon. Ald. enparauko
enparauko, -uak. Ik. enparauentrama, -ia ‘entrama; jateko
gaitasun handia’: horrek jaukakeukitteko entramia: platerkadagalantak bihar jittuk beteko bada.Sin. sake
entzun, -a ‘entzuna; ospetsua’.Sin. entzute haundiko,entzutetsu
entzute haundiko, -ua ‘entzutehandikoa; ospetsua’. Sin.entzun, entzutetsu
entzutetsu, -a ‘entzutetsua;ospetsua’. Sin. entzun, entzutehaundiko
era, -ia ‘era; aukera’: eria duanian,etorri hadi laguntzera
eragin ‘eragin; arazi’: bera etorridan arte, kanpuan itxain eraginjeuskuk / milla bider esan arren,
ezin jeutsat aittu eragineraman (Db) ‘eraman’. Sin. eruanerara ‘erara’ 1. bezala. Sin. bezela,
legez, moduan, 2. zuzen. Ant.atzekoz aurrera, irulittara,itzulittara: gaur Bizkaiko eraraipiñiko dot bakaillaua / jantziegizu erara jertsia, irulittaradaukazu eta
erasan, -a ‘erasana; gazt.luxación’: hankan erasana egindau
eratsi ‘eraitsi; bota’: ikubilkadabatekin eratsi juan lurrera. Ald.eretxi
erbeste, -ia ‘erbestea; atzerria’:gerra ostian, erbestera alde eginbihar izan genduan
erdalgaizto, -ua ‘erdalgaiztoa;euskarakadaz betetako erdara’:erderaz barik erdalgaiztuanjihardun, baiña nahixago holanegin euskeraz baiño. Ik.euskalgaizto
eretxi. Ik. eratsierkin, -a ‘erkina’ 1. makala, 2. (Dg)
zikoitza. Sin. xuhur, zeken,zimur
erlamiño, -ua ‘erlaminoa’ 1.liztorra, 2. gogaikarria. Sin.kulumiño
ernegau ‘ernegatu; haserretu’(NOR-NORK zein NOR-NORIerara jokatzen da): holakuakentzunda, ernegau egitten dot /ez egixok holakorik esan,ernegau egingo jakok eta
erregular ‘erregular’: bahatorafaltzera? —Erregular! Sin. bai
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A129
ez t i t t u
horixe, horixe baietz, jakiñaerrekistau ‘errekistatu; miatu’:
guardia zibillak sartu, eta etxeguztixa errekistau juen goittikbehera
erreskadan ‘erreskadan; jarraian’erretratu, -a ‘erretratoa; argazkia’:
erakutsi egidazuz, ia, oporretakoerretratuak!
erreus, -a ‘erreusa; balio ezduena’: laga hor baztarrianburdiña zati erreusak
errezo, -ua ‘errezoa; otoitza’: gureamaman errezuak ez daukeazkenik!
eruan ‘eroan’ 1. batetik besteraaldatu. Sin. eraman, 2. jasan:ezin junat eruan hori mutillori,gogaikarri hutsa don eta
eruan, -a ‘eroana; pazientzia’:eskerrak eruan haundikua dana!
esanezin, -a ‘esanezina; totela’:esaneziña eukan aspaldikoeibartar batek, ‘kapillia’ esanbiharrian, ‘kakapillia’ esaten eijuan
esate baterako ‘esate baterako;adibidez’. Sin. konparaziñobaterako
eskale, -ia (Db) ‘eskalea’. Sin.eskeko
eskeko, -ua ‘eskekoa’: NewYorken izan gaittuk udan, etamakiña bat eskeko zuan hangokalietan. Sin. eskale
eskuturreko, -ua‘eskumuturrekoa; gazt. pulsera’.Hitz elkartua: eskuturrekoerlojua
esnatu (Db, De) ‘esnatu’. Sin.itzartu
estropozu, -a ‘estropozua;behaztopa’: aurkixakin estropozuegin, eta buruz behera jausi zuan
estuasun, -a ‘estuasuna;larrialdia’: sekulako estuasunapasau gendunan aeropuertuan,maletak ez ikustian
eten, -a ‘etena’ 1. haustura, 2.hernia: hainbeste bihar gogoregittiagaittik sortu jakok etena
etxaflero, -ua ‘etxafleroa; suziria’.Sin. txapligu
euskalgaizto, -ua ‘euskalgaiztoa;erdarakadaz betetako euskara’:euskeria barik, euskalgaiztuadok gaur egungo gazterixiakegitten dabena. Ik. erdalgaizto
ezagupide, -ia ‘ezagupidea;ezagutza’: etxekuen bittartezegin neban horren medikuorrenezagupidia
ezkaratz (Dg, De) ‘ezkaratza’. Ald.ezkatz. Sin. sukalde
ezkatz, -a. Jas. ezkaratzeztai, -a ‘eztaia’. Sin. eztegueztegu, -a ‘eztegua’: antziñako
ezteguetan afarixa izaten zuan.Sin. eztai
eztittu ‘eztitu; txertatu’: fruta arbolaguztixak eztittu bihar izaten diragazterik. Sin. mentau
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 130
Ffraka, -ia. Ik. prakafranko ‘franko; ugari’: horrek
guzurra eta abarra frankodarabil, eta ez jaramonik egin
friztixa, -ia ‘piztia’: ez dakit zerfriztixa zan, basuan ikusigenduena. Ald. priztixa
Ggaba ‘gaua’: gaba egin orduko
etorri, gero, etxera!Gabon Zahar ‘Gabon Zahar; Urte
Zahar’Gabon, -ak ‘Gabonak; Eguberriak’gaitz, -a ‘gaitza’. Ald. gatx. Sin.
zailgaitzetsi ‘gaitzetsi’. Sin. destaiñia
egingaitzizen, -a ‘gaitzizena;
goitizena’: lehen, Elgoibarren,danak jauken euren gaitzizena.Ald. gatxizen
gaixondo, -ua ‘gaixondoa; gaixorikizan ondoko egunak, gazt. post-operatorio’: batez be gaixonduaizan zunan aspergarrixa. Sin.gaixo ondore
gaixo ondore, -ia ‘gaixo ondorea’.Sin. gaixondo
gaizki (Db, De) ‘gaizki’. Sin. txarki,txarto
gaizto, -ua ‘gaiztoa’. Sin. txargalanki ‘galanki; asko’: jentia
galanki egon zuanmanifestaziñuan
galant, -a ‘galanta; handia’: mutilgalanta da, baiña burubakua
galarazi ‘galarazi; debekatu’:galarazitta dago autobusetan-etatabakorrixa erretzia
galazi. Jas. galarazigaltza, -ia ‘galtza’: honekin galtza
mehiokin hankak berotu eziñiknabil. Sin. galtzerdi
galtzarbe, -ia ‘galtzarbea;besapea’: sekulako liburumordua jarabik beti galtzarbian.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A131
goga i t e rag i n
Ald. galtzarpegaltzarpe, -ia. Ik. galtzarbegaltzerdi, -xa (Db) ‘galtzerdia’. Sin.
galtzaganora, -ia ‘ganora’: sukalde
kontuetan ona haizela diñok, etaez daukak arrautza bat prijitzekoganorarik!
ganorabako, -ua ‘ganorabakoa;ganora gabekoa’: ganorabakogalanta izan arren, Udaletxiandago zinegotzi. Ald.ganorabariko
ganorabariko, -ua. Ik.ganorabako
garau, -a ‘garaua’ 1. alea, 2.handia: mahats garau guztixakizurrau jittuk txingorrak / hori dok,hori, mutil garaua!
garbatu (Dg) ‘garbatu’: garbatujata Asierrekin hasarretzia. Sin.damutu
gari, -xa ‘garixa; garatxoa’. Sin.enor, garitxo
garitxo, -ua ‘garatxoa’. Sin. enor,gari
garo, -ua (Db, De) ‘garoa’. Sin. iragarranga, -ia (Dg, De) ‘garranga;
izotz kandela’: sekulakogarrangak egon dittuk gaurgoixian, txintxilik zubipian
garrasi, -xa ‘garrasia’. Sin. orruagarratz, -a ‘garratza’ 1. mina, 2.
handia, gogorra: honek limoiokgarratzegixak dagoz / kontuz,atari-txakur garratza dago eta! /eurixa garratz dihardu
gatx, -a. Ik. gaitzgatxizen, -a. Ik. gaitzizen
gatzatu, -a ‘gatzatua; mamia’:gatzatu platerkada galantak jangenduzen Baztango baserribaten, Arizkunen
gauzaeztan, -a ‘gauzaeztana (<gau-za ez dena); ezgauza’:gauzaeztan gauzarik ez ekarrietxera niri! Sin. huskerixa
gehixegi ‘gehiegi’. Sin. larregigehixenbat ‘gehienbat’:
gehixenbat, neskak jokatzen juekeskuba-loian. Sin. batez be
gertu ‘gertu’. Sin. bertan, hur,hurrian
gibeleko, -ua ‘gibelekoa;hepatitisa’: gibelekuakin, luzaroegon zuan ohian
gibezta, -ia. Ik. kiribiztagirgilluak ‘girgiloak; gazt.
michelines’: honek girgilluokkentzeko gimnasiora juaten hasibihar juat, laster jatok udia eta
gixi bat ‘gixi bat; apur bat’. Ald. kixibat
gizajo, -ua ‘gizajoa’: lagaiozubakian, gizajua da eta. Ik.koittau
gizakume, -ia ‘gizakumea’. Ant.andrazko. Sin. gizonezko
gizonezko, -ua ‘gizonezkoa’:“gizona” eta “gizonezkua” ezdittuk guretako gauza bat:ezkonduari esaten jeutsagu guk“gizona”. Ant. andrazko. Sin.gizakume
gobernau ‘gobernatu; jaten eman’:ezagun dok, bai, andriak ondogobernatzen hauena, itxura onadaukak eta
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 132
goga i t t u
gogaikarri, -xa ‘gogaikarria;aspergarria, gazt. pelma’: egonhadi isilik, gogaikarrixori!
gogait egin ‘gogait egin; aspertu’:gogait eginda nago, hainbestedenpora zutunik egoten. Sin.gogaittu
gogait eragin ‘gogait eragin’:hantxe jardun eban, danoi gogaiteragin arte, txiste ganorabakuakkontatzen
gogaittu ‘gogaitu; aspertu’. Sin.gogait egin
gonazi, -xa. Ik. guraizagorantzi, -(x)ak ‘gorantziak;
eskumuinak’: emon gorantziakArantzari, Aramaixora bazoiaz
gorro, -ua ‘gorroa; gazt. flema’:atara gorrua, bestela ez dozuarnasia ondo hartuko eta. Sin.karkaxa
gose pasau, -a ‘gose pasatua;txakalaldia, gazt. pájara’:Indurainek ez juan gose pasauriksarri izan
gura (Dg, De) ‘gura’. Hitzelkartuak: barregura, esangura,hazkura, jakingura, logura,negargura, txixagura /txixalarri. Sin. nahi
guraiña ‘gura adina; asko’: ezestutu, danendako guraiña okeladago eta
guraiza (Db, De) ‘guraizea’. Ald.gonazi. Sin. artazi
guztirako, -ua ‘guztirakoa; motaguztietakoa’: idazkarixakguztirakuak dira, batzuk jatorraketa, bestiak, ganorabako
galantak. Sin. danerakoguztiz ‘guztiz; erabat’: ez pentsau,
gero, guztiz lelua danik! Sin.zihero
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A133
hu ts
Hhainbat ‘hainbat’ 1. asko, 2. ahalik
eta. Sin. albait: hainbat ariñenetorri zaittez etxera
hainbestian ‘hainbestean; ondosamar, gazt. tirando’: zelanzabiz, ba? —Hainbestian
haizebe, -ia ‘haizebea’. Sin. haizeezkutu
haize ezkutu, -a ‘haize ezkutua’.Sin. haizebe
hala be ‘batez ere’: danak etortziakomeni da, hala be gaztiak
hamarratz, -a (Dg, De)‘hamarratza’. Sin. armiarma,marasma, marma
hanka hutsik ‘hanka hutsik’. Sin.oiñutsik, ortozik
har, -a ‘harra’ 1. ardura, kezka, 2.gorrotoa, 3. gazt. gusano:baneukan, ba, zer gertatu etejakon jakitteko harra / berariegindako mesederik be ez jokonartzen, gure aurkako harrabarru-barruraiño sartuta jaukaketa / harra dauka intxaurrak
haragi, -xa ‘haragia; bizirikdagoena gehienbat’: hankaazpixa haragi bizixan jaukanat.Sin. okela
harañegun. Ik. herañegunharenbaten ‘harenbaten’: etorri ete
da Iñaki oporretatik? —Bai,harenbaten. Sin. baleike,baleitteke, biharbada, leikianaizan
harjo, -ua. Ik. harkoharko, -ua ‘arkoa (< harrak joa);
ustela’: arkua dauka sagarrak.
Ald. harjohartu-emon, -a ‘hartu-emana;
harremana’: apenas daukagunhartu-emonik Donostiakosenidiekin
hasarre, -ia ‘haserrea’ 1. sumina,2. handia, sendoa: Patxi be mutilhasarria dago, gero!
haundigura, -ia ‘handigura;handinahia’. Sin. haundiki
haundiki, -xa ‘handikia’ 1. familiaonekoa, 2. handinahia. Sin.haundigura: haundiki asko zuanlehen Bergaran / diru askorik ezdau izango, baiña haundikixaizan bera!
hegaran egin ‘hegaran egin;hegaz egin’
hegoi, -a ‘hegoa; hego haizea’herañegun ‘herenegun’. Ald.
harañegunherañegun antxittik ‘herenegun
antxitik; herenegun aurrekoeguna’
herdoi, -xa ‘herdoila’. Ald. ordei.Sin. ugar
heste sobre, -ia ‘heste sobrea;gazt. apéndice’: heste sobriakendu jeutsek Mendarokoospittalian
higuin, -a ‘higuina’: higuiñaemoten deusta horrekkazetarixorrek. Sin. nazka
hodei, -xa ‘hodeia; ekaitza’. Sin.trumoi
hodiau ‘hodeitu; lainotu’hojalatero, -ua ‘hojalateroa;
iturgina’hondar, -a ‘hondarra’: ondo batu,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 134
gero, horrek jateko hondarrok!horixe baietz ‘horixe baietz’. Sin.
bai horixe, erregular, jakiñahorma, -ia ‘horma’: edozein
hormaren kontra egittengenduan pelotan mutikotan. Sin.pareta
horraittio ‘horraitio; horratik’: gaur,horraittio, geratuko zara gurekinafaltzen, ezta?
hostro, -ua ‘hostroa; hostoa’. Sin.orri
hots, -a ‘hotsa’ 1. zarata, 2.ugaritasuna: ertzaiñak etorriziranian, hango egur hotsa!
hots egin (Db) ‘hots egin’. Sin. diaregin
hur ‘hur; hurbil’: hemendik hur bizida. Sin. bertan, gertu, hurrian
hurrian ‘hurrean’. Sin. bertan,gertu, hur
huskerixa, -ia ‘huskeria’:huskerixia ordaindu deuskueegin dogun biharra / huskerixahori dala-eta, zelan berotuzeinke? Sin. gauzaeztan
huts, -a ‘hutsa’ 1. edukirik gabea,2. erabatekoa, 3. besterik gabe:hutsa denporan amaittu jittunzeregin guztixak / domekero,hutsik egin barik etortzen da /ganorabako hutsa don hori /gaurko hotzakin, eta arkondarahutsian zu! / konbidau egingaittue euren etxera, eta ezindogu eskutsik juan. Esap.hutsaren hurrengua ‘bapeza,ezereza’
Iida, -ia. Ik. iraifiñi. Ik. ipiñiigeltsero, -ua ‘igeltseroa; hargina’:
gaur egun, ganorazkoigeltseruak topatzia ez da, gero,zeregin samurra
ijittano, -ua ‘ijitanoa’. Sin. ijitto,motxailla
ijitto, -ua ‘ijitoa’. Sin. ijittano,motxailla
illatargi, -xa. Ik. iratargiiñausi ‘inausi; kimatu’: honi
arbolioni, hurrengo ilbeheraniñausi egin bihar jeutsadazadarrak
ipiñi ‘ipini; jarri’. Ald. ifiñiipurdi garbitzaille, -ia ‘ipurdi
garbitzailea; gazt. pelota’: betimaixuan ondoren: ipurdigarbitzaille hutsa dok hori. Sin.koipetsu
ipurterre, -ia ‘ipurterrea; gazt. culoinquieto’: oso bihar ona emonjeutsen Arrasaten, baiñahillabetia be ez juan eginipurterriorrek
ira, -ia (Dg, De) ‘ira’: lehenbaserrixetan iria batu eta gordeegitten zuan, ganauari azpixakataratzeko. Ald. ida. Sin. garo
iratargi, -xa ‘iratargia; ilargia’:iratargi betia dago, eta ezdaukazu argi biharrik. Ald.illatargi, itargi
ireko ‘ireko; iraganeko’: irekoegunetan ez junat Ainhoa ikusi
irrintzi, -xa ‘irrintzia’. Sin. lekarixoirrist egin ‘irrist egin’ Sin. labandu,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A135
ja r r i
laban egin, laprast eginirulittara ‘iraulitara; barrukoa
kanpoan dela’. Ant. erara. Sin.itzulittara
irutxur 1. ‘irutxurra; txokoa’, 2.‘iruzurra; gazt. tongo’: horrekpelotarixorrek sekulakoabillidadia dauka pelotiairutxurrian lagatzeko / ez egikhorren pelotarixorren alde jokatu,irutxur egitten zalia dok eta
istantz, -a ‘istantza’ 1. egunsentia,2. ilunabarra: eguna zabaltzendanian zein illuntzen hastendanian, bixetan esaten dok“istantza”
itsulapiko, -ua ‘itsulapikoa; eltzeitsua’: autsi, Aitor, sartu honektxanponok itsulapikuan
itargi, -xa. Jas. iratargiittu, -a (Dg) ‘itua; ukuilua’. Sin.
