PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

36
www.sierradegata.org PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013] Decreto 30/2013 sobre el proceso de participación social para el desarrollo rural en Extremadura Asociación para el Desarrollo Integral de Sierra de Gata C/ Obispo Alvarez de Castro, 2. 10.850 Hoyos (Cáceres) Tel.: 927 51 41 10 – 927 51 44 18 www.sierra de gata.org [email protected]

Transcript of PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Page 1: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

www.sierradegata.org

PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]Decreto 30/2013 sobre el proceso de participación social

para el desarrollo rural en Extremadura

Asociación para el Desarrollo Integral de Sierra de GataC/ Obispo Alvarez de Castro, 2. 10.850 Hoyos (Cáceres)

Tel.: 927 51 41 10 – 927 51 44 18www.sierra de gata.org

[email protected]

Page 2: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

COLABORADORES:

COORDINACIÓN:

Asociación Cultural A Nosa Fala

Vicente Sánchez, Antonio TrinitarioSánchez Mateos, María Isabel

Asociación de Tercera Edad “La Ilusión” (Valverde del Fresno)Asociación de Tercera Edad Mañega (San Martín de Trevejo)

Asociación de Tercera Edad “Divina Pastora” (Eljas)Instituto de Educación Secundaria Obligatoria Val de Xalima

Lastras Martín, María Esther

GRUPO DE EXPERTOS FALANTIS

Barroso Lanchares, AraceliCorredera Plaza, Antonio

Domínguez Pestana, Mª AngelesEstévez Pérez, José Luis

Piñero Piñero, Rosa MaríaSánchez Pascual, Laura

ALUMNOS PARTICIPANTES

Berrío Flores, MaríaCarrasco Carrasco, MaríaCarretero Mateos, AlbertoCosta González, FernandoEstévez Téllez, DanielEstévez Téllez, EstelaFlores Sánchez, IreneGonzález Piñero, LaraGonzalo Carretero, EnekoGuerrero Payo, RaúlLajas Roque, AndreaPereira Payo, DamiánSánchez Domínguez, María

LOS PARTICIPANTES

01

Page 3: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

SIERRA DE GATA

Robledillo de Gata

Descargamaría

Torrecilla de Los Ángeles

Gata

Eljas

EX-205

EX-109

Acebo

Cilleros

Moraleja

Vegaviana

Hoyos

Perales del Puerto

Villamiel

San Martín de Trevejo

Valverde del Fresno Cadalso Hernán Pérez

Villanueva de la Sierra

Santibañez el Alto

Villasbuenas de Gata

Torre de Don Miguel

SUM

ARIO

03Presentación

04Sobre A Fala

05Indice de Relatos

06-34Relatos Cortos en A Fala

34Órganos de Participación Social

02

Page 4: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

En un mundo en constante cambio y transformación, donde los medios de comunicación priman la transmisión deinformación a través de imágenes y de fuentes escritas, A Fala, lengua hablada en los municipios de Eljas, San Martín deTrevejo y Valverde del Fresno, corre el riesgo de diluirse en otras lenguas mayoritarias si no cumple la función básica decomunicación que demandan los jóvenes.

Hasta ahora, la pervivencia de esta lengua se ha sustentado en la transmisión oral, de forma que sigue siendo lalengua materna de los habitantes de estas villas. Se trata de un Bien de Interés Cultural que hemos de conservar,promover y divulgar.

En el Proceso de Participación Social de Sierra de Gata para la anualidad 2013, hemos definido A Fala comoun eje para el desarrollo en nuestra comarca y por ello hemos diseñado y potenciado iniciativas que la apoyen.

La ausencia de tradición escrita y las vacilaciones sobre la normativa que regule su escritura han venido frenandotradicionalmente el uso de A Fala en soportes escritos. Para acercar a los hablantes más jóvenes al uso de su lenguamaterna también en su variante escrita les hemos propuesto que compongan pequeños relatos. Y les hemos pedido queescriban sobre hechos y vivencias ocurridos en su entorno, contadas por sus mayores, entroncando así directamente con latradición oral. De este modo verán que existe continuidad entre lo cotidiano y lo “académico”, entre la legua oral y laescrita, y que ésta contribuye a afianzar y asegurar la pervivencia de A Fala.

Desde ADISGATA creemos que éste es elcamino a seguir y nuestra voluntad es continuarapoyando iniciativas similares. El empeño ydedicación que hemos visto en todos losparticipantes (alumnos, padres, abuelos,expertos hablantes, profesores, etc, nosreafirman en ello.

Ángel García Luis

PRESIDENTE DE ADISGATA

PRESENTACIÓN03

Page 5: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

SOBRE SOBRE A FALASituado en la parte noroccidental de la comarca de la Sierra de Gata,

limitando al norte con Navasfrías y el Payo (Salamanca), al Sur con Villamiel y Cilleros y al oeste con el municipio portugués de Penamacor, se nos muestra el Valle de Jálama, situado a una altitud media de 500 metros y presidido por el pico Jálama con 1492 metros de altitud. En las sierras que coronan el valle nacen numerosos arroyos que vierten sus aguas en el río Erjas.

Su situación geográfica, en un valle de muy difícil acceso por carretera hasta principios de los años 90, ha favorecido la conservación de su paisaje, tradiciones y formas de vida. Pero lo que verdaderamente llama la atención al viajero que por primera vez se adentra en el valle es la forma singular de la lengua hablada por los habitantes de los tres pueblos que allí se asientan: Eljas (As Ellas), San Martín de Trevejo (Sa Martín de Trevellu) y Valverde del Fresno (Valverdi du Fresnu). Esta singular lengua se conoce como “A Fala” y ha sido reconocida como Bien de Interés Cultural (BIC) por el Gobierno Regional de Extremadura. En cada municipio A Fala adquiere características propias que se conocen como “lagarteiru”, “mañegu” y “valverdeiru”.

No existen tesis concluyentes sobre los orígenes de A Fala, aunque los estudios llevados a cabo hasta el momento coinciden en que se trata de una lengua romance del subgrupo galaico-portugués. Sin obviar éstas y otras cuestiones de indudable interés en torno a la Fala, es evidente que se deben desarrollar acciones para proteger y conservar este bien intangible de nuestra cultura. Para ello es necesario que se emprendan acciones dirigidas a mantener, rescatar, recopilar y prestigiar las manifestaciones de A Fala en los distintos ámbitos de la cultura que la sustenta.

La publicación que ahora os presentamos recoge algunas pinceladas de la historia de este valle, a modo de pequeños trazos que van conformando un mural que nos describe cómo vivían sus habitantes, el marco geográfico (raiano), las actividades cotidianas y algunos hechos que han pasado a formar parte de la memoria histórica de sus gentes. Y todo ello contado en la lengua materna de los protagonistas de estos hechos, convertidos en relatos por escritores noveles, alumnos del IESO “Val de Xálima”, que han querido compartir con nosotros las vivencias que sus antepasados les transmitieron a ellos de forma oral, la misma tradición oral que ha permitido que A Fala haya traspasado el tiempo y perviva en nuestros días.

Adentrarse en la lectura de estos relatos es acercarse al Val de Xálima, conocer a sus gentes, sumergirse en A Fala … y quedar atrapado en ella.

María Pilar Téllez Rodríguez04

Page 6: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Indice de Relatos

Valverdi Du Fresnu: Ermitas DesaparecidasEValverde Del Fresno: Ermitas Desaparecidas(María Berrio Flores)

As Historias De Tíu Manuel PequenuLas Historias Del Tío Manuel Pequeño(María Carrasco Carrasco)

A Vida Do Antonio Piris CobradoLa Vida De Antonio Piris Cobrado(Fernando Costa González)

U Misteriu Das Zapatillas De Un Solu PeEl Misterio De Las Zapatillas De Un Solo Pie(Daniel Estévez Téllez)

A Vida Espois de CubaLa Vida Después de Cuba(Estela Estévez Téllez)

Valverdi AntiguamentiValverde Antiguamente(Irene Flores Sánchez)

Us Sogus dus Meis AbuelusLos Juegos de Mis Abuelos(Lara González Piñero)

A Leienda Du Cura I Us BandiusLa Leyenda Del Cura Y Los Bandidos (Raúl Guerrero Payo)

Historias Du Nosu Lugal: Valverdi Du FresnuHistorias De Nuestro Pueblo: Valverde Del Fresno(Andrea Lajas Roque)

A Historia De Chu Adolfu “U Coisu”La Historia Del Señor Adolfo “El Cojo”(María Sánchez Domínguez)

O Enganu De A CumiaEl Engaño De La Comida(Alberto Carretero Mateos)

O Meu Da AlfenaEl Miedo De La Alfena(Eneko Gonzalo Carretero)

Us ArrieirusLos Arrieros(Damián Pereira Payo)

06·07

Pag. Pag.

08·09

10·11

12·13

16·17

18·19

22·23

26·27

28·29

30

31

32

20·21

05

Page 7: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Se fala que sobre u anu 1619 había un libru que dicía había unha ermita, pero posiblimenti esa ermita seaque en Valverdi du Fresnu, había unhas ermitas que dondi tiraban us corpus mortus du cementeriuhan diu desaparecendu a u largu du tempu, nun se sabi (depósitu de cadáveres).si e verdais que esas ermitas estaban ahi o é un mitu. Antis de cruzar u ponti vellu, a dereita, si hai unaAqui vus poñu algunhas: explaná (A Cruz dus Queidus i As Pilas); posiblimenti se

SAN LORENZO: Estaba situá a u final da calli San queira dicel esi lugal, nun se sabi si é verdais o e unLorenzo en u Camiñu de Ciudad Rodrigo (debeu ser u mitu, ia que nun se han encontrau pruebas ni restus decamiñu da serra). As dimensions eran mui reducias (24 que hubera una Ermita con estas descripcions.por 28 pes). Us murus se alzaban con mamposteríaenlucía i encalá, u techu era de madeira i a entrá estabaconstruía por un toscu arcu de cantería. En u interiortiña un retablu vellu de madeira, con Dios i cuatruapóstolis pintaus en u mediu.

