Réquiem por un labrador español
Ramón J, Sender
Traduzión de: Chusé Aragüés
m m
G A R A [ D I Z I O N S
Tetulo orixinal: Réquiem por un campesino español. Traduzión: Chusé Aragiiés Debuxo feito d'esprés t'a portalada: Antonio Saura
Primera edizión: abiento, 1995.
© Ediciones Destino, S.A., Barcelona 1974. © D'a traduzión: Chusé Aragüés © D'a ilustrazión: Antonio Saura © Ta ista edición, GARA D'EDIZIONS Abda. Nabarra, 8 50010 ZARAGOZA
I.S.B.N.: 84-8094-005-0 D.L.: Z-4.028-95
Imprentau por: Talleres Editoriales Cometa, S.A. Ctra. de Castellón, km. 3,400 50013 ZARAGOZA
Imprentau en Aragón Printed in Aragón
Ta Jesús Vived Mairal
Mosen asperaba posau en un sillón con a ca-beza refirmada sobre a casulla d'os ofizios de ré-quiem. A sacrestía uloraba a inzenso. En un can-tón bi eba un brazau de ramulla d'olibera d'as que eban sobradas o Domingo Ramos. As fuellas yeran xutas, y parixeban de fierro. Cuan pasaba amán, Mosen Millán, se miraba de no rozar-las porque se soltaban y cayeban t 'o solau.
I dondiaba o monezillo con o suyo roquete blanco. A sacrestía teneba dos finestras que da-ban t'o gortichón d'a badía. Plegaban de l'atro costau d'os beires remors callaus.
Belún escobaba rasmiudamén, y se sentiba l'escopallo contra os ruellos, y una boz que cla-maba:
- María... Marieta... A o canto d'a finestra restriñida un saltocapot
pillau entre as branquetas d'un matiguero feba por eslampar-se-ie, y se sobateba desasperada-mén. Más luen, enta par d'a plaza, renchilaba un caballet. «Ixe debe estar -se pensó Mosen Millán- o caballet de Paco d'o Molín, que ye, de cutio, suelto por o lugar.» Mosen siguiba pen-sando-se que o caballet ixe, por as ralladas, yera una alusión cutia a Paco y a la remeranza d'a su-ya desdicha.
Con os ancons en os percutios d'o sillón y as mans cruzadas sobre a casulla negra bordada d'oro, siguiba rezando. Zincuantaiuna añadas re-
7
petindo ixas orazions eban creyau un automatis-mo que li premitiba meter l'esmo en atra parti sin dixar de rezar. Y o suyo prexín petenaba por o lugar. Asperaba que a parentalla d'o defunto bi acudiría. De seguras que irían -como ye de dar-estando una misa de réquiem, anque la diziba sin que dengún no li'n ese encargada. Tamién aspe-raba Mosen Millán que isen os amigos d'o de-funto. Pero isto feba dandaliar a Mosen. Cuasi tot o lugarón yera estau amigo de Paco, menos as dos familias más cabaleras: don Valeriano y don Gumersindo. A terzer familia cabalera, la de si-ñor Cástulo Pérez, no yera ni amiga ni enemiga.
O monezillo dentraba, preneba una tringoleta que bi eba en un cantón, y soxetando o batallo ta que no tringlase, iba a salir cuan Mosen Millán li preguntó:
- Ye benida a parentalla? - Qué parentalla? preguntó de camín o mone-
zillo. - No sigas ababol. No t'alcuerdas de Paco d'o
Molín? - Aa, sí, sí siñor. Pero encara no se i bei a ga-
rra chen en a ilesia. O mozet en salió una atra begada t'o presbite-
rio pensando en Paco d'o Molín. No eba a recor-dar-lo? Lo beyió morir, y dimpués d'a suya muerte a chen en fazió un romanze. O monezillo en sabeba bels trozez:
8
Astí ba Paco d'o Molín, que ya ye estau sentenziato, por a suya bida plora camín de lo camposanto.