korta, zaltagiitxi 1. ‘itxi’, 2. ‘utzi’. Sin. laga: itxizu
atia zabalik, iñor badatorkonturatu naitten
itxungi (Dg) ‘itxungi; itzali’. Sin.amatau, emendau
itxuria ‘itxura’: alde egin dabe gureauzuak, ala? —Bai, itxuria. Sin.itxuria danez, kontizu
itxuria danez ‘itxura denez’. Sin.itxuria, kontizu
itzal, -a ‘itzala’. Ald. itzel. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, kriston, makaleko,sekulako
itzartu ‘itzartu’: kanpai hotsakitzartu nabe. Sin. esnatu
itzel. Ik. itzal
itzulittara ‘itzulitara; barrukoakanpoan dela’. Ant. erara. Sin.irulittara
ixipula, -ia ‘ixipula; gazt. pupa,calentura’: ixipuliak urten deustaezpanian
ixotu ‘isiotu; piztu’: amak ezjakitteko, argixa ixotu barik sartunintzan etxian
izara, -ia ‘izara; maindirea’izeko, -ua ‘izekoa; izeba’. (Gaur
egun tio / tia nagusitu direnarren, osaba / izeko jatorrakindartzea da bidezkoa)
izpittu ‘izpitu; gazt. desmenuzar,desmigar’: bakaillaua izpittu, etatortillia egingo juagu
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 136
ja t un
Jjabetasun, -a ‘jabetasuna; ardura,
erantzukizuna’: jabetasun apurbat emon biharko jeutsaguetxiari, bestela hutsik dagoelapentsauko juek eta
jaiki, -xa ‘jaikia’ 1. zuzena, 2.harroa, 3. bizia, gazt. marchoso:larogei urte, eta horrek jaukakjaikixa!
jakin 1. ‘jakin’, 2. ‘ohi’: Gabonetan-eta, San Juanetan-eta, bajakikhorrek Eibarrera etortzen /urrixan badaki eguraldi onaegitten
jakiña ‘jakina’: amaittu dok, ala? —Jakiña! Sin. bai horixe,erregular, horixe baietz
jamon. Jas. jaramonjantxakur, -a ‘jantxakurra; gazt.
gorrón’: higuiña emoten jeustak,jantxakurra dok eta
jaramon egin ‘jaramon egin; arretaipini’: ‘egun on’ esan, etajaramonik be ez jeustak eginartoberuorrek
jardun ‘jardun; ari izan’: luzaruandihardu pianua joten ikasten
jardun, -a ‘jarduna’ 1. aktibitatea,2. berriketa: hor jiharduk etenbako jardunian, bakaziñuetakopasadizuak danei kontatzen
jaregin (Dg) ‘jaregin; askatu, utzi,ireki’: komuneko bonbiari jare-gin / itturrixari jaregin / txakurrarijaregin / persona jaregiña[‘narrasa’] / lanari jaregin
jarein. Jas. jareginjarri ‘jarri; jesarri’: egun osuan etxe
aurrian jarritta egon dokjatun, -a ‘jatuna; jalea’: alaba
txikixa oso jatun txarra dok,zihero mizkiña
jaurti ‘jaurti; bota’: harrixa jaurti,eta txorixa bota juan
jausi ‘jausi; erori’: kalian jausi, etamin egin dau besuan
jera, -ia ‘jera; abegia’: laguntzaeske juan, eta ez jeustak jeraonik egin harruorrek
jira, -ia ‘jira’ 1. ardura, 2. itzulia, 3.anabasa; gazt. cuadro,desmadre, 4. gazt. trámite: amahil zanetik, berak daroia etxekojiria / egin dot lagunekin kale jiria/ gurasuak oporretan zirala-eta,seme-alaba gaztiak bakarriketxian, eta ha zan, ha, etxe jiria! /umia adoptatzeko jirak egittendabiz
jirau ‘jiratu’ 1. lortu. Sin. zuzendu,2. moldatu: automobil merketxobat jirau nahi junat / oporretan,bakarrik ibilli arren, ondo jiraukodok hori
jolasian egin ‘jolasean egin’. Gurealderdian arrotza da jolastu. Ik.bultza egin, burrukan egin,dantzan egin, jolasian ibilli,lapurretan egin. Sin. olgau
jolasian ibilli ‘jolasean ibili’. Ik.jolasian egin
justuri, -xa ‘justuria; ostotsa’:hamen Mallabixen ‘trumoie’esaten dok, baiñe hor Oñatialdien entzunde jaukat ‘justuri’berbie. Sin. trumoi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A137
kusku r
Kkarkaxa, -ia ‘karkaixa; gazt. flema’.
Sin. gorrokarriau ‘karriatu; garraiatu’: umia
etxera karriau ezinda ibilli naizkaru, -a ‘karua; garestia’: Gabon
inguruan oso karu egoten daarraiña
karraskadia jo ‘karraskada jo;atzera egin’. Sin. arrio egin
kasko, -ua ‘kaskoa’: emoidazuogikaskua! Sin. kuskur
katagorri, -xa ‘katagorria;urtxintxa’. Sin. katamixar
katamar ibilli ‘katamar ibili;lauoinka ibili’: ondiño katamardabil; ez dau oiñez ibiltzen ikasi
katamixar, -a ‘katamixarra;urtxintxa’: laster egin daukatamixarrak arbolan gora. Sin.katagorri
keriza, -ia ‘geriza; itzala’kerizpe, -ia ‘gerizpea; itzala’:
kerizpian egon ezkero, ez dokprotektorarik bihar
kesokemau, -a ‘kesokemaua;flana’: postrerako, neuk egindakokesokemaua daukak
kezka, -ia ‘kezka’ 1. ardura, 2.gazt. reparo, escrúpulo: kezkiaemoten jeustak iñoren basotikedatiak
kibizta, -ia. Jas. kiribizta kiputx, -a ‘giputza’. Euskara giputza
egiten duena (ez dauka zentzutxarrik): elgoibartarrak ez dittukkiputxak; azkoittiarrak-eta horrekbai
kiribizta, -ia ‘kiribizta; begizta,
txibista’: zapatillian kiribiztia ezdozu ondo egin. Ald. gibezta,kibizta. Sin. txibistin
kirikixo, -ua ‘kirikinoa’: kirikixuaeguan kamiño erdixan hilda. Sin.triku
kirrimarra, -ia ‘kirrimarra; <r>ordez, <g> esatea’: frantsesaemoten jok berorrenkirrimarriarekin
kixi bat. Ik. gixi batkoipetsu, -a ‘koipetsua;
lausengaria, gazt. pelota’:irakasle askok ikasle koipetsuakizaten dittue begiko. Sin. ipurdigarbitzaille
koittau, -a ‘koitadua; gaixoa’(gehienbat andrazko, ume etaanimaliekin erabiltzen da): txorikoittaua, automobillak jota hil da!Ik. gizajo
kokaldi, -xa ‘kokaldia, tortikulisa’:kokaldixakin, mobidu eziñikjaukat samia
koko, -ua ‘kokoa; zomorroa’: ezjata mendira juatia gustatzen,kokua ze besterik ez dago eta.Sin. malo, momorro
koko jantzi ‘koko jantzi;mozorrotu’: aurtengoAratustietan, eskolako danokkoko jantziko gara. Sin.kukumarru jantzi
konparaziño baterako‘konparazio baterako; adibidez’.Sin. esate baterako
kontizu ‘kontizu (< kontu egizu)’:gaur be, kontizu, jente asko egonei da konziertuan. Sin. itxuria,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 138
itxuria danezkontulau, -a ‘kontulaua’: kontulau
itzala da Martin, ez zaraaspertuko harekin. Sin. barritsu,berbalari, berbatsu
kopau, -a ‘kopaua; mokadua, gazt.bocado’: biharrian ekin aurretik,kopau bat jango juagu
kopin, -a ‘kopina; panpina’. Sin.andera
korta, -ia ‘korta; ukuilua’: lehenkortia zana, orain jantoki egindabe. Hitz elkartuak:txarrikortia. Sin. ittu, zaltagi
koskor, -a ‘koskorra; txiki samarra’:herri koskorra don Gatzaga,baiña politta / hori gertatu zanian,mutiko koskorra nintzuan
kriston, -a (lag) ‘kristona’. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, itzal, makaleko,sekulako
kukumarru jantzi ‘kukumarrujantzi; mozorrotu’. Sin. kokojantzi
kulumiño, -ua ‘kuluminoa’ 1.liztorra, 2. gogaikarria: kenduhadi nire inguruetatik, kulumiñogogaikarrixori. Sin. erlamiño
kuma, -ia 1. ‘-kumea’, 2. ‘kuma;sehaska’: bost kuma egin dittutxakurrak / moteldu egizu horimusikioiri, umia kuman lo dagoeta
kuskur, -a ‘kuskurra’: gorde egizuogikuskurra zoparako. Sin.kasko
Llabandu ‘labaindu’. Sin. irrist egin,
laban egin, laprast eginlaban egin ‘labain egin’. Sin. irrist
egin, labandu, laprast eginlaga (Db, De) ‘laga; utzi’. Sin. itxilagun, -a ‘laguna’ 1. adiskidea, 2.
pertsona, 3. arropa batenbikotea: lagun asko bizi zittuan,eta horregaittik deitzen geuntsan“gomazko etxia” / nun da honengaltzionen laguna?
laiotz, -a ‘laiotza; leku itzaltsua’.Ant. eguzki begi. Sin. aiñube
lan, -a ‘lana’. Sin. biharlangille, -ia ‘langilea’. Sin.
biharginlantxurda, -ia ‘lantxurda;
zuhaitzetan-eta egiten denizotza’. Sin. antzigar, zurda
lantzian (behin) ‘lantzean (behin);noizean behin’: guntzurrunetatikez jabin ondo, eta lantzian-lan-tzian juaten don Mendarokoospittalera
laprast egin ‘laprast egin’: behinbaiño gehixagotan gertatu daplatano azala zapaldu eta laprastegittia. Sin. irrist egin, labandu,laban egin
lapurretan egin ‘lapurretan egin’.Gure alderdian arrotza dalapurtu. Ik. bultza egin,burrukan egin, dantzan egin,jolasian egin / ibilli. Sin. oostu
larregi (Dg, De) ‘larregi’: larregi jandot, eta ez daukat ibiltzeko bapegogorik. Sin. gehixegi
laru, -a (Dg) ‘larua; horixka’. Sin.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A139
marasma
beillegilaztan, -a ‘laztana’ 1. musua, 2.
maitasun hitza: etorri zaittezhona, laztanori, gozoki batdaukat zuretako eta
legez ‘legez’. Sin. bezela, erara,moduan
lehelengo, -ua. Ik. lehenengolehenengo, -ua ‘lehenengoa;
lehena’. Ald. lehelengo. Sin.aurrenengo
lehengusiña, -ia ‘lehengusina; le-hengusu andrazkoa’
lehengusu, -a ‘lehengusua’leikena. Ik. leikiana izanleikiana izan ‘litekeena izan’:
leikiana da bixar eguzkixaurtetzia. Ald. leikena Sin.baleike, baleitteke, biharbada,harenbaten
lekarixo, -ua (Dg) ‘lekaioa’. Hitzelkartua: barre lekarixoka. Sin.irrintzi
lepo, -ua ‘lepoa’ 1. bizkarra, 2.sama
lera, -ia ‘lera; gazt. trineo’. Sin. narletxarrerixa, -ia ‘letxarreria; gozoki
gauza’. Ald. litxarrerixaletxarrero, -ua ‘letxarreroa;
gozozalea’. Ald. litxarreroletxe. Jas. legetxe. Ik. legezlez. Jas. legezlitxarrerixa, -ia. Ik. letxarrerixalitxarrero, -ua. Ik. letxarrerolokamus, -a ‘lokamusa; gazt.
cabezada’: telebisiño aurrian,lokamusa egin juat. Sin. (lo)tauki
lokatza, -ia ‘lokatza; lohia’. Sin.basa, basatza
lokorros, -a ‘lokorrosa’. Sin.zurrunga
lorratz, -a ‘lorratza; aztarna’: batenbat izan dok hemen, hankalorratzak jagozak eta. Sin.aztarren
lotauki, -xa ‘lotaukia’. Ald. tauki.Sin. lokamus
luperixa, -ia ‘luperia; luizia’:sekulako luperixak egin dittukatzoko eurixekin. Sin. lurjausi
lurjausi, -xa ‘lurjausia; luizia’. Sin.luperixa
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 140
marasmae txe
Mmaasma, -ia. Jas. marasmamadura, -ia ‘madura; zingira’. Ald.
paduramaillatu ‘mailatu; sakonunea izan,
gazt. abollar’: sagarra lurrerajausi, eta maillatu egin da
mailluka, -ia ‘mailuka; mailua’mailluki, -xa ‘mailukia; marrubia’:
mailluki izozkixa nahi dotmakaleko, -ua ‘makalekoa’: kontuz
horrekin, gero; makalekua dok,ba, bera adarra joten hastendanian. Sin. berebiziko,demaseko, egundoko, itzal,kriston, sekulako
makar, -a ‘makarra’. Sin. bekarramakatz, -a ‘makatza’ 1. udarea, 2.
udare txikiamakiña bat ‘makina bat; asko’:
makiña bat lagun izan zuanhilletetan
malo, -ua ‘maloa; zomorroa’. Sin.koko, momorro
mamin eten, -a ‘mami etena; gazt.rotura de fibras’: osasun txarrekojabin Osasuna: oin be aurrelaribatek mamin etena izan jon, etaluzaruan egongo ei don jokatubarik
mankau ‘mankatu’ 1. nekatu, 2.min hartu: txakur koittauarizeozer gertau jako, mankautadator eta
marasma, -ia ‘marasma’: danetarikeguan ganbaran: marasmak,saguzaharrak eta gauzaeztangauzia ugari. Sin. armiarma,hamarratz, marma
marasmaetxe, -ia ‘marasmaetxea;armiarma sarea’. Sin. amaraun
marma, -ia ‘marma’. Sin.armiarma, hamarratz,marasma
marmar, -a ‘marmarra’: isillianberba egittia, gehixenetan batenbaten kontra, horixe dok“marmarrian” jardutia
martitzen, -a ‘martitzena;asteartea’
maskal, -a ‘maskala; makala,zimela (loreekin eta pertsonekinerabiltzen da, gehienbat)’: osomaskalduta ikusi juat Martin
maskaldu ‘maskaldu; makaldu,zimeldu’: horrek mahaigaiñekolarrosok maskalduta dagoz
masmaetxe, -ia. Jas.marasmaetxe
maspildu ‘maspildu’ 1. mailatu, 2.zapaldu: maillukiakin jota,atzamarra maspildu dau /mahatsa ondo maspildu bihar da
materixa, -ia ‘materia’: materixialehenengo, eta odola gero, ataradeutsut. Sin. pasmo, zorne
mendebal, -a ‘mendebala;mendebaldea’: mendebalekohaixia dabil gaur / mendebaleraemoten jok gure etxiak
mentau ‘mentatu; txertatu. Sin.eztittu
mihin, -a (Dg, De) ‘mihia’. Sin.mingain
mingain, -a (Db, De) ‘mingaina’.Sin. mihin
mira egin ‘mira egin; harritu’: miraeginda nago, zein ederto egin
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A141
o iñaz tu
dozun ikusittamizkin, -a ‘mizkina; jatun txarra’:
jatun mizkiña da, horraittio, zuentxikixa!