SAN BLAS: Se encontraba en u barriu de San Blas. Aermita tiña parés de mampostería. En a entrá tiña unarcu de mediu puntu i tiña que tel soportal. Dentru tiñaun retablu de madeira i en mediu una capilla dondiestaba unha figura de San Blas feita de madeira (dicin,que e u que está o u que estaba en a Iglesia).

SAN PEDRO: Estaba construía a entrá de Valverdi duFresnu en u camiñu que vai a Cileirus, pasando u ponti aman dereita, en un llanu que dicin du "cura viexo".

A capilla tiña dois retablus; en un de elis, pequenu, estaban representás as esfingis de San Pedro i SanPablo; en u otru retablu, que era mais grandi, era tanantiguu que nun se sabia u que tiña pintau. Tamen en uanu 1619 había unha talla que representaba a SanPedro Apostol i a San Juan.

Según to istu, se refieri a u ponti vellu o de SanPedro, pero u que nun se comprendi e que di que "estapasando por u ponti a man dereita en un llanu da callique dicia du "cura viexo" porque pasando por u pontivellu, a dereita, nun hai vestigius de callis antiguas.Podría ser u sitiu dondi esta u Colegiu Públicu, que antisfoi u vellu cementeriu, o tamén podría ser dondi agoraesta u hotel, que antis de construirsi había unha horta.Hai antecedentis de que cerca du cementeriu vellu

VALVERDI DU FRESNU: ERMITAS DESAPARECIDAS

06

Page 8: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Se habla que sobre el año 1619 había un libro que Público, que antes fue el viejo cementerio, o tambiéndecía que en Valverde del Fresno, había unas ermitas podría ser donde ahora está el hotel, que antes deque han ido desapareciendo a lo largo del tiempo, no construirse había una huerta. Hay antecedentes dese sabe si es verdad que esas ermitas estaban ahí o es que cerca del cementerio viejo había una ermita, peroun mito. Aquí os describo algunas: posiblemente esa ermita sea donde tiraban los

cuerpos muertos del cementerio (depósito deSAN LORENZO: Estaba situada al final de la calle Sancadáveres).Lorenzo en el camino de Ciudad Rodrigo (debió ser el

camino de la Sierra). Las dimensiones eran muy Antes de cruzar el puente viejo, a la derecha, si hayreducidas (24 por 28 pies). Los muros se alzaban con una explanada (La Cruz de los Caídos y las Pilas);mampostería enlucida y encalada, el techo era de posiblemente se quisiera referir a ese lugar, no se sabemadera y la entrada estaba construida por un tosco si es verdad o es un mito, ya que no se han encontradoarco de cantería. En el interior tenía un retablo viejo de pruebas ni restos de que hubiera una ermita con estasmadera, con Dios y cuatro apóstoles pintados en el descripciones.medio.

SAN BLAS: Se encontraba en el barrio de San Blas. Laermita tenía paredes de mampostería. En la entradatenía un arco de medio punto y tenía que tenersoportal. Dentro tenía un retablo de madera y enmedio una capilla donde estaba una figura de San Blashecha de madera (dicen que es el que está o el queestaba en la iglesia).

SAN PEDRO: Estaba construida a la entrada deValverde del Fresno en el camino que va a Cilleros,pasando el puente a mano derecha, en un llano quedicen del “cura viejo”.

La capilla tenía dos retablos; en uno de ellos,pequeño, estaban representadas las esfinges de SanPedro y San Pablo; en el otro retablo, que era másgrande, era tan antiguo que no se sabía lo que teníapintado. También en el año 1619 había una talla querepresentaba a San Pedro Apóstol y a San Juan.

Según todo esto, se refiere al puente viejo o de SanPedro, pero lo que no se comprende es que dice que“está pasando por un puente a mano derecha en unllano que decía del cura viejo, porque pasando por elpuente viejo, a la derecha, no hay vestigios de callesantiguas. Podría ser el sitio donde está el Colegio

VALVERDE DEL FRESNO: ERMITAS DESAPARECIDAS

Autora: María Berrio Flores (Valverdi du Fresnu) 07

Page 9: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

casas de pedra i barru. Era genti sencilla i mui boa, peroManuel Escribán tiña fama de mintirosu.

Un día por a miñán, pasó u casu de que a tíaCelestina le diju a u pastor que fora a ver dus burrus quetiñan, que por esi entoncis eran dois, un blancu i otrupardu. Manuel Geraldes foia ver de elis i cuandu chegofoi correndu a ver a Celestina i le diju que ia tiñan a cebápesebría, pues us habían matau us lobus esa noiti.Celestina foi a ver de elis, porque non su creía, pero auchegal viu que era verdai, pues en aquela zona era muicomún que hubera lobus, hasta se acercaban as pesoascomu agora us perrus.

Otru día le pasó un casu pareciu con unus cuchinusVoi a contar algunas historias que le pasaran a un que el tiña en u corral du mei tatarabuelu.

pastor que estaba en u campu con u mei tatarabuelu, u Tiñan un barriñón de zinc (inda nun había plásticu)Tíu Manuel Pequenu. en a entrá da casa de Celestina. Cuandu él entro en casa

Mei tatarabuelu estaba casau con a tía Celestina, le diju a Celestina que seira a ver, que un dus cuchinusuna muller mui boa. Tiñan mutus animais en u campu i había metíu a cabeza en un cubu i se había afogau. A tíaa us du pastor sempris les pasaba algu. Celestina se itó a reir i le diju que se fora, que era un

mentirosu i non su creeu. U casu e que un ratu dispois,U pastor du que falu se chamaba Manuel Geraldes,Celestina sellu da casa i comprobó que era verdai.mais cuñuciu comu Manuel Escribán. Tamen vivía du

Istu le pasa a genti que minti mutu i sempris está decampu comu muta genti por esis anus (fai 50 mais obroma, que logu nun se creen na du que dicin.menus). Vivían da agricultura i a ganadería i tiñan

AS HISTORIAS DU TÍU MANUEL PEQUENU

08

Page 10: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Voy a contar algunas historias que le pasaron a un casa le dijo a Celestina que saliera fuera, que uno de lospastor que estaba en el campo con mi tatarabuelo, el cerdos había metido la cabeza en un cubo y se habíaTío Manuel Pequeño. ahogado. La tía Celestina se echó a reír y le dijo que se

fuera, que era un mentiroso y no se lo creyó. El caso esMi tatarabuelo estaba casado con la tía Celestina,que un rato después, Celestina salió de casa yuna mujer muy buena. Tenían muchos animales en elcomprobó que era verdad.campo y a los del pastor siempre les pasaba algo.

Esto le pasa a la gente que miente mucho y siempreEl pastor del que hablo se llamaba Manuel Geraldes,está de broma, que luego no se creen nada de lo quemás conocido como Manuel Escribán. También vivíadicen.del campo como mucha gente por esos años (hace 50

más o menos). Vivían de la agricultura y la ganadería ytenían casas de piedra y barro. Era gente sencilla y muybuena, pero Manuel Escribán tenía fama de mentiroso.

Un día por la mañana, aconteció que la tía Celestinale dijo al pastor que fuera a ver de los burros quetenían, que por entonces eran dos, uno blanco y otropardo. Manuel Geraldes fue a ver de ellos y cuandollegó fue corriendo a ver a Celestina y le dijo que yatenían la cebada comida, pues los habían matado loslobos esa noche. Celestina fue a ver de ellos, porque nose lo creía, vero al llegar vio que era verdad, pues enaquella zona era muy común que hubiera lobos, hastase acercaban a las personas como ahora los perros.

Otro día le pasó un caso parecido con unos cerdosque tenía en el corral de mi tatarabuelo. Tenían unbarreño de zinc (todavía no había plástico) en laentrada de la casa de Celestina. Cuando él entró en

LAS HISTORIAS DEL TÍO MANUEL PEQUEÑO

Autora: María Carrasco Carrasco(Valverdi du Fresnu) 09

Page 11: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Existiu un'a familia que sempris vivíu na serra, nun bandius le amenazaron i le dijeran:sitiu que se chamaba u Espigal, en Portugal. Lá tiñan u - Si non nus pagas a renta te vamus a matal.sei rebañu de cabras i tamén sembraban a terra.

Pasau un tempu em a raia se volveu a encontral comAntonio traballaba cumu un esclavu pa sua família us mismus bandius i ledijeran:

pa que a comía nun le faltara. Vivían du que le daba a- Nus pagas a renta agora o con esta porra teterra i dus queisus que ficían. Pa compral café i azúcar

pegamus.tiñan que vendel algún queisu.A u que Antonio les contestó:A vida du António era traballal hasta nun podel. Nun

le gustaba a miseria. Él era seriu i traballadol. - Ei solu pagu a renta a quen le perteneci.

Fairía to pol seis fillus i us trataba con mutu cariñu. Foi entoncis cuandu u bandiu le do con a porra naTiñan oitu fillus i a tos les tiña que dal de comel. A sua cabeza. Antonio se quellu pu solu desmallau. A suavida foi sempri nu campu. Nu Espigal sembraba as suas mullel que estaba toa preocupá foi a buscalu. Ela uterras i se levantaba tempranu pa dil c'u sei rebañu de encontro malferiu i u levaran a Valverdi du Fresnu. Alí ucabras a pastal. Cuandu se sintía cansau, se sentaba curaran pero u mandaran a Cáceres a u hospital, dondidebaju dun'a carrasqueira. foi operau. As ferias habían siu tan gravis que Antonio

quedó cegu de un ollu.Un'anoiti le diju a sua mullel:Unha ve recuperau, volveu a Touriña a seguir- Escuta, nus temus que dil a vivil PA otru sitiu. Ia nun

traballandu, hasta que ia un día non pudu mais. Seaguantu mais.foran a vivil a Vale de Espinho ondi Antonio pasóCruzaran a frontera sin saber que había mutususúltimus días da sua vida recordanduto u que le habíabandius i fizu a sua vida de pastol na Touriña porquepasau.había mutu pastu pas cabras.