Ixo de plorar no yera berdá, porque o mone-zillo beyió a Paco, y no ploraba pas. «Lo beyié -se diziba- con os atros dende l'auto de siñor Cástulo, y yo portiaba la bocha con a estremun-zión ta que Mosen Millán lis posase a os muer-tos o santolio en o piet.» O monezillo tramenaba con o romanze de Paco en o dentau. Sin parar-ie cuenta acomodaba os suyos trangos a o compás d'a canta:
...y en plegar deban d 'as tapias o zenturión ya fa l'alto.
Ixo d'o zenturión li se feba a o monezillo más bien cualcosa de Semana Santa y d'as piañas d'a orazión d'o güerto. Por as finestras d'a sacrestía plegaba agora una ulor de yerbas cremadas, y Mosen Millán, sin de dixar de rezar, sentiba en ixa ulor os recloxius d'a suya propia chobentú. Yera biello, y yera plegando -se diziba- ta ixa edá en a cuala la sal s'ha esbafau, como se'n diz en a Biblia. Rezaba entre diens con a cabeza re-firmada en ixe lugar d'o muro an a trabiés d'o tiempo se bi eba feita una taca escura.
9
Dentraba y saliba o monezillo con a piertiga d'enzender os zirions, as bineras y o misal.
- Bi ha chen en a ilesia? -preguntaba una atra begada mosen.
- No pas, siñor. Mosen Millán se'n diziba: ye lugo. Antimás,
os labradors no han plegau encara de trillar. Pero a familia d 'o defunto no podeba faltar-ie. Siguiban bandiando as campanas que en os fu-nerals yeran pandas, espaziadas y graus.
Mosen Millán estiraziaba as garras. As puntas d'os suyos zapatos acucutaban por debaxo de l'alba y denzima d'o pallazón d'esparto. L'alba yera esfilorchando-se por o remate. Os zapatos teneban o cuero escrebazau por o puesto an se doplaban a lo caminar, y mosen se'n pensó: abré que mandar-los a enguisar. O zapatero yera nue-bo en o lugarón. L'anterior no iba ta misa, pero treballaba ta mosen con o mayor esmaxín, y li cobraba menos. Ixe zapatero y Paco d'o Molín yeran estaus muito amigos.
Remeraba Mosen Millán o diya que baltizó a Paco en ixa mesma ilesia. O maitín d'o baltizo se presentó fresco y dorau, uno d'ixos maitins en que a ragualla d'o río que bi eban meso en a pla-za ta o Corpus, cluxiba de frior baxo os piez. Iba o ninón en brazos d'a madrina, embolicau en ri-cos faldars, y tapau por un manto de raso blanco, bordau en sedas blancas, tamién. Os luxos d'os
10
labradors son ta os autos sacramentals. A lo que o baltizo dentraba t'a ilesia, os zimbels menors trucaban goyosamén. Se podeba saber si lo que iban a baltizar yera ninón u nineta. Si yera ninón, as campanas -la una en un ton más alto que l'atra- diziban: no és nena, que és nen; no és ne-na, que és nen*. Si yera ninona cambeaban una mica, y diziban: no és nen, que és nena; no és nen, que és nena*. O lugarón yera amán d'a ra-ya de Léida, y os labradors diziban a begadas pa-rolas catalanas.
En plegar o baltizo s'escuitó en a plaza a chi-larita d'a catrinalla, como siempre. O padrín por-tiaba una bocha de papel de la que sacaba zar-paus de peladiellas y carambels. Sabeba que, de no fer-lo, a mozalla reculliría o baltizo chilando a coro frases carrañosas t'o rezién naxiu, aludin-do a os suyos faldars y a si yeran xutos u mu-llaus.
Se i sentiban rebotar as peladiellas contras as puertas y finestras y a begadas contra os tozue-los d'os mesmos chiquez, qui no malmeteban o tiempo en aclamar-sen. En a torre as campanetas menors siguiban trucando: no és nena, que és nen, y os labradors dentraban en a ilesia, an as-peraba Mosen Millán ya rebestiu.
Remeraba mosen ixe auto entre zentenars d'atros porque eba estau o baltizo de Paco d'o Molín. Bi eba bellas presonas enlutadas y graus.