moduan ‘moduan’. Sin. bezela,erara, legez
moldakatx, -a ‘moldakaitza; gazt.torpe’: mutil moldakatxa bahaiz,gero!
momorro, -ua ‘momorroa;zomorroa’. Sin. koko, malo
mordo, -ua ‘mordoa; asko’: jentemordo haundixa egon zunanpresuen aldeko manifestaziñuan
morroillo, -ua ‘morroiloa; gazt.cerrojo’: giltzian itxi atia, lapurrakjabizak eta. Ald. morroko
morroko, -ua. Ik. morroillomotxailla, -ia ‘motxaila’:
euskaldunak zittuan lehengomotxailla asko, baiña bajaukezaneuren berbak, guk aitzen ezgenduzanak. Sin. ijittano, ijitto
murgillian ibilli ‘murgilean ibili;gazt. bucear’: Mutrikuragoiazenian, murgillian ibiltzengaittun, hango atx artietan
musu, -a (Db) ‘musua; sudurra’.Sin. sur
mutxikin, -a ‘mutxikina;hondarkia’: sagar mutxikiñakatiatu jako eztarrixan / hutsittuegik hautsontzixa, zigarromutxikiñez beteta jagok eta
Nnagi, -xa ‘nagia; alferra’. Esap.
nagixak atara, nagixak kendunahastau ‘nahastatu’: nahastau
ondo kartak, lehen dana ezpatiaemon deustazu eta. Ik. nahastu
nahaste-borraste, -ia ‘nahaste-borrastea; anabasa’: Donostiakoaurtengo Zinemaldixan be,sekulako nahaste-borrastia sortuei da sarixak emoteko orduan
nahastu ‘nahastu; nahasi’. Ald.nahastau
nahi ‘nahi’. Sin. guranar, -a ‘narra; gazt. trineo’. Sin.
leranarras, -a ‘narrasa’: ez daukak hori
baiño arkondara itxurosuagorik,narrasorrek!
narras ekarri / ibilli / erabilli‘narras ekarri / ibili / erabili’:edanari emonda dago, eta osonarras dabil
narrasian ‘narrasean’: ez ebanetorri nahi, eta narrasian ekarridogu. Sin. arrastaka, tarrasian,tatarrez
narrastu ‘narrastu; behera etorri,gazt. decaer’: hori be gogorrazan, baiña urtiekin narrastu eginda
nazka, -ia (Db) ‘nazka’. Sin. higuinneba, -ia ‘neba; andrazkoaren
anaia’ (Deba ibarrean anaia dazabalduena)
nola (Db, De) ‘nola’. Sin. zela,zelan
nolako, -ua (Db, De) ‘nolakoa’.Sin. zelako
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 142
o iñu ts i k
Oobatu. Ik. oratuodolgi, -xa ‘goroldioa’: leku
umeletan sortzen da odolgixaodol hustu, -a ‘odol hustua;
hemorragia’. Sin. odol jarixo,(odol) juan
odol jarixo, -ua ‘odol jarioa;hemorragia’. Sin. odol hustu,(odol) juan
(odol) juan, -a ‘(odol) joana;hemorragia’: egon hadi gorabegira, surreko juana geldittuarte. Sin. odol hustu, odoljarixo
odoloste, -ia ‘odolostea; odolkia’:porruakin egitten juagu hamenodolostia
ogibittarteko, -ua ‘ogibitartekoa;gazt. bocadillo’: ogibittartekogozua eta ederra jan genduanGatzagagaiñan
ogigaztai, -a (Dg, De) ‘ogigaztaia;erbinudea’: gaiztua dokogigaztaia, eta kalte haundixaegitten juan lehen oillotokixetan.Sin. satandera
ointsu ‘oraintsu; oraindik orain’:ointsu izan naiz Holandan, baiñaez dot holakorik ikusi. Ald.ointsuan. Sin. oiñao
ointsuan. Ik. ointsuoiñao (Dg, De) ‘orainago; oraindik
orain’. Sin. ointsu, ointsuanoiñaztarri, -xa ‘oinaztarria;
oinazkarra’: oiñaztarrixak txahalahil egin ei jok basuan
oiñaztu, -a ‘oinaztura’: oiñaztuaikusi juat, eta laster dok trumoi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A143
pos tu ra
hotsa. Sin. tximistaoiñutsik ‘oinutsik’. Sin. hanka
hutsik, ortozikokan, -a. Jas. okaranokaran, -a ‘okarana’: okaran pasak
onak ei dittuk, niri neuri ezjatazak gustatzen baiña. Ik. aran
ok egin ‘ok egin’ 1. jatekoz bete, 2.botaka egin: egundoko babalapikua ekarri juen, eta ok eginarte jan genduan
okela, -ia ‘okela’: ipurdi aldietan ezjaukan okela askorik, gero! Sin.haragi
olgau ‘olgatu’ (Deba ibarrianjolasian egin / ibilli dazabalduena): bixar olgauko dozugehixago, eta guazen orainohera
ondoez, -a ‘ondoeza’ 1. gazt.malestar, 2. gazt. mareo. Sin.zorabixo: ondoezik daguala-eta,ohian geratu dok
ondoeza emon / egin ‘ondoezaeman / egin’ 1. gazt. marear, 2.gazt. dar un ataque: kalian dala,ondoezak emon, lurrera jausi,eta ospittalera eruan dabe
oostu ‘ostu’. Sin. lapurretan eginoratu ‘oratu; heldu’: oratu egixok
samatik, eta geldi-geldi egongodok. Ald. obatu
ordei, -xa. Ik. herdoioriau ‘oriatu; egurastu’: zabaldu
egizak bentana danak, etxiaoriau daitten
orri, -xa (Dg, De) ‘orria; hostoa’:ekatzuz hiru-lau letxuga orriensaladarako. Sin. hostro
orrua ‘orroa’: hor ibilli dokgazterixia, goixaldian, orruabaten. Sin. garrasi
ortozik (Dg, De) ‘ortozik’:Ameriketan bata eta bestia diñokhik, baiña han be txakurrakortozik, txotxo. Sin. hankahutsik, oiñutsik
ortu, -a ‘ortua; baratza’ortuari, -xa ‘ortuaria; barazkia’:
ortuarixak egoten dira SanTomas eguneko azokan
osatu ‘osatu; sendatu’. Sin. saniauospel, -a ‘ospela’ 1. azkordina, 2.
(lag) gazt. gilipollas,cantamañanas: lehengo neguakgogorrak izaten zittuan, etaeskuak-eta ospelez betetaeukitzen genduazan / ez egixokjaramonik egin, ospel hutsa doketa
ostantzian ‘osterantzean; bestela’.Sin. ostian
ostarku, -a ‘ostarkua; ortzadarra’:han, ikusi zerubarrenianostarkua!
oste, -ia ‘ostea’ 1. atze aldea, 2.(lag) gorputzaldi txarra. Sin. aje,bixamon: etxe ostian egoten daeguzkittan etzunda / atzo afarixaegin gendunan, eta gaur ostiaitzala
ostera ‘ostera’ 1. ordea, aldiz, 2.berriro. Sin. atzera: horrekeguzkixa nahi, eta guri, ostera,eurixa komeni / ganora horrekinibilli ezkero, ostera be izangodozu ezbiharren bat
ostera, -ia ‘ostera; joan-etorria’:
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 144
po t eg i n
Mendarora osteria egingo doguarratsaldian, bertan dagualakoAitor ospittalian
ostian ‘ostean, osterantzean’ 1.atzean, 2. bestela. Sin.ostantzian: bazkal ostian bixauaegitten dau telebisiño aurrian /juan hadi aguro, ostian leku barikgeldittuko haiz eta
ostiango, -ua ‘osterantzekoa;bestelakoa’: honetxekoiñetakuok ez izatera, ez dotostiangorik gura
ostondo, -ua ‘ostondoa; gazt.horizonte’: zerua eta lurra batzendiran lerrua dok “ostondua”
otzara, -ia ‘otzara; saskia’: otzaratxiki bat eruaten dotperretxikutarako. Sin. zare
ozta-ozta ‘ozta-ozta; gazt. justo-justo’: ozta-ozta sartzen garalaurok automobillian
Ppadura, -ia ‘padura; zingira’: etxiak
dagozen lautadia paduria zuan,eta edozenbat hegazti egotenzuan negu partian. Ald. madura
pare ‘pare; bezala’: zoruan parejoiak, bere automobil zaharrian
pareta, -ia (Db, De) ‘pareta’. Sin.horma
parrapar, -a ‘parraparra; gazt.tobogán’: parraparrian ibilli, etaprakak urratuta etxera sarri. Sin.txirrista
pasmo, -ua ‘pasmoa’. Sin.materixa, zorne
pastore, -ia ‘pastorea’: pastoregazte gitxi ikusten dok gauregun. Sin. artzain
patxada, -ia ‘patxada; gazt.cachaza’: azterketia bixar, etatelebisiñuari begira: hik daukak,hik, patxadia!
patxadoso, -ua ‘patxadosoa;lasaia’. Sin. tenplau
pentsau ‘pentsatu’ 1. uste izan, 2.iruditu (NOR-NORI erarajokatzen da esangura haudaukanean): Itziar dala pentsaujata, atzetik ikusitta. Sin.begittandu
petral, -a ‘petrala’: gogaikarrixa-edo dan personiari esatenjeutsagu guk “petrala”
ponderau (Dg) ‘ponderatu;goraipatu’. Sin. abonau
postaka (Gatzaga) ‘postaka;lasterka’. Sin. antxitxika,antxitxiketan, ariñeketan,saltaka, takarradan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A145
topau
postura, -ia ‘postura; apostua’:Etxanizen eta Elkororen aldeegin junat posturia frontoian
pot egin ‘pot egin; zeharo nekatu’:pot eginda nago; ezin dotgehixago! Sin. txio egin
praka, -ia ‘praka; galtza’: horrekprakok luzeegi daukazak, etabarrenak hartu biharko deutse-zak. Ald. fraka
primerako, -ua (lag) ‘primerakoa;egokia’. Sin. apropos, aukerako
priztixa, -ia. Ik. friztixapuntako, -ua (lag) ‘puntakoa; goi
mailakoa’: punta-puntakomedikua dok, gero, hori!
puntu (lag) ‘puntu; laster’: zazpirakdira, eta puntu dozu hemen. Sin.puntuko
puntuan (lag) ‘oraintxe bertan’:puntuan etorri da: sukaldiandaukazu zain
puntuko (lag) ‘puntuko; laster’.Sin. puntu
pusketa, -ia ‘pusketa’. Sin. zatipusla, -ia ‘pusla; azaleko handitu
urtsua’. Sin. babapuspillu, -a ‘puspilua’ 1. gazt.
burbuja, 2. erre ondoren sortzenden handitu urtsua: gaur egungoikastolako umiak ‘burbuila’esaten dabena, ‘puspillua’ esanjuagu geure bizi guztixan
Ssaillian ‘sailean’ 1. asko, barra-
barra, 2. erreskadan:perretxikuak saillian batugenduzen Urbasan / gauzaksaillian egin bihar dittuzu, ezedozelan
sakatu ‘sakatu’ 1. zapaldu, 2. ziriasartu: sakatu egizu botoia, etalaster zabalduko jatzu atia /ederra sakatu deusku horrek:motorra beria dabela esandeusku
sake, -ia ‘sakea’ 1. pelotaateratzeko jokaldia, 2. (lag)jateko gaitasun handia. Sin.entrama
saltaka (Db) ‘saltaka; lasterka’.Sin. antxitxika, antxitxiketan,ariñeketan, postaka,takarradan
sama, -ia ‘sama’: atzo hotzittu eginnintzan, eta sama zarratuakinnago gaur. Sin. lepo
samar ‘samar; nahikoa’: ondosamar gabizan juan danaspaldixan / goiz samar etorrigintzuazan / lelo samarra donhori / amaittu samartuta daukagubiharra
samur, -a ‘samurra’ 1. biguna, 2.(Dg, De) erraza: oso okelasamurra ekarri dozu gaur / lansamurra agindu jeuskuk
saniau ‘saniatu; sendatu’: honekbotikionek laster saniauko hau.Sin. osatu
sanidade, -ia ‘sanidadea;lasaitasuna’: horrek jaukak
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 146
t opo eg i n
sanidadia: ezegaittik be ez dokestutzen
sasieskola, -ia ‘sasieskola;piperra’. Sin. txarrittan egin
sasijakintsu, -a ‘sasijakintsua;gazt. listill@, pedante’: danadakixela uste jok, sasijakintsuhiguingarrixorrek
sasikoipetsu ‘sasikoipetsu’.Aratuste aurreko igandean,gazteek basoan egin ohi zutenjatordua. Urdai koipetanarrautzak eta txorizoa erretzenziren. Sin. txitxiburduntzi
sasoi, -ia ‘sasoia’ 1. garaia, 2.gorputzaldi ona; gazt. en forma:ez dago sasoian, eta ez daumarkia onduko. Sin. sasoiko
sasoiko, -ua ‘sasoikoa’ 1.garaikoa, 2. gaztea, 3.gorputzaldi onekoa; gazt. enforma: sasoian sasoikua janbihar da, ez turroia udan /sasoiko gizona da hori ondiño /oraintxe gare sekula baiñosasoikuen Himalaiara fateko
satandera, -ia ‘satanderea;erbinudea’. Sin. ogigaztai
sekulako, -ua ‘sekulakoa’. Sin.berebiziko, demaseko,egundoko, itzal, kriston,makaleko
sikira ‘sikira; behinik behin,behintzat’: bizikleta bat baneuka,sikira!
siku ‘siku; lehor’sikute, -ia ‘sikutea; lehortea’sits, -a ‘sitsa; oihala jaten duen
harra’: sitsaren kontrako botikia
sartu dot erropa poltsikuetan. Ik.zerren
sosiguz ‘sosiguz; astiro, poliki’:juan zaitte sosiguz, bidia bustittadago eta
sukalde, -ia ‘sukaldea’. Sin.ezkaratz
sur, -a ‘sudurra’. Sin. mususustrai, -xa ‘sustraia; erroa’. Sin.
zuztar
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A147
t xu
Ttakada, -ia ‘takada; etenik gabe’:
liburua oso-osorik irakurri junattakada baten. Ald. txakada
takarradan (Dg) ‘takarradan;lasterka’. Sin. antxitxika,antxitxiketan, ariñeketan,postaka, saltaka
takateko, -ua ‘takatekoa; buruanhartutako golpe gogorra’:ganbaran kriston takatekua hartujunat
takian-potian ‘takian-potian; sarri’:takian-potian ikusten junatEibarren eta Bergaran, pelotapartiduetan
tarrasian ‘tarrasean’. Sin.arrastaka, narrasian, tatarrez
tatarrez ‘tatarrez’. Sin. arrastaka,narrasian, tarrasian
tauki, -xa. Ik. lotaukitautik (be ez) ‘tautik ere ez; ezer
ere ez’: ez eban tautik be ikusten.Ald. tutik
tema, -ia ‘tema; egoskorkeria’:berorren temiari eutsiko jeutsakhorrek harik eta hil arte
temak euki ‘temak eduki;kasketaldiak eduki’
temoso, -ua ‘temoso; temati’: osoume temosua da: beti beria eginbihar
tenplau, -a ‘tenplatua; lasaia’. Sin.patxadoso
tente ‘tente; zutik’: trenian tenteetorri bihar izan junat Donostiatikhona. Sin. zutunik
tente, -ia ‘tentea; zuzena’: osogizon tentia da, larogeitaka urte
dittu baiñatopau ‘topatu’ 1. bilatu, 2. aurkitu:
topatzen ibilli nok, baiña ez juatiñun topau
topo egin ‘topo egin’. Sin. tril egintorlojo, -ua ‘torlojua’: Elgetan izan
dittuk torloju tallerraktraza, -ia ‘traza; itxura’: bere
amaren traza itzala dauka. Sin.antz
triku, -a (Db) ‘trikua’. Sin. kirikixotril egin (Dg) ‘tril egin’: etxera
natorrela, berakin tril egin juat.Sin. topo egin
trumoi, -a ‘trumoia’ 1. ostotsa. Sin.justuri, 2. ekaitza. Sin. hodei.Ald. trunboi
trunboi, -a. Ik. trumoitutik. Ik. tautik
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 148
TXtxakada, -ia. Ik. takadatxakur, -a ‘txakurra’ 1. animalia, 2.