Un'atardi estaba cuidandu as suas cabras cuandu vevil unhus bandius. Antonio se pusu nerviosu. Us Esti relatu conta a vida de mei bisabuelu.

A VIDA DO ANTONIO PIRIS COBRADO

10

Page 12: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

LA VIDA DE ANTONIO PIRIS COBRADO

Una tarde estaba cuidando sus cabras cuando viovenir unos bandidos. Antonio se puso nervioso. Losbandidos le amenazaron y le dijeron:

- Si no nos pagas la renta te vamos a matar.Existió una familia que siempre vivió en la Sierra, en Pasado un tiempo, en la raia se volvió a encontrar

un lugar que se llamaba el Espigal, en Portugal. Allí con los mismos bandidos y le dijeron:tenían su rebaño de cabras y también sembraban la

- Nos pagas la renta ahora o con esta porra tetierra.pegamos.Antonio trabajaba como un esclavo para su familia,

A lo que Antonio les contestó:para que la comida no le faltara. Vivían de lo que ledaba la tierra y de los quesos que hacían. Para comprar - Yo sólo pago la renta a quien le pertenece.café y azúcar tenían que vender algún queso.

Fue entonces cuando un bandido le dio con unaLa vida de Antonio era trabajar hasta no poder. No le porra en la cabeza. Antonio se cayó para el suelo

gustaba la miseria. Él era serio y trabajador. desmallado. Su mujer que estaba preocupada fue en suHaría todo por sus hijos y los trataba con mucho busca. Ella lo encontró malherido y lo llevaron a

cariño. Tenía ocho hijos y a todos les tenía que dar de Valverde del Fresno. Allí lo curaron pero lo mandaron acomer. Su vida fue siempre en el campo. En el Espigal Cáceres al hospital, donde fue operado. Las heridastrabajaba sus tierras y se levantaba temprano para ir habían sido tan graves, que Antonio quedo ciego de uncon su rebaño de cabras a pastar. Cuando se sentía ojo.cansado, se sentaba bajo de una encina.

Una vez recuperado, volvió a la Touriña a seguirUna noche le dijo a su mujer:trabajando, hasta que ya un día no pudo más.

- Escucha, nos tenemos que ir a vivir a otro sitio. YaSe fueron a vivir a Valle do Espinho, donde Antoniono aguanto más.

pasó los últimos días de su vida recordando lo que leCruzaron la frontera sin saber que había muchoshabía pasado.bandidos e hicieron su vida de pastor en la Toiriña

Este relato cuenta la vida de mi bisabuelo.porque había muchos pastos para las cabras.

11Autor: Fernando Costa González(Valverdi du Fresnu)

Page 13: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Me ha contau mei güelu Jenaro que en 1955, agarro toas as zapatillas du pe esquerdu i fizu otru cincucuandu el tiña 18 anus traballaba comu dependienti nu carregus.comerciu de don Santos Fernández López. En aquel To estaba preparau pa pasal a fronteira i pasaus uscomerciu se vendía casi de to: sábanas, cobertoris, primeirus cincu carregus se dejaran agarral us otrustoallas, roipa interior pa homi i pa mullel, zapatillas, cincu por us guardiñas.telas, vajillas, i to u necesariu pa equipar uhna casa.

A mercancía que agarraban era subastá en Portugal iTamen se podían encontral bicicletas, cartuchos paquen se quedaba con ela conseguía legalizada i de esacaza, i mil coisas mais.maneira a podía vender por to u país sin niñún

En aquelis anus había un gran comerciu con problema.Portugal, i casi to era de contrabandu. Eran mutus us

Cuandu chegó u momento da subasta i abriran usartículus que pasaban por a fronteira; unhas vecis cincu carregus de zapatillas se encontraran que toaschegaban a u sei destinu i otras vecis, ben us guardias eran du pe dereitu i a naidi le interesaran, salvu a uespañolis, o us guardiñas portugesis se quedaban con nosu clienti quen ofreceu un diñeiru ridículu por elas,us carregus. conseguindu así a legalización de esta mercancía.Estandu un día na tienda traballandu, chegó un U pasu siguienti vu lu podeis imaginal. El tiña en sei

clienti de Viseu que se interesó por unhas zapatillas poder us cincu carregus con as zapatillas du peque elis vendían i que eran mui solicitás en Portugal. esquerdu. Agora solu tubu que casalas cada unha con uFizu un pidiu mui grandi con un total de 630 paris. Pa mismu numeru i pudu vendel us 630 paris.podelus transportal hasta Portugal mei güelu tubu que

U clienti quedo tan contentu que le regalo a meificel de carregus, metendu 63 paris en cada un. Au sel güelu unha boa gratificación.un pidiu mui grandi corrían bastantis riesgus de que lus

agarraran. Entoncis mei güelu tubu unha idea, un poicu (Historia contá por Jenaro Téllez Carrasco a sei netutraballosa, pero con un gran resultau. Agarró toas as Daniel Estévez Téllez en u anu 2013, cuandu u güelu tenzapatillas du pe dereitu i fizu cincu carregus; logu agora 76 anus i Daniel 12).

U MISTERIU DAS ZAPATILLAS DE UN SOLU PE

12

Page 14: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Me ha contado mi abuelo Jenaro que en 1955, Todo estaba preparado para pasar la frontera y cuando el tenía 18 años trabajaba como dependiente pasado los primeros cinco carregos se dejaron coger en el comercio de Don Santos Fernández López. En los otros cinco por los guardiñas.aquel comercio se vendía casi de todo: sábanas, La mercancía que decomisaban era subastada en mantas, toallas, ropa interior para hombre y para Portugal y quien se quedaba con ella conseguía mujer, zapatillas, telas, vajillas y todo lo necesario para legalizarla y de esa manera la podía vender por todo el equipar una casa. También se podían encontrar país sin ningún problema.bicicletas, cartuchos para la caza y mil cosas más.

Cuando llegó el momento de la subasta y abrieron En aquellos años había un gran comercio con los cinco carregos de zapatillas se encontraron que

Portugal y casi todo era de contrabando. Eran muchos todas eran del pie derecho y a nadie le interesaron, los artículos que pasaban por la frontera; unas veces salvo a nuestro cliente que ofreció un dinero ridículo llegaban a su destino y otras veces bien los guardias por ellas, consiguiendo así la legalización de esta españoles, o los guardiñas portugueses se quedaban mercancía. con los carregos*.

El paso siguiente os lo podéis imaginar. El tenía en su Estando un día en la tienda trabajando, llegó un poder los cinco carregos con las zapatillas del pie

cliente de Viseu que se interesó por unas zapatillas que izquierdo. Ahora solo quedaba casarlas cada una con el ellos vendían y que eran muy solicitadas en Portugal. mismo número y pudo vender los 630 pares.Hizo un pedido muy grande con un total de 630 pares.

El cliente quedó tan contento que le regaló a mi Para poderlos transportar hasta Portugal mi abuelo abuelo una buena gratificación.tuvo que hacer diez carregos, metiendo 63 pares en

Historia contada por Jenaro Téllez Carrasco a su cada uno. Al ser un pedido muy grande corrían nieto Daniel Estévez Téllez en el año 2013, cuando el bastantes riesgos de que se los aprehendieran. abuelo tiene ahora 76 años y Daniel 12).Entonces mi abuelo tuvo idea un poco laboriosa, pero

con gran resultado. Cogió todas las zapatillas del pie *Grandes paquetes para ser porteados sobre derecho e hizo cinco carregos; luego cogió todas las caballerías.zapatillas del pie izquierdo e hizo otros cinco carregos.

EL MISTERIO DE LAS ZAPATILLAS DE UN SOLO PIE

Autor: Daniel Estévez Téllez (Valverdi du Fresnu) 13

Page 15: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

14

Page 16: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

15

Page 17: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Miña güela María me ha contau que mei tataragüelu Du maliñu que viña d'a guerra, tardó bastanti enBinitu volveu d'a guerra pai pur mil novendentus dois. recuperarsi, pero cuandu u fidu, volveu a u traballu cunChegó meiu mortu, as duas en as que había estau, a de ganas, él que sempris había siu mui traballol. Se ocupóCuba i a de Filipinas, as había pirdiu. Espois de haber d'as fincas i sembraba de to que pricishaba pa casha. Sepasau seti anus fora de casa, de haber disau sola a diba a fer as azanas as hortas (incantirar, sembrar,mullel redén casaus, de haber siu humillau i disingalfiar, mallar) i nun le faltaban aishuas. Comu en abandonau a su sorti sin recursus pa puel volver, chegó. aquelis tempus se pasaba tanta fomi, cualquera seNun se sabi mui ben comus sas apañó, él contaba que prestaba a ital una man con tal de ter pa comer. U iñeirupur u camiñu tiñan que ruibal calabazas pa puel comel i iscasiaba, así que un allu de patatas, un poicu deandaban pur as noitis, escondéndusi. U caushu e que torresnu i una bota de viñu eran a millol forma detras haber pasau to istu, comu é comprensibli, nun le agradecer a tos us que colaboraban.gustaba recordalu, i In mil novedentus seismenus contalu. As poicas tuveran unha filla, i cun uvedis que faló d'a guerra tempu tamén chegorinn u n e ra p a c o n ta r us netus. Pricisamenti subatallas ni actus heroicus. neta María era a quenIn aquela guerra ulviá, in mandaban a pur él aplena selva, us sordaus ta b e r n a c u a n d u s emurrían pur balas pirdías. retrasaba en a hora deContaba que in unha chegal a casha. Él que yaocashión, dindu cun dois s'u tiña ben aprindiu,compañeirus, .él se isperaba a minina i prisumía de neta; despois a subía usagachó a beber in un regatu i cuandu se quishu dar curruquís i ishuntus cruzaban a plaza, tiraban pur a calliconta, us oitrus habían siu alcanzaus pur dus balas. abaisu, se mitían pur a calishiña que vai as lapas,