* en l'orixinal. 11
As mullers con mandiata u mantón negro. Os ombres con brusa almidonada. En a capiella bal-tismal a pila soxeriba misterios antigos.
Mosen Millán yera estau combidau a chentar con a familia. No bi abió grans estremos porque as fiestas d'a ibiernada gosaban estar menos bo-rinosas que las d'a estibada. Remeraba Mosen Millán que denzima d'una mesa bi eba un paquet de belas encaragoladas y acotraziadas, y que en una estrimera d'a cambra bi yera a cuna d'o ni-nón. A o suyo canto, a mai, de chicota cabeza y peito fraxengaz, con ixa serenidá maxestosa d'as rezien libradas. O pai atendeba a os amigos. Uno d'ellos s'amanaba t'a cuna, y preguntaba:
- Ye o filio tuyo? - Fote, quemisió -dizió o pai acusando con
una tranquila somardería l'esclatero d'a pregun-ta-, Por o menos, d'a mía muller sí que en ye.
Dimpués pretó a redir-se-ne. Mosen Millán que bi yera leyendo o suyo grimorio, debantó a cabeza:
- Au nino, no sigas animal. Qué sacas con ixas gromas?
As mullers se'n rediban tamién, más que más Jerónima -matrona y saludadera-, que en ixe in-te portiaba a la mai una presa y un baso de bin moscatel. Dimpués estapaba a o nino, y se posa-ba a cambear o bendamen d'o meliguet.
- Jibo, zagal. De seguras que no te chitarán
12
d'o baile -diziba aludindo a o bolumen d'os su-yos atrebutos de masto.
A madrina repetiba que mientres o baltismo lo ninón eba sacada a luenga ta replegar a sal, y d'ixo se deduziba que tendría grazia y atrautibo con as mullers. O pai d'o ninón dondiaba, y s'aturaba a begadas ta mirar-se o rezién naxiu: «Qué cosa ye a bida! Dica que naxió o erial lo ixe, yo yera nomás que o filio de mi pai. Agora soi, amás, o pai de mi filio».
- O mundo ye redondo, y roda -dizió en boz alta.
Yera seguro Mosen Millán de que serbirían en a chenta perdigana en adobo. En ixa casa gosa-ban tener-ne. Cuan sintió a suya ulor en l'aire, se debantó, s'amanó t'a cuna, y sacó d'o suyo bre-biario un chiquirrinín escapulario que dixó deba-xo de Taimada d'o ninón. Se miraba mosen o ñi-ño sin dixar de rezar: ad perpetuam rei memo-riam... O nino parixeba parar cuenta de que ye-ra o zentro d'ixa zelebrazión, y se sonrisaba adormiu. Mosen Millán s'alpartaba pensando-se: De qué puede redir-se-ne? Lo dizió en boz alta, y Jerónima en comentó:
- Ye que sonia. Sonia con ríos de leitota ca-lién.
L'achiquidor de lei resultaba una mica estra-nio, pero tot o que diziba Jerónima yera de cutio asinas.
13
Cuan arribón los que i mancaban, escomenzi-pió a chenta. Una d'as cabezeras la ocupó o go-yoso pai. Lola dizió endicando-li a mosen o cos-tau contrario:
- Astí l'atro pai, Mosen Millán. Mosen dio a razón a lola: o chicot eba naxiu
dos begadas, una t 'o mundo y una atra t'a ilesia. D'ista segunda naxedura o pai yera mosen. Mosen Millán se serbiba poco, reserbando-se t'as perdiganas.
Bentiséis añadas dimpués se'n alcordaba d'as perdiganas ixas, y d'ayunas, antis d'a misa, re-culliba as ulors d'allo, binagrillo y zeite d'oliba. Rebestiu y sentindo as campanas, dixaba que por un momento a remeranza s'acotolase. Se miraba a o monezillo. Iste no sabeba tot o romanze de Paco, y se quedaba en a puerta con un dido do-plau entre os diens prebando de recordar:
...ya los portian, ya los portian ligaus brazo con brazo.
O monezillo teneba presén a eszena, que estió sangrosa y plena d'esclatos.