gaiztoa: eguraldi txakurra,gaurkua / sake txakurra jaukak,gero, Nagore pelotarixak
txantxiku, -a ‘txantxikua’ 1.txantxikua, beste izenezoñatiarra (ez dauka zentzutxarrik), 2. igela. Sin. ugaraxo,ugarixo, ugarixu…: horrektxantxikuok “xi-xau” egitten juekberba: jako barik xako, jok barikxok, dana “x” egitten juek Oñatin
txapligu, -a ‘txapligua; suziria’: zerdala-eta bota ete dittuetxapliguak? Sin. etxaflero
txar, -a ‘txarra’. Sin. gaiztotxarki ‘txarki’. Sin. gaizki, txartotxarrittan egin ‘txarritan egin; piper
egin’. Sin. sasieskola egintxarto (Dg, De) ‘txarto’. Sin. gaizki,
txarkitxatxar, -a ‘txatxarra; txiki-txikia’:
etxia politta da, baiña txatxar-txatxarra
txatxara, -ia ‘txatxara; ganoratxarra’: hori dok, hori, txatxaria:umien kontra jokatu eta galdu
txatxilipurdi ‘txatxilipurdi; gazt.vuelta campana’. Ald.txitxilipurdi
txatximurkada, -ia. Ik.atximurkada
txibistin, -a ‘txibista’. Sin. kiribiztatxilibito, -ua ‘txilibitoa’ 1. txistua;
gazt. silbato, 2. zakila (umeekineta mutikoekin erabiltzen da): horjiharduk aguazillak goiz osuan,
berorren txilibitua jo eta jo / egonhadi geldi, txilibitua kendukodeuat bestela
txilixo, -ua ‘txilioa; garrasia’: bartetxian, sekulako txilixuak entzungenduazan. Sin. ulu
txima, -ia ‘txima’ (pluraleanerabiltzen da): noiz ebagi bihardittuk horrek ule tximok?
tximista, -ia ‘tximista’. Sin. oiñaztutxindurrittu ‘txindurritu; inurritu,
lokartu’: hankia txindurrittu jatak,eta ezin juat ibilli
txingor, -a ‘txingorra; kazkabarra’:fruta guztixa hondatu deuskutxingor madarikatuak
txintxaun, -a ‘txintxauna’: horjabizak umiak, txintxaunianjolasian. Sin. txintxoi, ziburu,zinbili-zanbulu
txintxoi, -a. Sin. txintxaun,ziburu, zinbili-zanbulu
txio egin ‘txio egin; zeharo nekatu’.Sin. pot egin
txirrista, -ia ‘txirrista; gazt.tobogán’. Sin. parrapar
txirtxil, -a ‘txirtxila; kilkerra’txistik (be ez) ‘txistik ere ez; ezer
ere ez’: gela honetan ez da txistikbe entzuten
txistu, -a ‘txistua’ 1. musika tresna,2. zakila, 3. tua. Sin. txu
txitxiburduntzi ‘txitxiburduntzi’.Aratuste aurreko igandean,gazteek basoan egin ohi zutenjatordua. Urdai koipetanarrautzak eta txorizoa erretzenziren. Sin. sasikoipetsu
txitxilipurdi. Ik. txatxilipurdi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A149
zap las teko
txitximurkada, -ia. Ik.atximurkada
txitxipotxo egin ‘txitxipotxo egin’;<tz> esan ordez, <tx> esan:kentzen → kentxen, esatebaterako
txokatzeko, -ua ‘txokatzekoa;harritzekoa’: ez don txokatzekuaAtletixa estu samar ibiltzia, ez jonkanpotik jokalaririk ekartzen eta
txokau ‘txokatu; harritu’: askotxokatzen jatan hori mozkortutaibiltzia
txolet, -a. Ik. txolottxolot, -a ‘txolota; metalezko
edalontzia’: mendixan txolotakizaten dittuk itturrixetan. Ald.txolet. Sin. antosin
txorimalo, -ua ‘txorimaloa’ 1. gazt.espantapájaros, 2. ganoragabekoa: kendu hadi nireinguruetatik, txorimaluori!
txu, -a (Dg) ‘tua’. Sin. txistu
Uubeldu, -a ‘ubeldua’: gure
neskatuak ubelduz beteta jaukakhankia. Sin. baltzuna
ufal, -a ‘ufala; uholdea’: sekulakoufalak izan ei dira Frantzia aldian
ugal, -a ‘uhala; gazt. correa’:automobillian ugalik barikbahoia, multia daukak
ugar, -a ‘ugarra’: ugarra egin jakokutxilluari. Sin. herdoi, ordei
ugaraxo, -ua ‘ugaraxoa; igela’.Ald. ugarixo, ugarixu... Sin.txantxiku
ugarixo, -ua. Ik. ugaraxougarixu, -a. Ik. ugaraxougazaba (Dg, De) ‘ugazaba;
jabea’. Gure alderdianmugagabean erabiltzen da:ugazabak agindu dau
ukalondo, -ua ‘ukalondoa;ukondoa’
ulu, -a ‘ulua; garrasia’: han agertuzuan ulua baten. Sin. txilixo
umel, -a ‘umela; hezea’: egunosuan kanpuan esegitta, etaumela jagok ondiño erropia
umeldu ‘umeldu; hezetu’ume, -ia ‘umea; haurra’. Hitz
eratorriak: umeterixa, umezain,umezale
urbuztan, -a ‘urbuztana’ 1. izaina.Sin. uzan, 2. (lag) gazt.chupasangre: argi ibilli hadihorrekin, urbuztan hutsa dok eta
urdaiazpiko, -ua ‘urdaiazpikoa’.Sin. urdaintzaki
urdaintzaki, -xa (Dg)‘urdaintzakia’. Sin. urdaiazpiko
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 150
zapuz tu
urlixa ‘urlia; gazt. fulano’: urlixakesan dabela-eta, siñistu egindok? Ik. berendixa
urrin ‘urrun’. Sin. urrutiurruti (Db) ‘urruti’. Sin. urrinurtegun, -a ‘urteguna;
urtebetetzea’. Sin. egunustebako, -ua ‘uste gabekoa;
ezustekoa’: ustebako galantaizan da zuen ezkontziarena
uzan, -a ‘uzana; izaina’: antziña,ospittaletan erabiltzen jittuenuzanak, odola ataratzeko. Sin.urbuztan
Xxelebre, -ia ‘xelebrea; arlotea’. Ik.
zelebrexelebrekerixa, -ia ‘xelebrekeria;
arlotekeria’. Sin. egittadaxuhur, -a ‘xuhurra; zikoitza’. Sin.
erkin, zeken, zimur
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A151
zuz ta r
Zzabor, -a ‘zaborra; hondakina’. Sin.
zakarzaborrerixa, -ia ‘zaborreria’:
zaborrerixa galanta ei jagokHimalaia aldian, AlbertoIñurrategik eta Jon Lazkanokesan dabenez
zahi, -xa ‘zahia’ 1. laboreen azala,2. gazt. caspa: txanpu motaguztixak probau jittuat, baiñaezin ezetara be buruko zahixakendu
zail, -a ‘zaila’. Sin. gaitz, gatxzaildu ‘zaildu; saiatu’: zaildu
zaittez, eta ia zeozer lortzendozun. Sin. ahalegindu,ahalegiña egin
zakar, -a ‘zakarra’ 1. latza, 2.hondakina. Sin. zabor, 3. itsusi.Ald. zatar
zaldar, -a ‘zaldarra’ 1. gazt.divieso, 2. gazt. espinilla:zaldarrez beteta jaukataurpegixa, eta azala garbitzeranajoiak. Ald. zuldar
zaltagi, -xa (Dg) ‘zaltagia; ukuilua’.Sin. ittu, korta
zamau, -a ‘zamaua; gazt. mantel’:neure amamak egindakua dahau ehunezko zamauau
zan, -a 1. ‘zena; gazt. el difunto’, 2.(Dg, De) ‘zaina’: gure aitta zanakbe baeukan hori ohitturiori / zanaegokittu, eta sekulako odoljarixua izan dau
zankabe, -ia ‘zankabea;belaunaren atzeko aldea’:zankabeko miñaz nago
zapatu, -a ‘zapatua; larunbata’zaplada, -ia ‘zaplada; ukaldia’. Sin.
zaplasteko, zartatekozaplasteko, -ua ‘zaplastekoa;
ukaldia’: zaplasteko bat emotenbadeuat, kenduko deuadaz harrousaiñok. Sin. zaplada, zartateko
zapuztu, -a ‘zapuztua; astindua’:zapuztu bat bihar dok hik,artaburu galanta haiz eta
zarata, -ia ‘zarata’ 1. hotsa, 2.zurrumurrua: hauteskundiak au-rreratuko dittuen zaratia dabil
zare, -ia ‘zarea; saskia’. Sin.otzara
zarrada, -ia ‘zarrada; zirrara’:egundoko zarradia egin eustanharek bertsuak entzutiak. Sin.arrara
zarta, -ia ‘zarta; pitzatua’: zartiaegin jako hormiari
zartada, -ia ‘zartada’ 1. pitzadura,2. (lag) zoro haizea: horrekjaukak eukitzeko zartadia!
zartateko, -ua ‘zartatekoa;ukaldia’. Sin. zaplada,zaplasteko
zartau ‘zartatu; pitzatu’: juan danegunetako eurixekin, kamiñuazartau egin da. Sin. brintzau
zartau eragin ‘zartatu eragin;eztanda eragin’: ertzaiñak,badaezpada, zartau eraginjeutsek automobillari
zatar, -a ‘zatarra; itsusia’. Ald.zakar
zati, -xa ‘zatia’ 1. zerbaitenosagarria. Sin. pusketa, 2.askozaz (‘zatixa …-ago’ da
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 152
egitura; gazt. ‘mucho más’): zure txamarria zatixa polittagua da niriarenaldian
zeken, -a ‘zekena; zikoitza’. Sin. erkin, xuhur, zimurzela ‘zela’. Ald. zelan. Sin. nolazelako, -ua ‘zelako’: ez dakizu ondo, zelako motorra erosi daben! Sin.
nolakozelan ‘zelan’: ondiño ez dogu erabagi zelan egin. Ald. zela. Sin. nolazelebre, -ia ‘zelebrea; umore onekoa’. Ik. xelebrezerren, -a ‘zerrena; egurra jaten duen harra’: piñu egurrez egindakuak ziran
mahaixaren kajoiak, eta zerrenak jan dittu. Ik. sitsziburu, -a ‘ziburua’. Sin. txintxaun, txintxoi, zinbili-zanbuluzihar begiratu, -a ‘zehar begiratua; gazt. mirada de reojo’: horren zihar
begiratuak ikaratu egitten najonzihero ‘zeharo; erabat’: zihero argalduta ikusi junat Andoni. Sin. guztizzihetz ‘zehatz; erabat’: zihetz garbittu, gero, platera!zihetz, -a ‘zehatza’: oso persona zihetza da: detallerik txikixenak be kontu
haundiz hartzen dittuzil, -a ‘zila; zilborra’: ez dok ona beti norberaren zillari begira egotiazimur, -a ‘zimurra’ 1. tolesa, 2. zikoitza. Sin. erkin, xuhur, zeken: zimur
asko dauka aurpegixan, baiña ez da hain zaharra. Esap. berbia harruaeta poltsikua zimurra
zinbili-zanbulu, -a ‘zinbili-zanbulua’. Sin. txintxaun, txintxoi, ziburuzittal, -a ‘zitala; jenio txar eta bizikoa’: bihotz onekua da, baiña zittalazizipaza, -ia ‘zizipaza; s ordez, z esan’: andaluza emoten dok, horrekin
zizipaziorrekinzoldu ‘zoldu; zornatu’: zaurixa zoldu egin jatazorabixo, -ua ‘zorabioa’. Sin. ondoezzoratu ‘zoratu; erotu’ (NOR zein NOR-NORI erara jokatzen da): hainbeste
ikasi biharrekin, azkenian zoratu egin jakozori(x)oneko, -ua ‘zorionekoa; gazt. dichoso’: zorixoneko eurua dala eta ez
dala, badabil juan dan aspaldixan zaparradia! Sin. dontsuzorne, -ia ‘zornea’. Sin. materixa, pasmozoro, -ua ‘zoroa; eroa’zoroetxe, -ia ‘zoroetxea; eroetxea’: txarto jaguan, eta Santa Agedako
zoroetxera eruan juenzoro haixe, -ia ‘zoro haizea; zoro usaina’zorribiztu, -a ‘zorribiztua; gazt. piojo resucitado’: zorribiztua danez, harrua
be badok. Sin. aberats barrizuldar, -a. Ik. zaldar
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A153
__________________________ UME BERBETIA __________________________
zurda, -ia ‘zurda; zuhaitzetan-eta egiten den izotza’. Ald. zurdai. Sin.antzigar, lantxurda
zurdai, -xa. Ik. zurdazuri, -xa ‘zuria’. 1. kolorea, 2. alferra, 3. faltsua: horrekin ez jaukat bape
konfiantzarik, zurixa dok eta. Esap. zurikerixetan ibillizurittu ‘zuritu’ 1. zuriz koloretu, 2. azala kendu: zigorra jakin najuanian,
aurpegixa be zurittu egin jatan / ordubete jaroiat patata zuritzenzurrunga, -ia ‘zurrunga’: atzo majo edango heuan, ezta? Bart, behintzat,
lehoi baten pare egin dok zurrunga. Sin. lokorroszutunik ‘zutunik; zutik’. Sin. tentezuzendu ‘zuzendu’ 1. arteztu, 2. lortu. Sin. jirau: nundik edo handik motortxo
bat zuzendu bihar juat oporretarakozuztar, -a ‘zuztarra; erroa’. Sin. sustrai
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 154
__________________________ UME BERBETIA __________________________
7. UME BERBETIA
OHARRAK
Hizkuntziak sendo etaosasuntsu irauteko, oiñarri-oiñarrizkua da transmisiñua,eta hori dala-eta, pertsoniarenbizitzako hasierako unetikbertatik zaindu bihar da horialderdixori. Horrexegatikbegittandu jaku ume berbetiakbe bere lekua izan bihar ebalaliburu honetan.
Geure inguruan bizirik dagozenberba batzuk ekarri dittuguhona, baiña berbakerakustiarekin batera, umeberbetiaren gaiñian ohar batedo beste egin nahi dittugu.
Ezaugarri jakin batzuk dittueume berbak:
1. Laburrak dira, pentsatzekuadanez.
2. Esateko errazak dira, eta horibe begibistakua da.Gehixenbat, kontsonante etabokala dira osagaixak.Nekez aurkittuko dittugukontsonante bi jarraixan,salbuespenen bat edo bestegorabehera: txipli-txapla,plausta, esate baterako.Adibide bixetan, hain zuzen,
- pl- da kontsonante multzua.
3. Gehixen erabiltzen dirankontsonantiak p, t, k, tx eta mdira. Urrixago agertzen dira neta l. Bokalak, ostera, danakerabiltzen dira, nahiz eta aeta i diran bostetanugarixenak.
4. Sarrittan errepikatzen dasilaba berbera: lolo, pipi,pupu, mama, txatxa, esatebaterako.
5. Onomatopeiak be badaukabere lekua: punba etaplausta, ‘jausi’ esateko,purrut, ‘uzkerra’ esateko, tas-tas, ‘jo’ esateko, uau-uau,‘txakurra’ esateko, eta abar.
6. Berbak artikulu barikerabiltzen dira ixa beti.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A155
__________________________ UME BERBETIA __________________________
Honetxek dira gure alderdikoume berbetiaren ezaugarrinagusixak, eta, jakiña, kontuanizan bihar gendukez berbabarrixak sortzeko orduan.