Isu sí, de pali trusu mutas experiencias d'as que rodiaban u barrocón i, plazuela adientri, hasta casha. Aaprendeu mutu, i algunas coishas le quedorin ben pequena isu le risultaba mui divirtiu i le encantaba queclariñas. Binitu sempris había siu un homi de ideas sei güelu lu fidera.firmis, i cuandu se prupuñía algu nun disaba que na le Cun us anus, Binitu mantuvu un d'us poicus viciusimpidira realizalu. Su mullel ia bastanti u coñocía, i a que tiña i que ademais había treiu de Cuba: u tabacu.basi de ser un poicu zalameira, acababa pur sersi cun a Isu sí que nun le puia faltar. Cuandu nun había pur aquísua. cerca, aparellaba u burru i se diba a Payu u a Cañaveral

Ela foi a que se dedicó a cuidar as hortas mentras le a buscalu. A mullel, que sabía que nun lu puia impidil, infaltaba u homi. Probó in unha ocashión cun u trigu, u cuantu barruntaba que se diba de viaishi intentabamueu pa fel fariña, amasó i u levó u folnu pa fel pan pa sacal proveitu; le encargaba trel fariña o torresnu. Élvendel. Cumu le foi ben, compró mais fariña i siguiu sempris se negaba cun unha frasi que chegó a fersifendu pan, así que poicu a poicu se meteu in u uficiu de célibri: “Binitu vai ú que vai”, i así feia.paneira. Cuandu Binitu volveu ela ia había ishuntaualgu de iñeiru; nun mutu, pero les chegó pa compral un

Contau pur María Magdalena Pérez Moreno (a miñaburru.güela lagarteira)

A VIDA ESPOIS DE CUBA

16

Page 18: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Mi Abuela María me ha contado que mi tatarabuelo Como en aquellos tiempos se pasaba tanta hambre,Benito volvió de la guerra hacia 1902. Llegó medio cualquiera se prestaba a echar una mano con tal demuerto, las dos en las que había estado, la de Cuba y la tener para comer. El dinero escaseaba, así es que un ajode Filipinas, las había perdido. Después de haber de patatas, un poco de torrezno y una bota de vino eranpasado siete años fuera de casa, de haber dejado sola a la mejor forma de agradecer a todos los quesu mujer recién casados, de haber sido humillado y colaboraban.abandonado a su suerte, sin recursos sin poder volver. En mil novecientos seis tuvieron una hija, y con elLlegó, no se sabía muy bien como se las apañó. Él tiempo también llegaron los nietos. Precisamente sucontaba que el camino tenía que robar calabazas para nieta María era una a quién mandaban a la taberna a porpoder comer y andaban por las noches, escondiéndose. el a la taberna cuando se retrasaba en la hora de llegar aEl caso es que tras haber pasado todo esto, como es casa. Él que ya se lo tenía aprendido, esperaba a la niña ycomprensible, no le gustaba recordarlo y menos presumía de nieta; después la encaramaba sobre suscontarlo, las pocas veces que habló de a guerra no era hombros y juntos cruzaban la plaza, tiraban por la callepara contar batallas ni actos heroicos. En aquella guerra abajo, se metían por la callejuela que va a las lapas,olvidada, en plena selva, los soldados morían por balas rodeaban la gran roca y, plazuela adelante, hasta la casa.perdidas. Contaba que en una ocasión, yendo con dos A la pequeña eso le resultaba muy divertido y lecompañeros, el se agachó a beber en un regato. Cuando encantaba que su abuelo lo hiciera.se quiso dar cuenta, los otros habían sido alcanzados

Con los años, Benito mantuvo uno de los pocos viciospor dos balas.que tenía y que además había traído de Cuba: el tabaco.

Eso si, de por allí, trajo muchas experiencias de las Eso si que no le podía faltar. Cuando no había por aquíque aprendió mucho. Algunas cosas le quedaron bien cerca, aparejaba el burro y se iba a Payo o a Cañaveral aclaras. Benito siempre había sido un hombre de ideas buscarlo. La mujer, que sabía que no lo podía impedir,firmes, y cuando se proponía algo no dejaba que nada le en cuanto barruntaba que se iba de viaje intentabaimpidiera realizarlo. Su mujer ya bastante lo conocía y a sacar provecho; le encargaba traer harina o torrezno. Élbase de ser un poco zalamera, acababa de salirse con la siempre se negaba con una frase que llegó a hacersesuya. célebre: “Benito va a lo que va”, y así lo hacía.

Ella fue la que se dedicó a cuidar las huertas mientras Contado por María Magdalena Pérez (mi abuelale faltaba su marido. Probó en una ocasión con el trigo, lagartera)lo molió para hacer harina, amasó y llevó al horno parahacer pan para venderlo. Como le fue bien compró másharina y siguió haciendo pan, así es que poco a poco sefue metiendo en el oficio de panadera. Cuando Benitovolvió ella ya había juntado algo de dinero, no mucho,pero les llegó para comprar un burro.

De lo malo que venía de la guerra, tardó bastante enrecuperarse, pero cuando lo hizo, volvió al trabajo conganas, él que siempre había sido muy trabajador. Seocupó de las fincas y sembraba de todo que precisabapara la casa. Se iba a hacer las tareas a la huerta (cavarsurcos, sembrar, retirar las malas hierbas, golpear lasvainas para sacar el grano) y no le faltaban ayudas.

LA VIDA DESPUÉS DE CUBA

Autora: Estela Estévez Téllez (As Ellas) 17

Page 19: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Valverdi a cambiau mutu con u tempu, o isu e u que nos le chamamus U Forti, había unha fonti pa queme ha contau a miña abuela Manuela. beberán us animais con un pilón redondu; a genti

podía enchel us cantarus de agua pa bebel.Miña abuela Manuela me ha contau que cuandu elaera pequeña, estamus falandu de fai 60 anus o mais, na En u parqui da Cru había pilas pa acituna i peganduplaza había otra fonti que era mais bonita i mutu millor con a cru a u lau du riu había un muñu que se utilizabaque a de agora. A fonti era de cantería i tiña unhas pa moel u trigu i us millus i a u lau habia un lagal que eragrandis escaleiras i unhas barandas pa apoiarsi. Tiña pa moel a acituna. A agua chega a u muñu i a u lagal pordois canus que itaban agua i a genti podía puñer us as levás i por u ponti.cantarus pa enchel agua. En a punta de arriba tiña unha Cuandu terminó a guerra puseran mutas crucis en ubola que era unha farola i a genti dici que a bola pueblu. A mais importanti e a Cru dus Queidus que estádesapareceu i a levaran a Portugal pa véndela. Por a en u parqui i por isu se chama u parqui da Cru. Tamenplaza había poius de pedra pa que a genti se sentara i

temus outra nu institutu i se dici que a roibaran itamen pa ficer as ofrendas. En un rincón da plaza,puseran otra que e a que esta agora lá.dondi agora están us chiqueirus pa metel us toirus,

A fábrica das mantas que esta a u lau du riu era muiantigamenti era a cárcel du pueblu. En u aiuntamentuimportanti porque lá traballaba muta genti du pueblu ihabía otru reló que u alcaldi quito i se dici que tamen uas mantas que ali se fician eran mui famosas i mui boasvendeu en Portugal.hasta que un día unha das caldiras exploto i nunTamen ma contau que na iglesia había un reló muyvolverán a traballal mais porque nun se volveu agrandi que tiña dois cubus que chegaban a u solu i searreglar.metían nun pozu i ficían que u reló funcionara. Pero

Irene Flores Sánchez, con a ajuda de Manuelatamen ha desapareciu porque se dici que u levaran paotru pueblu. Por detrás da iglesia en a plazoleta, que Bellanco (miña abuela)

VALVERDI ANTIGUAMENTI

18

Page 20: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Valverde ha cambiado mucho con el tiempo, o eso utilizaba para moler el trigo y el maíz y al lado había unes lo que me ha contado mi abuela Manuela. lagar que era para moler la aceituna. El agua llegaba al

molino y al lagar por las acequias y por el puente.Mi abuela Manuela me ha contado que cuando ellaera pequeña, estamos hablando de hace 60 años o Cuando terminó la guerra, pusieron muchas crucesmás, en la plaza había otra fuente que era más bonita y por el pueblo. La más importante es la de La Cruz de losmucho mejor que la de ahora. La fuente era de cantería Caídos que está en el parque y por eso se llama ely tenía unas grandes escaleras, unas barandas para parque de la Cruz. También tenemos otra en el institutoapoyarse. Tenía dos caños por los que corría el agua y la y se dice que la robaron y pusieron otra que es la quegente podía poner los cántaros para llenar agua. En la ahora está allí.parte de arriba tenía una bola que era una farola y la La fábrica de mantas que está al lado del río era muygente dice que la bola despareció y se la llevaron a importante porque allí trabajaba mucha gente delPortugal para venderla. Por la plaza había poyos de pueblo y las mantas que allí se hacían eran muypiedra para que la gente se sentara y también para famosas y muy buenas, hasta que un día una de lashacer las ofrendas. En un rincón de la plaza, donde calderas explotó y no volvieron a trabajar más porqueahora están los chiqueros para meter a los toros, no se volvió a arreglar.antiguamente era la cárcel del pueblo. En el

Irene Flores Sánchez, con la ayuda de Manuelaayuntamiento había otro reloj que el alcalde quitó y seBellanco (mi abuela)dice que también lo vendió en Portugal.

