Cornelio Nepote: Vitae Selectae

94
CORNELII NEPOTIS VITAE SELECTAE Edidit I.E.S. Llerena MMXII

Transcript of Cornelio Nepote: Vitae Selectae

CORNELII NEPOTISVITAE SELECTAEEdidit I.E.S. Llerena

MMXII

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

1

CORNELIUS NEPOS Las fechas exactas del nacimiento y muerte de Nepote son desconocidas, parece que nació

hacia el año 100 a.C. y murió bajo el principado de Augusto, algunos años después del 32 a.C., en que habría muerto su amigo Ático. Ciertamente era nacido en el valle del Po, y se cree que su cuna fue Hostilia, un pueblecito pequeño de las tierras de Verona; otros citan Ticinum, la actual Pavía. Ciertamente era traspadano, como su amigo Catulo, quien le dedicó sus poesías. Consta, también, que fue contemporáneo de Cicerón, con quien sostuvo correspondencia epistolar; de Lucrecio, Hortensio y de Ático, cuya amistad cultivo.

Estaba libre de preocupaciones económicas, pues pertenecía a una familia de rango ecuestre, renunció a hacer carrera política, por lo que no desempeñó ningún cargo público, sino que se dedicó a su afición literaria.

Contra la costumbre de los escritores de su época, Nepote permaneció alejado de la política, consagrando su vida a la labor histórica y literaria. Fruto de esta labor fueron:

o su Chronica, obra cronológica, dividida en tres libros; o los Exempla, que estaban integrados por cinco libros al menos, y probablemente relataban

detalles de toda índole relativos a la historia, a las instituciones, etc.; o Vida de Catón el Censor; o De illustribus viribus, es su obra principal, obra dedicada a Ático y que comprendía por lo

menos dieciséis libros, divididos en series: reyes extranjeros y romanos, generales, oradores, jurisconsultos, filósofos, historiadores, poetas y gramáticos;

o poemas eróticos; o una obra sobre geografía, aunque esto no es totalmente seguro.

De toda esta producción sólo se conservan, además de algunos fragmentos: o una Vida abreviada de Catón; o la Vida de Ático; o una carta de Cornelia a Graco, que probablemente esta incluida en la vida de este último; o algunas partes de la obra De illustribus viris, en las que se contienen las biografías.

La estructura de las biografías de Nepote es muy libre, y oscila entre dos modelos: la biografía alejandrina, fundada en el esbozo de los hechos externos del personaje y una caracterización fundada en anécdotas, y la biografía peripatética, más artística, a la manera de Plutarco.

Según él mismo, sus fuentes habrían sido especialmente: La Historia de la Guerra del Pelopneso, de Tucídides. Las Helénicas y Las Filípicas, de Teopompo. La Historia de los Persas, de Dinón. La Historia de Sicilia, de Timeo de Tauromenio. La Historia Universal, de Polibio. La Historia de Aníbal, de Sosilo el Lacedemonio y otras historias de Aníbal, por Sineo o por

Sulpicio Blitho, y Los Anales, de Ático. Nepote tiene el mérito de haber introducido en la literatura latina el género biográfico, además se ocupa de personajes y hechos ajenos al mundo romano, lo que también es novedoso. El mayor mérito de Nepote es sin duda alguna la fineza y sencillez de su estilo. La dicción

es pura y transparente, las palabras precisas y exactas. Sus frases brevísimas, de una simplicidad casi pueril, por lo cual es uno de los autores más sencillos y, perteneciendo su literatura al siglo de oro, no presenta la dificultad del entrelazamiento de las partes de la proposición, sino que las va escribiendo conforme las va pensando. Su estilo es pobre en recursos, pero claro y sencillo; posee una sobriedad aticista y se mueve dentro del genus tenue, que le da a su palabra un tono distendido. En cuanto a la lengua, es clásica, aunque no de una pureza absoluta. Como autor no excesivamente preocupado por el estilo, se ve influido por la lengua coloquial y se filtran bastantes arcaísmos, que sorprenden en un autor contemporáneo de César y Cicerón.

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

2

Evidentemente Cornelio Nepote no es un genio, como Cicerón, César o Salustio; pero ocupa un lugar honorable entre los mejores escritores de la lengua latina. Ejercicios basados en la obra de Nepote. 1.- Repaso de la morfología nominal, pronomimal y verbal.

1. Hi vim hostium non sustinuerunt eoque loco omnes interierunt (Temístocles). 2. Magnus hoc bello Themistocles fuit neque minor in pace (Temístocles). 3. Tamen non effugit civium suorum invidiam (Temístocles). 4. Mihi necesse fuit adversum patrem tuum bellare patriamque meam defendere (Temístocles). 5. Ille omne illud tempus litteris sermonique Persarum se dedit (Temístocles). 6. Namque hanc urbem ei rex donarat (Temístocles). 7. Itaque non solum spem in eo habebant maximam, sed etiam timorem, quod et obesse

plurimum et prodesse poterat (Alcibíades). 8. Erat enim modestus, prudens, gravis, temporibus sapienter utens; peritus belli, fortis manu,

animo maximo; adeo veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur (Epaminondas). 9. Non enim virtute hostium, sed amicorum perfidia decidi (Eumenes). 10. Interim Carthaginienses classe apud insulas Aegatis a C. Lutatio, consule Romanorum

(Amílcar). 11. Hi totam abalienarunt Africam, ipsam Carthaginem oppugnarunt (Amílcar). 12. Erat praeterea cum eo adulescens illustris, formosus, Hasdrubal (Amílcar). 13. Huic ille filiam suam in matrimonium dedit (Amílcar). 14. Ille exercitui praefuit resque magnas gessit et princeps largitione vetustos pervertit mores

Carthaginiensium eiusdemque post mortem Hannibal ab exercitu accepit imperium (Amílcar).

15. At Hamilcar posteaquam mare transiit in Hispaniamque venit, magnas res secunda gessit fortuna; maximas bellicosissimasque gentes subegit; equis, armis, viris, pecunia totam locupletavit Africam (Amílcar).

16. Sic Hannibal, minor V et XX annis natus imperator factus, proximo triennio omnes gentes Hispaniae bello subegit; Saguntum, foederatam civitatem, vi expugnavit; tres exercitus maximos comparavit (Aníbal).

17. Ex his unum in Africam misit, alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania reliquit, tertium in Italiam secum duxit. Saltum Pyrenaeum transiit (Aníbal).

18. Hac copias traduxit in Italiamque pervenit (Aníbal). 19. Conflixerat apud Rhodanum cum P. Cornelio Scipione consule eumque pepulerat (Aníbal). 20. C. Flaminium consulem apud Trasumenum cum exercitu insidiis circumventum occidit

(Aníbal). 21. Amphoras complures complet plumbo, summas operit auro et argento (Aníbal). 22. Dissidebat ab eo Pergamenus rex Eumenes, Romanis amicissimus, bellumque inter eos

gerebatur et mari et terra (Aníbal). 23. A multis temptatus non modo nullum detrimentum existimationis fecit, sed, quoad vixit,

virtutum laude crevit (Catón). 24. Ab adulescentia confecit orationes. Senex historias scribere instituit. Earum sunt libri VII.

Primus continet res gestas regum populi Romani (Catón). 25. Atque horum bellorum duces non nominavit, sed sine nominibus res notavit (Catón). 26. Erat autem in puero praeter docilitatem ingenii summa suavitas oris atque vocis (Ático). 27. Caecilius enim moriens testamento adoptavit eum heredemque fecit (Ático). 28. Itaque ad adventum imperatorum de foro decesserat, timens proscriptionem, latebatque apud

P. Volumnium (Ático). 29. Nullos habuit hortos, nullam suburbanam aut maritimam sumptuosam villam, neque in

Italia, praeter Arretinum et Nomentanum, rusticum praedium (Ático). 30. Moris etiam maiorum summus imitator fuit antiquitatisque amator (Ático).

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

3

31. Est etiam unus liber Graece confectus, de consulatu Ciceronis (Ático). 2.-Grados del adjetivo.

1. Tale capit consilium. Certos mittit homines ad infimos montes, qui obvii erant itineri adversariorum, hisque praecipit, ut prima nocte, quam latissime possint, ignis faciant quam maximos atque hos secunda vigilia minuant, tertia perexiguos reddant (Eumenes).

2. Xerxi nomen maxime est illustre, quod maximis… exercitibus terra marique bellum intulit Graeciae (De regibus).

3. At Macrochir praecipuam habet laudem amplissimae pulcherrimaeque corporis formae, quam incredibili ornavit virtute belli: namque illo Perses nemo manu fuit fortior (De regibus).

4. Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hipponem, valentissima totius Africae, restituit patriae (Amílcar).

5. Omnium his temporibus potentissimus rex Antiochus fuit (Aníbal). 6. Erat nupta soror Attici Q. Tullio Ciceroni… cum quo a condiscipulatu vivebat

coniunctissime, multo etiam familiarius quam cum Quinto (Ático). 7. Neque vero ille vir minus bonus pater familias habitus est quam civis (Ático). 8. Nam [ille erat] pecuniosus, nemo illo minus fuit emax, minus aedificator (Ático).

3.- Voz pasiva y verbos deponentes.

1. Huius vitia ineuntis adulescentiae magnis sunt emendata virtutibus (Temístocles). 2. Themistocles quod et liberius vivebat et rem familiarem neglegebat, a patre exheredatus est

(Temístocles). 3. Multum in iudiciis privatis versabatur, saepe in contionem populi prodibat; nulla res maior

sine eo gerebatur (Temístocles). 4. Sic unius viri prudentia Graecia liberata est Europaeque succubuit Asia (Temístocles). 5. Ad magistratum senatumque Lacedaemoniorum adiit et apud eos liberrime professus est

(Temístocles). 6. Huius ad nostram memoriam monumenta manserunt duo: sepulcrum prope oppidum, in quo

est sepultus; statua in foro Magnesiae (Temístocles). 7. In propinquis urbi montibus moratus est (Aníbal). 8. Sic vir fortissimus, multis variisque perfunctus laboribus, anno acquievit septuagesimo

(Aníbal). 9. Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco, sorte provinciam nactus Hispaniam citeriorem,

exque ea triumphum deportavit (Catón). 10. Neque hoc per senatum efficere potuit,…, quod tum non potentia, sed iure res publica

administrabatur (Catón). 11. Difficile est omnia persequi et non necessarium (Ático). 12. Sic liberalitate utens nullas inimicitias gessit, quod neque laedebat quemquam neque, si

quam iniuriam acceperat, non malebat oblivisci quam ulcisci (Ático). 13. Mendacium neque dicebat neque pati poterat (Ático). 14. Usus est familia… optima. Namque in ea erant pueri litteratissimi, anagnostae optimi et

plurimi librarii… Neque tamen horum quemquam nisi domi natum domique factum habuit; quod est signum non solum continentiae, sed etiam diligentiae (Ático).

15. Sepultus est iuxta viam Appiam ad quintum lapidem in monumento Q. Caecilii, avunculi sui (Ático).

4.- Sintaxis de los casos.

1. Hanc legationem suscepit Themistocles et solus primo profectus est (Temístocles). 2. Tres legati functi summis honoribus Athenas missi sunt (Temístocles). 3. Ille omne illud tempus litteris sermonique Persarum se dedit (Temístocles).

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

4

4. Hunc locum tenuit amicitiae apud Philippum annos septem (Eumenes). 5. Utrique autem in consilio semper adfuit et omnium rerum habitus est particeps (Eumenes). 6. Macedones vero milites ea tum erant fama, qua nunc Romani feruntur: etenim semper habiti

sunt fortissimi (Eumenes). 7. Horum illa nihil fecit. Nam et in Macedoniam profecta est et ibi crudelissime se gessit

(Eumenes). 8. Nam quotienscumque cum eo congressus est in Italia, semper discessit superior (Aníbal). 9. Cum hoc eodem Clastidi apud Padum decernit sauciumque inde ac fugatum dimittit

(Aníbal). 10. Statuas aeneas, quas secum portabat, omni sua pecunia complet easque in propatulo domi

abicit (Aníbal). 11. Inde hortatu L. Valerii Flacci, quem in consulatu censuraque habuit collegam… Romam

demigravit in foroque esse coepit (Catón). 12. Primum stipendium meruit annorum decem septemque (Catón). 13. Magnique opera eius existimata est in proelio apud Senam (Catón). 14. At Cato, censor cum eodem Flacco factus, severe praefuit ei potestati (Catón). 15. In omnibus rebus singulari fuit industria. Nam et agricola sollers et peritus iuris consultus et

magnus imperator et probabilis orator et cupidissimus litterarum fuit (Catón). 16. Habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem L. Luculli, divitem,

difficillima natura (Ático). 17. Incidit Caesarianum civile bellum, cum haberet annos circiter sexaginta (Ático). 18. Hostis Antonius iudicatus Italia cesserat (Ático). 19. Sic Atticus in summo timore non solum sibi, sed etiam ei, quem carissimum habebat,

praesidio fuit (Ático). 20. 3 Ei rei sunt indicio… undecim volumina epistularum (Ático). 21. Itaque die quinto, postquam id consilium inierat, pridie Kalendas Aprilis Cn. Domitio C.

Sosio consulibus, decessit (Ático). 22. Horum partim invitissimi castra sunt secuti, partim summa cum eius offensione domi

remanserunt (Ático). 23. Itaque aliquot ipsi [effigies] locis sanctissimis posuerunt: hunc enim in omni procuratione

rei publicae actorem auctoremque habebant (Ático). 5.- Participios.

1. At Xerxes Thermopylis expugnatis protinus accessit astu idque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit (Temístocles).

2. At ille clarissimi viri captus misericordia diem noctemque procul ab insula in salo navem tenuit in ancoris (Temístocles).

3. Nunc autem confugi ad te exagitatus a cuncta Graecia, tuam petens amicitiam (Temístocles). 4. Hac pugna pugnata Romam profectus est nullo resistente (Aníbal). 5. Namque obducta nocte sarmenta in cornibus iuvencorum deligata incendit eiusque generis

multitudinem magnam dispalatam immisit (Aníbal). 6. Hoc responso Carthaginienses cognito Hannibalem domum et Magonem revocarunt

(Aníbal). 7. At Hannibal anno tertio, postquam domo profugerat, L. Cornelio Q. Minucio consulibus,

cum V navibus Africam accessit in finibus Cyrenaeorum (Aníbal). 8. Tali cohortatione militum facta classis ab utrisque in proelium deducitur (Aníbal). 9. Postquam autem naves suas oppletas conspexerunt serpentibus, nova re perterriti… puppes

verterunt seque ad sua castra nautica rettulerunt (Aníbal). 10. Sic conservatis suis rebus Poenus illusis Cretensibus omnibus ad Prusiam in Pontum

pervenit (Aníbal). 11. `Pater meus' inquit `Hamilcar puerulo me… in Hispaniam imperator proficiscens

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

5

Carthagine, Iovi optimo maximo hostias immolavit (Aníbal). 12. Cuius post obitum, Hasdrubale imperatore suffecto, equitatui omni praefuit (Aníbal). 13. Q. Fabio M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia fuit (Catón).

6.- El relativo, oraciones adjetivas.

1. Quae contumelia non fregit eum, sed erexit (Temístocles). 2. Celeriter, quae opus erant, reperiebat, facile eadem oratione explicabat (Temístocles). 3. Itaque missi sunt delecti cum Leonida, Lacedaemoniorum rege, qui Thermopylas occuparent

longiusque barbaros progredi non paterentur (Temístocles). 4. Lacedaemonii legatos Athenas miserunt, qui eum absentem accusarent (Temístocles). 5. Sed ego potissimum Thucydidi credo, quod aetate proximus de iis, qui illorum temporum

historiam reliquerunt, et eiusdem civitatis fuit (Temístocles). 6. De cuius morte multimodis apud plerosque scriptum est (Temístocles). 7. His enim magistratibus legati Carthaginienses Romam venerunt, qui senatui populoque

Romano gratias agerent (Aníbal). 8. Hac igitur, qua diximus, aetate cum patre in Hispaniam profectus est (Aníbal). 9. Hac re palam facta Poeni naves duas, quae eum comprehenderent… miserunt, bona eius

publicarunt, domum a fundamentis disiecerunt, ipsum exulem iudicarunt (Aníbal). 10. Ibi obviam ei venerunt duo consules, C. Terentius et L. Aemilius. Utriusque exercitus uno

proelio fugavit, Paulum consulem occidit et aliquot praeterea consulares, in his Cn. Servilium Geminum, qui superiore anno fuerat consul (Aníbal).

11. P. Scipio Africanus, consul iterum, cuius in priori consulatu quaestor fuerat, voluit eum de provincia depellere et ipse ei succedere (Catón).

12. Huius de vita et moribus plura in eo libro persecuti sumus, quem separatim de eo fecimus rogatu T. Pomponii Attici (Catón).

13. [Huius pater], prout ipse amabat litteras, omnibus doctrinis, quibus puerilis aetas impertiri debet, filium erudivit (Ático).

14. [Atticus] Ciceroni in omnibus eius periculis singularem fidem praebuit; cui ex patria fugienti HS ducenta et quinquaginta milia donavit (Ático).

15. Nam domum habuit in colle Quirinali…, ab avunculo hereditate relictam; cuius amoenitas non aedificio, sed silva constabat (Ático).

16. Namque eos vocabat, quorum mores a suis non abhorrerent (Ático). 17. Nemo in convivio eius aliud acroama audivit quam anagnosten; quod nos quidem

iucundissimum arbitramur (Ático). 18. Nactus est morbum, quem: initio et ipse et medici contempserunt… cui remedia celeria

faciliaque proponebantur (Ático). 8.- Subordinación adverbial. 8.1.- Cum histórico.

1. Cum enim Phalerico portu neque magno neque bono Athenienses uterentur, huius consilio triplex Piraei portus constitutus est isque moenibus circumdatus (Temístocles).

2. Quorum acerrimo concursu cum magnam partem diei esset pugnatum, cadit Crateros dux et Neoptolemus, qui secundum locum imperii tenebat (Eumenes).

3. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt (Amílcar).

4. Hic cum in Italiam bellum inferre meditaretur, nono anno, postquam in Hispaniam venerat, in proelio pugnans adversus Vettones occisus est (Amílcar).

5. Cum aliquot ibi dies castra habuisset et Capuam reverteretur, Q. Fabius Maximus, dictator Romanus, in agro Falerno ei se obiecit (Aníbal).

6. Quorum vim rex cum sustinere non posset, fuga salutem (Aníbal). 7. Huc ex Asia Sulla decedens cum venisset, quamdiu ibi fuit, secum habuit Pomponium,

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

6

captus adulescentis et humanitate et doctrina (Ático). 8. Honores non petiit, cum ei paterent propter vel gratiam vel dignitatem (Ático).

8.2.- Otras subordinadas adverbiales.

1. Ille persuasit populo, ut ea pecunia classis centum navium aedificaretur (Temístocles). 2. Angustias enim Themistocles quaerebat, ne multitudine circuiretur (Temístocles). 3. Hic etsi pari proelio discesserant, tamen eodem loco non sunt ausi manere (Temístocles). 4. Hic etsi male rem gesserat, tamen tantas habebat reliquias copiarum, ut etiam tum his

opprimere posset hostes (Temístocles). 5. Themistocles id ut audivit, quod non satis tutum se Argis videbat (Temístocles). 6. Nam cum Xerxes et mari et terra bellum universae inferret Europae cum tantis copiis,

quantas neque ante nec postea habuit quisquam (Temístocles). 7. Erat enim ea sagacitate, ut decipi non posset (Alcibíades). 8. Quo facto, cum paene omnia in Sicilia Poeni amisissent, ille Erycem sic defendit, ut bellum

eo loco gestum non videretur (Amílcar). 9. Namque diuturnitate externi mali tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam in pari

periculo fuerit Carthago, nisi cum deleta est (Amílcar). 10. Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis petierint eaque

impetrarint (Amílcar). 11. Is non solum hostis a muris Carthaginis removit:.. sed etiam eo compulit, ut locorum

angustiis clausi plures fame quam ferro interirent (Amílcar). 12. Namque Hannibal, filius eius, assiduis patris obtestationibus eo est perductus, ut interire

quam Romanos non experiri mallet (Amílcar). 13. Hic autem velut hereditate relictum odium paternum erga Romanos sic conservavit, ut prius

animam quam id deposuerit (Aníbal). 14. Hoc itinere adeo gravi morbo afficitur oculorum, ut postea numquam dextro aeque bene

usus sit (Aníbal). 15. Quo repentino obiecto visu tantum terrorem iniecit exercitui Romanorum, ut egredi extra

vallum nemo sit ausus (Aníbal). 16. Ut enim Romae consules, sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur (Aníbal). 17. Gortynii templum magna cura custodiunt non tam a ceteris quam ab Hannibale, ne ille

inscientibus iis tolleret secumque duceret (Aníbal). 18. M. Cato, ortus municipio Tusculo adulescentulus, priusquam honoribus operam daret,

versatus est in Sabinis, quod ibi heredium a patre relictum habebat (Catón). 19. Hic ita vixit, ut universis Atheniensibus merito esset carissimus (Ático). 20. Sic enim Graece loquebatur, ut Athenis natus videretur (Ático). 21. Antonius autem etsi tanto odio ferebatur in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam omnibus

eius amicis esset inimicus (Ático). 22. Cum augere possessiones posset suas, tantum afuit a cupiditate pecuniae, ut nulla in re usus

sit ea (Ático). 23. Neque umquam sine aliqua lectione apud eum cenatum est, ut non minus animo quam

ventre convivae delectarentur (Ático). 24. Eum praecipue dilexit Cicero, ut ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut familiarior

(Ático). 25. Subito tanta vis morbi in imum intestinum prorupit, ut extremo tempore per lumbos fistulae

puris eruperint (Ático). 9.- Subordinación sustantiva. 9.1.- Con conjunción.

1. Erat periculum, ne, si pars navium adversariorum Euboeam superasset, ancipiti premerentur periculo (Temístocles).

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

7

2. Deliberantibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se munirent (Temístocles). 3. Ibi cum cives principes animadvertisset timere ne propter se bellum iis Lacedaemonii et

Athenienses indicerent, ad… regem… confugit (Temístocles). 4. Loca patefecit, itinera muniit, effecit, ut ea elephantus ornatus ire posset, qua antea unus

homo inermis vix poterat repere (Aníbal). 5. Namque effecit, ex novis vectigalibus non solum ut esset pecunia, quae Romanis ex foedere

penderetur, sed etiam superesset, quae in aerario reponeretur (Aníbal). 6. Legatos in Bithyniam miserunt, in his Flamininum, qui ab rege peterent, ne inimicissimum

suum secum haberet sibique dederet (Aníbal). 7. Quae divina res dum conficiebatur, quaesivit a me, vellemne secum in castra proficisci

(Aníbal). 9.2.- De infinitivo.