Aagur-agur esan. Agurtzeko esaten
da: ia, esan agur-agur daneiaida-aida ‘behia’: han, ikusi, aida-
aida datorandi-andi juan. Etxetik irteten
denean esaten da. Sin. apapajuan
apapa juan. Etxetik irteten deneanesaten da: goazen apapa! Sin.andi-andi juan
apatx egin ‘jarri; jesarri’: ia apatxegin hamen, eta nanan egingodozu
arre-arre ibilli. Zaldi edo astogainean ibili
aupa-aupa. Umea besoetanhartzerakoan esaten da: etorri,aupa-aupa eruango zaittut neuk
Bbapo! Jatekoa amaitu ondoren
esaten dabekeke. Bildots, ardi eta ahuntzak
deitzen dira horrelabili-bili ‘ahatea’: han, ikusi bili-bili
uretanburrun-burrun. Tren, automobil
edo edozein motor zarataadierazteko erabiltzen da
Ddilin-dalan. 1. sehaskari eragin, 2.
kanpaia, 3. ziburua
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 156
__________________________ UME BERBETIA __________________________
Eet! Zer edo zer debekatzeko
esaten da. Errepikatu egiten dasarritan: et, et, et (Nagusienjardunean ere erabiltzen da)
Ffu! Suak edo jateko beroak ez
erretzeko esaten da
Gguau-guau. Ik. uau-uau
Hhotx! Hotza den gauzaren batekin
kontu izateko esaten da
Kkaka ‘zikinkeria’: ez ikutu hori, kaka
da eta!kiki. Norbera ezkutatuta dagoela,
egiten den deia. Sin. kui, kukukoko 1. txokolatea. Sin. kokole, 2.
umeak beldurtzeko aipatzen denizakia. Sin. kokomarru, mama-rrua, momo, momorrua
kokole ‘txokolatea’. Sin. kokokokomarru. Umeak beldurtzeko
aipatzen den izakia. Sin. koko,mamarrua, momo, momorrua
kui. Norbera ezkutatuta dagoela,egiten den deia. Sin. kiki, kuku
kuku. Norbera ezkutatuta dagoela,egiten den deia. Sin. kiki, kui
kuttuna. Maitasun hitza. Sin.kuttuntxua, laztana,ponpontxua
kuttuntxua. Maitasun hitza. Sin.kuttuna, laztana, ponpontxua
Llaztana. Maitasun hitza: egizu lolo,
laztana! Sin. kuttuna,kuttuntxua, ponpontxua
lolo egin ‘lo egin’
Mma. Ik. pamaiñak egin ‘gezurrezko negarra
egin’: ez maiñarik egin, dana janbihar dozu eta!
mama ‘ura’mamarrua. Umeak beldurtzeko
aipatzen den izakia. Ald.momorrua. Sin. koko,kokomarru, momo
mamelo ‘karameloa’: autsimamelo, maittia
matxo. Ik. pamitxina ‘katua’momo. Umeak beldurtzeko
aipatzen den izakia. Sin. koko,kokomarru, mamarrua,momorrua
momorrua. Ik. mamarrua
Nnanan ‘jan’: egin apatx hamen,
nanan egittekonene ‘esnea’
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A157
8. ESAPIDIAK
OHARRAK
Esaldi egiñak dira esapidiak. Gure alderdixan erabiltzen diran batzukekarri dittugu hona, Deba ibarreko euskaldunendako ez eze, bestealderdi batzuetakuendako be aberasgarri eta jakingarri izandaittezen.
Aurreko ataletan bezala, esapidiaren azalpena, edo gaiñerakoeuskaldunendako ezagunagua dan ordaiña ipiñi dogu aldamenian,eta adibideren bat jarraixan. Erderazko ordaiña be ipiñi dogu iñoiz.
Gauza berbera adierazteko esapide bat baiño gehixago dagoenian,sin. (sinonimua) laburduria erabilli dogu, eta argibidiak eta adibidiakbehin bakarrik ipiñi dittugu: zabalduenaren edo berezixenarenondoren, gehixenbat.
Esapidiak lagunarteko jardunekuak diranian, lag. laburduria erabillidogu.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 158
Aadar soiñuan ibilli ‘txantxetan ibili;
gazt. de cachondeo’: horibertsolarixori adar soiñuanibiltzen don sarri. Sin. adarra jo,fiestan ibilli, harpia jo
adarkadia jaurti ‘ziria sartu’: serixoitxuria jaukan, baiña adarkadagalantak jaurtitzen be bajakin
adarra jo ‘inoren kontura barreegin’: kontuz horrekin, ezegixozu adarrik jo, benetalarixada eta. (Baztertzekoa erdaratikeuskaratutako ulia hartu). Sin.adar soiñuan ibilli, fiestan ibilli,harpia jo
aditza + biharra ‘zer edo zeregiteko grina’: zapatuan, CorteInglesian izan gintzuzanan, eta,ha zunan ha, jentian erosibiharra! / buffeta jaguan hotelian,eta batzuen jan biharrak ezjaukan azkenik
adurra darixola egon ‘txundituta,beste ezertaz jabetzen ez dela’:hor jagok arratsalde osuantelebisiñuari begira, adurradarixola
afari / bazkari legia egin. Jatorduarin samarra egiten denean esanohi da: egin dogu afari legia, etaohera juateko moduan gagoz
ahobete hagiñekin laga ‘zeharoharrituta utzi’: Florenzian, MigelAngelen ‘David’ eskulturiakahobete hagiñekin laga ninduan.Sin. zur eta lur geldittu
ahobizarra euki (lag) ‘ajeondorioak izan; gazt. tener la
boca pastosa’: naranjak jatenjiharduk, ahobizarra kentzealdera
ahopian berba egin ‘inork ezinentzuteko moduan jardun’: betijihardun marmar baten danenkontra, baiña gauzak argiro esanbiharrian, ahopian berba egittenjon
ahotan hartu ‘berbetarako gaitzathartu’: kazetari guztixak hartujuek ahotan Errealekoentrenatzailliak atzo esandakua
ahozabalik egon ‘liluratuta egon’:Iparraldeko ipuin kontalari batetorri zuan atzo, eta ahozabalikegon gintzuazen danok berarientzuten
ahozabalka egon ‘aharrausikaegon’: berbaldixa ez don, itxuria,interes haundikua, ahozabalkajagozan danak eta
ahua neurri ‘nahi adina, neurririkgabe, exageratua’: aurtengoGabonetan angulen preziua,ahua neurri
aidian egin (lag) ‘berehalakobatean egin’: eskolako biharrakaidian egitten dittu, kalekuaknekez. Sin. hegaztada batenegin / juan
aiko-maikuetan ibilli ‘aitzakiakaurkitzen ahalegindu’: hara, ezhadi aiko-maikuekin etorri: erruaheuria dok, eta kitto!
aintzakotzat hartu ‘kontuan hartu’:laguntze aldera geure buruaeskaiñi, eta aintzakotzat be ezgaittu hartu, harroputz halakuak
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A159
asko i zan
aitzen emon ‘zer edo zerengainean argibideak eman; gazt.avisar, advertir’: aldez aurretikaitzen emon jeustan zelakougazaba zittala zan. Sin.jakiñaren gaiñian ipiñi
ajia euki. Sin. bixamona euki,ostia euki
albo kargia euki (lag) ‘mozkortuta,ezin zuzen ibili’: eskerrak andriaaldamenian daroiana, bestelahorren albo kargiakin laster jokojuan behia
alde egin ‘ihesi joan’: hangoganoria ikusitta, alde egingenduan. Sin. hanka egin, ospaegin
aldez aurretik ‘aurretiaz; gazt. deantemano’: medikuanganajuateko, aldez aurretik eskatubihar dok txandia
aldi oneko / txarreko egon ‘umoreoneko edo txarreko egon’: aldioneko dagoela jirudik, etaberakin berba egittera juangogaittuk
aldian euki / eruan ‘zer edo zernorberarekin eraman; gazt. llevarencima’: kafia eta kopia hartutagero konturatu naiz ez neukaladirurik aldian. Sin. soiñian euki /eruan
aldikona izan (Dg). Sin. aldixakizan
aldixak izan. Aldakorrak direnezesaten da: aldixak izaten dittuhorrek, eta jenixo txarrazdagoenian, gaiztua da benetan.Sin. aldikona izan
alkar hartu ‘bat egin, ondokonpondu; gazt. ser tal paracual’: horrek bixok ondo alkarhartzen juek, eta bixen artianegitten juek biharra. Sin. batabestiarekin uztartzekomodukuak izan, herri batekuakizan
alperrik galdu ‘hondatu, usteldu;gazt. echarse a perder’: okelialaster jaten ez badogu, alperrikgalduko jaku
alperrik izan. Ahalegin guztiekezertarako ere ez dutela balioadierazten du; gazt. ser en balde:egin juek, ba, makiña batahalegin seme gaztia drogagirotik ataratziarren, baiña danaalperrik
arazua hartu ‘zeregin txarra hartu’:aitta gaixorik egon zanian, berakhartu juan ortuaz arduratzekoarazua. Sin. biharlekua hartu
argi ibilli ‘kontuz ibili; gazt.andarse con ojo’: argi ibilli hadiegitten duanarekin!
arnasa baten edan ‘zurrutbakarrean edan; gazt. de untrago’: arnasa baten edan juatgaragardo basokadia, freskuaeta edarra jaguan eta
arrantza baten jardun ‘negarrezgogor ekin’: umiak arrantzabaten jardun dau goiz osuan
arrapaik/n hori! (lag). Sin. helduegixok/n horri!
arrapataka + aditza ‘prisaka,itsututa ibili’: txirriña entzunnajuanian, arrapataka baten
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 160
as t egun bu ru zu r i xa i za n
gorde najittuan aldizkari pornuak,badaezpada be
ase eta bete ‘bete arte jan etaedan’: oso ederra gaurkobazkarixa: ase eta bete eginnaiz. Sin. ok egin
asko izan ‘ezustekoa gertatu’:asko dok ba! Laurok ekarri juagutxanpana, eta iñork be ezardaua. Sin. hau da hau!,haundixa izan, markia izan
astegun buruzurixa izan. Egunarrunt-arrunta dela esateko:astegun buruzurixa, eta goixekohamarretan kalian?
asto biharrak / lanak egin. Langogorrak eta ordain txikikoakegin; gazt. hacer el trabajonegro: makiña bat asto biharegindakuak gaittuk geure gaztedenporan!
aterik aiña maratilla euki‘edozertarako erantzuna edoaitzakia izan’: alperrik dokhorrekin errezoiak erabiltzia,aterik aiña maratilla jaukak eta
atzera mardo egin (lag).Tabernetan-eta, ordaintzekoorduan atzean geratu. Sin.beliarena egin, keiarena egin
atzian gelditzekua ez izan‘lotsatia eta koldarra ez izan’: ezizan horren ardurarik, atziangelditzekua ez da eta
aurre egin. Sin. hagiñak erakutsiaurrekalde ona egin ‘berba onekin
engainatu’: amari aurrekalde onaegin, eta lortu dau baietza esatia
auskalo! (lag). Sin. batek jakin!
azak emon. Maitasun hartu-emaneske datorrenari ezetza esan:familixa aberatsekua, politta etalistua zala mutilla baiña, azakemon jeutsazan Itziarrek. Ik. kaleemon
aziaren barreneko orrixa ez izan.Sin. bapeza ez izan
azken baten. Ondorioren baterakuste aldera esan ohi denesapidea; gazt. en definitiva: osokaru urten jeutsek juan-etorrixa,baiña, azken baten, haraxe juatiazuan euren ametsa
azpijanian ibilli. Talde edo elkartebaten jarduna hondatzearren,barrutik isileko lana egin: Alderdibarruan azpijanian ibilli, etaAlderdixa zatitzia lortu juanhorrek
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A161
baz ta r r ak nahas tu
B“bai-bai” jentia izan. Agindutako
edozer gauza egiteko prestdagoena, agintariarekin ondogelditzearren (zentzu txarradauka): horrek irakasliorrek “bai-bai” jentia dau gogoko
bai, zera! Zer edo zer gezurra delaesateko; gazt. ¡qué va!, ¡ni por elforro!: nik egin dotela hori? Bai,zera! Ik. ez, zera! Sin. eztahurrik emon be!, iñundik iñorabe ez!
“baiña” bakua izan ‘aitzakiarikgabekoa izan, zuzena’: “baiña”bako neskia dozu, gero, hori! Sin.barriketa bakua izan
baitta zera be! ‘exagerazioa delaadierazteko’: hotz haundixaegitten jok, eta jantzi egik jertselodixa, abrigua, etaarkondariaren azpittik ipiñi egikkamisetia. —Baitta zera be! Sin.txakurraren putza!
baltza izan ‘gogorra izan’: baltzadok, gero, horren kontua: etxiaordaindu barik, eta lantegittikbota!
banenguan, ba, ni! ‘ustea izan;gazt. ya decía yo’: banenguan bani, hori neskiori nundik edohandik ezagutzen nebala
bapeza ez izan ‘norbait izan,nortasuna eduki’: kontuzhorrekin, hori berori be ez dokbapeza eta! Sin. aziarenbarreneko orrixa ez izan
bariak heldu. Sin. bariak oratubariak oratu. Arineketan joan, eta
barean mina izaterakoan esatenda: Elgoibarko krosa irabaztekofaboritua zuan baiña, bariakoratu, eta ariñeketiari laga eginbihar izan jeutsan. Sin. bariakheldu
barra-barra ‘ugari, neurri gabe;gazt. a punta pala’: edarixa etajana, barra-barra ekarri ebenmahaira. Ik. firri-farra
barriketa bakua izan. Sin. “baiña”bakua izan
barriketa gitxikua izan ‘serioa etalehorra izan’: kopla barik ibillihorrekin, barriketa gitxikua doketa. Sin. benetalarixa izan
barriketan jardun ‘kontu kontariegon; gazt. estar de palique’:arratsalde osuan berriketanjardun juagu, eta konturatuorduko, dendak itxi
bat bihar eta bera be ez. Sin. batesanda bera be ez
bat esanda bera be ez. Ezerezaindartzeko esan ohi da:perretxiku mordua jaguan, baiñabat esanda bera be ez ona. Sin.bat bihar eta bera be ez
bata bestiarekin uztartzekomodukuak izan. Lagun bi osoantzekoak direnean esaten da;gazt. ser tal para cual: ez horrenbixon ardurarik izan, batabestiarekin uztartzeko modukuakdira eta. Sin. alkar hartu, herribatekuak izan
batek jakin! Ziurtasun ezaerakusteko esan ohi da: batekjakin noizko amaittuko dan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 162
baz ta r r i k anda r i b i l l i
Maltzaga-Urbina bidia! Sin.auskalo!