También me ha contado que en la iglesia había unreloj muy grande que tenía dos cubos que llegaban alsuelo y se metían en un pozo y hacían que el relojfuncionara. Pero también ha desaparecido porque sedice que lo llevaron para otro pueblo. Por detrás de la iglesia, en la plazuela, que nosotros le llamamos ElFuerte, había una fuente para que bebieran losanimales con un pilón redondo; la gente podía llenarlos cántaros de agua para beber.

En el parque de la Cruz había pilas para aceitunas yjunto a la cruz al lado del río había un molino que se

VALVERDE ANTIGUAMENTE

Autora: Irene Flores Sánchez (Valverde Du Fresnu) 19

Page 21: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Meis abuelus a u largu da miña infancia, me han diu Tamén con sua creatividai ficían vacas i carrus de contandu as coisas que fician elis de pequenus, i ei corchu; cuandu iban a escuela, en u recreu sugaban a comparanduas con as de agora comprobu que nun se us bolindris, a fincacha (con alambris de ferru), a u parecin en na. Nos u temus agora to mui fácil, pero elis chitu (con fichas pesás intentaban tiral un carreti de u que querían su tiñan que gañal con u sei esforzu e hilu vacíu), i otrus sogus popularis que casi to u mundu imaginación. Está vistu que eran mais creativus que cuñucemus mais o menus.nos. A miña abuela de pequena nun tuvu mutu tempu de

Meis abuelus maternus naceran nu 1937, en plena sugal, tiña que traballal i atendel de us seis hermanus Guerra Civil. que eran novi i con ela de.

Eran tempus difícilis, por u cual u modu de vida nun A u estal nu campu, nun iban a escuela, por isu nun era fácil. Isu tampocu les impidiu tel una boa infancia. se relacionaban tantu con otrus zagais i zagalas de Nun era comu a de agora, pero seguramenti que mais distintus laus.sana. Entoncis u sei padri contrató un maestru (u Tiu

U mei abuelu me ha ditu mutas vecis que sugaba A Lázaru) pa que fora a sua casa a ensinal u mais básicu a MELA: e comu u típicu sogu us seis fillus, que entre elis i du “potru” que un se us primus formaban casi agacha i otru salta por una escuela de tantus que encima, con a diferencia de eran.que cuandu iban saltandu De toas formas su iban cantandu: pasaban ben nus tempus

- “A un'a anda a mua. libris, pues comu tos us mininus tamén querían - As duas u relo.sugal i apruvitaban u tempu - As tres San Andrés.en cuantu podían.

- As cuatru un bo saltu.Nun t iñan suguet is

- As cincu un bo brincu. compraus, pero sus fician elis comu bunecas i pelotas - As seis u millol viñu que bebi u Rei. de trapu. Tamén sugaban a que vivían en “casiñas” - As seti saltu i plantu mei carapucheti. sugandu a que cocinaban nas lascas dus ríus.

(i en esti momento puñían un pañuelu nas costas du I con to istu u que queru dicel e que antis, aun sendu “potru” i si se quella perdía u que u había postu). con menus calidai de vida, con menus oportunidais i

con mais dificultais, tamén su podían pasal igual de - As oitu saltu i quitu mei corchu.ben, o millol, que tos us mininus de agora, que de - As novi sacu a burriquiña i bebi.tantas coisas que temus nus aburrimus i nun sabemus

- As de pan i mel. aprecial na.- As onci chamu a u condi. Asi que us nosus abuelus se merecin un - I as doci me respondi”. recuñocimentu por to u que han sufriu, i aun así han (A u terminal de saltal un zagal toa a fila de “potrus” sabiu sacal u millol da vida i han feitu to u posibli pa que

le tocaba a otru, hasta que se eliminaran tos i gañara u nos estemus agora aquí.últimu en eliminalsi). ¡GRACIAS ABUELUS!

US SOGUS DUS MEIS ABUELUS

20

Page 22: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Mis abuelos a lo largo de mi infancia, me han ido conocemos más o menos.contando las cosas que hacían ellos de pequeños, y yo Mi abuela de pequeña no tuvo mucho tiempo para comparándolas con las de ahora compruebo que no se jugar, tenía que trabajar y atender de sus hermanos, que parecen en nada. Nosotros tenemos ahora todo muy eran nueve y con ella diez.fácil, pero ellos lo que querían se lo tenían que ganar con Al estar en el campo no iban a la escuela, por eso no se su esfuerzo e imaginación. Está visto que eran más relacionaban tanto con otros chicos y chicas de distintos creativos que nosotros. lugares.

Mis abuelos maternos nacieron en el año 1937, en Entonces su padre contrató un maestro (el tío Lázaro) plena Guerra Civil. para que fuera a su casa a enseñarles lo más básico a sus

Eran tiempos difíciles, por lo cual el modo de vida no hijos, que entre ellos y sus primos formaban casi una era fácil. Eso tampoco les impidió tener una buena escuela de tantos que eran.infancia. No era como la de ahora, pero seguramente que De todas formas se lo pasaban bien en su tiempo libre, más sana. pues como todos los niños también querían jugar y

Mi abuelo me ha dicho muchas veces que jugaba A aprovechaban el tiempo en cuanto podían.MELA, es como el típico juego del “potro” que uno se No tenían juguetes comprados, pero se los hacían agacha y otro salta por encima, con la diferencia de que ellos, como muñecas y pelotas de trapo. También cuando iban saltando iban cantando: jugaban a que vivían en “casitas” jugando a que

- A la una anda la mula. cocinaban en las lascas de los ríos.- A las dos el reloj. Y con todo esto lo que quiero decir es que antes, aún - A los tres San Andrés. teniendo menos calidad de vida, con menos

oportunidades y con más dificultades, también se lo - A las cuatro un buen salto.podían pasar igual de bien, o mejor, que todos los niños - A las cinco un buen brinco.de ahora, que de tantas cosas que tenemos nos

- A las seis el mejor vino que bebe el Rey.aburrimos y no sabemos apreciar nada.

- A las siete salto y planto mi carapuchete (y en ese Así es que nuestros abuelos se merecen un

momento ponían un pañuelo en la espalda del “potro” y reconocimiento por todo lo que han sufrido y aún así han

si se caía perdía lo que había puesto).sabido sacar lo mejor de la vida y han hecho todo lo

- A las ocho salto y quito mi corcho. posible para que estemos ahora aquí.- A las nueve saco la borriquilla y bebe. ¡GRACIAS ABUELOS¡- A las diez pan y miel.

- A las once llamo al conde.

- Y a las doce me responde (al terminar de saltar un chico toda la fila de “potros” le tocaba a otro, hasta que se eliminaran todos y ganara el último en eliminarse.

También con su creatividad hacían vacas y carros de corcho; cuando iban a la escuela, en el recreo jugaban a las canicas, a fincacha (con alambres de hierro) al chito (con fichas pesadas intentaban tirar un carrete de hilo vacío) y otros juegos populares que casi todo el mundo

LOS JUEGOS DE MIS ABUELOS

Autora: Lara González Piñero (Valverdi du Fresnu) 21

Page 23: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Vus voi a contal una historia que sucedeu en u anu manantial de aguas tibias) había dois bandíusdu señor de 1614. Pero pa que a entendáis millol hai esperandu PA roibarli us dois reais da misa, que paque remontalsi 100 anus antis, sobre 1514. aquela época era mutu diñeiru. Us bandíus Epifanio i

Melitón apresaran a u cura i u mataran con unhaPor aquela época us viciñus de Valverdi i As Ellas semalleta; dispois le encheran a barriga con pedras PAlevaban comu u perru i u gatu, sempris a pedrás. Peropodel tiralu a un pozu. Actu segiu cargaran u mortu enera necesariu construil unha ermita común pa ambusunha múa camiñu a u “Pozu dus Corvus”. Pero cuandupueblus. Entoncis se pusu un poicu de trigu en uchegaran lá tuveran que dal marcha atrás ia que habíaterrenu colindanti a ambus pueblus i a mullel maisun pastor con as cabras. Un par de minutus dispois secreienti da zona soltó unha paloma con a intención deles ocurríu enterralu en unhus barrocus situausque alí dondi se posasi a edificarían. A paloma se pusu aenfrenti du Espiritu Santu chamaus “A Lapa”, pero a macomel u trigu un poicu mais hacia Valverdi i alí foi dondisorti us acompañó de novu i a u pasal por enfrenti dase fizu, foi chamá “U Espíritu Santu”. Hoishi en día indaermita una tormenta se levantó, acabandu unaguanta gracias as restauracions feitas a u largu dusrelámpagu con a vida de Epifanio.anusi inda se celebran misas lá en Semana Santa.