1. Themistocles persuasit consilium esse Apollinis, ut in naves se suaque conferrent

(Temístocles). 2. Postquam autem audierunt muros instrui, legatos Athenas miserunt (Temístocles). 3. Itaque Pydnam eum deduci iussit (Temístocles). 4. Scio plerosque ita scripsisse, Themistoclen Xerxe regnante in Asiam transisse (Temístocles). 5. Huius rex animi magnitudinem admirans cupiensque talem virum sibi conciliari veniam

dedit (Temístocles). 6. Sed nos eundem potissimum Thucydidem auctorem probamus, qui illum ait Magnesiae

morbo mortuum (esse) (Temístocles). 7. Educatus est in domo Pericli - privignus enim eius fuisse dicitur -, eruditus a Socrate

(Alcibíades). 8. Simul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat et… iurare iussit numquam me

in amicitia cum Romanis fore (Aníbal). 9. Praefuit paucis, navibus, quas ex Syria iussus erat in Asiam ducere, hisque adversus

Rhodiorum classem in Pamphylio mari conflixit (Aníbal). 10. Imperavit quam plurimas venenatas serpentes vivas colligi easque in vasa fictilia conici

(Aníbal). 11. Qui ubi ad naves adversariorum pervenit epistulamque ostendens se regem professus est

quaerere, statim ad Eumenem deductus est (Aníbal).

Infinitivo concertado, sin sujeto en acusativo. El infinitivo concertado forma parte de la oración como un elemento más de ella. Pueden hacer función de:

Sujeto dependiendo del verbo sum, expresiones como fas est, necesse est…, verbos del tipo fit, accidit, evenit… (parere legibus necesse est, “es necesario obedecer a las leyes”).

Objeto directo, dependiendo de verbos transitivos. Siempre llevan infinitivo OD: possum, valeo, suesco, incipio, debeo, desino… (non possum inimicos amare, “no puedo amar a los enemigos”).

Aposición (id cupio, Romam ire, “esto deseo, ir a Roma”). Atributo (amare est vivere, “amar es vivir”).

Infinitivo no concertado, con sujeto en acusativo. Normas de traducción. Se traduce el verbo de la oración principal. Se intercala el nexo que delante de la oración de infinitivo. Se traduce el acusativo como sujeto normal. Se traduce el infinitivo como un verbo en forma personal siguiendo el siguiente esquema:

o Infinitivo de presente: presente / imperfecto. o Infinitivo de perfecto: perfecto / pluscuamperfecto. o Infinitivo de futuro: futuro imperfecto / condicional.

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

8

12. Quae dum in Asia geruntur, accidit casu, ut legati Prusiae Romae apud T. Quintium Flamininum consularem cenarent atque ibi de Hannibale mentione facta ex his unus diceret eum in Prusiae regno esse. Id postero die Flamininus senatui detulit (Aníbal).

13. Patres conscripti Hannibale vivo numquam se sine insidiis futuros (esse) existimabant (Aníbal).

14. Huc cum legati Romanorum venissent ac multitudine domum eius circumdedissent, puer ab ianua prospiciens Hannibali dixit plures praeter consuetudinem armatos apparere (Aníbal).

15. Illud unum intellegi volumus, illius liberalitatem neque temporariam neque callidam fuisse. Id ex ipsis rebus ac temporibus iudicari potest, quod non florentibus se venditavit, sed afflictis semper succurrit (Ático).

16. Postquam in dies dolores accrescere febresque accessisse sensit, Agrippam generum ad se accersi iussit (Ático).

9.3.- Interrogativas indirectas.

1. Mendacium neque dicebat neque pati poterat. Itaque eius comitas non sine severitate erat neque gravitas sine facilitate, ut difficile esset intellectu, utrum eum amici magis vererentur an amarent (Ático).

2. In praesenti utrum ei laboriosius an gloriosius fuerit, difficile est iudicare (Ático). 3. Intellegi non posset, uter eum plus diligeret, Cicero an Hortensius (Ático).

10.- Gerundio y gerundivo.

1. Neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat (Temístocles). 2. Classe celeriter effecta primum Corcyraeos fregit, deinde maritimos praedones consectando

mare tutum reddidit (Temístocles). 3. Arcem sacerdotibus paucisque maioribus natu ac sacra procuranda tradunt, reliquum

oppidum relinquunt (Temístocles). 4. Hic cum [propter multas eius virtutes] magna cum dignitate viveret, Lacedaemonii legatos

Athenas miserunt, qui eum absentem accusarent, quod societatem cum rege Perse ad Graeciam opprimendam fecisset (Temístocles).

5. Cum in apparando acerrime esset occupatus, Carthaginienses bellum cum Romanis composuerunt (Aníbal).

6. Hunc tanta cupiditate incendit bellandi, ut usque a rubro mari arma conatus sit inferre Italiae (Aníbal).

7. Nam neque indulgendo inveterascere eorum aes alienum patiebatur neque multiplicandis usuris crescere (Ático).

8. Quare a vobis peto, primum, ut consilium probetis meum, deinde, ne frustra dehortando impedire conemini (Ático).

11- Supino.

1. Cuius de adventu cum fama in Graeciam esset perlata et maxime Athenienses peti dicerentur propter pugnam Marathoniam, miserunt Delphos consultum, quidnam facerent de rebus suis (Temístocles).

2. Hinc invictus patriam defensum revocatus bellum gessit adversus P. Scipionem, filium eius, quem ipse primo apud Rhodanum, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugarat (Aníbal).

3. Post id factum paucis diebus apud Zamam cum eodem conflixit: pulsus - incredibile dictu - biduo et duabus noctibus Hadrumetum pervenit, quod abest ab Zama circiter milia passuum trecenta (Aníbal).

4. Itaque eius comitas non sine severitate erat neque gravitas sine facilitate, ut difficile esset intellectu, utrum eum amici magis vererentur an amarent (Ático).

Cornelio Nepote. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

9

12.- Voz perifrástica. 1. Harum cum effecisset magnam multitudinem, die ipso, quo facturus erat navale proelium,

classiarios convocat (Aníbal). 2. Non est infitiandum Hannibalem tanto praestitisse ceteros imperatores prudentia, quanto

populus Romanus antecedat fortitudine cunctas nationes (Aníbal). 3. Classe paucis diebus erant decreturi. Superabatur navium multitudine; dolo erat pugnandum,

cum par non esset armis (Aníbal). Bibliografía: Fredouille, Jean-Claude: Diccionario de la civilización romana, Barcelona, Larousse-Planeta, 1996. Howatson, M. C.: Diccionario abreviado de la Literatura clásica, Madrid, Alianza, 1999. Rachet, Guy: Diccionario de la civilización griega, Larousse-Planeta, 1996. Nepote, Cornelio: Vidas, introducción, traducción y notas de Manuel Segura Moreno, Madrid, Gredos, 1985

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

10

CORNELI NEPOTIS MILTIADES. Milcíades (540-h. 489 a.C.). Era hijo de Cimón y originario sin duda de una familia de Egina. Su tío Milcíades, hijo del ateniense Cipselo, fundó en tiempos de Pisístrato una colonia en Quersoneso de Tracia, de la que fue tirano. A su muerte, dejó la ciudad en manos de Esteságoras, hijo de su hermanastro Cimón y hermano de Milcíades, que le sucedió como tirano de Quersoneso (h. 512 a.C.). Cuando su ciudad se sometió a los persas, siguió a Darío en su expedición contra los escitas y le dejaron a cargo, junto con los otros griegos, de la vigilancia del puente que tendieron los persas sobre el Danubio. Como éstos no volvieron el día señalado, Milcíades propuso que cortaran el puente y abandonaran a Darío a su suerte; pero su consejo no le siguió. Cuando Darío regresó a Persia, Milcíades se declaró independiente y ocupó las islas de Lemnos e Imbros. Pero tras la represión de la revuelta de los Jonios de Asia (499-4 a.C.) y el anuncio de la llegada de una flota fenicia, se refugió en Atenas, donde fue acusado de tiranía y posteriormente indultado. En el 490 a.C., cuando el Ática fue amenazada por los persas, fue uno de los elegidos entre los diez estrategas y alentó al Polemarca Calímaco, hombre débil, a votar a favor de la batalla, mientras los generales seguían vacilando ante el desembarco de los persas en Maratón. Artífice de esa victoria que fue la gloria de Atenas, logró que los atenienses le confiaran una flota de setenta trirremes, sin desvelar sus propósitos. En realidad, atacó Paros por su cuenta y riesgo; no pudo tomarla y resultó herido durante el asedio de la isla. De regreso a Atenas, Jantipo, padre de Pericles, le acusó de deslealtad a su pueblo. Fue condenado, pero, en agradecimiento por sus servicios, se le conmutó la pena por una multa de cincuenta talentos, coste del armamento de la flota. Como no podía pagarla, fue encarcelado en una prisión, donde murió a causa de una herida, que se le había gangrenado.

[Ascendencia de Milcíades. Los atenienses deciden enviar una colonia al Quersoneso y se le encomienda la expedición].

[1] Miltiades, Cimonis1 filius, Atheniensis, cum et antiquitate generis et gloria maiorum et sua modestia unus2 omnium maxime floreret eaque esset aetate, ut non iam solum de eo bene sperare, sed etiam confidere3 cives possent sui talem eum futurum, qualem cognitum4 iudicarunt, accidit, ut Athenienses Chersonesum5 colonos vellent mittere. 2 Cuius generis6 cum magnus numerus esset et multi eius demigrationis peterent societatem, ex his delecti Delphos7 deliberatum8 missi sunt, [qui consulerent Apollinem,] quo potissimum duce uterentur. Namque tum Thraeces eas regiones tenebant, cum quibus armis erat dimicandum.

1 Cimón el Viejo, hijo de Estaságoras. No debe confundirse con su nieto Cimón, hijo de Milcíades, cuya vida narra Plutarco y el mismo Nepote. 2 Unus, con genitivo partitivo: “uno entre todos”. 3 Confidere, indica una simple esperanza; confidere una esperanza fundada. 4 Cognitum: “una vez lo hubieron conocido”. 5 Demoninación que daban los griegos a la antigua región de Tracia, que se corresponde hoy con la actual Gallipoli, entre los Dardanelos y el golfo de Saros. 6 Cuius generis: “de estos colonos”, hay que notar el relativo con valor de demostrativo: cuius = sed eius. 7 Ciudad famosa de la antigua Grecia, ubicada en la Fócida, en la vertiente del Parnaso. En ella se encontraba el Santuario de Apolo y su célebre oráculo. 8 Deliberatum, supino, complemento de finalidad con un verbo de movimiento.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

11

[El oráculo de Delfos designa como general de la expedición a Milcíades].

3 His consulentibus nominatim9 Pythia10 praecepit, ut Miltiadem11 imperatorem sibi sumerent: id si fecissent, incepta prospera futura12. 4 Hoc oraculi responso Miltiades cum delecta manu classe Chersonesum profectus cum accessisset Lemnum et incolas eius insulae sub potestatem redigere vellet Atheniensium, 5 idque Lemnii sua sponte facerent, postulasset13, illi irridentes responderunt tum id se facturos, cum ille domo14 navibus proficiscens vento aquilone15 venisset Lemnum. Hic enim ventus ab septentrionibus oriens adversum tenet16 Athenis proficiscentibus. 6 Miltiades morandi tempus non habens cursum direxit, e quo tendebat, pervenitque Chersonesum.

[Conquista el Quersoneso y establece la colonia].

[2] Ibi brevi tempore barbarum copiis disiectis tota regione, quam petierat17, potitus, loca castellis idonea communiit, multitudinem18, quam secum duxerat, in agris collocavit crebrisque excursionibus locupletavit. 2 Neque minus in ea re prudentia quam felicitate adiutus est. Nam cum virtute militum devicisset hostium exercitus, summa aequitate res constituit19 atque ipse ibidem manere decrevit. 3 Erat enim inter eos dignitate regia20, quamvis carebat nomine21, neque id magis imperio quam iustitia consecutus. Neque eo setius22 Atheniensibus, a quibus erat profectus, officia praestabat. Quibus rebus fiebat, ut non minus eorum voluntate23 perpetuo imperium obtineret, qui miserant, quam illorum, cum quibus erat profectus.

[Conquista de Lemnos y las Cícladas].

4 Chersoneso tali modo constituta Lemnum revertitur et ex pacto postulat, ut sibi urbem

9 Nominatim: “designándolo por su nombre” y no con la acostumbrada ambigüedad de los oráculos. 10 La Pítia, oráculo de Apolo. Reclinada sobre su trípode quedaba en éxtasis mientras los sacerdotes interpretaban sus expresiones. 11 Imperdonable error de Nepote, que confunde a Milcíades, hijo de Cimón, cuya vida narra, con su tío Milcíades, hijo de Cipselo, a quien corresponde este pasaje. En el libro VI de sus Historias cuenta Heródoto como había sido enviado Milcíades el de Cipselo al Quersoneso. 12 Oración de infinitivo (futura esse) dependiendo de praecepit. 13 Postulare lleva habitualmente una oración completiva con ut: “pedir que…”; pero a veces se construye con un subjuntivo sin conjunción: cum Miltiades postulasset (ut) Lemnii facerent id sua sponte. 14 Domo: “de su patria”, o sea Antenas. 15 Heródoto (VI,139) narra los acontecimientos de distinta manera: los pelasgos, que habitaban Lemnos, a causa de una peste que había asolado a su país, consultaron el oráculo de Delfos para ver el modo de librarse de esa calamidad; el oráculo les respondió que deberían dar completa satisfacción a los atenienses, a quienes enviaron mensajeros para cumplir la respuesta del oráculo. Fue entonces cuando los pelasgos contestaron a la proposición de rendimiento que les hacían los atenienses con la falacia a que aquí se alude. 16 Adversum tenet: “sopla contrario”; proficiscentibus, dativo de relación indicando el punto de vista desde el cual es cierto lo que se afirma. 17 Petierat, hay que entender petierat armis o bello; potior rige ablativo. 18 Multitudinem: “la multitud de colonos”. 19 Res constituit: “organizó la colonia”; señaló sus leyes y régimen político. 20 Este poder real, no nominal pero si efectivo, lo atestigua Heródoto (VI,39) cuando dice que Milcíades hizo presos a todos los señores principales del Quersoneso, poniendo a su servicio a quinientos hombres de guardia y casándose después con la princesa Hegesipila, hija de Oloro, rey de los tracios. 21 Nomine, hay que entender nomine regio. 22 Neque eo setius: “y no por esto” (y no dejaba por esto). 23 Eorum voluntate: “consentimiento”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

12

tradant. Illi enim dixerant, cum vento borea24 domo profectus eo pervenisset, sese dedituros: se autem domum25 Chersonesi habere. 5 Cares26, qui tum Lemnum incolebant, etsi praeter opinionem res ceciderat27, tamen non dicto, sed secunda fortuna adversariorum capti resistere ausi non sunt atque ex insula demigrarunt28. Pari felicitate ceteras insulas, quae Cyclades29 nominantur, sub Atheniensium redegit potestatem.

[Darío invade Europa, incursión de Darío en Escitia. El puente sobre el Danubio].

[3] Eisdem temporibus Persarum rex Darius30 ex Asia in Europam exercitu traiecto Scythis bellum inferre decrevit. Pontem fecit in Histro31 flumine, qua copias traduceret32. Eius pontis, dum ipse abesset, custodes33 reliquit principes, quos secum ex Ionia et Aeolide duxerat; quibus singulis illarum urbium perpetua dederat imperia.

Analiza sintácticamente: Eisdem temporibus Persarum rex Darius ex Asia in Europam exercitu traiecto Scythis bellum inferre decrevit (señala la función y tipo de oración).

2 Sic enim facillime putavit se Graeca lingua loquentes34, qui Asiam incolerent, sub sua retenturum potestate, si amicis suis oppida tuenda tradidisset35, quibus se oppresso nulla spes salutis relinqueretur.

[Milcíades propone destruir el puente].

In hoc fuit tum numero Miltiades, cui illa custodia crederetur. 3 Hic36, cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premique a Scythis, [Miltiades] hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciae dimitterent. 4 Nam si cum iis copiis, quas secum transportarat, interiisset Darius, non solum Europam fore37 tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere38, liberos a Persarum futuros dominatione et periculo39; id facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium

24 Al viento norte los latinos lo llamaban Aquilón y los griegos Boreas, dios del viento, hijo de Eos (la Aurora) y de Astreo, y hermano de Céfiro y de Noto. Pertenece a la raza de los titanes, personificación de las fuerzas de la Naturaleza. 25 Domum, Milcíades juega con los dos sentidos de domus: “patria” y “domicilio”. 26 Según Heródoto (nota 6), eran los pelasgos los que por entonces habitaban Lemnos. 27 Ceciderat, el verbo cadere, “caer”, sirve para expresar un acontecimiento inesperado. 28 Lemnos tenía dos ciudades importantes: Hefestia y Mirina. Según Heródoto, los de Hefestia se entregaron en principio a Milcíades, pero no así los de Mirina, que se resistieron, alegando que el Quersoneso nada tenía que ver con el Ática. 29 Conjunto de islas en el mar Egeo, cuyo nombre, según Plinio (H.N. IV,122) proviene del griego kýklos, por cuanto forma como un anillo alrededor de Delos. El escoliasta de Virgilio, Servio (En. III,126) dice que este nombre se debe a que las naves que se dirigían hacia ellas lo hacían en círculo. 30 Darío I, padre de Jerjes. Atacó a los escitas como represalia por haber invadido Media. 31 Hoy el Danubio. 32 Relativo con valor de oración final. 33 Custodes, predicativo de principes. 34 “Los pueblos de habla griega” (literalmente: “los que hablaban en lengua griega”). 35 Tradere oppida tuenda: “entregar las ciudades para ser defendidas”, encargar la defensa de las ciudades, 36 Hic: “por este tiempo”. 37 Fore, futuros (esse), posse, interiturum (esse), infinitivos de estilo indirecto, reproduciendo el discurso de Milcíades. 38 Graeci genere: “Griegos de raza”. 39 Una vez más el relato de Nepote se aparta del de Heródoto, que afirma (IV,137-8) que fueron los propios escitas los que invitaron a los griegos a cortar el puente y a liberarse del dominio persa.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

13

ferro vel inopia paucis diebus interiturum.

[Fracasado el plan, Milcíades regresa a Atenas].

5 Ad hoc consilium cum plerique40 accederent41, Histiaeus Milesius, ne res conficeretur, obstitit42, dicens: non idem ipsis, qui summas imperii43 tenerent, expedire et multitudini, quod Darii regno ipsorum niteretur44 dominatio; quo exstincto ipsos potestate45 expulsos civibus suis poenas daturos. Itaque adeo se abhorrere46 a ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari regnum Persarum. 6 Huius cum sententiam plurimi essent secuti, Miltiades, non dubitans tam multis consciis ad regis aures consilia sua perventura, Chersonesum reliquit ac rursus Athenas demigravit. Cuius ratio47 etsi non valuit, tamen magnopere est laudanda, cum48 amicior omnium libertati quam suae fuerit dominationi.

[Darío se dispone a invadir Grecia. Primera Guerra Médica. Expedición de Datis y Artafernes].

[4] Darius autem cum ex Europa in Asiam redisset, hortantibus amicis, ut Graeciam redigeret in suam potestatem, classem quingentarum navium49 comparavit eique Datim praefecit et Artaphernem hisque ducenta peditum50, decem milia equitum dedit, causam interserens51, se hostem esse Atheniensibus, quod eorum auxilio Iones Sardeis52 expugnassent suaque praesidia interfecissent.

[Conquista de Eubea y entrada en el Ática].

2 Illi praefecti regii classe ad Euboeam appulsa celeriter Eretriam ceperunt omnesque eius gentis cives abreptos53 in Asiam ad regem miserunt. Inde ad Atticam accesserunt ac suas copias in campum Marathona54 deduxerunt. Is est ab oppido circiter milia passuum 40 Los más importantes, que siguieron el parecer de Histeo, son citados por Heródoto por sus nombres y lugar de procedencia (IV,138). 41 Accederent: “se mostraran conformes”; el uso de accido (literalmente “acercarse”) con este valor proviene de que en las votaciones del Senado romano los votantes se agrupaban alrededor de aquel cuya opinión seguían. 42 Obstare ne: “oponerse a que”. 43 Summas imperii = summum imperium. 44 Nitor (como utor, fruor, fungor, potior), rige ablativo. 45 El término potestas implica un poder que se ostenta legalmente, bien en nombre del pueblo bien que sea de origen real, y se opone a potentia que supone un dominio ilegal o usurpado. 46 Abhorrere, infinitivo dependiendo de dicens; las palabras de Histieo son reproducidas en estilo indirecto; hay que notar la correlación consecutiva adeo… ut. 47 Su proyecto de liberar las ciudades griegas de Asia. 48 Cum, causal, “puesto que” (traducir el verbo en indicativo). 49 Nepote ha silenciado la existencia de una primera flota, mandada por Mardonio, en el 492 a.C. Viendo Darío lo poco fructuoso que había sido el mando de Mardonio lo depuso, y nombró como generales a Datis y Artafernes para que atacaran Escitia y Atenas. Es esta la expedición a que se refiere Nepote. En cuanto al número de naves, mientras Heródoto cita seiscientas, Platón refiere trescientas, sin contar las de carga, y Nepote quinientas. 50 Valerio Máximo (V,3) da un número de trescientos mil hombres, Pausanias (IV,25) otros trescientos mil, Lisias quinientos mil y Nepote doscientos mil. De todos modos estas cifras deben estimarse superiores a la realidad. 51 Causam interserens: “alegando como pretexto”. 52 Sardeis, acusativo plural; hay que notar que estas oraciones causales están en subjuntivo por pertenecer a un discurso en estilo indirecto. 53 Abreptos: “hechos prisioneros”. 54 Marathona, acusativo griego, aposición a campum. La llanura de Maratón había parecido a Hipas, hijo

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

14

decem.

[Los atenienses piden ayuda a Esparta].