baztarrak nahastu ‘gauzakhankaz gora ipini’: hobeto albaiturriñen bajagok gogaikarrixori,baztarrak nahastau baiño ezjittuk egitten eta
baztarrik andar ibilli (lag). Sin.firin-faran ibilli
begibistakua izan. Sin. ezagunizan, igarri-igarrixan egon
begikua izan ‘gogokoa izan’: osobegikua juat Iñaki, zintzua etajatorra dok eta
begittan hartu ‘gorrotoa hartu;gazt. coger manía’: honekinmaixuonekin alperrik juat ikastia,begittan hartu najok eta
begittu bat emon ‘gauza bat noladagoen ikusi; gazt. echar unvistazo’: emoixok lapikuaribegittu bat, eta ikusi ia irakittenhasi dan
begittu baten. Ik. ikusi baterabegixa bete ‘ikusitakoa gogoko
izan’: maillukixak begixa bete,eta kilo bat erosi juat
begixa jo ‘pertsona edo gauzarenbat aukeratu’: begixa jota jaukathorixe arkondariori, merkealdixakhasten diranerako
behia jo ‘behera etorri, hondatu’:istripua euki ebanetik, ziherobehia jota dago
bekoki baltza ipiñi ‘haserreaurpegia ipini’: ez, gero, bekokibaltzik niri ipiñi, ez daukazuerrezoirik eta! Sin. betozkuaipiñi
belarrixak makurtu ‘baten batapaldu eta isilarazi’: kukurrukubaten etorri zuan, baiña,azkenian, belarrixak ondomakurtuta juan zuan
beliarena egin (lag) ‘desagertu(zentzu txarra dauka)’: ordaintziadanian, beliarena egitten jok beti.Sin. atzera mardo egin,keiarena egin
benetalarixa izan ‘gauza denakbenetan hartu’: ez jagok horrekinadar soiñuan ibiltzerik,benetalarixa dok eta. Sin.barriketa gitxikua izan
berakatza baiño fiñagua izan‘zintzoa eta zuzena izan’: ez egikhorrekin ardurarik izan,berakatza baiño fiñagua dok eta
berbakizuna ipiñi / emon‘hizpidea eman’: errege-erregiñen ezkontziaren kontuhorrek berbakizuna, behintzat,ipiñi dau. Sin. berbalekua ipiñi /emon, jarduna ipiñi / emon,zeresana emon
berbakua izan ‘agindutakoa bete’:politikan ibilli arren, berbakoandria dok hori
berbalekua ipiñi / emon. Sin.berbakizuna ipiñi / emon,jarduna ipiñi / emon, zeresanaemon
berban-berban ‘sarri esan zer edozer’: berban-berban esaten jokguzurra. Beste hitz batzukerrepikatuaz ere erabiltzen daegitura hau, NON kasuan beti:etxian-etxian dagok Eibarren
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A163
bu ru ba t eg i n
eskopetia; lekuan-lekuan ikustengenduazen basurde arrastuak
berbia etorri ‘bere onera etorri’:jausi eta golpe gogorra hartudau, baiña etorri jako berbia
berbia jan ‘agindutakoa bete ez’:lau urteko kontratua egingenduan, baiña berbia jan jokenpresiak
berbia kendu ‘isilarazi’: hitzaldiostian berbetan eguala, berbiakendu jeutsan mahaiburuak
(bere) baten bizi ‘lasai, eroso,bakean bizi’. Edozein izenordainerabil daiteke: neure baten,geure baten…: ez jok askorikirabazten, baiña bere baten bizidok
bero-bero egin ‘jipoitu’: harrousaiñekin etorri zuan, eta bero-bero eginda bialdu juen etxera.Sin. egurra emon, lepuaberotu, makilla saldia emon,pasadia emon, zopa saldiaemon
bertako egin ‘etxekotu, leku bateraegokitu; gazt. integrarse’:bertako eginda dagok hori,berbetia be Elgoibarkua jakaketa
bertan behera itxi / laga ‘zeharoutzi; gazt. abandonar’: familixiaeta gauza danak bertan beheraitxi, eta alde egin juan lantegixanoostutako diruekin
bertan Bilbo ‘gazt. hablando deRoma…’: Felipe ez duala ikusi,diñok? Hor, ba, bertan Bilbo
beruarena kendu ‘bero-beroan
esandakoaren alderdiexageratua kendu’: euskeria dalamundu zabaleko berbetarikzaharrena? Bai zera! Beruarenakendu biharko jakok horri
besterik ezian ‘besterik ezean;gazt. si no hay más remedio’:besterik ezian, datorrela Ander
bete-betian ‘zeharo, oso-osoan’:bete-betian asmau dok zergertau dan. Sin. goittik behera
betozkua ipiñi ‘haserre aurpegiaeduki’: betozkuakin jabin, eta,badaezpada, bakian ixtia hoba.Sin. bekoki baltza ipiñi
bide batez ‘gauza bi aldi bereanegin; gazt. de paso’: juan hadiarraindegira eta, bide batez,dozena bat arrautza be ekarri
biharlekua hartu. Sin. arazuahartu
biharrian urkatu ‘lan gehiegi egin;gazt. matarse trabajando’.Ezezko esaldietan erabiltzen dasarri, zentzu ironikoarekin: ezizan horren errukirik, biharrian ezdon urkatuko eta
bittarte bat hartu ‘zer edo zeregiteko astia hartu’: arratsaldian,bittarte bat hartu, eta josiko deuatbotoia
bixamona euki. Jai eta parrandaondorengo egunean izan ohi dengorputzaldi txarra: gripia? Bai,zera! Bixamona jaukak horrekgalanta! Sin. ajia euki, ostiaeuki
bizkarra jaso ‘jaramonik ez egin’:bizkarra jaso, eta ezer esan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 164
bu rua be ro tu
barik alde egin junan. Sin.bizkarraundi egin, lepua jaso
bizkarraundi egin. Sin. bizkarrajaso, lepua jaso
bolo-bolo ibilli ‘denen hizketagaiizan’: jakingo ez juat, ba, bolo-bolo jabik eta? Sin. danenahotan ibilli
bost ardura ‘axolarik ez izan,inportantziarik ez eman; gazt.importar un comino’: bost ardurajeustak niri horrek esaten dabena
buru bat egin (norbaitekin) ‘batenbatekin berdindu (zentzu txarradauka)’: zer ganora da zuria,umiakin buru bat eginda zabizeta!
burua berotu 1. ‘haserretu eragin;gazt. calentar los cascos’, 2.‘adorea eman’. Sin. haixiaemon: ez egidazu holakorikaittatu be egin, burua berotzendeustazu eta / alkate aurkeztekoburua berotu jeutsen lagunak
burua erakutsi ‘nabarmendu nahiaizan’: jakinguria dabelako barik,bere burua erakustiarren egittenjittun galderak horrek
burua galdu 1. ‘zoratu’. Sin. buruajuan, burutik egin, 2.‘harrokeriaz puztu’, 3. ‘senetikirten; gazt. perder los papeles’.Sin. harixa ixo, onetik urten,txorittik urten: loterixiakinaberastu zanetik, zihero buruagalduta dabil
burua jaso ‘adorea hartu’: aspaldihonetan burua jaso eziñiknajabin
burua juan. Sin. burua galdu,burutik egin
buruan hartu ‘gogoan hartu’: hartuegik ondo buruan esangodeuadana
burutik egin ‘zoratu’. Sin. buruagaldu, burua juan
dana biharrian ibilli ‘ozta-ozta,nola edo hala ibili’: zelan habil,ba? —Dana biharrian. Sin.guztia biharrian ibilli
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A165
egu r ra emon
Ddana dala ‘dena dela’ (Deba
ibarrean arrotza da dena den):juan hadi nahi badok, baiña,dana dala, alperrik izango dok
danari emonda ibilli ‘eraguztietako gehiegikeriak egin’:burua galdu jon, eta danariemonda jabin. Sin. edozeriemonda ibilli
danen ahotan ibilli. Sin. bolo-bolo ibilli
danen barregarri agertu ‘gazt.hacer el ridículo’: danenbarregarri agertu gintzuazengeure erropa zaharrakin
daukanari darixo. Zer edo zerdaukanak ezagun izaten duelaesan nahi du: kriston BMWiaerosi dau aldamenekuak. —Bai,ba, daukanari darixo
demandia ipiñi. Sin. drogia ipiñi /atara
demasak + aditza. Sin.demasekuak, diranak eta ezdiranak, egundokuak, iñundiranak, kristonak, sekulakuak+ aditza
demasekuak + aditza. Sin.demasak, diranak eta ezdiranak, egundokuak, iñundiranak, kristonak, sekulakuak+ aditza
diranak eta ez diranak + aditza.Sin. demasak, demasekuak,egundokuak, iñun diranak,kristonak, sekulakuak + aditza
drogia ipiñi / atara ‘haserrea etaburruka sortu’: horrek, apurren
bat edaten dabenian, drogia ipiñibesterik ez jon egitten. Sin.demandia ipiñi
duangua izan ‘inoren kontura,doan dabilena; gazt. gorrón’. Sin.iñoren lepotik ibilli, jantxakurra izan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 166
eguzk i xak pa sau
Eederra egin ‘zer edo zer izorratu
edo hondatu’: ederra egin dok,ikusiko dok amak jakittendabenian!
ederra sakatu ‘ziria ondo sartu’:ederra sakatu jeustak Mitxelek:loterixia tokau jakula geuri bixoi
edozeri emonda ibilli. Sin. danariemonda ibilli
egin ahalakuak egin ‘sekulakoakegin’: egin ahalakuak egin arren,ez genduen ezer lortu
egin egitte aldera ‘arrazoi handirikgabe egin; gazt. hacer porhacer’. Edozein aditzekin osadaiteke esapidea, partizipioalehenengo, eta aditz izena gero,ipiniaz: ondo pentsau eta geroesan, ez esan esate aldera /botatze aldera bota juan harrixa,eta gizonezko bat jo juan bekokierdi-erdixan
egittada bat egin 1. ‘gauzahandiren bat egin, balentria bat’,2. ‘xelebrekeriaren bat egin’. Sin.egittekoren bat egin
egittekoren bat egin ‘okerkeriaedo aldrebeskeriaren bat egin’:oraintxe be egingo eban horrekegittekoren bat, ariñeketan ihesidoia eta. Sin. egittada bat egin
eguna zabaldu ‘goizean egunaargitu’: ez hadi hainbestearduratu eta juan hadi ohera,bixar be eguna zabalduko jok eta
egundokuak + aditza. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak, iñun
diranak, kristonak, sekulakuak+ aditza
egurra emon (lag) ‘gogor jo; gazt.dar caña’: ertzaiñak furgonetatikjaistiaz batera, egurra emotenhasi zittuan. Sin. bero-beroegin, lepua berotu, makillasaldia emon, pasadia emon,zopa saldia emon
eguzkixak pasau ‘eguzki gehiegihartu; gazt. sufrir una insolación’:mendixan izan, eta eguzkixakpasauta najatok
Elorrixo ikusi (lag). Sin. gorrixakikusi
Elorrixoko itturrixan uraedandakua izan (lag).Kaskarinez esan ohi da
ene! Sin. ene ba!, ezta izango!ene ba! Sin. ene!, ezta izango!epela izan ‘odolik ez izan’: epel
hutsa dok hori: kaka burutikbehera egin arren be, ez jok ezeresango. Ald. txepela izan. Sin.ez gatz ez berakatz izan, ez urez ardau izan, ez ur ez saldaizan, odolbakua izan
eruan onekua / txarrekua izan‘pazientzia handia / txikia izan’:horrekin gizonorrekin biziizateko, horraittio, eruan onekuaizan bihar
esanak bete ‘agindutakoa bete’:beti esaten deuat esanakbetetzeko dirala
esanekua izan ‘agindutakoa zintzobetetzen duena’: ez horrekinarduratu, esaneko neskia dozueta
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A167
f i r r i - f a r r a
eskua emon. Lantegi baten-edo,ugazabak mendekoekin ardurakbanatu: oso neska argixa dok,eta ugazabak eskua emonjeutsak gauzak bere erara egindaixezan
esku onekua izan ‘zer edozertarako balio; gazt. ser un(a)manitas’: oso esku onekua dongaixuekin eta adiñekopersonekin
eskuzabala izan ‘bihotz onekoa’:oso eskuzabala zan Iban: eukandana emoten eban
estu hartu ‘egoera zailean ipini;gazt. poner en un aprieto’: estuhartu ninduan, eta, azkenian,gauzia zan moduan esannajeutsan
…eta bi. Esandakoa indartzekogehitzen da, esate baterako,kristonak eta bi esan. Sin. …etabost
…eta bost. Sin. …eta bietxekalte izan. Dirua firri-farra
gastatzen duenaz esan ohi da:pelotia dala, idi probak dirala,beti jokuan, etxekalte hori
etxekoz etxeko egin ‘etxekoenartean egin zer edo zer’: etxekozetxeko egin juek bidia
etxia jan ‘hondamendia ekarrietxera’: posturarik posturaibiltzen zan, eta, azkenian, etxiajan. Ik. lantegixa jan
etxia jaso ‘etxeko garbitasunakegin’: lehenengo etxia jaso, etagero plazara juango naiz
eukixan jaikixa. Dirua dutelako-
edo, euren burua besteengainetik ikusten dutenak: hori bebadon, ba, eukixan jaikixa: beradala danak baiño gehixago ustejon
euli zurixa baiño raruagua izan.Pertsona bereziez esan ohi da;gazt. ser un perro verde: lagaixokhorri bake-bakian, euli zurixabaiño raruagua dok eta
ez dakizu asko! ‘gazt. no sabesbien!’: ez dakik asko zelan bizidiran andrazkuak arabien artian!
ez gatz ez berakatz izan. Sin.epela izan, ez ur ez ardau izan,ez ur ez salda izan, odolbakuaizan
ez ur ez ardau izan. Sin. epelaizan, ez gatz ez berakatz izan,ez ur ez salda izan, odolbakuaizan
ez ur ez salda izan. Sin. epelaizan, ez gatz ez berakatz izan,ez ur ez ardau izan, odolbakuaizan
ez, zera! Besteak esan duenarenaurkakoa indartzeko: ezin dotelanik hori egin? Ez, zera! Ik. bai,zera!
ezagun izan ‘erraz asmatzendena’ (ez dira nahastu beharezagun izan eta ezaguna izan):ezagun dok, bai, eskiatzen izanhaizena. Nundik, bestela, horikoloriori? Sin. begibistakuaizan, igarri-igarrixan egon
ezta hurrik emon be! ‘pentsatu ereez; gazt. ¡qué va!, ¡ni por elforro!’: Rominger Indurain
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 168
besteko ona izan zala? Bai, zera!Ezta hurrik emon be! Sin. baizera!, iñundik iñora be ez!
ezta izango! Harridura erakustekoerabili ohi da: Osasunak 5-0irabazi deutsa Real Madrilli. —Ezta izango! Sin. ene!, ene ba!
Ffiestan ibilli (lag) ‘txantxetan ibili’.
Sin. adar soiñuan ibilli, adarrajo, harpia jo
firin-faran ibilli ‘batetik bestera,denpora emate aldera ibili’: ezdok, ez, etxian harrapauko; betijabik firin-faran. Sin. baztarrikandar ibilli
firri-farra ‘neurri gabe’: SanFermiñetan, han ibilli giñan firri-farra, diru guztixak amaittu arte.Ik. barra-barra
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A169
haund i xa i zan
GGabonetan keixak. Ordainik
izango ez duten mesedeezesaten da, gure alderdianGabonetan ez dago gerezirik eta.– Amak: ekarridazu dendatikazukeria. – Alabak: Eta zeremongo dostazu? – Amak:Gabonetan keixak
gain hartu ‘zer edo zerk norberagainditu; gazt. desbordar’: saltsaaskotxotan sartuta eguan, eta,azkenian, lanak gain hartudeutsa. Ik. gaiña hartu
gaiña hartu ‘tontorrera iritsi’:goixaldeko bostak aldera hartujuen Everesteko gaiña. Ik. gainhartu
gaiñegurra emon (lag) ‘gazt.poner a caldo’: alde egin orduko,sekulako gaiñegurra emonjeutsagu
gaiñezka egin ‘bere onetik irten;gazt. desbordarse’: gaiñezkaegin dau errekiak / jentia osohasarre eguan, eta, azkenian,gaiñezka egin dau egoeriak
galbahian pasau ‘galbahetikiragan, biribildu, zehaztu; gazt.pasar por el filtro, por el aro’:horrek zure asmuok galbahianpasau bihar dira, ondiño be ezdagoz oso argi eta
garboztua bihar (lag) ‘gazt.necesitar un hervor’. Sin.irakiñalditxo bat bihar
gauza izan ‘zer edo zertarakoahalmena eduki; gazt. sercapaz’: ezkerreko eskuaz ez non
ezer egitteko gauzagehixagoko barik. Gauzak
azalpen nahikorik eman gabeegiten direnean esaten da; gazt.sin más: ezin dozu gehixagokobarik alde egin
gibelak euki (lag). Sin.gibelaundixa izan
gibelaundixa izan (lag) ‘lasaiegiaizan’: lauretako trena hartu bihar,eta ondiño ohian? Hi haiz, hi,gibelaundixa! Sin. gibelak euki
giro ez izan. Egoera atsegina ezdenean esan ohi da: hemen ezdok giro, danak jagozak batabestiakin hasarre eta
goittik behera. Sin. bete-betiangoixetik gabera ‘une batetik
bestera; gazt. de la noche a lamañana’: goixetik gabera aldatujuan iritzixa
gorraixia euki ‘gor samarra izan’.Zentzu ironikoan, ezentzun egin;gazt. hacerse el longuis: zer,gorraixia daukak, ala? Ez dokentzun harrikua heuk egin biharduala?
gorri egon / euki ‘ezer gabe egon,hutsik’: ordaindu egik heuk,poltsikua gorri jaukak eta /Naparruako Bardea aldiak gorrijagozak
gorrixak ikusi ‘egoera larrianegon’: gorrixak ikusi genduazenGorbeixan, dana laiñua eta danaedurra, eta piperrik be ezgenduan ikusten eta. Sin.Elorrixo ikusi
guztia biharrian ibilli. Sin. dana
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 170
hazu r ra e ta aza l a g e l d i t t u
biharrian ibilli Hhagiñak bardinduta euki. Ume ez
direnak engainatzen zaila delaesan nahi du: ez dok horrekinheuk nahi duan guztixa errazegingo, hagiñak ondo bardindutajaukazak eta. Sin. zilla osatutaeuki
hagiñak erakutsi ‘haserretuta,norbaiti aurre egin’: gizajuazalakuan, baiña gaur edertoerakutsi jeutsazak hagiñakugazabari. Sin. aurre egin
haixatuta ibilli. Sin. haixiaerabilli, haixiakin ibilli
haixia emon ‘adorea eman’: lehendon hori harro samarra, etaemoixon, gaiñera, haixia. Sin.burua berotu
haixia erabilli. Sin. haixatutaibilli, haixiakin ibilli
haixiakin ibilli 1. ‘zer edozertarako gogoa izan’, 2.‘harrotuta ibili’. Sin. haixatutaibilli, haixia erabilli: Noruegaramotorrian juateko haixiakin jabikUnai juan dan aspaldixan /Jaurlaritzan biharriandiharduenetik, ez dakizu zelakohaixiakin dabillen
hango + izena. Ugaritasunaadierazten du; gazt. ¡qué eraaquello!: zer zuan hango zaratiaeta hango kantua!