U otru continuó a labor de desficelsi du cadáver. ConVolvendu a u 1614, ten lugar a historia. A genti seiau cura enterrau ia volvendu a casa, otru relámpagu fizuda misa du Espiritu Santu i de regresu a u lugal dabancenizas a Melitón i a múa.tres cabezazus a una pedra chamá “U Barrocu

Campanina”, con a intención de que u Espiritu Santu les Desde esi día pasandu por us tatarabuelus,concederá tres deseus, pedra que inda hoishi perdura. bisabuelus, abuelus, tos us que cuñocin a tumba du

cura, tiran la unha pedra comu símbolu de homenaji.Esi Domingu de Pascua u párrocu Pedro volvía a ulugal, sin sabel que a volta da “Fonti Peligru” (um Historia contá por Alfredo Guerrero a sei netu Raúl

A LEIENDA DU CURA I US BANDIUS

22

Page 24: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Os voy a contar una historia que sucedió en el año poder tirarlo a un pozo. Acto seguido cargaron aldel señor de 1614. Pero para que la entendáis mejor muerto en una mula camino al “Pozo de los Cuervos”.hay que remontarse 100 años antes, sobre 1514. Pero cuando llegaron tuvieron que dar marcha atrás ya

que había un pastor con las cabras. Un par de minutosPor aquella época los vecinos de Valverde y Eljas sedespués se les ocurrió enterrarlo en unas grandesllevaban como el perro y el gato, siempre a pedradas.rocas situadas en frente del Espíritu Santo llamadas “LaPero era necesario construir una ermita común paraLapa”, pero la mala suerte les acompaño de nuevo y alambos pueblos. Entonces se puso un poco de trigo en pasar frente a la ermita una tormenta se levantó,el terreno colindante a ambos pueblos y la mujer más acabando un relámpago con la vida de Epifanio.creyente de la zona soltó una paloma con la intención

de que allí donde se posase la edificarían. La paloma se El otro continuó con la labor de deshacerse delpuso a comer el trigo un poco más hacia Valverde y allí cadáver. Con el cura enterrado, ya volviendo a casa,fue donde se hizo; fue llamada “El Espíritu Santo”. Hoy otro relámpago hizo cenizas a Melitón y a la mula.en día todavía aguanta gracias a las restauraciones Desde ese día pasando por los tatarabuelos,hechas a lo largo de los años y todavía se celebran bisabuelos, abuelos, todos los que conocen la tumbamisas allí en Semana Santa. del cura, tiran una piedra como símbolo de homenaje.

Volviendo al año 1614, tiene lugar la historia. La Historia contada por Alfredo Guerrero a su nietogente salía de misa del Espíritu Santo y de regreso al Raúlpueblo daban tres cabezazos en una piedra llamada “UBarrocu Campanina”, con la intención de que el EspírituSanto les concediera tres deseos, piedra que hoy en díaperdura.

Ese domingo de Pascua el párroco Pedro volvía alpueblo, sin saber que a la vuelta de la “Fuente Peligro”(un manantial de aguas tibias) había dos bandidosesperando para robarle los dos reales de la misa, quepara aquella época era mucho dinero. Los bandidosEpifanio y Melitón apresaron al cura y lo mataron conun hacha. Después llenaron su barriga con piedras para

LA LEYENDA DEL CURA Y LOS BANDIDOS

Autor: Raúl Guerrero Payo (Valverdi duFresnu) 23

Page 25: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

24

Page 26: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

25

Page 27: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Según me conta mei bisaguelu Calixtu, en Valverdi Pos nunha desas noitis nas que custodiaban uhabía varias explotacións mineiras esparcias por varias mineral que tiñan nal gún sitiu da serra pa sel cargau enzonas du terrenu du lugal, a maior parti por á zona da brevi, estabán, u mei tataraguelu i otru compañeiruserra. na custodia du mineral. Nu primel turnu da noiti se

quedo u compañeiru i nu segundu turnu da noitiÉl traballo en algunhas destas minas, en as quecuandu le tocaba a u mei tataraguelu, poicu antis de uextreian estaño i volframio. A terra que extreian aamanecel i estandu u sei compañeiru durmindu, semetían en sacas pa transportarlas nas caballerías i nasagarro u pendil i se bajo au lugal a churrería da Tia Cilia,espaldas mutas das vecis hasta u ríu dondi tiñan asque tamén madrugaba a ficel us churrus. I cuandu secribas pá lavar a terra i así sacarli u mineral.despertó u compañeiru ia estaba él lá, cu café feitu i us

Eran según él, tempus de mutu traballu i poicas churrus. I le diju: ¡veña Eulogio desperta, que ia me hanocis. De traballal de sol a sol pa unhus poicus reais que dau tempu a ficel café i churrus pa desayunal!nun le chegaban ni pa compral as alpargatas que

I otru le contesto: coño Eugenio, ¿lo de dondi asrompían puru camiñu. Porque esa era otra, ibansacau a sarten?andandu pa mina i viñan andandu de volta pa casa. I

vus podeis imaginal un poicu porque me ha feitu - ¡Ah! paqui nu morral a tiña, le contesto.hincapé en istu. Si vus digu que varias das minas nas Coisa que me confirma u mei padri que tamenque traballaba están a altura da “Fonti Crespu”, que tós cuñuceu ben a u sei bisaguelu. I cunha alegri sonrisa iperfectamente cuñucemus, u trallectu de dil i vil era un bo recordu que ten de él, me conta otra anécdota. Iagotador. ¡Y pensal que agora nus venin a buscal a di: Me acordu que un día de San Blas cuandu ei eraporta da escuela us nosus padris pa que nun vaiamus pequenu, nun se que edai tiña, pero 8 o 9 anus, meandadu pa casa cuas mochilas as costas. vistiu de toreiru i el se vistiu de picadol con un

Me conta tamén, que estas minas pa na eran mishadeiru na cabeza i me subiu con él a un burru aurentablis. Que u que realmenti era rentabli, era u que le había postu un vistiu i un sombreiru grandi.mineral que us portuguesis trellan a venta hasta a raia, Y exclama u mei padri: ¡Y a correl se a ditu por too sea, u contrabandu du mineral. Se guardaba nus lugal como manda San Blas i u TIU TORIBIU¡, porquelugaris que tiñan habilitaus como almacén, o en sitius así u cuñucían en to lugarl.dondi se apilaban as sacas cerca dus camiñus o da

Colaboración: Calixto Piñero Obregón y Carlos Lajascarretera (que entoncis era un camiñu con mutaPiñeropedra), pa podel sel cargaus pa u camión que iba a

recollel u mineral das mutas falsas minas que aquí hanexistiu. Porque u certu e que a maioria de elas nundaban na, pero tiñan que telas das de alta pa nunchamal a atención dus inspectoris que viñan acontrolar u mineral.

Mei bisabuelu me conta unha anécdota du seisogru, “u mei tataragüelu” (Eugenio Toribio Gómez),que por u vistu era unha pesoa mui divertía a que legustaba mutu a festa i as bromas. “Sempris estabaficendu das suas”.

HISTORIAS DU NOSU LUGAL: VALVERDI DU FRESNU

26

Page 28: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Según me cuenta mi bisabuelo Calixto, en Valverde mineral que tenían en algún lugar de la sierra para serhabía varias explotaciones mineras esparcidas por cargado en breve, estaban, mi tatarabuelo y otrovarias zonas del término municipal, la mayor parte por compañero en la tarea de custodiar el mineral. En ella zona de la sierra. primer turno de la noche se quedó el compañero y en el

segundo turno de la noche cuando le tocaba a miÉl trabajó en alguna de estas minas, en las quetatarabuelo, poco antes del amanecer y estando suextraían estaño y wolframio. La tierra que extraían lacompañero dormido, decidió bajarse al pueblo a lametía en sacas para trasportarlas en las caballerías y enchurrería de la Tía Cilia, que también madrugaba a hacerlas espaldas muchas veces hasta el río donde tenían laslos churros. Y cuando se despertó su compañero yacribas para lavarlas la tierra y así sacarle el mineral.estaba él allí, con el café y los churros. Y le dijo: ¡Venga

Eran según él, tiempos de mucho trabajo y pocas Eulogio despierta, que ya me ha dado tiempo de hacer nueces. De trabajar de sol a sol para unos pocos reales café y churros para desayunar¡que no le llegaban ni para comprar las alpargatas que

Y el otro le contestó: coño Eulogio, ¿de dónde hasrompían por el camino. Porque esa era otra, ibansacado la sartén?andando a la mina y volvían andando de vuelta para

casa. Y os lo podéis imaginar un poco porque me ha - ¡Ah¡ por aquí en el morral la tenía, le contestó.hecho hincapié en esto. Si os digo que varias de las Hecho que me confirma mi padre que tambiénminas en las que trabajaba están a la altura de la conoció buen a su bisagüelo. Y con una alegre sonrisa y“Fuente Crespo”, que todos perfectamente conocemos, un buen recuero que tiene de él, me cuenta otrael trayecto de ir i volver era agotador. ¡Y pensar que anécdota. Y dice: Me acuerdo que un día de San Balasahora nos vienen a buscar a la puerta de la escuela cuando yo era pequeño, no sé qué edad tenía, pero 8 o 9nuestros padres para que no vayamos andando para años, me vistió de torero y él se vistió de picador con uncasa con las mochilas a cuestas¡ orinal en la cabeza y me subió con él a un burro al que le

Me cuenta también, que estas minas para nada eran había puesto un vestido y un sombrero grande.rentables. Que lo que realmente era rentable era el Y mi padre exclamó: ¡Y a correr se ha dicho por todomineral que los portugueses traían a la venta hasta la el pueblo como manda San Blas y el TIO TORIBIO¡,raya, o sea, el contrabando del mineral. Se guardaba en porque así lo conocía todo el mundo.los lugares que tenían habilitados como almacén, o en

Y colorín colorado esta historia se ha terminado.los lugares donde se apilaban las sacas cerca de losColaboración: Calixto Piñero Obregón y Carlos Lajascaminos o de la carretera (que por aquel entonces eran

Piñeroun camino con mucha piedra), para poder ser cargadosal camión que iba a recoger el mineral de las muchasfalsas minas que aquí han existido. Porque lo cierto esque la mayoría de ellas no daba nada, pero tenían quetenerlas dadas de alta para no llamar la atención de losinspectores que venían a controlar el mineral.