3 Hoc tumultu Athenienses tam propinquo tamque magno permoti auxilium usquam nisi a Lacedaemoniis petiverunt55 Phidippumque56, cursorem eius generis, qui hemerodromoe57 vocantur Lacedaemonem miserunt, ut nuntiaret, quam celeri opus esset auxilio.

[Deliberaciones sobre el plan de campaña. Opinión de Milcíades].

4 Domi autem creant decem praetores, qui exercitui praeessent, in eis Miltiadem. Inter quos magna fuit contentio, utrum moenibus se defenderent an obviam irent hostibus acieque decernerent58. 5 Unus Miltiades59 maxime nitebatur, ut primo quoque tempore60 castra fierent: id si factum esset, et civibus animum accessurum, cum viderent de eorum virtute non desperari61, et hostes eadem re fore tardiores, si animadverterent auderi adversus se tam exiguis copiis dimicari.

[Se impone el plan de Milcíades. El ejército sale en campaña].

[5] Hoc in tempore nulla civitas Atheniensibus auxilio fuit praeter Plataeenses. Ea62 mille misit militum. Itaque horum adventu decem milia armatorum completa sunt; quae manus mirabili flagrabat pugnandi cupiditate. 2 Quo factum est, ut plus quam collegae Miltiades valeret. 3 Eius ergo auctoritate impulsi Athenienses copias ex urbe eduxerunt locoque idoneo castra fecerunt. Dein postero die sub montis63 radicibus acie [e] regione instructa non apertissuma64 - namque arbores multis locis erant rarae - proelium commiserunt hoc consilio, ut et montium altitudine tegerentur et arborum tractu65 equitatus hostium impediretur, ne multitudine clauderentur.

[Batalla de Maratón].

4 Datis etsi non aequum locum videbat suis, tamen fretus numero copiarum suarum confligere cupiebat eoque magis, quod66, priusquam Lacedaemonii subsidio venirent, dimicare utile arbitrabatur. Itaque in aciem peditum centum67, equitum decem milia produxit proeliumque commisit. 5 In quo tanto plus virtute valuerunt Athenienses,

de Pisístrato (Heródoto, VI,107), el lugar más adecuado para la facilidad de movimientos de la caballería persa. 55 Los verbos que significan “pedir” se construyen con ab y ablativo (“pedir de alguien” en lugar de “pedir a alguien”). 56 Heródoto (VI,105) y Pausanias (I,28) dan el nombre de Fidipides, mientras algunos códices tienen Filipo. Posiblemente su verdadero nombre fuera Filípides (Plin.: H.N., VII,20). 57 Nominativo plural griego (en griego hemerodromoí, es decir “que corre durante todo el día”). 58 Acieque decernerent: “entablar una batalla decisiva”. 59 Si hemos de dar fe a Heródoto (VI,105), no fue sólo Milcíades el que tenía esta opinión, sino cinco de los diez generales, sin incluir al propio polemarco Calímaco Afidneo, a quien Milcíades convenció con un discurso, deshaciendo de este modo el empate en la votación. 60 Primo quoque tempore: “lo antes posible” (quoque ablativo de quisque). 61 Desperari, auderi, infinitivos pasivos con valor impersonal. 62 Ea, hay que sobrentender civitas. 63 El monte denominado de Pan. 64 Acie instructa [e] regione non apertissuma: “formado el ejército en un paraje no muy abierto”. 65 Arborum tractu: “por la serie de árboles”. 66 Quod, explicando eo. 67 Centum, hay que sobrentender milia, como justo después.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

15

ut68 decemplicem numerum69 hostium profligarint adeoque perterruerint, ut Persae non castra, sed naves petierint70. Qua pugna nihil adhuc exstitit nobilius. Nulla enim umquam tam exigua manus tantas opes prostravit.

[Recompensa de Milcíades por la victoria de Maratón, modestos honores].

[6] Cuius victoriae71 non alienum videtur quale praemium Miltiadi sit tributum, docere, quo72 facilius intellegi possit eandem omnium civitatum esse naturam. 2 Ut enim populi Romani honores quondam fuerunt rari et tenues ob eamque causam gloriosi, nunc autem effusi atque obsoleti, sic73 olim apud Athenienses fuisse reperimus. 3 Namque huic Miltiadi, qui Athenas totamque Graeciam liberarat, talis honos tributus est, in porticu, quae Poecile74 vocatur, cum pugna depingeretur Marathonia75, ut in decem praetorum numero prima eius imago poneretur76 isque hortaretur77 milites proeliumque committeret. 4 Idem ille populus posteaquam maius imperium est nactus et largitione magistratuum corruptus est, trecentas statuas Demetrio Phalereo78 decrevit.

[La empresa de Paros. Condena y muerte de Milcíades].

[7] Post hoc proelium79 classem LXX navium80 Athenienses eidem Miltiadi dederunt, ut insulas81, quae barbaros adiuverant, bello persequeretur. Quo in imperio82 plerasque ad officium redire coegit, nonnullas vi expugnavit. 2 Ex his Parum83 insulam

68 Hay que notar las correlaciones consecutivas: tanto plus… ut, adeo… ut. 69 Heródoto (VI,117) afirma que los bárbaros muertos en Maratón sumaban seis mil cuatrocientos y los atenienses sólo ciento noventa y dos 70 Error de interpretación de Cornelio. Heródoto (VI,115) dice que los bárbaros expulsaron de algunas de sus naves a los atenienses, haciendo que los esclavos de Eretria embarcasen en otras naves, y siguieron su rumbo, bordeando a Sunio con la intención de atacar Atenas. Se dirigieron, pues, a sus naves no por la precipitación en la huida, sino con una intencionalidad clara. 71 Cuius victoriae, complemento de praemium. 72 Quo = ut eo, “a fin de que con ello”. 73 Sic, en correlación con el ut anterior: “del mismo modo que… así…”. 74 Nominativo singular de la declinación grecolatina. Galería o pórtico existente en Atenas, que estaba decorada con variadas pinturas; de aquí su nombre de Pecile (cf. el griego poikílos = “vario”). Diógenes Laercio en la Vida de Zenón (1) dice que el nombre de Pecile viene de las tablas pintadas por Polignoto. Plinio (H.N., XXXV,35) afirma que las pinturas de Pecile se debían a Polignoto y Micón. Más tarde fue lugar de reunión de los filósofos estoicos, que de él tomaron su nombre (stoa = “pórtico”). 75 Plinio (H.N., XXXV,4) estima que el cuadro de la batalla de Maratón fue pintado por un hermano de Fidias, llamado Panemo. En él, además de Milcíades, podía verse a Calímaco, el polemarco, y a Cinegiro, ateniense, a Datis y a Artafernes, persas. 76 Ut… poneretur, explicando talis honos. 77 “Representándolo en el acto de arengar a soldados y…”. 78 Amigo íntimo de Teofrasto y administrador de Atenas en los años 318 a 308 a.C., durante la dominación macedónica. Fue derrocado por Demetrio Poliorcetes. 79 La victoria de Maratón, 490 a.C. 80 La flota fue pedida, según Heródoto, por el propio Milcíades, si decirles contra quienes pensaba luchar, asegurándoles solamente que les haría ricos si consentían en seguirle. 81 Las Cícladas, conquistadas por Datis y Artafernes. 82 Quo in imperio: “en cuyo mando”, o sea al frente de la escuadra. 83 Parum, Paros, una de las Cícladas, al sur de Delos; es célebre desde la antigüedad por sus mármoles de una blancura excelente. Cornelio da aquí una razón bastante trivial y muy distinta de la aducida explícitamente por Heródoto (VII,133) cuando dice que se dirigió Milcíades contra Paros, alegando que iba a castigar a sus habitantes por haber luchado antes al lado persa en Maratón; pero esto era tan sólo un pretexto, ya que la verdadera causa estaba en que Liságoras, hijo de Tisias y natural de Paros, le había acusado y enojado con el persa Hidarmes y de aquí su animadversión contra los de Paros.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

16

opibus elatam84 cum oratione reconciliare non posset, copias e navibus eduxit, urbem operibus clausit omnique commeatu privavit; dein vineis ac testudinibus constitutis propius muros accessit. 3 Cum iam in eo esset85, ut oppido potiretur, procul in continenti lucus, qui ex insula conspiciebatur, nescio quo casu nocturno tempore incensus est. Cuius flamma ut ab oppidanis et oppugnatoribus est visa, utrisque venit in opinionem86 signum a classiariis regis datum. 4 Quo factum est, ut et Parii87 a deditione deterrerentur, et Miltiades, timens, ne classis regia adventaret, incensis operibus, quae statuerat, cum totidem navibus, atque88 erat profectus, Athenas magna cum offensione civium suorum rediret.

[Acusación y condena de Milcíades].

5 Accusatus ergo est proditionis89, quod, cum Parum expugnare posset, a rege corruptus infectis rebus discessisset. Eo tempore aeger erat vulneribus, quae in oppugnando oppido acceperat. Itaque, quoniam. ipse pro se dicere90 non posset, verba fecit frater eius Stesagoras91. 6 Causa cognita capitis absolutus pecunia multatus est89, eaque lis quinquaginta talentis aestimata est92, quantus in classem sumptus factus erat. Hanc pecuniam quod solvere in praesentia non poterat, in vincula publica coniectus est ibique diem obiit supremum93.

[Causas reales de la condena. Carácter de Milcíades].

[8] Hic etsi crimine Pario est accusatus, tamen alia causa fuit damnationis. Namque Athenienses propter Pisistrati tyrannidem, quae paucis annis ante fuerat, omnium civium suorum potentiam extimescebant. 2 Miltiades, multum in imperiis magnisque versatus, non videbatur posse esse privatus, praesertim cum consuetudine ad imperii cupiditatem trahi videretur. 3 Nam Chersonesi omnes illos, quos habitarat, annos94 perpetuam obtinuerat dominationem tyrannusque fuerat appellatus, sed iustus. Non erat enim vi consecutus95, sed suorum voluntate, eamque potestatem bonitate retinebat. Omnes autem et dicuntur et habentur tyranni, qui potestate sunt perpetua in ea

84 Opibus elatam: “ensorbecida por sus riquezas”. 85 Cum iam in eo esset: “estuvieran a punto de”. 86 Venit in opinionem utriusque: “a unos y a otros les asaltó la sospecha”. 87 Parii, los habitantes de Paros. 88 Atque, después de una palabra comparativa (totidem) “que”, “como”. 89 Los verbos judiciales como accusare “acusar”, damnare “condenar”, etc. pueden regir genitivo. No parece ser cierto que la acusación lanzada contra Milcíades fuera la de traición, pues, según Heródoto (VI,136), Jantipo, hijo de Arifrón, intentando plantearle ante el pueblo causa capital, le acusaba de haber engañado a los atenienses. Fue, por tanto, de dolo y fraude a Atenas. 90 Dicere pro aliquo: “defender a alguien” (hablar en defensa de lguien). 91 Prescindiendo de la diversidad de nombres que nos dan los manuscritos (Tiságoras, Ságoras, Diágoras e Iságoras), lo que parece claro es que la defensa de Milcíades estuvo a cargo de sus amigos (Heródoto, VI,136). 92 “Su responsabilidad fue estimada en cincuenta talentos”; aestimare litem significa “fijar la multa que se debe imponer al condenado”. 93 La versión sobre los últimos momentos de la vida de Milcíades no concuerda con la dada por Heródoto (VI,136), quien dice que el pueblo le absolvió de la pena capital en virtud de los méritos contraídos por él en Maratón y en la conquista de Lemnos, muriendo, después del juicio, a causa de la gangrena en el muslo. La multa de cincuenta talentos la haría efectiva su hijo Cimón. 94 Hay que construirlo así: Nam omnes illos annos (acusativo de duración), quos habitarat Chersonesi (locativo). 95 Hay que sobrentender dominationem.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

17

civitate, quae libertate usa est. 4 Sed in Miltiade erat cum summa humanitas tum mira communitas, ut nemo tam humilis esset, cui non ad eum aditus pateret, magna auctoritas apud omnes civitates, nobile nomen, laus rei militaris maxima. Haec populus respiciens maluit illum innoxium plecti96 quam se diutius esse in timore.

96 “Ser castigado” (sujeto, illum innoxium).

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

18

CORNELI NEPOTIS THEMISTOCLES

Famoso estadista de la democracia ateniense (c. 524-459), del antiguo genos de los Licomidas, pero de madre no ateniense. Fue elegido arconte epónimo en 493 a.C. y estratego de su tribu en 490 a.C. En calidad de arconte, comenzó las obras de ampliación del Pireo como puerto. En 483 a.C. convenció a los atenienses para que se dedicara a reforzar su flota de 70 tirremes y la ampliara hasta 200 y para que invirtiera en este propósito el producto de las minas de Laurio. De este modo, la ciudad estuvo preparada para la segunda invasión persa bajo Jerjes. Tomó parte destacada en esta guerra en calidad de estratego y comandante de la escuadra ateniense y aseguró la victoria a favor de Grecia en la batalla naval de Salamina (480 a.C.) al adoptar como estrategia ofensiva griega el llevar la lucha hacia la zona del estrecho. El Pireo también fue fortificado a instancia suya. No obstante, en los años siguientes, perdió influencia a favor de Cimón y los aristócratas, y sobre el 471 a.C. fue condenado a ostracismo y se retiró a Argos, donde levantó los ánimos contra Esparta. En torno al 486 a.C., Esparta pretendía tener pruebas de que Temístocles y Pausanias estaban intrigando con Persia. Fue condenado a muerte en Atenas y sus propiedades confiscadas. Fue a Corcira, después a Epiro, donde fue huésped del rey de los molosos, antes de refugiarse en Asia y de entablar relación con Artajerjes, sucesor de Jerjes. Se tomó un año para aprender la lengua persa. Después se presentó ante el rey, a quien sedujo hasta el punto de recibir de su parte una residencia en Asia Menor, en la que Magnesia le abastecía de pan, Lámpsaco de vino y Minute del resto de su alimentación. En realidad, estas tres ciudades debían satisfacer todas sus necesidades y las de su séquito, que debió ser numeroso. El rey proyectaba cederle el mando de una expedición contra los griegos cuando Temístocles murió, según Tucídides, de muerte natural; según otros autores, se envenenó para no verse obligado a dirigir las armas contra su patria, teoría que, sin embargo, parece más bien dudosa.

[Orígenes y primera juventud de Temístocles, es desheredado por su padre; su preparación y dotes naturales para la política, en la que sobresale. Hombre de acción y de criterio, logra pronta fama.]

[1] THEMISTOCLES, Neocli filius, Atheniensis1. Huius vitia ineuntis adulescentiae2 magnis sunt emendata virtutibus, adeo ut3 anteferatur huic nemo4, pauci pares putentur. 2 Sed ab initio est ordiendus5. Pater eius Neocles6 generosus7 fuit. Is uxorem Acarnanam civem duxit8, ex qua natus est Themistocles. Qui9 cum minus esset probatus parentibus10, quod et liberius11 vivebat 1 Entiéndase fuit. Temístocles, militar y estadista ateniense (c. 524-459 a.C.) fue elegido arconte en 493 a.C. y participó en la batalla de Maratón contra los persas (490ª.C.); ferviente promotor del poder naval ateniense potenció la flota; militó en el partido político democrático. 2 Huius vitia ineuntis adulescentiae: “los vicios de la primera juventud de éste”, el genitivo huius va regido por adulescentiae, que, a su vez, va regido por vitia. 3 adeo ut: “hasta el punto de que”. 4 Aunque nuestro autor es dado a la hipérbole, en este caso no debe considerarse exageración, pues Tucídides (I,138) se deshace en elogios de la persona de Temístocles. 5 est ordiendus: “se debe comenzar”, perifrástica 6 Plutarco (Temístocles,I) dice que Neocles no era de los distinguidos de Ateas, sino de Frear, uno de los pueblos de la tribu de Leóncide. Por lo que respecta a la madre de Temístocles, de un poema de Anfícrates parece colegirse que su nombre era Abrotono, de origen tracio. Fanias (según Plutarco) afirma que su madre no era tracia sino de Caria y que su nombre era Euterpe. Por su parte Neantes de Cizica le hace descender de la ciudad de Halicarnaso. En lo que parece que están de acuerdo todos es en afirmar que no era ateniense, si bien, según nuestro autor, gozaba del derecho de ciudadanía ateniense. 7 Generosus: “de noble cuna”. 8 Uxorem… duxit: “se casó con” “tomó como esposa a”, uxorem es predicativo; “casarse la mujer” se dice nubere. Acarnanus, -a, -um, “de Acarnania”, rehión griega situada entre Etolia y el Epiro. 9 Qui, pronombre relativo con valor demostrativo. 10 cum minus esset probatus parentibus: “no siendo él bien mirado por su padres”, este relativo a principio de frase se

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

19

et rem familiarem neglegebat, a patre exheredatus est12.

Analiza morfológicamente duxit y parentibus. Indica en el texto un cum histórico y señala el valor de quod. Evolución y explicación fonética de plateam. Cultismo y palabra patrimonial de ligare.

[Temístocles se dedica a la política]

3 Quae13 contumelia non fregit eum, sed erexit14. Nam cum iudicasset sine summa industria non posse eam15 exstingui, totum se dedidit rei publicae16. Diligentius17 amicis famaeque serviens multum in iudiciis privatis versabatur18, saepe in contionem populi prodibat; nulla res maior19 sine eo gerebatur; celeriter, quae opus erant20, reperiebat, facile eadem21 oratione explicabat.

Analiza morfológicamente rei publicae y prodibat. Identifica en el texto un cum histórico y una oración de infinitivo. Evolución y explicación fonética de balneum. Cultismo y palabra patrimonial de opera.

4 Neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat22, quod et de instantibus23, ut ait Thucydides24, verissime iudicabat et de futuris callidissime coniciebat. Quo factum est, ut brevi tempore illustraretur25.

[Es nombrado general para la guerra de Corcira, sus primeros éxitos en la guerra naval; comienza la Segunda Guerra Médica, construye cien naves. Con sus victorias marítimas adiestra en la guerra naval a los atenienses. Eficacia de la escuadra contra el gran ejército de Jerjes. Respuesta al oráculo de Delfos, interpretado por Temístocles.]

[2] Primus autem gradus fuit capessendae rei publicae26 bello Corcyraeo27; ad quod gerendum28 praetor a populo factus non solum praesenti bello29, sed etiam reliquo tempore ferociorem reddidit30 civitatem. 2 Nam cum pecunia publica31, quae ex metallis32 redibat, largitione

traduce por un demostrativo. Cum con subjuntivo se traduce por gerundio. 11 Liberius: “con demasiada libertad”, comparativo absoluto de liber. 12 Según Plutarco (Temis, II) esto es falso: “Todas las demás relaciones que sobre esto han inventado algunos, como son el que se madre se suicidara por el deshonor de su hijo o que su padre le desheredara, hay que tenerlas por falsas”. 13 Quae, se traduce por un demostrativo, concuerda con contumelia. 14 non fregit eum, sed erexit, “no lo acobardó, sino que lo alentó”. 15 Eam, se refiere a contumeliam. 16 totum se dedidit rei publicae: “se dedicó en cuerpo y alma a la política”. 17 Diligentius, comparativo absoluto. 18 in iudiciis privatis versabatur: “intervenía en los pleitos privados”, versor con ablativo: “intervenir en”. 19 res maior: “empresa de importancia”. 20 opus erant, opus est: “es necesario”. 21 Eadem, acusativo plural neutro. 22 Neque minus in rebus gerendis promptus quam excogitandis erat: “y no era menos expedito en la acción que en el consejo”. Gerendis… excogitandis son gerundivos. 23 de instantibus… de futuribus: “acerca de las cosas presentes… de las cosas futuras”. 24 Thucydides, historiador griego del siglo V a.C., autor de la Guerra del Peloponeso. 25 Illustraretur: “se hizo famoso”, el ut es completivo. 26 Primus… gradus… capessendae rei publicae: “el primer paso en el servicio del Estado”, gerundivo con valor final. 27 Isla del mar Jonio, actual Corfú, Plutarco (Temis,IV) se refiere también a esta guerra, pero no dice que fuera contra Corcira sino contra Egina, que era por entonces la dueña del mar por el número de sus naves. Lo mismos afirma Heródoto (VII,134). 28 Gerendum, gerundivo. 29 praesenti bello: “durante la guerra”. 30 ferociorem reddidit: “se hizo más aguerrido”, ferociorem, predicativo, “más belicosa, aguertrida”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

20

magistratuum quotannis interiret33, ille persuasit populo, ut ea pecunia34 classis centum navium aedificaretur35. 3 Qua36 celeriter effecta primum Corcyraeos fregit37, deinde maritimos praedones38 consectando mare tutum39 reddidit. In quo cum divitiis ornavit, tum40 etiam peritissimos belli navalis fecit Athenienses41. 4 Id quantae saluti fuerit universae Graeciae42, bello cognitum est Persico.

[Respuesta del oráculo de Delfos, interpretada por Temístocles]

Nam cum Xerxes43 et mari et terra bellum universae inferret Europae cum tantis copiis, quantas neque ante nec postea habuit quisquam - 5 huius44 enim classis mille et ducentarum navium longarum fuit, quam duo milia onerariarum sequebantur; terrestres autem exercitus DCC peditum, equitum CCCC milia fuerunt -, 6 cuius de adventu cum fama in Graeciam esset perlata45 et maxime Athenienses peti dicerentur46 propter pugnam Marathoniam, miserunt Delphos47 consultum48, quidnam facerent49 de rebus suis. Deliberantibus Pythia respondit, ut moenibus ligneis se munirent. 7 Id responsum quo valeret50, cum intellegeret nemo51, Themistocles persuasit consilium esse Apollinis, ut in naves se suaque conferrent: eum enim a deo significari murum ligneum.

Analiza morfológicamente munirent y deliberantibus. Identifica en el texto una oración completiva de infinitivo y señala el valor de los diversos

cum del texto. Evolución y explicación fonética de praeconem. Cultismo y palabra patrimonial de laborare.