hanka egin (lag). Sin. alde egin,ospa egin
hanka jokua atara / izan (lag)‘arineketan ihesi joan’: ertzaiñakazaldu zittuanian, zer zuan
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A171
i zeno rda ina + p rake tan sa r t u
hango hanka jokua! Sin. hankajotia egin, perra hotsa atara
hanka jotia egin. Sin. hankajokua atara, perra hotsa atara
harixa ixo (lag). Berez, torlojubatek haria apurtuta izatea.Zentzu figuratuan, burua galdutaizatea; gazt. pasarse de rosca:oso mutil argixa zuan, baiña,azkenian, harixa ixota amaittujok. Sin. burua galdu, onetikurten, txorittik urten
harpia jo. Sin. adar soiñuan ibilli,adarra jo, fiestan ibilli
harra euki 1. ‘ardura eduki’, 2.‘gorrotoa eduki’. Sin. zapua euki:lorik be ezin juat egin, horixeharrori jaukat eta / ugazaba ezindot ikusi be egin, harra barru-barruraiño sartuta daukat eta
harrak egin ‘usteldu’: okeliariharrak egin jakoz, eta bota eginbiharko dogu
harriabarra batu ‘hondamendiaekarri’: esan dittuenastokerixekin batuko jok,orainguan be, harriabarra,ahobero horrek
hartzekuekin etorri ‘arrazoirikgabe protestan jardun; gazt.venir con exigencias’: aspaldiesan neuan sarrerak erosteko,eta ez orain nigana hartzekuekinetorri!
hau da hau! Ezustekoren batgertatu denean esan ohi da (horida hori ere berdin esaten da):hau dok hau! Behin etorrikohondartzara, eta kriston euri
zaparradia bertan. Sin. askoizan, haundixa izan, markiaizan
haundixa izan. Ezustekoren batgertatzen denean esan ohi da:Donostiaraiño juan karnetabarriztatzera, eta buleguak itxittatopau. Haundixa dok, ba! Sin.asko izan, hau da hau!, markiaizan
hazurra eta azala geldittu ‘osoargal gelditu’: Carabanchelgogreban hazurra eta azala geldittunintzuan
hegaztada baten egin / juan. Sin.aidian egin
heldu egixok/n horri! ‘harrapatzenedo berdintzen zaila izan’: hiruhillabeteko kruzerua egin jonAmeriketan zihar; heldu egixonhorri! Sin. arrapaik/n hori!
herri batekuak izan. Sin. alkarhartu, bata bestiarekinuztartzeko modukuak izan
hobe biharrez. Sin. on biharrezhor konpon (Maria Anton)! (lag).
Erantzukizunik nahi ez deneanesan ohi da: juan hadi nahibadok, baiña hor konpon, gero,aspertzen bahaiz
hori dok eta! (lag). Adoreaemateko esapidea: hori dok eta!Segi horrela, Igor, kilometro batbaiño ez daukak tontorrera eta!
huts egin. Sin. kale eginhutsaren hurrengua izan
‘ezgauza, balio txikikoa izan’:euskeriandako diru asko emotendabela diñok? Hutsaren
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 172
hurrengua, mutil! Iibil gonia jantzi (lag) ‘etxetik
kanpora irten, itzultzeko prisagabe’: jantzi dau horrek ibilgonia, eta batek jakin zer ordutanetxeratuko dan
igarri-igarrixan egon. Sin.begibistakua izan, ezagun izan
ikusi batera ‘ikusi arin bat eginez;gazt. a simple vista’: ikusi batera,gauza erreza emoten jok. Sin.begittu baten
illetia jo / erabilli ‘aiene etaaitzakia asko izan’: ez eginjaramonik horri! Beti da illetiajoten, eta belarrixetatik be diruadarixo
iñoren buztanarekin eulixakkendu ‘inoren lanaz baliatu’
iñoren lepotik ibilli ‘inoren konturabizi; gazt. gorrón’: lotsabakogalanta dok hori, iñoren lepotikbeti. Sin. duangua izan, jantxakurra izan
iñun diranak + aditza ‘gauzahandiak esan, egin…’: hasarretuzanian, iñun diran guztixak esanjeutsazan / iñun diranak eginjittuan soldautzatik libratziarren,baiña dana alperrik. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, kristonak,sekulakuak + aditza
iñundik inora be ez! ‘pentsatu ereez; gazt. ni hablar, ni por el forro’:zortzi milla pezeta ordaindu bihardala papel zaharrori! Iñundikiñora be ez egin, gero, holakorik!
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A173
ka le go r r i xan l aga
Sin. bai zera!, ezta hurrik emonbe!
iñuzente eragin ‘engainatu’: dirudana galdu juat, eta amorrurikhaundixena emoten deustana,iñuzente eragin deustala,gaiñera
ipurdikua hartu 1. ‘ipurdian minhartu’, 2. ‘atsekabea,hondamendia’: diru asko sartujuan lantegixa egitteko, etasekulako ipurdikua hartu jok
irakiñalditxo bat bihar. Motelsamarrak direnez esaten da;gazt. faltar un hervor: ez jakixat,ba, zelako saltzaillia izango etedan hori: irakiñalditxo bat biharjok, nire iritzixan. Sin. garboztuabihar
irakitten ipiñi ‘haserretu eragin;gazt. poner a cien’: irakittenipinten najok bere harrokerixakesaten hasten danian. Sin. sutanipiñi
iritzira jardun. Gauzak gutxigorabehera esan edo egin; gazt.al tuntún: horri ez egixon jaramonlarregirik egin, iritzira jarduten joneta
itxurak egin ‘benetakoa gabe,alegiazkoa’: egon hadi trankil, ezjagozak hasarretuta eta: itxurakegitten jiharduek
itxuria emon ‘itxuratu’: biharra ezjuagu ondiño amaittu, baiñaitxuria emon jeutsagu, behintzat
itxuriaren jabe izan ‘itxurazbezalakoa izan izatez ere’:freskua emoten jok lebatzak;
gero ikusi bihar itxuriaren jabedan ala ez
izanguan bizi ‘sekula betetzen ezden esperantzarekin bizi’:izarretan bizi don hori, izanguanbeti
izatekua izan ‘izaera harrigarri edoxelebrekoa izan’: AzkoittitikGreziaraiño juan haiz bizikletagaiñian? Hi haiz, hi, izatekua!
izena + amorratua. Oso zaletasunhandia daukanaz esan ohi da:mendizale amorratua zuanTxomin
izena + eta abarra. Ugaritasunaindartzen du: bazuan tabernankantua eta abarra!
izena + eta guzti. Indartzekoerabiltzen den gehigarria:patatak azal eta guzti jatengenduazen gerra denporan /bart, hotzaren hotzez, praka etaguzti sartu nintzuan ohera
izena + usaiña. Ezaugarri jakinbaten ukitua izan (zentzu txarraizan ohi du): haundiki usaiñezbeteta jabik Kaja Ahorrosianbiharrian hasi danetik / ez hadinigana lelo usaiñekin etorri!
izenordaina + buruaren jabe izan‘konturatu, zer egiten den jakin’:juan dan aspaldixan ez naizneure buruaren jabe
izenordaina + egin. Oztopoakoztopo, norbere borondatea eginohi duenaz esaten da: beria eginbarik, ez da hori konformeegongo
izenordaina + kautan ‘nork bere
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 174
ka le t xaku r i b i l l i
buruarekin jardun’: ez hadihorregaittik arduratu, berekautan jihardun eta / nire kautanberbetan niharduen, konturatube egin barik lagun batzukegozela inguruan
izenordaina + praketan sartu.Inoren gauzetan ez sartzekoesan nahi denean erabiltzen da:sartu hadi heure praketan, etalagaiguk guri bakian
Jjai egon / euki ‘zereginik ez izan’:
hori egitten bajuek zuzendari, jaijaukagu. Sin. X-enak egin
jakiñaren gaiñian ipiñi. Sin.aitzen emon
jan txakurra izan ‘ezer egin gabe,inoren kontura bizi; gazt. gorrón’.Sin. duangua izan, iñorenlepotik ibilli
jarduna ipiñi / emon. Sin.berbakizuna ipiñi / emon,berbalekua ipiñi / emon,zeresana emon
jaun eta jabe izan ‘goitik beheranagusitu, agintari bakarra izan;gazt. ser el amo’: Arratekoautomobil lasterketan, AitorZabaleta izan zuan jaun eta jabe
jausixa egon ‘burumakur edoosasunez makal egon’:ospittaletik etorri danetik, osojausixa topau juat
jo batera eta jo bestera ibilli‘galduta, noraezean egon’: jobatera eta jo bestera, eta danaalperrik: ez genduan iñun ezertopau. Sin. jo hona eta jo haraibilli
jo daigun. Konparazio bat eginnahi denean erabili ohi da; orok.jo dezagun, eman dezagun: jodaigun zeu zarela alkatia, zeregingo zeunke, ba, haukonpontze aldera?
jo hona eta jo hara ibilli. Sin. jobatera eta jo bestera ibilli
jo ta ke (lag). Sin. jo ta su(a)jo ta su(a) (lag) ‘adore biziz
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A175
moskanak kendu
jardun’: hor jabizak, jo ta su,Euskal Herriko gazte guztixakkartzelan sartu nahirik. Sin. jo take
jota egon (lag) ‘burumakur egon,adore gabe’: neska lagunaistripuan hil zanetik, jota jagok.Sin. lur jota egon
juan eta juan, eta bertan (lag). Zeredo zer non den esan nahi ezdenean: oporretan nun izannaizen? Juan eta juan, eta bertan
Kkaka burutik behera egin (lag)
‘gazt. reirse a la cara’: horixedok, horraittio, kaka burutikbehera egittia: neuri dirua kendu,eta gaiñera, neuri lapurra deittu
kaka-umia izan (lag). Helduizatera iristen ez diren gazteezesan ohi da; gazt. ser un(a) crí@:edozein kaka-umek jaukazakgaur egun hirurogei urte(laurogeitaka urteko Txantoiaeibartarrak aspaldi esandakoa).Sin. kakanarrua izan,umegorrixa izan, umemokuaizan
kakanarrua izan. Sin. kaka-umiaizan, umegorrixa izan,umemokua izan
kakatara bialdu (lag). Sin.Otxandixora bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu
kale edo bale. Asmatu edo ez,azken erabakia hartu behardenean esaten da: bialdu dogudiskuaren maketia, etadiskoetxekuak esango dabe kaleedo bale
kale egin (lag) ‘asmatu ez; gazt.fallar’: heure txandia dok, nikkale egin juat eta. Sin. huts egin
kale emon ‘atzera bota’: laulagunen artian egindako biharraaurkeztu genduan lehiaketara,eta kale emon jeuskuen. Ik. azakemon
kale gorrixan laga / egon / bota‘kalera bota errukirik gabe’: hogei
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 176
urtian bertan biharrian jardunondoren, kale gorrixan laganinduan, indemnizaziño koxkorbatekin
kale txakur ibilli (lag) ‘inolakoaterpe eta babesik gabe egon’:andriagandik banandu, biharretikbota, eta kale txakur dabil orain
kanpolarrosia izan ‘kanpokoekingozoa eta etxekoekin zakarra’:kanpolarrosa ona hori be:kanpokuei agurra eta andriariegurra / kanpolarrosa etxe kardogalanta haiz hi!
kasketaldixa emon / euki ‘gogoraetorritakoa nahitaez egin behar’:udan Egiptora juatekokasketaldixa jaukan, nahiz etakriston berua egitten dabela jakin
kate motzian lotu ‘gertutik zaindu;gazt. atar en corto’: honekgaztiok kate motzian lotziakomeni dok
keiarena egin (lag) ‘desagertu,joan eta itzuli ez, kea bezala’:danok beraren argibidien zain,eta zer da kontua, eta keiarenaegin juan. Sin. atzera mardoegin, beliarena egin
kili-kolo egon ‘ondoezik egon;gazt. estar pocho’: kili-kolo dago,eta etxian geratu da
kinkiña jo ‘botila hustu’: ekatzubeste botilla bete ardau, honekkinkiña jo dau eta
-ko / -ren barri izan ‘jakin,ezagutu’: Bartzelonako barriondo jakik horrek, bertan biziizan zuan eta / aspaldixan ez
jaukat Mirenen barrikokoteraiño egon ‘gogait eginda
egon; gazt. estar hart@, hastalas narices’: hara, kokoteraiñonago zurekin bai, eta itxi naizubake-bakian
kontrako eztarrittik juan. Jatekoaedo edaria okerreko lekutik sartu;gazt. atragantarse: ekarridak ura,sagar zatixa kontrako eztarrittikjuan jatak eta
koplekin etorri ‘aitzakiekin ibili;gazt. venir con cuentos’: atzokoamaittu bihar heuan, eta orain eznigana koplekin etorri
kristonak + aditza (lag). Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, iñun diranak,sekulakuak + aditza
kukua entzun ez. Hil zoriandagoenean esaten da: ez jakixataurten kukua entzungo doten
kukurruku baten etorri (lag)‘harro usainekin etorri’:kukurruku baten etorri zuan,baiña, azkenian, belarrixak ondomakurtuta juan zuan
kukurrukua jo (lag) ‘desafioabota’: jo dau kukurrukuaNaparruako aizkolarixak
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A177
p rake tan kab idu ez i ñ i k i b i l l i
Llagunarteko tanboliña izan. Taldea
alaitzen duenaz esan ohi da: berazuan lagunarteko tanboliña, eta hildanetik, hutsune haundixa lagajok
lantegixa jan ‘hondamendia ekarrilantegira’. Ik. etxia jan
larre motzian hazi ‘gaztetanbizimodu gogorra izan’: koplagitxi jaukak horrek, larre motzianhazittakua dok eta
larri ibilli ‘estu ibili’: apurka-apurkaegittia hoba, dana azkenerakoitxi ezkero, larri ibilliko gaittuk eta
lehengo lepotik / samatik eukiburua ‘beti bezala jarraitu’:makiña bat bider esan jakok, ba,hori ez egitteko, baiña alperrik:lehengo lepotik beti burua
lekutan + aditza ‘oso urrun; gazt.en el quinto pino’: lekutan jagokAraotz Oñatittik oiñez juateko! /lekutara juan dittuk bizi izatera,nora eta Guadalajadara
lepua berotu ‘egurra jaso’:Elgoibarrera foballa ikusterajuan, jokua galdu, eta, gaiñera,lepua majo berotuta etorrigintzuazan Eibarrera. Sin. bero-bero egin, egurra emon,makilla saldia emon, pasadiaemon, zopa saldia emon
lepua jaso. Ik. bizkarra jasolokan ipiñi ‘gazt. poner en punto
muerto’: automobilla garbitzeko,lokan ipintzia onena
lotsarixa pasau ‘lotsatu’: lotsarigalanta pasau jok, semia itxura
haretan ikusittalur jota egon. Sin. jota egon
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 178
Mmahaipe egin ‘berandu heldu, eta
janik gabe geratu’: tabernariktaberna berandu arte ibilli, etaetxera nintzanian, mahaipe eginbihar
makilla saldia emon. Sin. bero-bero egin, egurra emon, lepuaberotu, pasadia emon, zopasaldia emon
markia izan / egin / bota: horrekbota jon markia horrek: lantegikodiru dana hartu, eta hanka egin!Sin. asko izan, hau da hau!,haundixa izan
markia ondu ‘gazt. batir elrecord’: Elgoibarko krosian sariberezixa dago markia ontzendabenarendako
mehe hartu ‘gutxietsi’: mehe hartunajuan, eta sekulako egurraemon jeustan gero
moskanak kendu ‘harro edo tontousainak kendu’: ibilli hadiharrokerixekin frontoian, dalaster kenduko deuez moskanok
Nnagixak atara ‘gorputza luzatu,
suspertze aldera’: ohetik altzaubarri hago ala, holan nagixakataratzen jarduteko?