Mi bisabuelo me contó una anécdota de su suegro,“mi tatarabuelo” (Eugenio Toribio Gómez), que por lovisto era una persona muy divertida al que le gustabamucho la fiesta y las bromas. “Siempre estaba haciendode las suyas”.

Pues una de estas noches en las que custodiaba el

HISTORIAS DE NUESTRO PUEBLO:VALVERDE DEL FRESNO

Autora: Andrea Lajas Roque (Valverdi du Fresnu) 27

Page 29: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

De tos é sabíu, u de cashi tos, que nus tempus da Esta é oitra historia. Dil hasta a capital, pul aquelis postguerra civil ispañola, us rojus que foran us anus, supuñía, cumu mínimu, tres días de camiñu, perdedoris, sufriran unha gran pilsicución pul parti das dándusi ben a coisha, pero había que tel mutas vedis in brigás falangistas. conta as circunstancias climatológicas, si te queia unha

tormenta u un aguadeiru mui forti, te tiñas que paral ondi Pus ben, ditu istu, vus queru contal a historia du güelu te pillara, unas vedis un paradol du “Cucu” (antis de de miña mairi, e idel, mei bisagüelu, que era roju hasta a chegal a Coria), oitras in Turrugundillu, cuandu nun era ya médula dus hosus.chegandu a u Cashal de Cáciris. In u caushu de mei güelu, Sigún me didin in casa, mei bisagüelu (in u sucisivu diré sigún me didin creu que tardorin algu máis de tres días i, mei güelu), era un homi físicamenti mais ben baixu, cumu é de supuñel, despóis de to esi tempu, máis u día refeitu i regordeti, poica coixa, pero desde u puntu de que ia habían pirdíu in casa despóis de disparali , cunto vista intelectual, tiña a intiliegencia bastanti desarrollá, aquela metralla na pelna, aquilu se había ingangrenau pul sobretó pa fel negocius era un homi mui avispau, negociu compretu. Así que foi chegal a u huspital i rápidamente u que se chiraba, negociu que nun disaba iscapal.

meterán pa u quirófanu. Us médicus despóis Un día, mentras despachaba a us clientis de mutas horas de examinal a firía chegorin a que tiña na tabelna da cual era propietariu, cunclusión, que nun quedaba oitru remedio le foran idendu que desde a ventana du que cortali a pelna da ruilla pa baixu, antis de aixuntamentu le istaban disparandu de que se le extendera a gangrena máis arriba. verdais a tos us rojus que pasaban pur a Pus si nun fellan esta operación, puía praza. Adolfu, que así se chamaba mei güelu, morrelsi.nun se fió du que le istaban idendu i nin cortu

nin peredoshu, se dispushu a comprobalu in Desde esimomentu paso a chamalsi “Chu pesoa. Agarró u pindil i cun a su camisha Adolfu u Coisu”. Esti moti a pasau a tos seis colorá, seiu a dalsi unha vorta pur a praza. descendientes, hasta u día de hoixi. Nun fidu máis que asomal na porta da Mei güelu a pesal de habeli pasau istu, sacristía, cuandu ¡BUM¡, le cascorin un tiru nunca perdeu a ilusión pur vivil. Esti que lo foi a dal na pelna dereita, ixustu in contratempu tampocu le impidíu siguil baisu da ruilla. fendu negocius cumu había istau fendu

Unha ve que comprobó que a coisha diba in seriu, se hasta esi momento. Fidu unha vida normal hasta u día foi cuisiandu cumu pu pa casha, pus vivía celca da praza. A que se morreu.u principiu nun le deran muta impurtancia, pensandu que To esti relatu é un feitu totalmenti real. Us lagarteirus nun diba a sel tan gravi, i despóis de curali pa de

i lagarteiras que hoixi tenin intre sesenta i setenta anus se momentu, cumu pueran a pelna, isperorin hasta u día

acordan perfectamenti de mei güelu, i, ben siguru que a siguienti a vel si milloraba; pero vendu que nun era así, i

maiol parti de elis coñocin, máis u menus, us detallis de que u dolol diba a máis, chamorin a u médicu i esti cuandu

esta historia.víu u aspecto que tiña a firía, insiguía disu que había que

Queru idel, pa acabal, que mei güelu Adolfu u coisu, a preparal u viaishi pa dil a u huspital de Cáciris. Pero istu peshal de quedal impidíu da pelna, siguíu agrandandu a nun era coisha fácil, pur aquelis anus. Cumu nun había hacienda que tiña, pus contaba cun criaus que le fellan cochis un lugal, nun quedaba oitru remediu máis que dil tos tareas, tantu du campu, cun us ganaus, a tabelna, in caballería u in carru. Adolfu, cumu eran dus medianus tahona…que habían nas Ellas, tiña carru. Así que montó in él i

carreteira y manta pa Cáciris.

A HISTORIA DE CHU ADOLFU “U COISU”

28

Page 30: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

De todos es sabido, o de casi todos, que en los tiempos unas veces en el parador del “Cuco” (ante de llegar a Coria), de la posguerra civil española, los rojos que fueron los otras en Torrejoncillo, cuando no era ya llegando al Casar perdedores, sufrieron una gran persecución por parte de de Cáceres. En el caso de mi abuelo, según me dicen, creo las brigadas falangistas. que tardaron más de tres días y, como es de suponer,

después de todo ese tiempo, más del día que ya habían Pues bien, dicho esto, os quiero contar una historia del perdido en casa después de dispararle, con toda aquella abuelo de mi madre, es decir, mi bisabuelo, que era rojo metralla en la pierna, aquello se había engangrenado por hasta la médula de los huesos.completo. Así es que fue llegar al hospital y rápidamente lo Según me han dicho en casa, mi bisabuelo (en los metieron al quirófano. Los médicos después de muchas sucesivo diré mi abuelo) era un hombre físicamente más horas de examinar la herida llegaron a la conclusión que no bien bajo, rehecho y regordete, poca cosa, pero desde el quedaba otro remedio que cortarle pierna de la rodilla punto de vista intelectual, tenía una inteligencia bastante para abajo, antes de que se le extendiera la gangrena más desarrollada, sobre todo, para hacer negocios era un arriba. Pues se no hacía esta operación, podría morir.hombre muy avispado, negocio que se olía, negocio que no

Desde ese momento pasó a llamarse “El Señor dejaba escapar.Adolfo el Cojo”. Este mote a pasado a todos sus Un día, mientras despachaba a los clientes que tenía en descendientes, hasta el día de hoy.la taberna de la cual era propietario, llegaron diciendo que

Mi abuelo a pesar de haberle pasado esto, nunca desde la ventana del ayuntamiento le estaban disparando perdió la ilusión por vivir. Este contratiempo tampoco le de verdad a todos los rojos que pasaban por la plaza. impidió seguir haciendo negocios como había estado Adolfo, que así se llamaba mi abuelo, no se hizo caso de lo haciendo hasta ese momento. Hizo una vida normal hasta que le estaban diciendo, y ni corto ni perezoso, se dispuso a el día en que murió.comprobarlo en persona. Decidió ponerse la camisa

colorada y salió a darse una vuelta por la plaza. No hizo más Todo este relato es un hecho totalmente real. Los que asomar por la puerta de la sacristía, cuando ¡BUM!, le lagarteros y lagarteras que hoy tienen entre sesenta y dispararon un tiro que le fue a dar en la pierna derecha, setenta años se acuerdan perfectamente de mi abuelo, y, justo debajo de la rodilla. bien seguro que la mayor parte de ellos conocen, más o

menos, los detalles de esta historia.Una vez que comprobó que la cosa iba en serio, se fue cojeando como pudo para casa, pues vivía cerca de la Quiero decir para terminar, que mi abuelo Adolfo plaza. Al principio no le dieron mucha importancia, el cojo, a pesar de quedar inválido de la pierna, siguió pensando que no iba a ser tan grave, y después de curarle, agrandando la hacienda que tenía, pues contaba con de forma provisional, como pudieron la pierna, esperaron criados que le hacían todas las tareas, tanto del campo, hasta el día siguiente a ver si mejoraba; pero viendo que no como del ganado, la taberna, la tahona…era así y que el dolor iba a más llamaron a un médico y éste cuando vio el aspecto que tenía la herida, enseguida dijo que había que prepara un viaje para ir al hospital de Cáceres. Pero esto no era cosa fácil por aquellos años. Como no había coches en el pueblo, no quedaba más remedio que ir en caballería con un carro. Adolfo, como era de la clase media que había en Eljas, tenía carro. Así es que montó en él y carretera y manta para Cáceres.

Esta es otra historia. Ir hasta la capital, por aquellos años, suponía como mínimo tres días de camino, dándose bien la cosa, pero había que tener muchas veces en contra las condiciones climatológicas, si te caía una tormenta o un aguacero muy fuerte, te tenías que parar donde te pillara,

LA HISTORIA DEL SEÑOR ADOLFO “EL COJO”

Autora: María Sánchez Domínguez (As Ellas) 29

Page 31: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Estaban tres homis que se chamaban Xuan, Peiru iRamón con unha mullel chamá Eustaquia, cerca de unprau mui lindu, en un bosqui cheu de castañus. Tiñanque cuidal as vacas que eran mui más i con unhuscornus enormis.

Cuandu se fidu de noiti Eustaquia mandó a Peiru acazal algu pa ceal porque tiñan muta fomi i nun tiñan naen casa pa poer cear. Peiru nun encontó ná asi que, panun defraudal a mulle, el que era mui listu, vi un gatunegru i se le ocurrei cazalo.