Tornaba a remerar mosen a fiesta d'o baltizo mientres o monezillo por dizir cualcosa repetiba:
- No'n sé qué cosa pasa que güei no biene dengún t'a ilesia, Mosen Millán.
O mosen eba posau a crisma en a foyeta de
14
Paco, en a suya tierna foyeta que feba dos corru-cas contra la espalda. Agora -se'n pensaba- bi ye ixa foyeta baxo tierra, polbo en o polbo. Toz eban güellau a o nino lo maitín ixe, más que más o pai, goyosos, pero con bella foscor en a espri-sión. Cosa más misteriosa que un rezién naxiu.
Mosen Millán remeraba que a familia ixa no yera estada nunca guaire debota, pero cumpliba con a parroquia y alzaba o costumbre de fer a la ilesia dos presens cada añada, la un de lana y l'atro de trigo, en agosto. Lo feban más por tra-dizión que por debozión -se'n pensaba Mosen Millán-, pero lo feban.
En cuanti a Jerónima, ella sabeba que mosen no la beyeba con güenos güellos. A begadas Jerónima, con o suyo ofizio y os suyos charrazos -u diziendas*, como ella diziba-, sobateba una brenqueta as auguas mansas d'o lugarón. Gosaba rezar Jerónima estranias orazions ta esfuriar as pedregadas y pribar os engaronamientos, y en ixa que remataba dizindo: Santo Chusto, Santo Fuerte, Santo Inmortal, libra-mos, Siñor, de tot mal, adibiba una frase latina que sonaba como una oszenidá, y cualo berdadero sentiu no podio nunca eszifrar mosen. Ella lo feba inozenmén, y cuan mosen li preguntaba d'án eba sacau ixe la-tinaz, diziba que lo eba eredau d'a suya maye.
Yera seguro Mosen Millán de que si iba t'a cuna d'o nino, y debantaba Taimada, i trobaría
* dijendas, en l'orixinal. 15
bel amuleto. Gosaba Jerónima posar-ie cuan ye-ran ninos unas estiserotas ubiertas en cruz ta presguardar-los de ferida de fierro -de saña de fierro, en diziba ella-, y si yeran ninas, una rosa que ella mesma eba ixecau a la luz d'a luna ta dar-lis polideza y pribar-lis as reglas difízils.
Bi abió un enzidén que produzió bel goyo se-creto a Mosen Millán. O medico d'o lugarón, un ombre choben, plegó, dió lo güen diya, se tiró as gafas ta escoscar-las -li s'eban embafadas en dentrar-ie-, y s'amanó t'a cuna. Dimpués de re-conoxer a o criallo dizió graumén a Jerónima que no tornase a tocar o meligo d'o rezién naxiu y ni sisquiera lo cambease de faxa. Lo dizió cur-iando raso, y lo que yera pior, debán de toz. Lo sintión dica os que bi yeran en a cozina.
Como yera de dar, en marchar o medico, Jerónima prenzipió a estrolicar. Dizió que con os médicos biellos nunca no eba tenidas istas para-bras, y que ixe chobenot creyeba que nomás que a suya zenzia baleba, pero di-me de que presu-mes, y te diré qué te manca. Ixe medico teneba más feituras y manieras que conzenzia*. Prebó de malimponer o medico con os marius. No eban bisto cómo se dentraba por as casas de rondón, y sin de trucar, y se'n iba dreito ta l'alcoba, anque a fembra d'a familia estase bestindo-se?
Más d'una yera estada sosprendida en chusti-11o u en inaguas. Y qué feban as pobronas? Pos
16 * concencia, en l'orixinal.
cosa. Chilar y correr ta l'atro cuarto. Yeran tra-zas ixas de dentrar en una casa un ombre soltero y sin d'arrimo? Ixe yera o medico. Siguiba es-trolicando Jerónima, pero os ombres no 1'escui-taban. Mosen Millán bi entrebenió a la fin:
- Calla-te, Jerónima -dizió-. Un medico ye un medico.
- A culpa -dizió belún- no ye de Jerónima, si-no d'a pichella.