8 Tali consilio probato addunt ad superiores totidem52 naves triremes suaque omnia, quae moveri poterant53, partim Salamina, partim Troezena54 deportant; arcem sacerdotibus paucisque maioribus 31 pecunia publica: “las rentas del Estado”, las minas de plata de Laurio. 32 ex metallis: “de las minas”. 33 Cum… interiret, cum histórico. 34 ea pecunia, ablativo. 35 El dinero que los atenienses sacaban de la explotación de las minas de Laurio estaba a punto de ser distribuido a razón de diez minas a cada uno. Ut completivo. 36 Qua… effecta, ablativo absoluto, su antecedente es classis. Este relativo a principio de frase funciona como demostrativo. 37 Fregit: “derrotó”. 38 maritimos praedones, “piratas”. 39 Tutum, predicativo. 40 In quo…, tum, “con lo cual no sólo…, sino también”. 41 Athenienses, complemento directo de ornavit y fecit. 42 quantae saluti fuerit universae Graeciae, interrogativa indirecta; nótese el valor de sum con doble dativo: “servir de…, a…”. 43 Xerxes, hijo de Darío Histaspe, sucedió a su padre en 486 a.C., continuando con mayor éxito las campañas contra Grecia. Murió en 465 a.C. 44 huius, su antecedente es Xerxes. 45 cuius de adventu cum fama in Graeciam esset perlata, “habiéndose esparcido hasta Grecia el rumor de la venida de éste”. El relativo hay que traducirlo por demostrativo. 46 Athenienses peti dicerentur, oración concertada de infinitivo, Athenienses es sujeto de peti y dicerentur. 47 Delphos, acusativo de dirección. 48 Consultum, supino. 49 quidnam facerent, interrogativa indirecta. 50 quo valeret, interrogativa indirecta, “qué significaba”. 51 Afirmación gratuita por parte de Nepote, ya que Heródoto (VII,142) habla de una doble interpretación dada por el congreso del pueblo a la respuesta del oráculo: la primera la de aquellos que la interpretaron como que la acrópolis quedaría salva, por estas desde antiguo defendida por una estacada que era el muro al que se refería el oráculo; la segunda la de aquellos que identificaban el muro, citado por el oráculo, con las naves. 52 Totidem, “otras tantas”. 53 suaque omnia, quae moveri poterant: “todos sus bienes muebles”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

21

natu55 ac sacra procuranda56 tradunt, reliquum oppidum relinquunt.

[La gloriosa gesta de las Termópilas. Batalla naval de resultado indeciso en Artemisio y retirada a Salamina.]

[3] Huius57 consilium plerisque civitatibus displicebat et in terra dimicari magis placebat. Itaque missi sunt delecti58 cum Leonida59, Lacedaemoniorum rege, qui Thermopylas occuparent longiusque barbaros progredi non paterentur60. Hi vim61 hostium non sustinuerunt eoque loco omnes interierunt62. 2 At classis communis Graeciae trecentarum navium, in qua ducentae63 erant Atheniensium, primum apud Artemisium64 inter Euboeam continentemque terram65 cum classiariis regis conflixit. Angustias enim Themistocles quaerebat, ne multitudine circuiretur66. 3 Hic67 etsi pari proelio68 discesserant, tamen eodem loco non sunt ausi manere, quod erat periculum, ne, si pars navium adversariorum Euboeam superasset, ancipiti premerentur periculo69. 4 Quo factum est, ut70 ab Artemisio discederent et exadversum Athenas71 apud Salamina classem suam constituerent.

[Los persas incendian Atenas. Temor de los marineros y entereza de Temístocles. Estratagema de Temístocles para inducir a combatir a Jerjes, quien, sin sospechar el engaño, emprende el combate y es vencido, victoria de Salamina.]

[4] At Xerxes Thermopylis expugnatis protinus accessit astu72 idque nullis defendentibus, interfectis sacerdotibus, quos in arce invenerat, incendio delevit. 2 Cuius flamma perterriti classiarii, cum manere non auderent et plurimi hortarentur73, ut domos suas74 discederent moenibusque se

54 Salamina, Troezena, acusativos griegos. Esta última, ciudad de la Argólida en la misma entrada del golfo de Salónica. Plutarco (VII,10) dice que los atenienses dejaron a sus padres y mujeres en Trecece, donde fueron honrosamente recibidos. 55 maioribus natu: “ancianos”. 56 ac sacra procuranda: “y las cosas sagradas para ser cuidadas”. Procuranda participio de futuro con valor final. 57 Huius, de Temístocles. 58 Delecti: “soldados escogidos”. 59 Leonidas, famoso héroe de la resistencia antipersa, intentó detener al enemigo en 480 a.C., pero los persas le sorprendieron por la espalda; él, en vez de rendirse, murió defendiendo el paso de las Termópilas con sus soldados. El paso de las Termópìlas era la comunicación entre Tesalia y Beocia. Desfiladero situado al pie del monte Eta, entre Tesalia y Fócide. El nombre significa “puertas calientes”, porque allí había unas termas. Actualmente se llama “Bocca di Luppo”. 60 Qui… occuparent… non paterentur, relativos finales. 61 Vim: “el empuje”. 62 Heródoto cita los epitafios colocados en honor de los caídos en las Termópilas: “Contra tres millones pelearon solos aquí en este lugar cuatro mil peloponesios”. Y el de los espartanos: “Habla a los lacedemonios, amigo y diles que yacemos aquí obedientes a sus mandatos”. 63 Heródoto (VII,1) habla de ciento veintisiete naves atenienses, aunque en el capítulo XLIV cita ciento ochenta; Plutarco da también el número de ciento ochenta naves atenienses. 64 Artemisium, promontorio en la costa de Eubea, así llamado por tener un templo dedicado a la diosa Artemis (Diana). 65 continentemque terram: “y la tierra firme”. 66 Ne… circuiretur, valor final: “para evitar ser rodeado”. 67 Hic, adverbio. 68 pari proelio, sin que la victoria se decidiera. En efecto la batalla de Artemisio no decidió nada ni a favor ni en contra de Atenas, pero los atenienses aprendieron la lección de que en la lucha no vence quien más grita ni más naves posee, sino el que está dotado de coraje y valor. Así Píndaro, refiriéndose a esta batalla, dice: “A la libertad seguro y claro asiento dieron los hijos de la preclara Atenas”. 69 quod erat periculum, ne, si… Euboeam superasset, ancipiti premerentur periculo: “porque corría peligro de que si… pasaba al otro lado de Eubea, se vieran atacados por dos frentes”. 70 Ut, completivo. 71 exadversum Athenas: “enfrente de Atenas”. 72 Astu, transcripción latina del acusativo neutro griego –FJL = “ciudad”. Así como entre los romanos la Urbs se aplicaba por antonomasia a Roma, así entres los griegos –FJL se aplicaba a Atenas. 73 plurimi hortarentur, “aconsejando la mayoría”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

22

defenderent, Themistocles unus75 restitit et universos76 pares esse posse aiebat, dispersos77 testabatur perituros78 idque Eurybiadi79, regi Lacedaemoniorum80, qui tum summae imperii praeerat81, fore affirmabat. 3 Quem cum minus, quam vellet, moveret, noctu de servis suis, quem habuit fidelissimum82, ad regem83 misit, ut ei nuntiaret suis verbis84 adversarios eius in fuga esse85: 4 qui si discessissent, maiore cum labore et longinquiore tempore bellum confecturum86, cum singulos consectari cogeretur87; quos si statim aggrederetur, brevi universos oppressurum88. Hoc eo valebat, ut ingratis89 ad depugnandum omnes cogerentur90. 5 Hac re audita barbarus, nihil doli subesse91 credens, postridie alienissimo sibi92 loco, contra opportunissimo hostibus, adeo angusto mari conflixit, ut93 eius multitudo navium explicari non potuerit94. Victus ergo est magis etiam consilio95 Themistocli quam armis Graeciae.

[Jerjes, nuevamente engañado por Temístocles, a pesar de contar con fuerzas superiores, se ve obligado a retirarse a Asia y queda agradecido a éste.]

[5] Hic96 etsi male rem gesserat97, tamen tantas98 habebat reliquias copiarum, ut etiam tum his opprimere posset hostes. Iterum ab eodem gradu depulsus est99. Nam Themistocles verens ne100 bellare perseveraret101, certiorem eum fecit102 id agi, ut pons, quem ille in Hellesponto103 fecerat, 74 Ut, completivo; domos suas, acusativo de dirección. 75 Themistocles unus, “sólo Temístocles”. 76 Universos, “todos juntos”. 77 Dispersos, “diseminados”, en universos y dispersos a implícito un matiz condicional. 78 Perituros (esse). 79 Este dativo va regido por affirmabat. La entereza de ánimo de Temístocles queda de manifiesto en el diálogo, mantenido con Euribíades, recogido por Plutarco: “Dícele Euribíades: ‘¡Oh Temístocles, en los juegos, a aquellos que se adelantan les dan de bofetadas’. ‘Sí’, responde Temístocles, ‘pero no coronan a los que se quedan atrás’. Al tratar de darle Euribíades un bastonazo, Temístocles le dijo: ‘Bien pega, pero escucha”. 80 Según Heródoto (VIII,42) Euribíades era natural de Esparta y no era de familia real. 81 summae imperii praeerat, “tenía el mando supremo”. A pesar d contar con un contingente escaso (sólo veintiséis naves), los espartanos obtuvieron el mando supremo de la flota griega. 82 El nombre de este esclavo era Sicino, persa por nacimiento, pero muy fiel a Temístocles. 83 ad regem, “al rey (de los persas)”, los griegos llamaban “rey” por antonomasia, o “gran rey”, al de los persas. 84 Ut, completivo; suis verbis, “de su parte”. 85 in fuga esse, “estaban preparando la huida”. 86 Confecturum (esse), “concluiría la guerra”, sujeto implícito eum, “el rey persa”. 87 Cum… cogeretur, causal. 88 Oppressurum (esse), “los sometería”. 89 Ut, completivo; Ingratis, “aun contra su voluntad”. 90 eo valebat, ut… cogerentur, “tenía por objeto que… que se viesen obligados”. 91 nihil doli subesse, “que no había engaño alguno”, doli es genitivo partitivo. 92 alienissimo sibi, “muy desfavorable para él”. 93 adeo… ut, consecutiva. 94 adeo angusto mari… ut… explicari non potuerit, “en un paraje (mar) tan estrecho… que… no pudo desplegarse”. Del testimonio indirecto de Plutarco se deduce que el lugar debió ser la zona delimitada por el templo de Hércules y Salamina, que es por donde ésta dista menos de Atenas. 95 Consilio, “por la astucia”. 96 Hic, “el rey persa”. 97 male rem gesserat, “había fracasdo”. 98 Tantas… ut, “tan grandes”; consecutiva. 99 ab eodem gradu depulsus est. “se vio nuevamente desconcertado”, de o a gradu depellere, “sacar fuera de sí, desconcertar”, Nepote usa aquí una metáfora tomada de la lucha entre los gladiadores. 100 veren, ne, “temiendo que”. 101 El sujeto es “Jerjes”, una de las características más típicas del estilo de Nepote son sus cambios bruscos de sujetos en verbos, que se encuentran en la misma persona. 102 certiorem eum fecit, “le hizo saber, le informó que”. 103 Estrecho que divide Europa de Asia, entre Sestos y Abidos, donde las aguas del Mar Negro y del Mar de Mármara desembocan en el Egeo, sobre el que Jerjes tendió un puente en su expedición a Grecia; modernamente se conoce con el nombre de estrecho de los Dardanelos.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

23

dissolveretur104 ac reditu105 in Asiam excluderetur106, idque ei persuasit. 2 Itaque qua sex mensibus iter fecerat, eadem107 minus diebus XXX in Asiam reversus est seque a Themistocle non superatum, sed conservatum108 iudicavit. 3 Sic unius viri109 prudentia Graecia liberata est Europaeque succubuit Asia. Haec altera victoria, quae cum Marathonio possit110 comparari tropaeo. Nam pari modo apud Salamina parvo numero navium maxima post hominum memoriam111 classis est devicta.

[Previsión de Temístocles en la paz, aconseja la construcción del puerto fortificado del Pireo y el amurallamiento de Atenas. Oposición de los lacedemonios a este proyecto. Embajada de Temístocles.]

[6] Magnus hoc bello Themistocles fuit neque minor in pace. Cum enim Phalerico portu neque magno neque bono Athenienses uterentur112, huius113 consilio triplex Piraei portus constitutus est isque moenibus circumdatus, ut ipsam urbem dignitate aequiperaret, utilitate superaret114.

Analice morfológicamente las palabras: pace, bono, huius, constitus est, indicando exclusivamente en qué forma aparecen en el texto.

¿Qué función sintáctica desempeñan Themistocles, portus y urbem?, ¿qué tipo de oración es Cum enim Phalerico portu neque magno neque bono Athenienses uterentur?

[Los espartanos impiden que los ateniebnses construyan murallas].

2 Idem115 muros Atheniensium restituit116 praecipuo suo periculo117. Namque Lacedaemonii causam idoneam nacti propter barbarorum excursiones, qua negarent oportere118 extra Peloponnesum ullam urbem muros habere, ne essent loca munita, quae hostes possiderent, Athenienses aedificantes prohibere sunt conati119. 3 Hoc longe alio animo spectabat, atque videri volebant120. Athenienses enim duabus victoriis, Marathonia et Salaminia, tantam gloriam apud omnes gentes erant consecuti, ut121 intellegerent Lacedaemonii de principatu122 sibi cum his certamen fore123. Quare eos quam infirmissimos124 esse volebant. 4 Postquam autem audierunt muros instrui, legatos Athenas miserunt, qui id fieri vetarent125. Eis praesentibus desierunt126 ac se de ea re legatos ad eos127

104 id agi, ut pons… dissolveretur, “que se trataba de cortar el puente”. 105 Reditu, ablativo de separación. 106 Excluderetur, el sujeto va implícito en ille. 107 Qua… eadem, adverbios. 108 Superatum… conservatum (esse), infinitivos de presente pasivos. 109 unius viri, “de un solo hombre”. 110 Quae… possit, “que puede”, el subjuntivo de la oración relativa se debe a su valor consecutivo. 111 post hominum memoriam, “desde que el mundo es mundo” “que se recuerda”. 112 Cum… uterentur, “disponiendo (solamente)”. 113 Huius (de Temístocles). 114 Ut… aequiperaret, …superaret, consecutivas”. 115 Idem, “Temístocles”. 116 Restituit, “reedificó”. 117 praecipuo suo periculo, “con peligro de su vida”. Parece deducirse por el ordenamiento de los hechos, narrados por Nepote, que la construcción del puerto del Pireo fuera anterior a la construcción de las murallas de Atenas, lo que está en evidente contradicción con los datos de Plutarco (XIX) y Tucídides (I,93). 118 qua negarent oportere, “para decir que no convenía”. Relativo con valor final. 119 Athenienses… conati, “se esforzaron en impedir los trabajos de los atenienses”. 120 Hoc (acusativo neutro) longe alio animo, “(lo hacían) con intención muy diferente; atque videri volebant, nótese el uso de atque en expresiones comparativas. Videri (sujeto hoc), “que pareciera”; volebant, sujeto Lacedaemonii. 121 Ut, consecutivo. 122 de principatu, “por la hegemonía”. 123 Sibi… certamen fore, “que tendrían que luchar”. 124 quam infirmissimos, “lo más débiles posibles”, quam refuerza el superlativo. 125 qui id fieri vetarent, relativo con un valor final. 126 Desierunt, “cesaron de construir”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

24

missuros dixerunt. 5 Hanc legationem suscepit128 Themistocles et solus primo129 profectus est; reliqui legati ut tum exirent, cum satis alti tuendo muri exstructi viderentur, praecepit130: interim omnes, servi atque liberi, opus facerent neque ulli loco parcerent, sive sacer, sive privatus esset sive publicus, et undique, quod idoneum ad muniendum putarent, congererent131. Quo factum est, ut Atheniensium muri ex sacellis sepulcrisque constarent132.

[La astucia de Temístocles hace posible la fortificación de Atenas. Difiere el desempeño de su misión hasta la llegada de sus compañeros de embajada, por los que supo que la fortificación estaba casi acabada. Induce a los lacedemonios a enviar tres legados a Atenas para inspeccionar la obras y queda él como rehén, logrando su libertad a cambio de la de aquellos tres.]

[7] Themistocles autem ut Lacedaemonem venit133, adire ad magistratus noluit et dedit operam134, ut quam longissime135 tempus duceret, causam interponens136 se collegas exspectare. 2 Cum Lacedaemonii quererentur opus nihilo minus137 fieri eumque in ea re conari fallere, interim reliqui legati sunt consecuti138. A quibus cum audisset non multum superesse munitionis139, ad ephoros140 Lacedaemoniorum accessit, penes quos summum erat imperium141, atque apud eos contendit142 falsa iis esse delata: quare aequum esse illos viros bonos nobilesque mittere143, quibus fides haberetur, qui rem explorarent144; interea se obsidem retinerent. 3 Gestus est ei mos145, tresque legati functi summis honoribus146 Athenas missi sunt. Cum his collegas suos Themistocles iussit proficisci hisque praedixit147, ut ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quam ipse esset remissus. 4 Hos postquam Athenas pervenisse148 ratus est, ad magistratum senatumque Lacedaemoniorum adiit et apud eos liberrime professus est149: Athenienses: suo consilio, quod communi iure gentium facere possent150, deos publicos suosque patrios ac penates151, quo152 facilius 127 Se… (los atenienses) ad eos (a los lacedemonios); obsérvese que el pronombre se, lo mismo que adjetivo suus, -a, -um, se refiere al sujeto de la oración principal. 128 Suscepit, “tomó a su cargo”. 129 Primo, “al principio”. 130 Reliqui…, praecepit, ordénses:, praecepit ut reliqui legati exirent tum cum alti muri viderentur satis exstructi tuendo. 131 Facerent… parcerent… congererent, los tres verbos dependen de praecepit, con relación al cual forman oraciones completivas; hay supresión de ut. 132 Ut… ex sacellis sepulcrisque constarent, ut completivo, “se construyeron con materiales de los lugares sagrados y de los sepulcros”. 133 ut Lacedaemonem (acusativo de dirección) venit, temporal. 134 dedit operam, “procuró”, ut, completivo. 135 quam longissime, “lo más posible”, superlativo reforzado. 136 causam interponens, “dando como excusa”. 137 nihilo minus fieri, “sin embargo no dejaba de hacerse”. 138 sunt consecuti, “llegaron”. 139 non multum superesse munitionis, “que ya faltaba poco para acabar las fortificaciones”. 140 Magistrados, que gozaban de gran poder en Esparta. Fueron creados, según Plutarco, por Teopompo con la intención de que su poder fuera como un contrapeso del poder real. Se vienen a corresponder en orden a sus poderes con los tribunos de la plebe romanos. 141 Penes… imperium, “los cuales tenían el mando supremo”. 142 Contendit, “afirmó insistentemente”. 143 Illos, sujeto de mittere; viros, complemento directo. 144 qui rem explorarent, final. 145 Gestus est ei mos, “se accedió a lo que pedía”. 146 functi summis honoribus, “que habían desempeñado los más altos cargos”; functi, del deponente fungor, es participio concertado con legati. 147 Praedixit, “advirtió”, ut, completivo. 148 Hos sujeto de pervenisse. 149 liberrime professus est, “manifestó con la mayor libertad”. 150 Quod… possent, oración relativa que se anticipa a su antecedente: deos … saepsisse; deos publicos suosque patrios es complemento directo, a la vez, de defendere y saepsisse; quo… possent, final. 151 Dioses públicos, es decir, los dioses comunes a toda la Grecia; los privados o particulares de Atenas y los Penates o

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

25

ab hoste possent defendere, muris saepsisse neque in eo153, quod inutile esset Graeciae, fecisse. 5 Nam illorum urbem ut propugnaculum oppositum esse barbaris; apud quam iam bis classes regias fecisse naufragium154. 6 Lacedaemonios autem male et iniuste facere, qui id potius intuerentur155, quod ipsorum dominationi, quam quod universae Graeciae utile esset. Quare, si suos legatos recipere vellent156, quos Athenas miserant, se remitterent157; aliter illos numquam in patriam essent recepturi.

[Expatriación de Temístocles acusado de traición y vicisitudes que padece en el destierro, marcha a Corfú, de allí a Molosia y, por último, a Éfeso.]

[8] Tamen non effugit civium suorum invidiam158. Namque ob eundem timorem, quo damnatus erat Miltiades, testularum suffragiis159 e civitate eiectus Argos160 habitatum161 concessit162. 2 Hic163 cum [propter multas eius virtutes] magna cum dignitate viveret, Lacedaemonii legatos Athenas miserunt, qui eum absentem accusarent164, quod societatem cum rege Perse165 ad Graeciam opprimendam fecisset166. 3 Hoc crimine absens proditionis damnatus est167. Id ut audivit, quod non satis tutum se Argis videbat, Corcyram demigravit. Ibi cum cives principes animadvertisset168 timere ne propter se bellum iis Lacedaemonii et Athenienses indicerent169, ad Admetum, Molossum regem170, cum quo ei hospitium erat171, confugit. 4 Huc cum venisset et in praesentia172 rex abesset quo maiore religione se receptum tueretur173, filiam174 eius parvulam

dioses familiares. Es una romanización de Nepote. 152 Quo, final. 153 in eo, “al hacer esto”. 154 La expresión de Temístocles fecisse naufragium (habían sido derrotados), bien podría traducirse por “hacer aguas”, locución técnica de la marina, no exenta en este caso de una intencionalidad alusiva a las batallas de Maratón y Salamina. 155 qui id potius intuerentur, causal; “puesto que miraban”. 156 Si… vellent, “si querían”; el subjuntivo se debe al estilo indirecto. 157 se remitterent, “le pusieran a él (a Temístocles) en libertad”. 158 Invidiam, “odio”. 159 testularum suffragiis e civitate eiectus, “desterrado por ostracismo”. Temístocles fue condenado, como la mayoría de los hombres importantes de Grecia, al ostracismo. Los términos testularum suffragiis aluden a la forma como en Grecia se decretaba la condena de ostracismo o condena al destierro durante diez años. El ostracismo no era impuesto por algún delito público, sino una medida de prevención frente a los máximos poderes de cualquier ciudadano. Cada año se consultaba al pueblo si debía plantearse un voto de ostracismo y en caso afirmativo el pueblo votaba (suffragium) en voto secreto, escribiendo en una teja (testa) el nombre del que, en virtud de sus grandes poderes, podía representar un peligro para las libertades del pueblo y en consecuencia merecía ser desterrado, dejándole escoger el lugar de residencia. Temístocles eligió Argos. 160 Argos, acusativo de dirección. 161 Habitatum, supino. 162 Concessit, “se fue”. 163 Hic, adverbio. 164 qui eum absentem accusarent, relativa final. 165 Perse, ablativo grecolatino de Perses, -ae, “persa”. 166 Quod… fecisset, el subjuntivo indica que la acusación no era fundada. 167 proditionis damnatus est, “condenado como traidor”. 168 Cum… animadvertisset, causal. 169 timere ne … indicerent, “temía que… declarasen”; ne, cuando encabeza oraciones completivas dependiendo de temor, se traduce por “que”. 170 Habitantes de una zona en la parte central del Epiro, famoso por los perros que allí se criaban. 171 Ei, dativo posesivo. No entendiendo las razones que tuviera Nepote para hablar de vínculos entre Temístocles y Admeto, Tucídides dice que Temístocles se refugió en casa del rey Admeto, rey de los molosos, el cual le era desafecto. Con mayor precisión se manifiesta Plutarco al decir que Admeto miró siempre con odio a Temístocles, estando siempre dispuesto a vengarse de él, si le tuviese a mano. Justifica al mismo tiempo el que se refugiara en su casa, alegando que para Temístocles era menos peligroso la ira de Admeto y de su familia que la del pueblo. 172 in praesentia, “entonces”. 173 Quo… se receptum tueretur, “para que le recibiera y defendiera”.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

26

arripuit et cum ea se in sacrarium, quod summa colebatur caerimonia175, coniecit. Inde non prius egressus est, quam rex eum data dextra in fidem reciperet; quam praestitit176. 5 Nam cum ab Atheniensibus et Lacedaemoniis exposceretur publice177, supplicem non prodidit monuitque, ut consuleret sibi178: difficile enim esse179 in tam propinquo loco tuto180 eum versari. Itaque Pydnam181 eum deduci iussit et, quod satis esset praesidii182, dedit. 6 Hic183 in navem omnibus ignotus nautis escendit. Quae cum tempestate maxima Naxum184 ferretur, ubi tum Atheniensium erat exercitus, sensit185 Themistocles, si eo pervenisset, sibi esse pereundum186. Hac necessitate coactus domino navis, quis sit, aperit187, multa pollicens, si se conservasset. 7 At ille clarissimi viri captus misericordia188 diem noctemque procul ab insula in salo189 navem tenuit in ancoris190 neque quemquam ex ea exire passus est191. Inde Ephesum192 pervenit ibique Themistoclen exponit193; cui194 ille pro meritis postea gratiam rettulit195.