nahikua eta larregi ‘gehiegi; gazt.más que suficiente’: nahikua etalarregi sufridu genduan gerradenporan
narru sendua euki ‘lotsarik ezizan’: ez da hori galduko, narrusendua dauka eta
narrutik ordaindu 1. ‘karua izan’,2. ‘mendeku gogorra izan’:Ameriketako klinika baten egonzuan, eta narrutik ordaindu juanoperaziñua / harro samar juangintzuazan, eta narrutik ordaindugenduan gero
nekian jardun ‘baldintza txarrekolanean jardun; gazt. trabajobasura’: hamabostegungarrenerako alde eginnajuan, han biharra egittia nekianjardutia zuan eta
(noiz) halako baten ‘oso berandu’:danok afaltzeko zain, eta hanagertu zittuan noiz halako baten
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A179
Oodol berokua izan ‘jenio bizikoa’:
odol berokua da, baiña personaona
odolbakua izan. Sin. epela izan,ez gatz ez berakatz izan, ez urez ardau izan, ez ur ez saldaizan
oilloipurdixa egin. Sin.oillonarrua egin / urten
oillonarrua egin / urten ‘hotzez,zirraraz edo beldurrezgorputzeko azala zimurtu’:konturatu barik hotzittu, etaoillonarrua egin jatzu zuri / horikantuori entzuten dotenian,oillonarrua egitten jatak. Sin.oilloipurdixa egin
ok egin. Sin. ase eta beteon biharrez ‘ustez on egiten
delakoan’: on biharrez esannajeutsan, eta txartzat hartu juanberak. Sin. hobe biharrez
on billa, on billa, bonbilla. Ondoaukeratzen ahalegindu, etaasmatu ez. Honen antzekoa dabeste alderdi batzuetakoaukeraren maukera, azkeneanokerra
ondo baiño hobeto ‘oso ondo’:ondo baiño hobeto jakik,lotsabakuorrek, zer egin bihardaben
onenak emonda egon ‘zahartutaedo makalduta egon; gazt. estarpara el arrastre’: hobeto dauhorrek be alde egittia, onenakemonda dago eta
onera etorri ‘lasaitu, zentzatu’: jarri
hadi apur baten, eta ia heureonera etortzen haizen
onetik urten. Sin. burua galdu,harixa ixo, txorittik urten
orain dala ‘badira’: orain dala bosthillabete apurtu najuan besua(Deba ibarrean arrotza da duela)
oraintxe eta oraintxe be ‘oraintxebertan ere’: oraintxe ta oraintxebe, pelotan edozeiñi aurreegitteko mo-duan jagok Retegi
orbela letxe egon ‘oso ugari egon;gazt. a punta pala’: telefonomobilla gaur egun orbela letxejagok
orraztua emon ‘gauzak zehatzbegiratu’: perretxikutara juan, etaorraztu ederra emon geuntsanpagadixari
osasunakin urratu! Arropa berriaestreinakoz janzten duenariesaten zaio; gazt. ¡que rompascon salud!
oso-osokua izan. Gauzak direnbezala, ezer gorde gabe esan:gertatu jakona, dana zihetzkontau dau, oso-osokua da eta
ospa egin (lag). Sin. alde egin,hanka egin
ostatu truke egon. Sin. tripa trukeegon
ostia euki. Sin. ajia euki,bixamona euki
Otxandixora bialdu (lag). Sin.kakatara bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 180
Pparra izan ‘bost ardura’ (NOR-
NORI-NORK erara jokatzen da):zuk esaten dozunak parra deustaniri
pasadia emon (lag) 1. ‘egurraeman’, 2. ‘begiratu zorrotzaeman’: juan dan domekan kristonpasadia emon jeutsan OlaizolakGoñiri Astelenan / perretxikutarajuan eta pasada edarra emongeuntsan pagadixari
pasadia hartu (lag) ‘nekatu’: goizosuan ortuan jardun, etasekulako pasadia hartu dot
Pekiñera bialdu (lag). Sin.kakatara bialdu, Otxandixorabialdu, pikutara bialdu,txakurraren salara bialdu
perra hotsa atara (lag). Sin. hankajokua atara, hanka jotia egin
pikutara bialdu ‘norbait gaitzetsi’:hartu egik hori gitarra zaharrorieta juan hadi pikutara hemendik,dundurixua besterik ez dokataratzen eta / pikutara bialduegin hori mutillori, harrokerixiabesterik ez jaukan eta. Sin.kakatara bialdu, Otxandixorabialdu, Pekiñera bialdu,txakurraren salara bialdu
pipertuta egon (lag) ‘haserreegon’: zittal hutsa don ugazaba,beti jagon pipertuta
praketan kabidu eziñik ibilli‘zeharo harrotuta egon’: literaturasarixori irabazi dabenetik, berepraketan kabidu eziñik dabil
Ssasoian egon ‘gorputzaldi oneko
egon; gazt. estar en forma’:oraintxe nago sasoi betian, eta ianeure markia ontzen doten
sekulakuak + aditza. Sin.demasak, demasekuak,diranak eta ez diranak,egundokuak, iñun diranak,kristonak + aditza
soiñian euki / eruan. Sin. aldianeuki / eruan
suak hartuta ibilli. Sin. txinpartakdarixola ibilli
sutan ipiñi. Sin. irakitten ipiñi
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A181
Ttripa truke egon ‘jan-edanaren
truke inoren etxean egon; fr. aupair’: Irlandako familixa batekinegon nok udan, euren tabernanbihar apur bat egin, eta tripatruke. Sin. ostatu truke egon
tripak jaten egon (lag) ‘haserrebizian, arduratuta egon; gazt.estar a punto de un ataque’:bostetan hartu bihar abioia etakriston automobil illeria, etahantxe geldi egon bihar: tripakjaten nenguan!
tripazorrixak euki / entzun.Gosea denean esan ohi da: janegin biharko junat zeozer,tripazorrixak entzuten jittunat eta
TXtxakur zaharra izan. Sin. ur
haundiko arraiña izantxakurrak ortozik ibilli. Itxurak
itxura, gauzak bazter guztietandirela berdintsu adierazten du:Ameriketa dala paraisua diñok,baiña han be txakurrak ortozikjabizak
txakurraren putza! (lag) ‘gazt. ¡yun jamón!’ Sin. baitta zera be!
txakurraren salara bialdu (lag).Sin. kakatara bialdu,Otxandixora bialdu, Pekiñerabialdu, pikutara bialdu
txepela izan. Ik. epela izantxinpartak darixola ibilli ‘oso
haserre, sutan egon’: batenbatek automobillari erreixak egindeutsazela-eta, hor jabintxinpartak darixola. Sin. suakhartuta ibilli
txorittik urten (lag). Sin. buruagaldu, onetik urten, harixa ixo
zu r ru t i an i b i l l i
9. BIBLIOGRAFIXIA
Altube, Sebero. 1960. “Eibartarrak eta euskera”. Euskera 5: 61-65.
Antxia, J. & A. Loidi & J. Sarasua. 1995. Aretxabaletarako idazkeraliburutxoa. Aretxabaleta: Loramendi Euskara Elkartea.
Aranberri, Fernando. 1996. Ermua eta Eitzako euskara. Ermua:Ermuko Udala.
Aranzadi Zientzia Elkartea. 1984-1990. Euskalerriko AtlasEtnolinguistikoa (EAEL) (2 liburuki). Donostia.
Arexolaleiba, Julen. 1994. “Nazio eta herri mailako barietateenerabilera normalizazioranzko prozesuan Arrasaten”. In R. Gomez& J. A. Lakarra, arg., Euskal Dialektologiako Kongresua: 367-395.ASJU-ren gehigarriak, 28. zb. Donostia: Gipuzkoako ForuAldundia.
Argoitia, J. A. & N. Azkarate & X. Gezuraga. 1995. Eibarkoeuskeraren esakerak eta bestelako berezitasun batzuk. Eibar:Eibarko Udala.
Arrieta, Jose Agustin. 1974. Un estudio sobre el habla vasca deMotrico. Deustuko Unibertsitateko Lizenziatura tesina argitaragabea.
Bähr, Gerhard. 1926-1935. “Estudio sobre el verbo guipuzcoano”.RIEV 17 eta hh.
Bereicua, Ramon. 1972. “A Survey of Linguistic Variables in theCentral Zone of the Deva River Valley”. ASJU 6: 20-28.
Eibarko Euskara Batzordea. 1997. Eibarreraz idazteko oiñarrizkoerizpidiak. Eibar: Eibarko Udala.
Eibarko Udala. 1995. Eibarko hiri-toponimia. Euskaltzaindia,
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 182
Onomasticon Vasconiae-13. Bilbo
------ 1998. Eibarko aditza. Eibar.
Elexpuru, Juan Martin. 1996. Bergara aldeko lexikoa. EHU-koDoktoradutza Tesi argitara gabea.
Elortza, Jerardo. 1994. “Aditzaren izen-formak Deba Garaian etaAraba aldean”. In R. Gomez & J. A. Lakarra, arg., EuskalDialektologiako Kongresua: 465-477. ASJU-ren gehigarriak, 28.zb. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
Elortza, Jerardo & Jose Luis Ormaetxea. 1994. “EAEL eta Arrasatekohizkera”. In R. Gomez & J. A. Lakarra, arg., EuskalDialektologiako Kongresua: 479-493. ASJU-ren gehigarriak, 28.zb. Donostia: Gipuzkoako Foru Aldundia.
Elortza, J. & E. Garro & J. L. Ormaetxea & J. M. Garai & E. Plazaola.1999. Arrasateko euskara. Arrasate: Arrasateko Udala.
Erostarbe, Amaia. 1994. “Aditz izenak Oñatiko hizkeran”. In R.Gomez & J. A. Lakarra, arg., Euskal Dialektologiako Kongresua:495-517. ASJU-ren gehigarriak, 28. zb. Donostia: GipuzkoakoForu Aldundia.
Etxaide, Ana M. 1984. Erizkizundi Irukoitza. Euskaltzaindia, Iker-3 (2liburuki). Bilbo.
Etxebarria, Toribio. 1963-1964. “Flexiones verbales de Eibar”.Euskera 8-9: 53-130.
------1965. Lexicón del euskera dialectal de Eibar. Euskaltzaindia,Euskera 10-11. Berrarg. 1986.
Gaminde, Iñaki. 1985. Aditza bizkaieraz (3 liburuki). Iruñea: UEU.
------ 1988. Ahozko bizkaieraz. Bilbo: Bizkaiko AEK.
------ 1992. “Bizkaieraren esaldi denborazkoez”. FLV 24: 405-430.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A183
_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________
Hualde, José Ignacio. 1997. Euskararen azentuerak. ASJU-rengehigarriak, 42. zb. Donostia & Bilbo: Gipuzkoako Foru Aldundia& EHU.
Irizar, Pedro. 1981. Contribución a la dialectología de la lengua vasca(2 liburuki). Donostia: Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala.
------ 1991. Morfología del verbo auxiliar guipuzcoano (2 liburuki).Bilbo: Euskaltzaindia.
------ 1992. Morfología del verbo auxiliar vizcaino (2 liburuki). Bilbo:Euskaltzaindia & BBK.
Isazelaia, Jaione. 1997. Linua, ehuna, artilea. Bergara: BergarakoUdala.
Izagirre, Kandido. 1956. “Oiñatiko liñagin-iztegitxoa”. Euskera 1: 174-182.
------ 1965. “Iztegirako gaiak”. BAP 21: 197-211.
------ 1968. “Notas lexicográficas”. ASJU 2: 49-71.
------ 1970. El vocabulario vasco de Aranzazu-Oñate y zonascolindantes. ASJU-ren gehigarriak, 7. zb. Donostia: GipuzkoakoForu Aldundia. Berrarg. 1994.
Larrañaga, Jone. 1998. Antzuolako hizkera. Antzuola: AntzuolakoUdala.
Laspiur, Imanol. 1979. “Azentu diakritikoa Eibarko euskaran”.Euskera 24-1: 175-268.
------ 1999. Eibarrera jatorraren bidetik. Eibar: ... eta kitto! EuskaraElkartea.
------ 1999b. Eibarko euskeriaren deklinabidia eta entonaziñua. Eibar:Eibarko Udala.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 184
_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________
Maiz, Eneka & Iñaki Mundiñano. 1998. Etxarrieratik Sakanerara.Iruñea: Nafarroako Gobernua.
Narbaiza, Anaje. 2001. Zura: arotzak eta etxegileak. Bergara:Bergarako Udala.
Narbaiza, Antxon. 1998. Eibarko euskara: gutxiespenaren historia.Eibar: Eibarko Udala.
------ 1990. Eibarko gatxizenak. Eibar: Eibarko Udala.
Olañeta, Amaia & Argiñe Urkiola. 1998. Txondorrak, karobiak,elurzuloak. Bergara: Bergarako Udala.
Ormaetxea, Jose Luis. 1996. Arrasateko toponimia. Euskaltzaindia,Onomasticon Vasconiae-15. Bilbo.
San Martin, Juan. 1958. “Burdin laneko zenbait tekniku itz”. Euzko-gogoa 9-1: 39-51.
------ 1958b. “Eibar'en erabiltzen diran burdin langintzako itzteknikuak”. Euskera 3: 141-158.
------ 1959. “Eibar'en teknika gaietan egin dan eboluziñoari buruz”.Euskera 4: 127-139.
------ 1981. “Eibarko aditz-laguntzailearen paradigmak”.Euskaltzaindia, Iker-1: 331-342. Iruñea.
------ 1990. “Botanika lexikoa Eibarren eta Toribio EtxebarriarenLexicon lanari gehigarriak”. Euskera 35-2: 337-365.
------ 2000. “Toribio Etxebarriaren Lexicón-i gehigarriak”. Euskera 45-3: 1001-1020.
------ 2000b. Eibar eta Elgetako toponomastika. Euskaltzaindia,Onomasticon Vasconiae-21. Bilbo
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A185
_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________
Sangroniz, Mikel. 2001. Eibarko euskeriaren unidade didaktikua.Eibar: Eibarko Udala.
Sarasua, Asier. 1996. Eibarko hegaztiak. Eibar: Eibarko Udala.
UNED. 1988. Bergarako Euskera. Bergara.
Urkiza, Julen (arg). 1995. Aita Gabirel Jauregi Uribarren (1895-1945). Bilbo: Ediciones El Carmen.
Villasante, Luis. 1968. “Oñatiko Euskera”. Egan 27: 80-94.
Zuazo, Koldo. 1999. Deba ibarreko euskeria. Eibar: Deba ibarrekoudalak.
------ 2000. Euskararen sendabelarrak. Irun: Alberdania.
D E B A I B A R R E T I K E U S K A R A R E N H E R R I R A 186
_________________________ BIBLIOGRAFIXIA ________________________
Azken urtiotan asko aurreratu dogu EuskeraBatuari esker: a) leku urriñetako euskaldunakbatzerakuan, ez daukagu batak bestiari aditzekoarazo haundirik; b) idazterakuan, edozein gaireninguruan dihardugula, geroz eta erosuago gabiz; c)asko ugarittu dira euskaldun barrixak; d) lekuerdeldunetara, eta baitta atzerrira be, zabaldu daeuskeria; e) Ipar Euskal Herrixa eta Hego EuskalHerrixa hurreratu egin dira: euskaldun guztionaegin dogu Euskera Batua; f) euskeria prestigixokoberbetia egin da: berbeta txikixa da, baiña"berbetia" da.
Hori guztiori lortu dogu Euskera Batuari esker, etalortu doguna urre gorrixa letxe gorde bihar dogu.
Baiña euskeria ez da bakarrik zuberotarrekin etanaparrekin erabiltzeko; euskeria ez da bakarrik gaijasuetaz eta kultura-mailla haundikuetaz jarduteko.Geure herrixan eta inguruetan erabiltzeko be bada,eta geure eguneroko kontutxuak esateko be bada.Eta horretarako, Euskera Batuaren aldianegokixagua da geure betiko berbetia.
Beste alde batetik, "Euskera Batuaren" izenian osoeuskera berezixa erabilli izan dogu juan danaspaldixan, geure eguneroko berbetatik askoaldentzen zana. Hori dala-eta, geuria txarrazalakuan, gutariko askok ez deutsegu geure seme-alabei erakutsi.
Orain hasi gara horren guztiorren ondorenaikusten: gazterixiak egitten daben euskeria ez danahi bezain ona. Gaztiei eurei be pobria eta indarbakua begittantzen jakue, eta erderara jotzen dabesarri. Lagunarterako berbeta bizixaguarenpremiñia daukagu.
Eta hauxe da kontua: berbetak erabiltzeko dirala,eta erabillixaz, gozatzeko eta eroso egoteko.Nahittanahiez aldaketa batzuk egin biharko dittuguhori helburuori lortzeko. Ibiltzeko bide luziadaukagu, baiña BADIHARDUGU!
Top Related