Os labradors fablaban de cosas referens a la faina. O trigo acucutaba bien, os planters* d'or-talizias iban chitando, y en primabera estaría un goyo sembrar os melons y as ensaladas. Mosen Millán, a lo que beyió que a charrada eslanguiba, se metió a charrar contra as superstizions. Jerónima en escuitaba queda.
Chairaba mosen d'as cosas más graus con es-prisions campesinas. Diziba que a Ilesia s'en-fuelgaba tanto d'ixa naxedura como os mesmos pais, y que eba que alexar d'o nino as supersti-zions, que son cosa d'o dimonio, y que podrían nafrar-lo en l'esdebenidero. Adibió que o nino estaría talmén un nuebo Saulo ta la Cristiandá.
- Lo que quiero yo ye que aprenda a achustar-se os balons, y que faiga un güen mairal de la-branza -dizió lo pai.
Se'n ridió Jerónima ta estorbar a mosen. Dimpués dizió:
- O nino estará lo que tienga que estar.
* planteros, en l'orixinal. 17
Cualsiquier cosa, menos mosen. Mosen Millán la se miró estraniau: - Qué animalota yes, Jerónima. En Tinte ixe plegó belún buscando a la curan-
dera. Cuan ísta abió saliu, Mosen Millán s'en-drezó t'a cuna d'o nino, debantó l'almada, y bi trobó debaxo un clau y una clau chicota fendo una cruz. Los sacó, los entregó a o pai, y dizió: «Beye busté?» Dimpués rezó una orazión. Repitió que o chicot Paco, anque estase un diya mairal de labranza, yera filio espritual suyo, y debeba cudiar d'a suya alma. Ya sabeba que Jerónima, con as suyas superstizions, no podeba fer-li mica mal, pero tampoco no feba garra bien.
Muito más tardi, cuan Paquito estió Paco, y salió de quintas, y cuan morió, y cuan Mosen Millán trataba de dizir a misa de cabo d'año, bi-biba encara Jerónima, anque yera tan biella, que diziba fatezas, y no li'n feban caso. O monezillo de Mosen Millán bi yera en a puerta d'a sacres-tía, y acucutaba de cuan en bez ta refitoliar a ile-sia, y dizir-li a mosen:
- Encara no'n ye beniu dengún. Puyaba as zellas o sazerdote pensando-ie:
no'n repleco cosa. Tot o lugarón quereba a Paco. Fueras de don Gumersindo, don Valeriano y tai-men siñor Cástulo Pérez. Pero d'os sentimientos d'iste zaguer dengún no podeba estar seguro. O monezillo tamién chairaba ta él fendo-se a estro-licadera con o romanze de Paco: 18
As luzes ban por o mon y las güembras por o saso...
Mosen Millán zarró os güellos, y áspero. Remeraba bels detallos nuebos d'a nineza de Paco. Quereba a o mozet, y o bordegot li quere-ba a él, tamién. A mainada y os animals aiman a qui los aima.
A los seis años feba fuineta*, ye dizir, s'esca-paba ya de casa, y se chuntaba con atros zagals. Dentraba y saliba por as cozinas d'os bezins. Os labradors siguen o biello proberbio: a o filio d'o tuyo bezín moca-li as narizes y fica-lo en casa tu-ya. Tendría Paco bella cosa más de seis añadas cuan marchó por primer begada t'a escuela. A ca-sa de mosen bi yera a o canto y o chiquet iba cada tardi a beyer-lo. O feito de que ise por boluntá pro-pia conmobeba a mosen. Li daba a o mesache san-tos**. Si en salindo de casa de mosen o chiquet se trobaba a o zapatero, íste li diziba:
- Ya beigo que yes muito amigo de Mosen Millán.
- Y busté no? -preguntaba o chiquet. - Bai! -diziba o zapatero, anguiliando-. Os mo-
sens son a chen que se pren más treballo en o mun-do ta no treballar. Pero Mosen Millán ye un santo.
Isto zaguero lo diziba con una benerazión desa-xerada ta que dengún no pódese pensar que fablaba en serio.
* en l'orixinal. ** estampas de colors, en l'orixinal.
19
Top Related