[Carta de Temístocles a Artajerjes de Persia, según Tucídides.]

[9] Scio plerosque ita scripsisse, Themistoclen Xerxe regnante in Asiam transisse. Sed ego potissimum Thucydidi credo, quod aetate proximus de iis, qui illorum temporum historiam reliquerunt, et eiusdem civitatis fuit. Is autem ait ad Artaxerxen196 eum venisse atque his verbis197 epistulam misisse: 2 Themistocles198 veni ad te, qui plurima mala omnium Graiorum in domum tuam intuli199, quamdiu mihi necesse fuit adversum patrem tuum bellare patriamque meam defendere. 3 Idem200 multo plura bona feci, postquam in tuto ipse201 et ille in periculo esse coepit. Nam cum in Asiam reverti vellet proelio apud Salamina202 facto, litteris eum certiorem feci id agi,

174 Al parecer fue la propia esposa de Admeto quien le instó a que hiciese esto, ya que entre los molosos era aquella la forma más sagrada de súplica. 175 Caerimonia, “devoción”, es ablativo. 176 quam praestitit, “la cual cumplió”. 177 Publice, “oficialmente”. 178 ut consuleret sibi, “que mirase por él”. 179 esse, es infinitivo de estilo indirecto. 180 tuto, adverbio. 181 Ciudad de Macedonia, cerca del golfo Termaico, del dominio de Alejandro Magno. 182 quod satis esset praesidii, “(le) dio la escolta necesaria”, praesidii es genitivo partitivo dependiendo del adverbio satis. 183 Hic, adverbio. 184 La mayor y más fecunda de las islas Cícladas, famosa por su vino y por el culto a Dioniso (Baco). 185 Sensit, “comprendió”. 186 sibi esse pereundum, “que forzosamente había de perecer”, perifrástica pasiva impersonal, y el sibi es el dativo agente referido a Temístocles. 187 quis sit, aperit, “manifiesta quien es”, interrogativa indirecta. 188 captus misericordia, “compadecido”. 189 in salo, “cerca de la costa”. 190 tenuit in ancoris, “retuvo anclada”. 191 passus est, perfecto de patior. 192 Ciudad marítima de Jonia en Asia Menor. 193 Exponit, “pone en tierra”. 194 Cui, su antecedente es domino navis. 195 gratiam rettulit, “recompensó”. 196 Rey de los persas entre 465-425 a.C.; hijo y sucesor de Jerjes, reinó reflexiva e indulgentemente, incluso con las minorías judías y egipcias. 197 his verbis, “de la manera siguiente”. 198 Themistocles, aposición al ego elidido que sería sujeto de veni. 199 Qui… intuli, “que, de todos los griegos, he sido el que más daño ha hecho a tu patria”. 200 Idem, “yo mismo”. 201 in tuto ipse, hay que entender in tuto ipse [esse coepi]; in tuto, “en seguridad”. 202 Salamina, acusativo griego.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

27

ut pons, quem in Hellesponto fecerat, dissolveretur203 atque ab hostibus circumiretur; quo nuntio204 ille periculo est liberatus. 4 Nunc autem confugi ad te exagitatus205 a cuncta Graecia, tuam petens amicitiam. Quam si ero adeptus, non minus me bonum amicum206 habebis, quam fortem inimicum ille expertus est207. Te autem rogo, ut de iis rebus, quas tecum colloqui volo, annuum mihi tempus208 des eoque transacto ad te venire patiaris209.'

[Últimos días de Temístocles, aprende el persa, promete su colaboración al rey para sojuzgar Grecia y su muerte en Magnesia, donde se había establecido.]

[10] Huius rex animi magnitudinem admirans cupiensque talem virum sibi conciliari veniam dedit. Ille omne illud tempus litteris sermonique Persarum se dedit210; quibus adeo eruditus est, ut211 multo commodius dicatur apud regem verba fecisse212, quam ii poterant qui in Perside erant nati213. 2 Hic cum multa regi esset pollicitus gratissimumque illud214, si suis uti consiliis vellet, illum Graeciam bello oppressurum, magnis muneribus ab Artaxerxe donatus215 in Asiam rediit domiciliumque Magnesiae216 sibi constituit. 3 Namque hanc urbem ei rex donarat, his quidem verbis217: quae ei panem praeberet218 - ex qua regione quinquaginta talenta quotannis redibant -; Lampsacum219 autem, unde vinum sumeret; Myunta220, ex qua opsonium221 haberet. Huius ad nostram memoriam monumenta manserunt duo: sepulcrum222 prope oppidum, in quo est sepultus; statua in foro Magnesiae. 4 De cuius morte multimodis apud plerosque scriptum est223; sed nos eundem224 potissimum Thucydidem auctorem probamus, qui illum ait Magnesiae225 morbo mortuum226 neque negat fuisse famam venenum sua sponte sumpsisse, cum se, quae regi de Graecia opprimenda227 pollicitus esset, praestare228 posse desperaret229. 5 Idem ossa eius clam in Attica ab

203 id agi, ut… dissolveretur, “que se trataba de destruir”. 204 quo nuntio, el relativo a principio de frase puede traducirse por demostrativo, “con este aviso”, en ablativo. 205 Exagitatus, “perseguido”. 206 bonum amicum, predicativo de me. 207 non minus… expertus est, “tendrás en mí un amigo tan fiel como valiente fue el enemigo que aquél (tu padre) conoció”. 208 annuum tempus, “el plazo de un año”. 209 Patiaris, “permitas”. 210 litteris sermonique Persarum se dedit, “se dedicó al estudio de las letras e idioma”. 211 adeo eruditus est, ut, “adelantó tanto que”. 212 Dicatur… verba fecisse,, oración concertada: “se dice que habló”. 213 Una vez más surge en Nepote la inclinación a la hipérbole, tal vez se trate de una aportación personal un tanto arbitraria. Tucídides sólo dice que se empeñó en el estudio de la lengua persa cuanto mejor pudo. 214 gratissimumque illud, desarrollado en illum Graeciam bello oppressurum, infinitivo futuro activo dependiendo de poliicitus. 215 magnis muneribus… donatus, “habiendo recibido… grandes regalos”, participio de perfecto de verbo deponente que se traduce por gerundio compuesto. 216 Locativo. Colonia tesala de Jonia, Asia Menor, a orillas del río Meandro, que no debe confundirse con Magnesia, ciudad lidia lugar en el que Cornelio Escipión venció a Antíoco III en el 189 a.C. 217 his quidem verbis, “con estas mismas palabras”. 218 quae ei panem praeberet, final: “para que le proporcionara el pan”. 219 Ciudad de la costa del Helesponto, a la entrada de la Propóntide. 220 Myunta, acusativo griego, ciudad de Jonia, cercana al río Meandro. 221 Opsonium, “manajares”. 222 Debe tratarse de la tumba mencionada por Pausanias. Tucídides menciona sólo la tumba erigida en la plaza pública de Magnesia. Por su parte Diodoro el Perigeta alude, como mera suposición, a una tumba de Temístocles existente cerca del Pireo, mientras su homónimo de Sicilia sólo cita la levantada en Magnesia. 223 apud plerosque scriptum est, “han escrito muchos”. Tucídides dice que murió de enfermedad, Plutarco que bebió sangre de toro o un veneno muy activo. 224 Eundem, “ya citado”. 225 Magnesiae, locativo. 226 Mortuum (esset), infinitivo no concertado. 227 de Graecia opprimenda, gerundivo, “acerca de la conquista de Grecia.

Cornelio Nepote: Vida de Temístocles. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

28

amicis sepulta230, quoniam legibus non concederetur231, quod proditionis esset damnatus, memoriae prodidit232.

228 Praestare, “cumplir”. 229 Cum… desperaret, causal. Se… posse, completiva de infinitivo dependiendo de desperaret. 230 Sepulta (esse), es infinitivo no concertado dependiendo de memoriae prodidit: “ha transmitido a la posteridad que…”. 231 quoniam legibus non concederetur, el subjuntivo se debe al hecho de expresar el autor la opinión de otro. 232 memoriae prodidit, “dejo escrito”.

Cornelio Nepote: Vida de Arístides. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

29

CORNELI NEPOTIS ARISTIDES.

Arístides (Atenas h. 540-468 a.C.). Era hijo de Lisímaco y pertenecía a una familia. En el año 490 a.C. participó en la batalla de Maratón como estratega de su tribu y al año siguiente fue nombrado arconte. Se opuso a Temístocles, que hizo que lo condenaran al ostracismo (h.484 a.C.). A pesar de estar exiliado, siguió sirviendo a su patria y ayudó a Temístocles con sus consejos en la batalla de Salamina (480 a.C.). Le perdonaron el exilio y al año siguiente dirigió a los atenienses en Platea. Medió en los conflictos de los atenienses con Pausanias y los espartanos; después, junto con Cimón, consiguió que Atenas (477 a.C.) estuviera al mando de la confederación marítima (Liga de Delos). Se convirtió en el alma de la lucha contra los persas y convenció a los aliados para que se unieran a los atenienses en este conflicto.

Su última aportación fue la de fijar de un modo equitativo la contribución que los miembros de la liga tenían que aportar para el mantenimiento de la flota común. Murió tan pobre que no dejó suficiente dinero para pagar sus exequias y sus hijos tuvieron que recibir ayuda del Estado.

[Destierro de Arístides].

[1] ARISTIDES1, Lysimachi filius, Atheniensis, aequalis2 fere fuit Themistocli. Itaque cum eo de principatu3 contendit; namque obtrectarunt inter se. 2 In his autem cognitum est, quanto antestaret eloquentia innocentiae. Quamquam enim adeo excellebat Aristides abstinentia4, ut unus post hominum memoriam, quem quidem nos audierimus, cognomine Iustus5 sit appellatus, tamen a Themistocle collabefactus6, testula7 illa exsilio decem annorum multatus est. 3 Qui quidem cum intellegeret reprimi concitatam multitudinem non posse cedensque animadvertisset quendam scribentem8, ut patria pelleretur9, quaesisse10 ab eo dicitur, quare id faceret aut quid Aristides commisisset, cur tanta poena dignus duceretur. 4 Cui ille respondit se ignorare Aristiden, sed sibi non placere, quod tam cupide elaborasset11, ut praeter ceteros Iustus appellaretur. 5 Hic X annorum legitimam poenam non pertulit. Nam postquam Xerxes

1 Oriundo de la tribu antióquide y miembro de la curia alopecense, en Alopexce, ciudad ática, a escasa distancia de Atenas, célebre por ser también la patria de Sócrates. 2 Aequalis: “de la misma edad”. 3 Principatu, el primer puesto en el gobierno de la ciudad. La enemistad entre ambos, según Aristón de Quíos, partió de ciertos amores que ambos tenían con Estesilao, también de Quíos, enemistad que en la vida pública se tradujo en competencia política, ya que Arístides era del partido aristocrático y Temístocles demócrata. 4 Abstinentia, honestidad, desinterés por el dinero. 5 Según los múltiples testimonios de autores griegos y latios la justicia de Arístides debió ser proverbial. 6 Collabefactus: “desprestigiado”. 7 Testula, tejuelo o concha (en griego óstrakon), con que se realizaban las votaciones en Atenas para condenar, como en este caso, al “ostracismo”, al destierro. 8 Plutarco narra la anécdota más pintorescamente y cuenta que un campesino analfabeto entregó la tablilla a Arístides para que le escribiera el nombre del propio Arístides, a quien lógicamente no debería conocer. Arístides, sorprendido, le preguntó si el tal Arístides le había hecho algún agravio. “Ninguno”, respondió el analfabeto, “pero estoy harto de oír que le llaman el Justo”. 9 Ut… pelleretur, objeto directo de scribentem. 10 Quaesisse, infinitivo en construcción personal con dicitur, lleva como objeto directo las dos proposiciones interrogativas indirectas posteriores introducidas por quare y por quid. 11 Quod… elaborasset, sujeto del infinitivo placere.

Cornelio Nepote: Vida de Arístides. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

30

in Graeciam descendit, sexto fere anno, quam erat expulsus, populi scito12 in patriam restitutus est.

[Vida política y actividad militar].

[2] Interfuit autem pugnae navali apud Salamina, quae facta est prius, quam poena liberaretur. Idem praetor fuit Atheniensium apud Plataeas in proelio, quo Mardonius fusus barbarorumque exercitus interfectus est. 2 Neque aliud est ullum huius in re militari illustre13 factum14 quam huius imperii memoria, iustitiae vero et aequitatis et innocentiae15 multa, in primis quod eius aequitate factum est16, cum in communi classe esset Graeciae simul cum Pausania, quo duce Mardonius erat fugatus, ut17 summa imperii maritimi ab Lacedaemoniis transferretur ad Athenienses. 3 Namque ante id tempus et mari et terra: duces erant Lacedaemonii18. Tum autem et intemperantia19 Pausaniae et iustitia factum est Aristidis, ut20 omnes fere civitates Graeciae ad Atheniensium societatem se applicarent et adversus barbaros hos duces deligerent sibi.

[El tesoro en Delos. Muerte de Arístides. Sus cualidades más importantes, su desinterés].

[3] Quos quo21 facilius repellerent, si forte bellum renovare conarentur, ad classis22 aedificandas exercitusque comparandos quantum pecuniae quaeque civitas daret, Aristides delectus est, qui constitueret, eiusque arbitrio quadringena et sexagena talenta23 quotannis Delum sunt collata. Id enim commune aerarium esse voluerunt. Quae omnis pecunia postero tempore Athenas translata est. 2 Hic qua fuerit abstinentia, nullum est certius indicium, quam quod24, cum tantis rebus praefuisset, in tanta paupertate decessit, ut, qui efferretur25, vix reliquerit. 3 Quo factum est, ut filiae eius publice alerentur et de communi aerario dotibus datis collocarentur26. Decessit autem fere post annum quartum, quam Themistocles Athenis erat expulsus.

12 Populi scito: “plebiscito”. 13 Olvida Nepote la extraordinaria conducta de Arístides en Maratón, conducta elogiada por Plutarco. 14 Neque aliud ullum factum: “ningún otro hecho”. 15 El término usado por Cornelio, innocentiae, equivale a “integridad o desinterés”. 16 Factum est, completiva sujeto de est implícito: “entre los principales (logros de su equidad está) el hecho de que se consiguió”. 17 Ut, introduce la completiva sujeto de factum est: “se consiguió que…”. 18 La expresión mari et terra: duces erant Lacedaemonii podría interpretarse, teniendo en cuenta lo que sigue, en el sentido de que los que hasta entonces habían estado al mando de los ejércitos habían sido hasta entonces los espartanos; en efecto, en Salamina lo había sido Euribiades; en Platea, Pausanias, y en Micala, Leoticides. 19 Intemperantia: “arrogancia, insolencia”. 20 Ut… applicarent, completiva sujeto de factum est. 21 Quo, valor final. 22 Ad classis … constitueret. Para traducir es aconsejable seguir este orden: Aristides delectus est qui constitueret quantum pecuniae quaeque civitas daret ad classis aedificandas exercitusque comparandos; quaeque es de quisque; qui relativo con valor final; daret: “debía entregar”. 23 Moneda que en Atenas valía 60 minas o veinticuatro mil sestercios en Roma. 24 Quod… decessit: “el hecho de que murió…”; cum… praefuisset, valor concesivo de cum. Crátero de Macedonia, historiador del siglo III a.C., refiere que Arístides fue acusado por Diofanto, de la tribu anfitrópide, de haber recibido prebendas de los jonios y, habiendo sido multado con cincuenta talentos, al no poderlos pagar, se retiró a Jonia, donde murió. Pero Plutarco habla de su sepulcro en Falero, puerto de Atenas, y que había sido construido por el pueblo por no haber dejado ni siquiera con qué enterrarsele. 25 Qui efferretur, valor final: “para ser enterrado, para pagar su entierro”. 26 Collocarentur: “fueran casadas, se les casara”.

Cornelio Nepote: Vida de Pausanias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

31

CORNELI NEPOTIS PAVSANIAS

Pausanias fue un regente y general lacedemonio (espartano) del siglo V a.C. Pertenecía a la familia real espartana de los Agíadas. Hijo de Clémbroto y sobrino del diarca Leónidas. Tras la muerte de Leónidas y Cleómbroto, Pausanias se convirtió en regente en nombre de su primo e hijo de Leónidas, Plistarco, que era menor de edad (año 480 a.C.) Se proclamó vencedor de la batalla de Platea (479 a.C.) contra el ejército persa dirigido por Mardonio y reconquistó Tebas y Bizancio. En Bizancio los aliados se quejaron de su actitud despótica. Inició también una política de acercamiento a los persas, con la devolución de prisioneros nobles y el compromiso de matrimonio con una hija de Megabates, sátrapa (ver nota 5) y hombre de confianza de Jerjes. Estos hechos y la adopción, por su parte, de costumbres persas provocaron su destitución. Esto y muchas otras cosas que había hecho contra las leyes de Lacedemonia, hicieron que su mismo pueblo se enemistara con él. Les indignaba en gran manera, por ejemplo, que el mismo Pausanias mandara esculpir en el trípode que los griegos habían ofrecido al templo de Apolo, en Delfos, unos versos donde se indicaba que, gracias a él, los persas habían sido derrotados. La destitución de Pausanias como general del ejército de los aliados en la lucha contra los persas, fue una de las causas que promovieron la hegemonía ateniense previa a la guerra del Peloponeso. Después de haber sido juzgado y declarado inocente, Pausanias regresó, a título personal, a Asia Menor, donde reanudó sus contactos con el Imperio persa. Reclamado de nuevo por los éforos (ver nota 57), regresó a Esparta, donde al parecer promovió una revuelta de los ilotas (ver nota 63). La delación de uno de sus mensajeros fue su condenación. Cuando iba a ser capturado huyó y se refugió en el templo de Atenea Calcieco o Calcieca. Los espartiatas tapiaron el templo por los cuatro costados, encerrando así a Pausanias en su interior. Esperaron a que estuviera al borde de la muerte por inanición y lo sacaron del templo para que muriera fuera y evitar cometer sacrilegio. Su cuerpo fue enterrado en el mismo lugar de su muerte, próximo a la tumba del rey Leónidas.

[Breve descripción de Pausanias. Se refiere su hecho más famoso: la victoria en la batalla de Platea. Consecuencias de esa victoria: engreimiento de Pausanias y reacción del pueblo lacedemonio ante una inscripción que manda hacer el propio Pausanias]

[1] Pausanias Lacedaemonius magnus homo, sed varius in omni genere vitae fuit: nam ut virtutibus eluxit, sic vitiis est obrutus. Huius illustrissimum1 est proelium apud Plataeas2. 2 Namque illo duce3 Mardonius4, satrapes5 regius, natione Medus6, regis gener7, in primis omnium Persarum et manu fortis et consilii plenus, cum CC milibus peditum, quos viritim legerat, et XX equitum haud ita magna manu Graeciae8 fugatus est, eoque9 ipse dux cecidit proelio. Qua victoria elatus plurima10

1 El hecho más ilustre/famoso. 2 Platea. Una de las más antiguas ciudades griegas de la Beocia. Famosa por la victoria de Pausanias sobre los persas. 3 Ablativo absoluto sin participio: tipo Cicerone consule. 4 Mardonius-i: Mardonio. 5 Sátrapa; gobernador de provincia entre los persas. 6 Medus-i: medo = persa. 7 regis gener, aquí debe referirse el autor a Darío, con cuya hija contrajo matrimonio. Si gener ha de entenderse en la acepción de Justino, como “cuñado”, en ese caso el rey sería Jerjes. 8 haud ita magna manu Graeciae: “por un ejército no muy grande de Grecia”. 9 Eo va con proelio. 10 “Muchísimas cosas o negocios”. Puede entenderse: “resolver muchísimas cosas”.

Cornelio Nepote: Vida de Pausanias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

32

miscere coepit et maiora concupiscere. 3 Sed primum in eo est reprehensus, quod11 [cum] ex praeda tripodem12 aureum Delphis posuisset epigrammate scripto13, in quo haec erat sententia: suo ductu barbaros apud Plataeas esse deletos14, eiusque victoriae ergo Apollini id donum dedisse15. 4 Hos versus Lacedaemonii exsculpserunt neque aliud scripserunt quam nomina earum civitatum, quarum auxilio Persae erant victi.