Mentras tantu Xuan i Ramón fideran fogu pa asal acarni. Cuandu Peiru chegó Eustaquia le preguntó quequé había cazau i Peiru le disu que un cuellu. Eustaquiao puso en o fogu i cuandu esti estaba en sei puntu osacó i o proborin i un dus homis les disu que isu nun tiñasabol a cuellu. A mullel probó un cachitu i se dó contade que a carni estaba dura. Se pusu a buscal i en ozurrón de Peiru encontró unhas orellas y se do contade que eran de un gatu. A mullel le pego un mamporruque o quió tontu.

Moraleixa: que non te dan gatu por lebri.

Estaban tres hombre que se llamaban Juan, Pedro yRamón con una mujer llamada Eustaquia, cerca de unprado muy bonito en un bosque lleno de castaños.Tenía que cuidar de las vacas que eran muy malas y conunos cuernos enormes.

Cuando se hizo de noche Eustaquia mandó a Pedro acazar algo para cenar porque tenían mucha hambre yno tenía nada en casa para poder cenar. Pedro noencontró nada, así es que para no defraudar a la mujer,el que era muy listo, vio un gato negro y se lo ocurriócazarlo.

Mientras tanto, Juan y Ramón hicieron fuego paraasar la carne. Cuando Pedro llegó Eustaquia lepregunto que qué había cazado y Pedro le dijo que un conejo. Eustaquia lo puso en el fuego y cuando ésteestaba en su punto lo sacó y lo probaron y uno de loshombres les dijo que eso no tenía sabor a conejo. Lamujer probó un trozo y se dio cuenta de que la carneestaba dura. Se puso a buscar en el zurrón de Pedro yencontró unas orejas y se dio cuenta de que eran de ungato. La mujer le pegó un mamporro que lo quedótonto.

Moraleja: Que no te den gato por liebre.

O ENGANU DE A CUMIA

Autor: Alberto Carretero Mateos (Sa Martín de Trevellu)

EL ENGAÑO DE LA COMIDA

30

Page 32: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Autor: Eneko Gonzalo Carretero(Sa Martín de Trevellu)

Fai ia mutu tempu a genti diba mais o campu queagora; diban a regal as hortas por as noitis paaproveitar a frescura. Un homi mui avariciosu pritindiaque a agua solu fora pa él; pur isu les daba meupoñendusi unha sábana por encima i os asustabacuandu diban a regal.

As persoas sabían que era un homi, peru nun seatrivían a quitali a sábana, hasta que un día, fartus depasal meu se juntorin mutus homis i le quitorin odisfraci. Desde entoncis toas as persoas puian regal connormaliai as suas hortas sin pasal meu. O homiavariciosu se disculpó i foi dispois un homi bo i aspersoas o perdoorin. Desde entoncis se didi por aquí“!Que ven o meu da Alfena¡”.

Hace mucho tiempo la gente iba mucho más alcampo que ahora; iban a regar las huertas por lasnoches para aprovechar la frescura. Un hombre muyavaricioso pretendía que el agua sólo fuera para el y porello le daba miedo poniéndose una sábana por encimay los asustaba cuando iban a regar.

Las personas sabían que era un hombre, pero no seatrevían a quitarle la sábana, hasta que un día, hartosde pasar miedo se juntaron muchos hombres y lequitaron el disfraz. Desde entonces todas las personaspodían regar con normalidad sus huertas sin pasarmiedo. El hombre avaricioso se disculpó y fue despuésun hombre bueno y las personas lo perdonaron. Desdeentonces se dice por aquí, “¡Que viene el miedo de laAlfena¡”.

O MEU DA ALFENA

EL MIEDO DE LA ALFENA

31

Page 33: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Mei güelu me a contaú que en us anus da fomidispois da guerra civil, unha das formas de gañarsi avida era fersi arrieiru, que consistía en dil a vendel uadeiti a Castilla, productu que era abundanti en a nossaserra i que elis nun tiñan.

Elis levaban u adeiti das Ellas i oitrus lugaris da serraen peleisus, que eran unhus recipientis feitus con pielisde vaca, que cargaban en as caballerias. Era unhaactividai ilegal i us guardias les confiscaban uscargamentus si us agarraban.

Viaisaban de noiti i a pe, escondendusi dusguardias. Durmian au rasu cuandu felha bo tempu, i eninvernu en fondas de ma morti o en budegas que ledisaba a bo issenti castellana.

Nun sempris les pagaban con perras, tamen fellantruequi, i así a cambiu du adeiti le daban trigu , centeu iceba que elis cosechaban, i que viñan ben pa ficer upan.

Recorrían gran parti da provincia de Salamanca,especialmenti Navasfrias, Payo, Fuente Ginaldo,chegandu inclusu a Zamora en mais de unha ocasión.

Tamen fician truequi i negociaban en a nosa serra,con tomatis, café, etc…, que compraban en Moraleja ique vendían logu en u lugal.

Me abuelo me ha contado que en los años delhambre después de la guerra civil, una de las formas deganarse la vida era hacerse arriero, que consistía en ir avender el aceite a Castilla, producto que era abundanteen nuestra tierra y que ellos no tenía.

Ellos llevaban el aceite de Eljas y otros pueblos de lasierra en pellejos, que eran unos recipientes hechoscon pieles de vaca, que cargaban en las caballerías. Erauna actividad ilegal y los guardias les confiscaban loscargamentos si los apresaban.

Viajaban de noche y a pie, escondiéndose de losguardias. Dormían al raso cuando hacía buen tiempo, yen invierno en fondas de mala muerte o en bodegas quele dejaban la buena gente castellana.

No siempre les pagaban con dinero, también hacíatrueque, y así a cambio de aceite le daban trigo, centenoy cebada, que ellos cosechaban y que venía muy bienpara hacer el pan.

Recorrían gran parte de la provincia de Salamanca,especialmente Navasfrias, Payo, Fuente Guinaldo,llegando incluso a Zamora en más de una ocasión.

También hacían trueque y negociaban en nuestrasierra, con tomates, café, etc…, que compraban enMoraleja y que vendían luego en el pueblo.

US ARRIEIRUS

Autor: Damián Pereira Payo (Valvedi du Fresnu)

LOS ARRIEROS

32

Page 34: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

Sierrade Gata

Siempre 33

Page 35: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

ÓRGANOS DE PARTICIPACIÓNCIUDADANA

ÓRGANOS DE PARTICIPACIÓNCIUDADANA

ÓRGANOS DE PARTICIPACIÓN CIUDADANA

PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL SIERRA DE GATA

ComitéEjecutivo de Zona

Grupo Plan 21 Foro CiudadanoForo de Zona

Rural 1

Consejo Técnicode Participación

COMITÉ EJECUTIVO DE ZONA

CONSEJERÍA DE AGRICULTURA,DESARROLLO RURAL,

MEDIO AMBIENTE Y ENERGÍAGOBIERNO DE EXTREMADURA

MANCOMUNIDAD DE MUNICIPIOS DE

SIERRA DE GATA

Órgano encargado de la planificación del proceso participativo de la zona• Revisar proceso de participación.

• Acciones de seguimiento y evaluación.

GRUPO DE ACCIÓN LOCAL

ADISGATA

GRUPO PLAN 21

AYUNTAMIENTOSDE

SIERRA DE GATA

MANCOMUNIDAD DE MUNICIPIOS DE

SIERRA DE GATA

Órgano de participación de carácter político. • Recoger propuestas de los foros y tomar decisiones al respecto.

• Revisar, actualizar y coordinar Agenda Local 21.

GRUPO DE ACCIÓN LOCAL

ADISGATA

CONSEJO TÉCNICO DE PARTICIPACIÓN

FORO CIUDADANO

Órgano de participación de la ciudadanía• Debatir por ámbito temático cuestiones vinculadas al desarrollo rural de la zona.

• Plantear propuestas de mejora para la Sierra de Gata a las instituciones.

IGUALDAD DEOPORTUNIDADES

TEJIDO ASOCIATIVOY JUVENTUD

AGRICULTURA,GANADERÍA Y

MEDIO AMBIENTETURISMO

EMPLEOEMPRESA

FORMACIÓN

CULTURA YEDUCACIÓN

FOROS DE:

Órgano de participación de carácter técnico•Promover la coordinación entre los técnicos de la zona.

• Proponer, debatir y elaborar ideas o propuestas de mejora de la participación

AD

ISG

ATA

CA

JA D

E EX

TREM

AD

UR

A

DIP

UTA

CIÓ

N O

AD

L

REE

ASO

C. E

MPR

ESA

RIO

S

CPR

MA

NC

OM

UN

IDA

D

JUN

TA D

E EX

TREM

AD

UR

A

C. C

APA

CIT

AC

IÓN

AG

RA

RIA

OC

A

SES

SEXP

E

INEM

AD

L

SES

Page 36: PROCESO DE PARTICIPACIÓN SOCIAL [SIERRA DE GATA 2013]

www.sierradegata.org

Asociación para el Desarrollo Integral de Sierra de GataC/ Obispo Alvarez de Castro, 2. 10.850 Hoyos (Cáceres)

Tel.: 927 51 41 10 – 927 51 44 18www.sierra de gata.org

[email protected]

Asociación para el Desarrollo Integral de Sierra de GataC/ Obispo Alvarez de Castro, 2. 10.850 Hoyos (Cáceres)

Tel.: 927 51 41 10 – 927 51 44 18www.sierra de gata.org

[email protected]

Proceso de Participación Social para el Desarrollo Rural de Extremadura, cofinanciado en un 75 % por el Fondo Europeo Agrícola de Desarrollo Rural (FEADER) “Europa invierte en las zonas rurales” dentro del PDR Extremadura 2007-2013 en la medida 322 “Renovación y desarrollo de poblaciones rurales” del eje prioritario 3 “Calidad de vida en las zonas rurales y diversificación de la economía rural” y el resto cofinanciado por el Ministerio de Agricultura, Alimentación y Medio Ambiente y el Gobierno de Extremadura.