[Pausanias expulsa a los bárbaros de Chipre. Conquista Bizancio , iniciando una escalada personal que le llevó a pretender la dirección de Grecia, ofreciendo sus servicios al propio Jerjes al que pidió la mano de una de sus hijas. Esto provoca un proceso contra él y su destitución]

[2] Post id proelium eundem Pausaniam cum classe communi16 Cyprum atque Hellespontum miserunt, ut ex his regionibus barbarorum praesidia depelleret. 2 Pari felicitate in ea re usus17 elatius se gerere18 coepit maioresque appetere res. Nam cum19 Byzantio expugnato cepisset complures Persarum nobiles atque in his nonnullos regis propinquos, hos clam Xerxi20 remisit, simulans ex vinclis publicis effugisse21, et cum his Gongylum Eretriensem22, qui23 litteras regi redderet, in quibus haec fuisse scripta Thucydides memoriae prodidit24: 3 “Pausanias, dux Spartae, quos Byzantii ceperat, postquam propinquos tuos cognovit, tibi muneri misit25 seque tecum affinitate26 coniungi cupit. Quare, si tibi videtur, des ei27 filiam tuam nuptum. 4 Id si feceris28, et Spartam et ceteram Graeciam sub tuam potestatem se adiuvante29 te redacturum30 pollicetur. His de rebus31 si quid geri volueris32, certum hominem ad eum mittas face33, cum quo colloquatur.” 5 Rex tot hominum salute tam sibi necessariorum34 magnopere gavisus35 confestim cum epistula

11 Valor causal. 12 El trípode es uno de los emblemas de Apolo, en el que la Pitia pronunciaba sus oráculos. 13 epigrammate scripto: ablativo absoluto. 14 Deletos esse: infinitivo con sujeto en acusativo (barbaros) - infinitivo no concertado- del verbo deleo; se debe sobrentender un verbo de lengua: estaba escrito: que… 15 Igual que el infinitivo de la nota anterior; su sujeto está omitido (se) y depende del mismo verbo que el de la nota anterior. 16 Flota común de los griegos, confederada. 17 Participio utor; rige ablativo. Literalmente: habiendo usado felicidad igual en aquella cosa; es decir: habiéndole sido la fortuna igualmente propicia en esta empresa o habiéndose desenvuelto en este negocio con igual fortuna. 18 Portarse. 19 Nam, Byzantio expugnato, cum cepisset… 20 Xerxes-is: Jerjes. Hijo de Darío, rey de los persas. 21 Infinitivo con sujeto en acusativo omitido (eos) - infinitivo no concertado-. 22 Gongilo de Eretria. Célebre confidente de Pausanias. 23 Relativo con imperfecto de subjuntivo, redderet; valor final: para que… 24 Thucydides memoriae prodidit haec fuisse scripta: haec es el sujeto en acusativo del infinitivo - infinitivo no concertado - fuisse que depende de prodidit. Tucidides transmitió a la memoria, es decir, transmitió a la posteridad que… 25 misit tibi muneri [eos], quos…: te ha enviado como regalo a aquellos… 26 En parentesco. 27 Des ei: concédele. 28 Futuro perfecto: si hicieres. 29 Te adiuvante: ablativo absoluto. 30 Redacturum (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo , te, –infinitivo no concertado- del verbo redigo; depende de pollicetur: promete que tú… reducirás (habrás de reducir). 31 De his rebus… 32 Futuro perfecto: si quisieres. 33 Face mittas: haz enviar, es decir, envíale. 34 Hominum tam necessariorum sibi: de hombres tan estrechamente emparentados con él / de tantos hombres allegados suyos. 35 Participio perfecto de gaudeo;

Cornelio Nepote: Vida de Pausanias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

33

Artabazum36 ad Pausaniam mittit, in qua eum collaudat [petit]37, ne cui rei38 pareat39 ad ea efficienda, quae pollicetur: si perfecerit40, nullius rei a se repulsam laturum41. 6 Huius Pausanias voluntate cognita alacrior ad rem gerendam factus42, in suspicionem cecidit Lacedaemoniorum. Quo facto domum revocatus, accusatus capitis43 absolvitur, multatur tamen pecunia; quam ob causam44 ad classem remissus non est.

[Pausanias regresa, a título personal, a Asia Menor adoptando, por su parte, las costumbres persas y reanuda sus contactos con el Imperio persa. Reclamado de nuevo por los éforos, regresa a Esparta, donde se dice que promueve una revuelta de los ilotas.]

[3] At ille post non multo45 sua sponte ad exercitum rediit et ibi non callida, sed dementi ratione cogitata46 patefecit. Non enim mores patrios solum47, sed etiam cultum vestitumque mutavit. 2 Apparatu regio utebatur, veste Medica48; satellites Medi49 et Aegyptii sequebantur, epulabatur more Persarum luxuriosius50, quam, qui aderant, perpeti possent. 3 Aditum petentibus51 conveniundi52 non dabat, superbe respondebat, crudeliter imperabat. Spartam redire nolebat: Colonas53, qui locus54 in agro Troade55 est se contulerat: ibi consilia cum patriae tum sibi inimica56 capiebat. 4 Id postquam57 Lacedaemonii58 rescierunt, legatos cum clava59 ad eum miserunt, in qua more illorum erat scriptum: nisi domum reverteretur, se capitis eum damnaturos60. 5 Hoc nuntio

36 Artabazus-i: Artabazo. Sátrapa persa. 37 Et petit… 38 Cui rei: cosa alguna. 39 Rige dativo. 40 Futuro perfecto: si las hiciere. 41 Laturum (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo omitido (se) –infinitivo no concertado- del verbo fero; depende de un verbo de lengua que hay que sobreentender: decía que él no se llevaría… 42 Voluntate huius cognita, Pausanias factus alacrior ad rem gerendam. Pausanias factus alacrior: Pausanias al actuar más animoso (con mayor entusiasmo). 43 Acusado de un delito de pena capital. 44 Ob quam causam… 45 Non multo post… 46 Participio perfecto de cogito; aquí sustantivado: sus planes o intenciones. 47 Non solum. 48 Medicus-a-um: médica = persa. 49 Medus-i: medo = persa. 50 Adervio comparativo. Téngase en cuenta que el pueblo persa se había distinguido siempre por su sobriedad en el comer y beber, sobriedad que se convirtió en gula e intemperancia cuando el imperio persa se vio engrandecido con la conquista de Media. Horacio (Od. I,38) manifiesta su repulsa hacia la magnificencia y lujo persas. 51 Participio presente sustantivado; complemento indirecto de dabant. 52 Complemento de nombre de aditum. La expresión Aditum petentibus conveniundi non dabat es tan poco feliz que su traducción resulta un poco forzada. Tal vez el uso de facultatem en lugar de aditum hubiera solucionado lo irresistible de la construcción. 53 Colonae- arum: Colona. Ciudad de la Tróade (Troya) donde se había establecido una importante colonia. 54 Antecedente de qui: locus qui… 55 Troas-adis: de Tróade. 56 Adjetivo de consilia. 57 Postquam id… 58 Lacedaemonii-orum: lacedemonios = espartanos. 59 Clava; especie de maza o bastón con nudos. Cuando los éforos (cinco magistrados elegidos anualmente que acabarían siendo la mayor fuerza en el sistema político espartano) querían enviar un mensaje secreto a los generales que estaban en campaña, arrollaban una tira de cuero o pergamino en un bastón cilíndrico, llamado scytale, y escribían en ella a lo largo del eje longitudinal del bastón. El general que recibía la tira, la arrollaba a otro bastón cilíndrico igual al de los éforos, y la leía sin dificultad. 60 Damnaturos (esse): infinitivo de futuro activo (perifrástica activa) con sujeto en acusativo , se, –infinitivo no concertado- del verbo damno; depende de erat scriptum.

Cornelio Nepote: Vida de Pausanias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

34

commotus, sperans se etiam tum pecunia et potentia instans periculum posse61 depellere, domum rediit. Huc ut62 venit, ab ephoris in vincla publica est coniectus; licet enim legibus63 eorum cuivis ephoro hoc facere regi64. Hinc tamen se expedivit; neque eo magis carebat suspicione. Nam opinio manebat eum cum rege habere65 societatem. 6 Est genus quoddam hominum, quod Hilotae66 vocatur, quorum magna multitudo agros Lacedaemoniorum colit servorumque munere fungitur. Hos quoque sollicitare67 spe libertatis existimabatur. 7 Sed quod 68harum rerum nullum erat apertum crimen, quo argui posset, non putabant de tali tamque claro viro suspicionibus69 oportere iudicari et exspectandum70, dum se ipsa res aperiret.

[Se cuenta la delación de uno de los mensajeros de Pausanias, la cual fue su condenación. Estratagema de los éforos para obtener pruebas contra Pausanias y, así, poder acusarlo y condenarlo]

[4] Interim Argilius71 quidam adulescentulus, quem puerum72 Pausanias amore venerio dilexerat, cum epistulam ab eo73 ad Artabazum accepisset, eique in suspicionem venisset74 aliquid in ea de se esse scriptum75, quod nemo eorum redisset, qui76 super tali causa eodem77 missi erant, vincla epistulae laxavit signoque detracto cognovit, si pertulisset, sibi esse pereundum78. 2 Erant in eadem epistula, quae ad ea pertinebant, quae inter regem Pausaniamque convenerant. Has ille litteras ephoris tradidit. 3 Non est praetereunda79 gravitas Lacedaemoniorum hoc loco. Nam ne huius quidem indicio impulsi sunt, ut Pausaniam comprehenderent, neque prius vim adhibendam80 putaverunt, quam se ipse indicasset. 4 Itaque huic indici, quid81 fieri vellent, praeceperunt. Fanum Neptuni82 est Taenari83, quod violari nefas putant Graeci. Eo ille [index] confugit in araque consedit84. Hanc iuxta85 locum fecerunt sub terra, ex quo posset audiri, si quis quid loqueretur cum

61 Infinitivo con sujeto en acusativo , se, - infinitivo no concertado-, dependiendo del participio sperans. 62 Ut huc… 63 Según las leyes. 64 Evidentemente Pausanias no era rey de Esparta, pero ejercía las funciones de tal como tutor de Plistarco, hijo de Leónidas, tras la muerte de éste en las Termópilas. 65 Infinitivo con sujeto en acusativo , eum, - infinitivo no concertado-, dependiendo de opinio manebat. 66 Hilotae-arum: Ilotas. Eran esclavos, constituían la clase social más humilde y humillada de Esparta. Pertenecían al Estado espartano, que los concedía a los ciudadanos que necesitaran sus servicios. Podían realizar cualquier actividad laboral. No tenían ningún tipo de derechos. 67 Infinitivo con sujeto en acusativo omitido, se (Pausaniam), - infinitivo no concertado-, dependiendo de existimabatur. 68 Quod causal. 69 Ablativo agente del infinitivo pasivo iudicari. 70 Exspectandum (esse): infinitivo de futuro pasivo (perifrástica pasiva) con sujeto en acusativo omitido (se) -infinitivo no concertado- del verbo exspecto; depende, como el anterior oportere, de putabant: pensaban que no convenía… y que debían esperar… 71 Argilius-a-um: de Argilio, ciudad de Lacedemonia. 72 De niño; se refiere a quem. 73 Ab Pausania. 74 Ei... venisset: le hubiese entrado la sospecha. 75 Scriptum esse. 76 Su antecedente es eorum. 77Adverbio: al mismo lugar. 78 Pereundum esse. 79 Pretereunda est. 80 Adhibendam esse. 81 Pronombre interrogativo. Es el nexo de la proposición subordinada interrogativa indirecta. 82 Constituía este templo de Neptuno un asilo inviolable, y era célebre, además de por esto a causa de sus mármoles y de sus otras riquezas suntuarias. Y, desde luego, por el gran valor de la estatua del dios, que se decía fundida en oro. 83 Ténaro. Promontorio de Laconia y ciudad del mismo nombre. 84 Costumbre habitual de los suplicantes era tomar asiento sobre el altar del dios, con lo cual quedaba de momento al abrigo de las iras de quien le perseguía. 85 Iuxta hanc.

Cornelio Nepote: Vida de Pausanias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

35

Argilio. Huc ex ephoris quidam descenderunt. 5 Pausanias ut audivit Argilium confugisse in aram, perturbatus venit eo. Quem86 cum supplicem dei videret in ara sedentem, quaerit, causae quid87 sit tam repentini consilii. 6 Huc ille, quid88 ex litteris comperisset, aperit. Modo magis Pausanias perturbatus orare coepit, ne enuntiaret nec se meritum89 de illo optime proderet: quod si eam veniam sibi dedisset tantisque implicatum rebus sublevasset, magno ei praemio futurum.

[Los éforos deciden capturar a Pausanias. Cuando va a ser capturado huye y se refugia en el templo de Atenea Calcieco. Los espartiatas tapían el templo por los cuatro costados, encerrando así a Pausanias en su interior. Esperan a que esté al borde de la muerte por inanición y lo sacan del templo para que muera fuera y evitar cometer sacrilegio. Su cuerpo es enterrado en el mismo lugar de su muerte.]

[5] His rebus ephori cognitis90 satius putarunt91 in urbe eum comprehendi92. Quo cum93 essent profecti et Pausanias94 placato Argilio, ut putabat, Lacedaemonem reverteretur, in itinere, cum iam in eo esset, ut comprehenderetur, ex vultu cuiusdam ephori, qui eum admoneri cupiebat, insidias sibi fieri intellexit. 2 Itaque paucis ante gradibus95, quam qui eum sequebantur, in aedem Minervae, quae Chalcioicos96 vocatur, confugit. Hinc ne97 exire posset, statim ephori valvas eius aedis obstruxerunt tectumque sunt demoliti, quo98 celerius sub divo interiret. 3 Dicitur eo tempore matrem Pausaniae vixisse eamque iam magno natu, postquam de scelere filii comperit, in primis ad filium claudendum99 lapidem ad introitum aedis attulisse100. 4 Hic cum101 semianimis de templo elatus esset confestim animam efflavit102. Sic Pausanias magnam belli gloriam turpi morte maculavit. 5 Cuius mortui103 corpus cum104 eodem nonnulli dicerent inferri oportere, quo105 ii, qui ad supplicium essent dati106, displicuit107 pluribus, et procul ab eo loco infoderunt, quo erat mortuus. Inde posterius dei Delphici responso erutus108 atque eodem loco sepultus est, ubi vitam posuerat.

86 Falso relativo: cum quem supplicem. 87 Pronombre interrogativo. Es el nexo de la proposición subordinada interrogativa indirecta. Quid causae: qué motivo. 88 Pronombre interrogativo. Es el nexo de la proposición subordinada interrogativa indirecta. 89 Participio perfecto de mereo que concierta con se. 90 His rebus cognitis, ephori... 91 Crasis: putarunt por putaverunt. 92 Comprehendi esse. 93 Cum quo profecti essent... 94 Pausanias, placato Argilo, ut... 95 Paucis gradibus ante, quam... 96 Chalcioecos-i: Calcieca, de casa de bronce. No queda claro en Nepote si era el templo el que se llamaba “Calcieca” o era éste un sobrenombre de la propia diosa Minerva. Según Tucídides (I,128) era Atenea la que recibía el sobrenombre de “Calcieca”, pues tanto su templo como su estatua eran de bronce. 97 Ne hinc exire... 98 Quo con subjuntivo y adverbio comparativo tiene valor final: para que más fácilmente... 99 Ad claudendum. 100 Al igual que vixisse depende de dicitur. Tucídides no alude a nada de esto. Diodoro (XI,45) parece admitir esta tradición. 101 Cum semianimis de templo elatus esset, hic confestim... 102 Por el solo hecho de que una persona muriera en un templo éste se consideraba profanado. 103 Falso relativo= huius mortui. 104 Cum nonnulli dicerent cuius (huius) mortui corpus inferri oportere eodem quo... 105 Hay que sobrentender inferebantur. 106 Según la tradición los ajusticiados en Esparta solían ser arrojados junto a la sima Ceadas, que había abierto un terremoto. 107 Sobrentender: id. 108 Eruptus est.

Cornelio Nepote: Vida de Cimón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

36

CORNELI NEPOTIS CIMON

Cimón, político y militar ateniense, hijo de Milcíades y Hegesipile, mujer tracia, nacido c. 510 a.C. Al parecer atribuía a sus raíces tracias algunos de los rasgos más destacados de su personalidad: peso excesivo, pelo revuelto e ingenio lento. Participó en política poco después del 480 a.C. y enseguida destacó lo suficiente como para ser uno de los enviados oficiales que Atenas mandó a Esparta en el 479 a.C. Era estratego en el 478 a.C., y a partir de este año desempeñó el cargo con cierta frecuencia. Ayudó a Arístides a ganarse la lealtad de los griegos, en Asia Menor y en las islas, para Atenas más que para Esparta, y desde el 476 a.C. al 463 a.C. estuvo al mando de casi todas las operaciones de la Liga Délica. En el 475 a.C. conquistó la isla de Esciros, expulsó a los piratas y regresó a Atenas en loor de multitud, con lo que se pensaba que eran los huesos de Teseo el héroe ateniense, que según la tradición estaba allí enterrado. La gesta militar más importante llevada a cabo por Cimón fue la derrota de la flota persa en la desembocadura del Eurimedonte, posiblemente en el 466 a.C. A continuación sometió Tasos en el 463 a.C., luego de un asedio de dos años, a raíz de la defección de la isla de la Liga de Delos. Cuando Cimón volvió a Atenas en el 463 a.C. fue procesado por Perícles y otros demócratas por dejar de emprender acciones más agresivas, pero resultó absuelto. Convenció entonces a los atenienses (462 a.C.) para que le permitieran ponerse al frente de un ejército a fin de ayudar a Esparta contra una rebelión de hilotas que siguió al grave terremoto del 464 a.C., pero los atenienses que no se fiaban de las razones aducidas por los atenienses, lo rechazaron. Esta acción ignominiosa restó credibilidad a quienes simpatizaban con Esparta y acarreó la caída de Cimón. En el 461 a.C. fue condenado al ostracismo.

[Juventud de Cimón. Matrimonio de Calias con Elpinice]

[1] CIMON, Miltiadis filius, Atheniensis, duro admodum initio usus est adulescentiae. Nam cum pater eius litem aestimatam populo solvere non potuisset ob eamque causam in vinclis publicis decessisset1, Cimon eadem custodia tenebatur neque legibus Atheniensium2 emitti poterat, nisi pecuniam, qua pater multatus erat, solvisset. 2 Habebat autem matrimonio sororem germanam suam nomine Elpinicen, non magis amore quam more ductus. Namque Atheniensibus licet3 eodem patre natas uxores ducere. 3 Huius coniugii cupidus Callias4 quidam, non tam generosus quam pecuniosus, qui magnas pecunias ex metallis fecerat, egit cum Cimone, ut eam sibi uxorem daret: id si impetrasset, se pro illo pecuniam soluturum. 4 Is cum talem condicionem

1 No parece estar de acuerdo Nepote ni con Plutarco ni con Heródoto, quienes nada dicen sobre la cautividad de Cimón. Diodoro de Sicilia habla de esa prisión sufrida por Cimón, pero dando de ella motivo diferente: para que se le entregara el cuerpo de su padre. Según Plutarco, ya desde su niñez Cimón gozó de una gran reputación. 2 Las leyes de Atenas preceptuaban que, si algún ciudadano moría con deudas al tesoro público, sus hijos estaban obligados a pagarlas bajo pena de perder sus derechos de ciudadano. 3 Plutarco cuenta que una de las hijas de Temístocles, Mnesipolema, nacida de un segundo matrimonio, se casó con su hermano Aqueptolis “por no ser hermanos de sangre”. 4 Tal vez se trate del mismo Calias citado por Plutarco como usurpador y ladrón de gran parte del botín de Maratón con el que se enriqueció. Los datos aportados por Nepote no parecen comfirmar esto.

Cornelio Nepote: Vida de Cimón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

37

aspernaretur5, Elpinice negavit se passuram Miltiadis progeniem in vinclis publicis interire, quoniam prohibere posset, seque Calliae nupturam, si ea, quae polliceretur, praestitisset.

[Vida política de Cimón. Su campaña contra los persas. Conquista de Esciros y Tasos]

[2] Tali modo custodia liberatus Cimon celeriter ad principatum6 pervenit. Habebat enim satis eloquentiae7, summam liberalitatem, magnam prudentiam8 cum iuris civilis tum rei militaris, quod cum patre a puero9 in exercitibus fuerat versatus. Itaque hic et populum urbanum in sua tenuit potestate et apud exercitum plurimum valuit auctoritate. 2 Primum imperator10 apud flumen Strymona11 magnas copias Thracum fugavit12, oppidum Amphipolim constituit eoque X milia Atheniensium in coloniam misit. Idem iterum apud Mycalen13 Cypriorum et Phoenicum ducentarum navium classem devictam cepit eodemque die pari fortuna in terra usus est: 3 namque hostium navibus captis statim ex classe copias suas eduxit barbarorumque maximam vim uno concursu prostravit14. 4 Qua victoria magna praeda potitus cum domum reverteretur, quod iam nonnullae insulae propter acerbitatem imperii defecerant, bene animatas confirmavit, alienatas ad officium redire coegit. 5 Scyrum15, quam eo tempore Dolopes incolebant, quod contumacius se gesserant, vacuefecit, sessores veteres urbe insulaque eiecit, agros civibus divisit. Thasios opulentia fretos suo adventu fregit. His ex manubiis arx Athenarum, qua ad meridiem vergit, est ornata.

[Su destierro y muerte]

[3] Quibus rebus cum unus in civitate maxime floreret, incidit in eandem invidiam, quam pater suus ceterique Atheniensium principes. Nam testarum suffragiis, quod illi `ostrakismon'16 vocant, X annorum exsilio multatus est. 2 Cuius facti celerius Athenienses quam ipsum paenituit. Nam cum ille animo forti invidiae ingratorum civium cessisset bellumque Lacedaemonii Atheniensibus indixissent, confestim notae eius virtutis desiderium consecutum est. 3 Itaque post annum quintum, quam expulsus 5 No se sabe en qué puede fundarse Cornelio para afirmar esto, pues Plutarco no habla de la resistencia de Cimon a este matrimonio. 6 ad principatum: “a la magistratura”. Sin duda, ayudado por Arístides para evitar la supremacía de Temístocles. 7 Habebat satis eloquentiae: “tenía (poseía) bastante elocuencia”, genitivo partitivo. 8 Prudentiam: “conocimiento”. 9 a puero: “desde niño”. Milcíades, su padre, fue uno de los más celebres generales griegos. 10 Primum imperator: “(siendo) por primera vez general”. 11 Strymona, acusativo griego. Río de la Tracia. 12 Esta expedición fue encaminada a la toma de Eyona, ciudad de Macedonia, orilla del río Estrimón, coincidente hoy con la población de Contessa. 13 No fue en Micala donde se produjo la derrota de los fenicios y chipriotas como quiere Nepote, sino en el Eurimedonte, río de Pisidia, en Asia Menor, que tiene su desembocadura en el golfo de Panfiilia. 14 Prostravit: “derribar, destruir”. 15 Aunque los manuscritos dan Cyprum, historiadores como Tucídides, Diodoro y Plutarco escriben Scirum. 16 Los términos testarum suffragiis aluden a la forma como en Grecia se decretaba la condena de ostracismo o condena al destierro durante diez años. El ostracismo no era una pena impuesta por algún delito público, sino una medida de prevención frente a los máximos poderes de cualquier ciudadano. Cada año se consultaba al pueblo si debía plantearse un voto de ostracismo y en caso afirmativo el pueblo votaba (suffragium) en voto secreto, escribiendo en una teja (testa) el nombre del que, en virtud de sus grandes poderes, podía presentar un peligro para las libertades del pueblo y en consecuencia merecía ser desterrado, dejándosele escoger el lugar de residencia.

Cornelio Nepote: Vida de Cimón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

38

erat, in patriam revocatus est. Ille, quod hospitio Lacedaemoniorum utebatur, satius existimans contendere Lacedaemonem, sua sponte est profectus pacemque inter duas potentissimas civitates conciliavit. 4 Post, neque ita multo, Cyprum cum ducentis navibus imperator missus, cum eius maiorem partem insulae devicisset, in morbum implicitus in oppido Citio17 est mortuus.

[Generosidad de Cimón]

[4] Hunc Athenienses non solum in bello, sed etiam in pace diu desideraverunt. Fuit enim tanta liberalitate, cum compluribus locis praedia hortosque haberet, ut numquam in eis custodem imposuerit fructus servandi gratia, ne quis impediretur, quo minus eius rebus, quibus quisque vellet, frueretur18. 2 Semper eum pedissequi cum nummis sunt secuti ut, si quis opis eius indigeret, haberet, quod statim daret, ne differendo videretur negare. Saepe, cum aliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum, suum amiculum dedit. 3 Cotidie sic cena ei coquebatur, ut, quos invocatos vidisset in foro, omnis devocaret; quod facere nullo die praetermittebat. Nulli fides eius, nulli opera, nulli res familiaris defuit; multos locupletavit; complures pauperes mortuos, qui unde efferrentur, non reliquissent, suo sumptu extulit. 4 Sic se gerendo, minime est mirandum, si et vita eius fuit secura et mors acerba.

17 Plutarco no dice concretamente que muriera en Cito, sino que murió cuando tenía sitiada a Citio, ciudad de una colonia fenicia en Chipre. 18 La generosidad de Cimón, según Teofrasto, sólo la ponía en práctica con los individuos de su tribu. Aristóteles dice igualmente que su mesa no estaba dispuesta para todos los atenienses sino sólo para sus compatriotas, los lacíadas.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

39

CORNELI NEPOTIS ALCIBIADES. Alcibíades (Atenas 450 a.C., Frigia 404 a.C.), hijo de Clinias, de la familia noble de los Alcmeónidas. Su cana, belleza, espíritu y talento y el prestigio de su tutor, Pericles, pronto le procuraron una gran fama. Fue discípulo y amigo de Sócrates; éste le salvó la vida en la batalla de Potidea (432 a.C.) y lucharon juntos en la batalla de Delio (424 a.C.). Tras la muerte de Cleón (422 a.C.), se dedicó a la política y se convirtió en uno de los jefes del partido de la guerra. Consiguió romper la tregua que Nicias había firmado en el año 421 a.C. con los espartanos y que había acabado con la primera parte de la Guerra del Peloponeso. Recorrió el Peloponeso para buscar aliados de Atenas y consiguió que los atenienses decretaran la expedición a Sicilia (415 a.C.). Junto con Nicias y Lamacos, dirigió la flota ateniense que desembarcó en Catania, Sicilia; pero nada más llegar, una galera sagrada enviada por los atenienes a buscarlo para que se defendiera de la acusación de haber mutilado los hermes, unas estatuas en las tribunas de Atenas, y de haber parodiado los misterios de Eleusis poco antes de marcharse a Sicilia. Consiguió huir cuando el barco recaló en Thurioi, en la Magna Grecia, y se refugió en Esparta, donde fue huésped del rey Agis II y sedujo a su mujer. Tuvo que volver a huir y acudió a Tisafernes, un sátrapa de Asia Menor (412 a.C.). Lo convenció para que abandonara a los espartanos y se aliara con los atenienses, que le perdonaron el exilio (411 a.C.). Sin regresar a su patria, asumió el mando de la flota ateniense, venció a sus enemigos en Cinosema, Abidos y Cícico y tomó las ciudade de Calzedonia y Bizancio. En el 407 a.C. hizo una entrada triunfal en Atenas, pero su prosperidad duró poco. Durante su ausencia, su teniente, Antíoco, sufrió una derrota en Notion y en el año 406 a.C. los atenienses le retiraron el mando supremo que le habían concedido el año anterior. Se retir´a su propiedad en Bisante, en Tracia y, tras la caída de Atenas en el año 405 a.C., se refugió en la provincia del sátrapa Farnabazo. Una noche, cuando pensaba acudir al rey de Persia, comenzó a arder su casa; salió espada en mano y encontró varios hombres armados que lo esperaban para asesinarlo, probablemente enviados por Farnabazo, que seguía instrucciones de Lisandro.

[Virtudes y vicios de Alcibíades]

[1] Alcibiades, Cliniae1 filius, Atheniensis. In hoc, quid natura efficere possit, videtur experta. Constat enim inter omnes, qui de eo memoriae prodiderunt, nihil illo fuisse excellentius vel in vitiis vel in virtutibus. 2 Natus in amplissima civitate summo genere2, omnium aetatis suae multo formosissimus, ad omnes res aptus consiliique plenus - namque imperator fuit summus et mari et terra, disertus, ut in primis dicendo valeret, quod tanta erat commendatio oris atque orationis, ut nemo ei [dicendo] posset resistere -, dives; 3 cum tempus posceret, laboriosus, patiens; liberalis, splendidus non minus in vita quam victu; affabilis, blandus, temporibus callidissime serviens: 4 idem, simulac se remiserat neque causa suberat, quare animi laborem perferret, luxuriosus, dissolutus, libidinosus, intemperans reperiebatur, ut omnes admirarentur in uno homine tantam esse dissimilitudinem tamque diversam naturam.

1 Clinias luchó bravamente en la batalla de Artemisio, muriendo en la batalla contra los beocios en Coronea. 2 La estirpe de Alcibíades se remonta a Eurisaces, hijo de Áyax. Su madre fue Deinómaca, de la estirpe de los Alcmeónidas, e hija de Megacles.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

40

[Su educación. Relaciones con Sócrates]

[2] Educatus est in domo Pericli3 - privignus enim eius fuisse dicitur -, eruditus a Socrate; socerum habuit Hipponicum, omnium Graeca lingua loquentium ditissimum: ut, si ipse fingere vellet, neque plura bona comminisci neque maiora posset consequi, quam vel natura vel fortuna tribueret. 2 Ineunte adulescentia amatus est a multis amore Graecorum4, in eis Socrate; de quo mentionem facit Plato in symposio. Namque eum induxit commemorantem se pernoctasse cum Socrate neque aliter ab eo surrexisse, ac filius a parente debuerit. 3 Posteaquam robustior est factus, non minus multos amavit; in quorum amore, quoad licitum est odiosa, multa delicate iocoseque fecit, quae referremus, nisi maiora potiora haberemus.

[Alcibíades y el asunto de los Hermas].

[3] Bello Peloponnesio huius consilio atque auctoritate Athenienses bellum Syracusanis indixerunt5; ad quod gerendum ipse dux delectus est, duo praeterea collegae dati, Nicia et Lamachus. 2 Id cum appararetur, priusquam classis exiret, accidit, ut una nocte omnes Hermae6, qui in oppido erant Athenis, deicerentur praeter unum, qui ante ianuam erat Andocidi7. Itaque ille postea Mercurius Andocidi vocitatus est. 3 Hoc cum appareret non sine magna multorum consensione esse factum, quae non ad privatam, sed publicam rem pertineret, magnus multitudini timor est iniectus, ne qua repentina vis in civitate exsisteret, quae libertatem opprimeret populi. 4 Hoc maxime convenire in Alcibiadem videbatur, quod et potentior et maior quam privatus existimabatur. Multos enim liberalitate devinxerat, plures etiam opera forensi suos reddiderat. 5 Qua re fiebat, ut omnium oculos, quotienscumque in publicum prodisset, ad se converteret neque ei par quisquam in civitate poneretur8. Itaque non solum spem in eo habebant maximam, sed etiam timorem, quod et obesse plurimum et prodesse poterat. 6 Aspergebatur etiam infamia, quod in domo sua facere mysteria9 dicebatur; quod nefas erat more Atheniensium, idque non ad religionem, sed ad coniurationem10 pertinere existimabatur.

[Su acusación de haber violado los sacrificios. Los Eumólpidas le maldicen. Alianza de Esparta con Persia y bloqueo de Atenas]

[4] Hoc crimine in contione ab inimicis compellabatur. Sed instabat tempus ad bellum proficiscendi. Id ille intuens neque ignorans civium suorum consuetudinem 3 Al parecer tuvo como nodriza a una espartana de nombre Amiclas y por preceptor a Zopiro, según testimonio de Antístenes y de Platón respectivamente. 4 De todos es conocido el concepto que los griegos tenían sobre la homosexualidad. En cuanto a las relaciones con Sócrates, véanse las noticias de Plutarco: Alcibíades IV y ss. 5 En 415 a.C. 6 Hermae, los “Hermas” son unas pequeñas esculturas con la cabeza de Hermes (Mercurio), dios del comercio y que guía a los viajeros durante su camino, esta es la razón por la que sus estatuas se colocaban en los cruces de las calles, plaza, delante de los edificios públicos y los caminos. Servían para orientar a los caminantes al estar situadas en las encrucijadas de los caminos. Estaban muchas veces sin brazos y sin piernas, eran de forma cúbica, y sobre el tronco aparecían a veces dos cabezas. El tipo de Hermes apareció el siglo VI a.C., tal vez en Delfos y Atenas. 7 Era tal vez Andócides un orador ateniense, enemigo del pueblo y apasionado por la oligarquía. 8 Poneretur: putaretur. 9 Los misterios de Eleusis, cuya celebración constituía en Grecia un sacrilegio. 10 Según Plutarco fue Androcles, un demagogo, el que, acompañado de sus esclavos y colonos acusó a Alcibíades de haber tomado parte directa en los misterios como hierofante o ministro de los sacrificios. Igualmente Teselo, hijo de Cimón, fue el que le delató como impío contra Ceres y Proserpina.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

41

postulabat, si quid de se agi vellent, potius de praesente quaestio haberetur, quam absens11 invidiae crimine accusaretur. 2 Inimici vero eius quiescendum in praesenti, quia noceri non posse intellegebant, et illud tempus exspectandum decreverunt, quo exisset, ut absentem aggrederentur; itaque fecerunt. 3 Nam postquam in Siciliam eum pervenisse crediderunt, absentem, quod sacra violasset, reum fecerunt. Qua de re cum ei nuntius a magistratu in Siciliam missus esset, ut domum ad causam dicendam rediret, essetque in magna spe provinciae bene administrandae, non parere noluit et in trierem, quae ad eum erat deportandum missa, ascendit. 4 Hac Thurios in Italiam pervectus, multa secum reputans de immoderata civium suorum licentia crudelitateque erga nobiles, utilissimum ratus impendentem evitare tempestatem clam se ab custodibus subduxit et inde primum Elidem, dein Thebas12 venit. 5 Postquam autem se capitis damnatum bonis publicatis audivit et, id quod usu venerat, Eumolpidas13 sacerdotes a populo coactos, ut se devoverent, eiusque devotionis14, quo testatior esset memoria, exemplum in pila lapidea incisum esse positum in publico, Lacedaemonem demigravit15. 6 Ibi, ut ipse praedicare consuerat16, non adversus patriam, sed inimicos suos bellum gessit, qui eidem hostes essent civitati: nam cum intellegerent se plurimum prodesse posse rei publicae, ex ea eiecisse plusque irae suae quam utilitati communi paruisse. 7 Itaque huius consilio Lacedaemonii cum Perse rege amicitiam fecerunt, dein Deceleam in Attica munierunt praesidioque ibi perpetuo posito in obsidione Athenas tenuerunt; eiusdem opera Ioniam a societate averterunt Atheniensium; quo facto multo superiores bello esse coeperunt.

[Regreso triunfal a Atenas. Triunvirato formado por él, Trasíbulo y Teramenes]

[5] Neque vero his rebus tam amici Alcibiadi sunt facti quam timore ab eo alienati. Nam cum acerrimi viri praestantem prudentiam in omnibus rebus cognoscerent17, pertimuerunt, ne caritate patriae ductus aliquando ab ipsis descisceret et cum suis in gratiam rediret. Itaque tempus eius interficiundi quaerere instituerunt. 2 Id Alcibiades diutius celari non potuit. Erat enim ea sagacitate, ut decipi non posset, praesertim cum animum attendisset ad cavendum. Itaque ad Tissaphernem, praefectum regis Darii, se contulit. 3 Cuius cum in intimam amicitiam pervenisset et Atheniensium male gestis in Sicilia18 rebus opes senescere, contra Lacedaemoniorum crescere videret, initio cum Pisandro praetore, qui apud Samum exercitum habebat, per internuntios colloquitur et de reditu suo facit mentionem. Erat enim eodem, quo Alcibiades, sensu,

11 Las leyes atenienses no permitían acusar a nadie en su ausencia. 12 No está históricamente demostrado este viaje de Alcibíades a Tebas. Posiblemente se trate de un error o confusión más de nuestro autor. 13 Hijo de Poseidón y de Quíone. Llegó a ser rey de Tracia. Según la tradición fue el que instituyó los misterios de Eleusis y purificó a Heracles de la matanza de los Centauros. De él desciende la estirpe sacerdotal de los Eumólpidas. 14 Según Plutarco tan sólo Teano, hija de Menón de Agraulo, se resistió a maldecir a Alcibíades, alegando que ella era sacerdotisa para bendecir y no para maldecir. 15 Tucídides dice que Alcibíades fue a Esparta por haber sido llamado por los propios espartanos. 16 Tucídides reproduce un discurso de Alcibíades ante la asamblea del pueblo en el que trata de justificar su conducta, declarando que su familia, los Alcmeónidas, fueron siempre enemigos de la tiranía. 17 Las continuas deserciones de Alcibíades, ya a favor de Espata, ya en provecho de Atenas, habían provocado con justicia la disconformidad de unos y de otros hacia su persona. 18 La actuación ateniense en Sicilia desaparece al morir Nicias y Demóstenes.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

42

populi potentiae non amicus et optimatium fautor19. 4 Ab hoc destitutus primum per Thrasybulum, Lyci filium, ab exercitu20 recipitur praetorque fit apud Samum; post suffragante Theramene21 populi scito restituitur parique absens imperio praeficitur simul cum Thrasybulo et Theramene. 5 Horum in imperio tanta commutatio rerum facta est, ut Lacedaemonii, qui paulo ante victores viguerant, perterriti pacem peterent. Victi enim erant quinque proeliis terrestribus, tribus navalibus, in quibus ducentas naves triremes amiserant, quae captae in hostium venerant potestatem. 6 Alcibiades simul cum collegis receperat Ioniam, Hellespontum, multas praeterea urbes Graecas, quae in ora sitae sunt Asiae, quarum expugnarant complures, in his Byzantium, neque minus multas consilio ad amicitiam adiunxerant, quod in captos clementia fuerant usi. 7 Ita praeda onusti, locupletato exercitu, maximis rebus gestis Athenas venerunt.

[Llegada al Pireo. Reconciliación del pueblo ateniense con Alcibíades]

[6] His cum obviam universa civitas in Piraeum descendisset, tanta fuit omnium exspectatio visendi Alcibiadis, ut ad eius triremem vulgus conflueret, proinde ac si solus advenisset. 2 Sic enim populo erat persuasum, et adversas superiores et praesentes secundas res accidisse eius opera. Itaque et Siciliae amissum et Lacedaemoniorum victorias culpae suae tribuebant, quod talem virum e civitate expulissent. Neque id sine causa arbitrari videbantur. Nam postquam exercitui praeesse coeperat, neque terra neque mari hostes pares esse potuerant. 3 Hic ut e navi egressus est, quamquam Theramenes et Thrasybulus eisdem rebus praefuerant simulque venerant in Piraeum, tamen unum omnes illum prosequebantur, et, id quod numquam antea usu venerat nisi Olympiae victoribus, coronis aureis aeniisque22 vulgo donabatur. Ille lacrumans talem benevolentiam civium suorum accipiebat reminiscens pristini temporis acerbitatem. 4 Postquam astu venit, contione advocata sic verba fecit, ut nemo tam ferus fuerit, quin eius casui illacrumarit inimicumque iis se ostenderit, quorum opera patria pulsus fuerat, proinde ac si alius populus, non ille ipse, qui tum flebat, eum sacrilegii damnasset. 5 Restituta ergo huic sunt publice bona, eidemque illi Eumolpidae sacerdotes rursus resacrare sunt coacti, qui eum devoverant, pilaeque illae, in quibus devotio fuerat scripta, in mare praecipitatae.

[Segundo destierro]

[7] Haec Alcibiadi laetitia non nimis fuit diuturna. Nam cum ei omnes essent honores decreti totaque res publica domi bellique tradita, ut unius arbitrio gereretur, et ipse postulasset, ut duo sibi collegae darentur, Thrasybulus et Adimantus, neque id negatum esset, classe in Asiam profectus, quod apud Cymen23 minus ex sententia rem

19 Contrario a la idea de Cornelio es Tucídides, quien afirma que Alcibíades no era persona apta para una oligarquía. Por su parte Plutarco pone en boca de un tal Frinio Diradiote, uno de los generales, lo siguiente: “A Alcibíades tanto le importaba la democracia como la oligarquía”. 20 Fueron los excesos cometidos por los “cuatrocientos” los que hicieron que los de Samos confiaran a Alcibíades el mando del ejército. 21 Según Plutarco fue a propuesta de Nicias y no de Teramenes por lo que el pueblo votó la rehabilitación de Alcibíades. 22 Si bien los adjetivos aureis y aeniis significan “de oro” y “de bronce respectivamente, es evidente que el pueblo no iba a arrojar a Alcibíades coronas de oro ni de bronce, materias tan preciadas y tan pesadas al mismo tiempo. No por ello hay que corregir la lección de los manuscritos. Probablemente se tratara de coronas chapadas en oro u otras sustancia que lo imitaran. 23 Ciudad de Asia Menor, cerca de Lesbos; Alcibíades logró saquearla, pero no consiguió apoderarse de

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

43

gesserat, in invidiam recidit24. 2 Nihil enim eum non efficere posse ducebant. Ex quo fiebat, ut omnia minus prospere gesta culpae tribuerent, cum aut eum neglegenter aut malitiose fecisse loquerentur; sicut tum accidit. Nam corruptum a rege25 capere Cymen noluisse arguebant. 3 Itaque huic maxime putamus malo fuisse nimiam opinionem ingenii atque virtutis. Timebatur enim non minus quam diligebatur, ne secunda fortuna magnisque opibus elatus tyrannidem concupisceret. Quibus rebus factum est, ut absenti magistratum abrogarent et alium26 in eius locum substituerent. 4 Id ille ut audivit, domum reverti noluit et se Pactyen contulit ibique tria castella communiit, Ornos, Bisanthen, Neontichos, manuque collecta primus Graecae civitatis in Thraeciam introiit, gloriosius existimans barbarum praeda locupletari quam Graiorum. 5 Qua ex re creverat cum fama tum opibus magnamque amicitiam sibi cum quibusdam regibus Thraeciae pepererat. Neque tamen a caritate patriae potuit recedere.

[Discurso ante las tropas atenienses. Victoria definitiva de Lisandro]

[8] Nam cum apud Aegos flumen Philocles, praetor Atheniensium, classem constituisset suam neque longe abesset Lysander, praetor Lacedaemoniorum, qui in eo erat occupatus, ut bellum quam diutissime duceret, quod ipsis pecunia a rege suppeditabatur, contra Atheniensibus exhaustis praeter arma et navis nihil erat super, 2 Alcibiades ad exercitum venit Atheniensium ibique praesente vulgo agere coepit: si vellent, se coacturum Lysandrum dimicare aut pacem petere spondet27; Lacedaemonios eo nolle classe confligere, quod pedestribus copiis plus quam navibus valerent: 3 sibi autem esse facile Seuthem, regem Thraecum, deducere, ut eum terra depelleret; quo facto necessario aut classe conflicturum aut bellum compositurum. 4 Id etsi vere dictum Philocles animadvertebat, tamen postulata facere noluit, quod sentiebat se Alcibiade recepto nullius momenti apud exercitum futurum et, si quid secundi evenisset, nullam in ea re suam partem fore, contra ea, si quid adversi accidisset, se unum eius delicti28 futurum reum. 5 Ab hoc discedens Alcibiades `Quoniam' inquit `victoriae patriae repugnas, illud moneo, ne iuxta hostem castra habeas nautica: periculum est enim, ne immodestia militum vestrorum occasio detur Lysandro vestri opprimendi exercitus'. 6 Neque ea res illum fefellit. Nam Lysander cum per speculatores comperisset vulgum Atheniensium in terram praedatum exisse navesque paene inanes relictas, tempus rei gerendae non dimisit eoque impetu bellum totum delevit.

[Retirada de Alcibíades a Tracia]

[9] At Alcibiades, victis Atheniensibus non satis tuta eadem loca sibi arbitrans, penitus in Thraeciam29 se supra Propontidem abdidit, sperans ibi facillime suam fortunam occuli posse. Falso. 2 Nam Thraeces, postquam eum cum magna pecunia ella. 24 De nuevo Nepote incurre en un error histórico. Confunde los hechos acaecidos en Éfeso, con los sucedidos en Cime. 25 Ciro, el Joven, que a la sazón gobernaba la mayor parte del Asia Menor. 26 No fue uno solo, como dice Cornelio, sino diez a los que se les encomendó el mando en sustitución de Alcibíades. 27 Spondet, elemento verbal introductorio del estilo directo que sigue. 28 Cornelio usa con acierto el término delicti: toda batalla perdida implicaba, a prori, en Atenas una negligencia o falta del general, de la que en principio debería responder ante sus conciudadanos. 29 Jenofonte habla de una población Tracia, llamada por el Bithynía, y Plutarco se expresa del mismo modo, diciendo que se refugia en Bitinia, donde fue despojado por los tracios de sus riquezas.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

44

venisse senserunt, insidias fecerunt; qui ea, quae apportarat, abstulerunt, ipsum capere non potuerunt. 3 Ille cernens nullum locum sibi tutum in Graecia propter potentiam Lacedaemoniorum, ad Pharnabazum in Asiam30 transiit; quem quidem adeo sua cepit humanitate, ut eum nemo in amicitia antecederet. Namque ei Grynium dederat, in Phrygia castrum, ex quo quinquagena talenta vectigalis capiebat. 4 Qua fortuna Alcibiades non erat contentus neque Athenas victas Lacedaemoniis servire poterat pati. Itaque ad patriam liberandam omni ferebatur cogitatione. 5 Sed videbat id sine rege Perse31 non posse fieri ideoque eum amicum sibi cupiebat adiungi neque dubitabat facile se consecuturum, si modo eius conveniundi habuisset potestatem. Nam Cyrum fratrem ei bellum clam parare Lacedaemoniis32 adiuvantibus sciebat: id si aperuisset, magnam se initurum gratiam videbat.

[Detalles sobre la muerte de Alcibíades]

[10] Hoc cum moliretur peteretque a Pharnabazo, ut ad regem mitteretur, eodem tempore Critias33 ceterique tyranni Atheniensium certos homines ad Lysandrum in Asiam miserant, qui eum certiorem facerent, nisi Alcibiadem sustulisset, nihil earum rerum fore ratum, quas ipse Athenis constituisset: quare, si suas res gestas manere vellet, illum persequeretur. 2 His Laco34 rebus commotus statuit accuratius sibi agendum cum Pharnabazo. Huic ergo renuntiat, quae regi cum Lacedaemoniis essent35, nisi Alcibiadem vivum aut mortuum sibi tradidisset. 3 Non tulit hunc satrapes et violare clementiam quam regis opes minui maluit. Itaque misit Susamithren et Bagaeum ad Alcibiadem interficiendum, cum ille esset in Phrygia iterque ad regem compararet. 4 Missi clam vicinitati, in qua tum Alcibiades erat, dant negotium, ut eum interficiant. Illi cum ferro aggredi non auderent, noctu ligna contulerunt circa casam eam, in qua quiescebat, eaque succenderunt, ut incendio conficerent, quem manu superari posse diffidebant. 5 Ille autem ut sonitu flammae est excitatus, etsi gladius ei erat subductus, familiaris sui subalare telum eripuit. Namque erat cum eo quidam ex Arcadia hospes, qui numquam discedere voluerat. Hunc sequi se iubet et id, quod in praesentia vestimentorum fuit, arripit. His in ignem eiectis flammae vim transiit. 6 Quem ut barbari incendium effugisse viderunt, telis eminus missis interfecerunt caputque eius ad Pharnabazum rettulerunt. At mulier36, quae cum eo vivere consuerat, muliebri sua veste contectum aedificii incendio mortuum cremavit, quod ad vivum interimendum erat comparatum. Sic Alcibiades annos circiter XL natus diem obiit supremum. 30 Concretamente a Frigia. 31 Artajerjes Mnemón, sucesor de su padre Darío. 32 Esparta había logrado poner fin a las guerras del Peloponeso con la valiosa ayuda de las tropas persas de Ciro, y es ahora cuando éste pasa factura a los espartanos pidiéndoles colaboración en la guerra contra su hermano Artajerjes, guerra que tendría su final con la batalla de Cunaxa, en la que intervinieron las tropas griegas, cuya retirada narra Jenofonte en su Anábasis. 33 Critias, uno de los treinta tiranos, el más relevante de ellos por su crueldad. 34 Lisandro. 35 Este pasaje aparece muy controvertido. Las variantes de los manuscritos dependen del valor que se dé al verbo renuntiat. Si toma el significado de “declarar nulo”, la adición de societatem en la mayoría de los libros es correcta. 36 Según Plutarco, el nombre de tal concubina de Alcibíades era Timandra, madre de Lais, llamada Corina. Según algunos ni Lisandro ni Farnabazo fueron culpables de la muerte de Alcibíades sino el propio Alcibíades, pues, se dice, que habiendo seducido a una joven los hermanos de ésta, irritados por la afrenta, incendiaron la casa de Alcibíades, matándole con sus dardo cuando éste intentaba escapar del fuego.

Cornelio Nepote: Vida de Alcibíades. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

45

[Opiniones encontradas de los historiadores sobre Alcibíades]

[11] Hunc infamatum a plerisque37 tres gravissimi historici summis laudibus extulerunt: Thucydides, qui eiusdem aetatis fuit, Theopompus38, post aliquanto natus, et Timaeus39: qui quidem duo maledicentissimi nescio quo modo in illo uno laudando consentiunt. 2 Namque ea, quae supra scripsimus, de eo praedicarunt atque hoc amplius: cum Athenis, splendidissima civitate, natus esset, omnes splendore ac dignitate superasse vitae; 3 postquam inde expulsus Thebas venerit, adeo studiis eorum inservisse, ut nemo eum labore corporisque viribus posset aequiperare - omnes enim Boeotii magis firmitati corporis quam ingenii acumini inserviunt -; 4 eundem apud Lacedaemonios, quorum moribus summa virtus in patientia ponebatur, sic duritiae se dedisse, ut parsimonia victus atque cultus omnes Lacedaemonios vinceret; fuisse apud Thracas, homines vinolentos rebusque veneriis deditos; hos quoque in his rebus antecessisse; 5 venisse ad Persas, apud quos summa laus esset fortiter venari, luxuriose vivere: horum sic imitatum consuetudinem, ut illi ipsi eum in his maxime admirarentur40. 6 Quibus rebus effecisse, ut, apud quoscumque esset, princeps poneretur habereturque carissimus. Sed satis de hoc; reliquos ordiamur.

37 Éupolis y Ferecrates, poetas, el orador Antifón y, sobre todos, Lisias. 38 Teopompo de Quíos. 39 Timeo de Tauromenio, contemporáneo de Pirro, que mereció entre los griegos el sobrenombre de Epitimaios por su tendencia a hablar mal de todo el mundo. 40 Obsérvese cómo queda patente en estos capítulo la tendencia moralizadora de Cornelio.

Cornelio Nepote: Vida de Cabrias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

46

CORNELI NEPOTIS CABRIAS.

Cabrias (Atenas-Quíos 357 a.C.). Se distinguió cuando los atenienses para socorrer a los tebanos en su lucha contra los lacedemonios de Agesilao II, y cuando parecía que este rey iba a hacerse con la victoria, reunió a sus hombres y les hizo hincar una rodilla en tierra, la lanza en ristre, el cuerpo enteramente escondido bajo el escudo, para esperar al enemigo, que no se atrevió a lanzarse contra esta muralla de hierro y picas. En el año 376 a.C., triunfó sobre la flota peloponesia enviada para bloquear el Ática; esta victoria, conseguida entre Paros y Naxos, fue la primera de la marina ateniense después de Egospótamos. Al año siguiente, hizo reincorporarse a la alianza con Atenas las ciudades de la Calcídica y Tasos y, con la ayuda de Foción, organizó la segunda liga ateniense. [Estratagema de Cabrias. Se le erige una estatua]

[1] CHABRIAS Atheniensis. Hic quoque in summis habitus est ducibus resque multas memoria1 dignas gessit. Sed ex his elucet maxime inventum eius in proelio, quod apud Thebas fecit, cum Boeotiis subsidio2 venisset. 2 Namque in eo victoria fidentem summum ducem Agesilaum, fugatis iam ab eo conducticiis catervis, ***3 reliquam phalangem loco vetuit cedere obnixoque genu scuto, proiecta hasta impetum excipere hostium docuit. Id novum Agesilaus contuens progredi non est ausus suosque iam incurrentes tuba revocavit. 3 Hoc usque eo4 tota Graecia fama celebratum est, ut illo statu Chabrias sibi statuam fieri voluerit, quae publice ei ab Atheniensibus in foro constituta est. Ex quo5 factum est, ut postea athletae ceterique artifices iis statibus in statuis ponendis6 uterentur, cum ** victoriam essent adepti.

[Su carrera militar]

[2] Chabrias autem multa in Europa bella7 administravit, cum dux Atheniensium esset; in Aegypto sua sponte gessit. Nam Nectenebin adiutum profectus regnum ei constituit. 2 Fecit idem Cypri, sed publice ab Atheniensibus Euagorae adiutor datus, neque prius inde discessit, quam totam insulam bello devinceret; qua ex re Athenienses magnam gloriam sunt adepti. 3 Interim bellum inter Aegyptios et Persas conflatum est. Athenienses cum Artaxerxe societatem habebant, Lacedaemonii cum Aegyptiis; a quibus magnas praedas Agesilaus, rex eorum, faciebat. Id intuens Chabrias, cum in re nulla Agesilao cederet, sua sponte eos adiutum profectus Aegyptiae classi praefuit, pedestribus copiis Agesilaus.

[Se solicita que comparezca ante el gran rey. Vive fuera de Atenas el mayor tiempo posible]

1 Memoria, ablativo de relación dependiente del adjetivo “dignas” (dignas de…). 2 Beotis subsidio: doble dativo (interés y finalidad respectivamente). 3 Tal vez exista una laguna. 4 Usque eo, hasta tal punto… (correlativo de un UT consecutivo). 5 Ex quo, pronombre relativo con valor demostrativo. 6 Ponendis , participio de futuro pasivo concordando con statuis. 7 Las acusaciones más importantes de Cabrias fueron: su victoria en Naxos, la expedición a Beocia, a Eubea y a las Cícladas, esta última en unión de Ifícrates, y su victoria sobre Esparta en Egina.

Cornelio Nepote: Vida de Cabrias. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

47

[3] Tum praefecti regis Persae legatos miserunt Athenas questum, quod Chabrias adversum regem bellum gereret cum Aegyptiis. Athenienses diem certam8 Chabriae praestituerunt, quam ante domum nisi redisset, capitis se illum damnaturos denuntiarunt. Hoc ille nuntio Athenas rediit neque ibi diutius est moratus, quam fuit necesse. 2 Non enim libenter erat ante oculos suorum civium, quod et vivebat laute et indulgebat sibi liberalius, quam ut invidiam vulgi posset effugere. 3 Est enim hoc commune vitium in magnis liberisque civitatibus, ut invidia gloriae comes sit et libenter de his detrahant, quos eminere videant altius; neque animo aequo pauperes alienam opulentium intuuntur fortunam. Itaque Chabrias, cum ei licebat, plurimum aberat. 4 Neque vero solus ille aberat Athenis libenter, sed omnes fere principes fecerunt idem, quod tantum se ab invidia putabant futuros, quantum a conspectu suorum recesserint. Itaque Conon plurimum Cypri vixit, Iphicrates in Thraecia, Timotheus Lesbo, Chares Sigeo9; dissimilis quidem Chares horum et factis et moribus, sed tamen Athenis et honoratus et potens.

[Muerte de Cabrias durante la guerra social en el puerto de Quíos]

[4] Chabrias autem periit bello sociali tali modo. Oppugnabant Athenienses Chium. Erat in classe Chabrias privatus10, sed omnes, qui in magistratu erant, auctoritate11 anteibat, eumque magis milites quam, qui praeerant, aspiciebant. 2 Quae res ei maturavit mortem. Nam dum primus studet portum intrare gubernatoremque iubet eo dirigere navem, ipse sibi perniciei fuit12. Cum enim eo penetrasset, ceterae non sunt secutae. Quo facto circumfusus hostium concursu cum13 fortissime pugnaret, navis rostro percussa coepit sidere. 3 Hinc refugere cum posset, si se in mare deiecisset, quod suberat classis Atheniensium, quae exciperet natantis, perire maluit quam armis abiectis navem relinquere, in qua fuerat vectus. Id ceteri facere noluerunt; qui nando14 in tutum pervenerunt. At ille praestare honestam mortem existimans turpi vitae, comminus pugnans telis hostium interfectus est.

8 Los griegos designaban con la palabra protesmia el día que se fijaba para que alguien compareciera ante los tribunales. 9 Promontorio de Tróades, en la entrada misma del Helesponto. Cerca de dicho promontorio existía una ciudad del mismo nombre, que había sido fundada por los de Mitiline. 10 Privatus: “como simple particular”. 11 Auctoritate: ablativo de relación con valor comparativo dependiente del verbo anteibat. 12 Sibi perniciei fuit, doble dativo (interés y finalidad respectivamente) con el verbo fuit (sirvió de… a…). 13 Cum, debe considerarse como conjunción de la proposición del verbo pugnaret, por consiguiente debe ordenarse: cum circumfusus hostium concursu fortissime pugnaret. 14 Nando: gerundio en ablativo instrumental (modo). Se corresponde con el gerundio castellano.

Cornelio Nepote: Vida de Dátames. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

48

CORNELI NEPOTIS DATAMES.

[Ascendencia y comienzos en la vida pública]

[1] DATAMES, patre1 Camisare, natione Care2, matre Scythissa natus, primum militum in numero fuit apud Artaxerxen eorum, qui regiam tuebantur. Pater eius Camisares, quod et3 manu fortis4 et bello strenuus et regi multis locis5 fidelis erat repertus, habuit provinciam6 partem Ciliciae iuxta Cappadociam, quam incolunt Leucosyri7. 2 Datames, militare munus fungens, primum, qualis esset, aperuit in bello, quod rex adversus Cadusios8 gessit. Namque hic multis milibus regiorum interfectis magni9 fuit eius opera. Quo10 factum est, cum in eo bello cecidisset Camisares, ut paterna ei traderetur provincia.

[La expedición de Paflagonia]

[2] Pari se virtute postea praebuit, cum Autophrodates iussu regis bello persequeretur eos, qui defecerant. Namque huius opera hostes, cum castra iam intrassent, profligati sunt exercitusque reliquus conservatus regis est. Qua ex re maioribus rebus praeesse coepit. 2 Erat eo tempore Thuys, dynastes Paphlagoniae11 antiquo genere, ortus a Pylaemene illo, quem Homerus Troico bello a Patroclo12 interfectum ait. 3 Is regi dicto audiens non erat. Quam ob causam bello eum persequi constituit eique rei praefecit Datamen, propinquum Paphlagonis: namque ex fratre et sorore erant nati. Quam ob causam Datames primum experiri voluit, ut sine armis propinquum ad officium reduceret. Ad quem cum venisset sine praesidio, quod ab amico nullas vereretur insidias, paene interiit: nam Thuys eum clam interficere voluit. 4 Erat mater cum Datame, amita Paphlagonis: ea, quid ageretur, resciit filiumque monuit13. 5 Ille fuga periculum evitavit bellumque indixit Thuyni. In quo cum ab Ariobarzane, praefecto Lydiae et Ioniae totiusque Phrygiae, desertus esset, nihilo segnius perseveravit vivumque Thuym cepit cum uxore et liberis.

[Estratagema llevada a cabo con Tuis]

[3] Cuius facti ne prius fama ad regem quam ipse perveniret, dedit operam. Itaque omnibus insciis eo, ubi erat rex, venit posteroque die Thuyn, hominem maximi

1 Patre/matre, ablativos de origen dependientes del participio natus. 2 Caria, provincia de Asia Menor. Bordeada al este por el Tauro, que la separa de la región de Pisidia, es limítrofe al norte con Lidia y Frigia. Care, aposición de patre (cario de nacionalidad). 3 Et… et…, conjunciones coordinantes copulativas en correlación: no sólo… sino también… 4 Fortis/strenuus/fidelis, predicativos subjetivos (referidos al sujeto). 5 Multis locis, “en muchas ocasiones”. 6 Peovinciam, predicativo objetivo (referido al CD). 7 Nombre dado por Estrsbón a los siriois de piel blanca. 8 Pueblo de Asia occidental a orillas del mar Caspio. 9 Magni, “de gran valor”. 10 Quo, pronombre relativo con valor demostrativo. 11 Región del Asia Menor bañada por el Ponto Euxino y separada de él por el río Halis. 12 Error de Nepote: Pilemenes muere en la guerra de Troya, pero no a manos de Patroclo, sino de Menelao. 13 Observar como, a pesar de lo trivial de este pasaje, Cornelio se deja llvar por su afán de anecdótico detallista parando en hechos de poca importancia.

Cornelio Nepote: Vida de Dátames. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

49

corporis terribilique facie, quod et niger et capillo longo barbaque erat promissa, optima veste14 texit, quam satrapae regii gerere consuerant, ornavit etiam torque atque armillis aureis ceteroque regio cultu; 2 ipse agresti duplici amiculo circumdatus hirtaque tunica, gerens in capite galeam venatoriam, dextra manu clavam15, sinistra copulam, qua vinctum ante se Thuynem agebat, ut si feram bestiam captam duceret. 3 Quem cum omnes conspicerent propter novitatem ornatus ignotamque formam ob eamque rem magnus esset concursus, fuit nonnemo, qui agnosceret Thuym regique nuntiaret. 4 Primo non accredidit: itaque Pharnabazum misit exploratum. A quo ut rem gestam comperit, statim admitti iussit, magnopere delectatus cum facto tum ornatu, in primis quod nobilis rex in potestatem inopinanti venerat. 5 Itaque magnifice Datamen donatum ad exercitum misit, qui tum contrahebatur duce Pharnabazo et Tithrauste ad bellum Aegyptium, parique eum atque illos imperio esse iussit. Postea vero quam Pharnabazum rex revocavit, illi summa imperii tradita est.

[Expedición a Cataonia]

[4] Hic cum maximo studio compararet exercitum Aegyptumque proficisci pararet, subito a rege litterae sunt ei missae, ut Aspim aggrederetur, qui Cataoniam tenebat; quae gens iacet supra Ciliciam, confinis Cappadociae. 2 Namque Aspis, saltuosam regionem castellisque munitam incolens, non solum imperio regis non parebat, sed etiam finitimas regiones vexabat et, quae regi portarentur, abripiebat. 3 Datames etsi longe aberat ab his regionibus et a maiore re abstrahebatur, tamen regis voluntati morem gerendum putavit. Itaque cum paucis, sed viris fortibus navem conscendit, existimans, quod accidit, facilius se imprudentem parva manu oppressurum quam paratum quamvis magno exercitu. 4 Hac delatus in Ciliciam, egressus inde, dies noctesque iter faciens Taurum transiit eoque, quo studuerat, venit. Quaerit, quibus locis sit Aspis; cognoscit haud longe abesse profectumque eum venatum. Quae dum speculatur, adventus eius causa cognoscitur. Pisidas cum eis, quos secum habebat, ad resistendum Assis comparat. 5 Id Datames ubi audivit, arma sumit, suos sequi iubet; ipse equo concitato ad hostem vehitur. Quem procul Aspis conspiciens ad se ferentem pertimescit atque a conatu resistendi deterritus sese dedidit. Hunc Datames vinctum ad regem ducendum tradit Mithridati16.

[Conjura contra Dámates. Su retirada a Paflagonia]

[5] Haec dum geruntur, Artaxerxes reminiscens, a quanto bello a ad quam parvam rem principem ducum misisset, se ipse reprehendit et nuntium ad exercitum Acen17 misit, quod nondum Datamen profectum putabat, qui diceret, ne ab exercitu discederet. Hic priusquam perveniret, quo erat profectus, in itinere convenit, qui Aspim ducebant. 2 Qua celeritate cum magnam benevolentiam regis Datames consecutus esset, non minorem invidiam aulicorum excepit, quod illum unum pluris quam se omnes fieri videbant. 3 Quo facto cuncti ad eum opprimendum consenserunt. Haec Pandantes, gazae custos regiae, amicus Datami, perscripta ei mittit, in quibus docet eum in magno

14 Rico vestido de púrpura bordeado en oro. 15 La clava, a que alude aquí Nepote, no es sino un sencillo bastón nudoso: lo que nosotros llamamos un garrote; nada tiene que ver con la clava de los éforos. 16 El tal Mitrídates era hijo de Ariobazarno, sátrapa de Frigia. 17 Hoy San Juan de Acre.

Cornelio Nepote: Vida de Dátames. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

50

fore periculo, si quid illo imperante adversi in Aegypto accidisset. 4 Namque eam esse consuetudinem regiam, ut casus adversos hominibus tribuant, secundos fortunae suae; quo fieri, ut facile impellantur ad eorum perniciem, quorum ductu res male gestae nuntientur. Illum hoc maiore fore in discrimine, quod, quibus rex maxime oboediat, eos habeat inimicissimos. 5 Talibus ille litteris cognitis, cum iam ad exercitum Acen venisset, quod non ignorabat ea vere scripta, desciscere a rege constituit. Neque tamen quicquam fecit, quod fide sua esset indignum. 6 Nam Mandroclen Magnetem exercitui praefecit; ipse cum suis in Cappadociam discedit coniunctamque huic Paphlagoniam occupat, celans, qua voluntate esset in regem. Clam cum Ariobarzane facit amicitiam, manum comparat, urbes munitas suis tuendas tradit.

[Expedición contra los pisidos. Traición de Mitrobarzanes]

[6] Sed haec propter hiemale tempus minus prospere procedebant. Audit Pisidas18 quasdam copias adversus se parare. Filium eo Arsidaeum cum exercitu mittit: cadit in proelio adulescens. Proficiscitur eo pater non ita cum magna manu, celans, quantum vulnus accepisset, quod prius ad hostem pervenire cupiebat quam de male re gesta fama ad suos perveniret, ne cognita filii morte animi debilitarentur militum. 2 Quo contenderat, pervenit iisque locis castra ponit, ut neque circumiri multitudine adversariorum posset neque impediri, quo minus ipse ad dimicandum manum haberet expeditam. 3 Erat cum eo Mithrobarzanes, socer eius, praefectus equitum. Is desperatis generi rebus ad hostes transfugit. Id Datames ut audivit, sensit, si in turbam exisset ab homine tam necessario se relictum, futurum, ut ceteri consilium sequerentur. 4 In vulgus edit: suo iussu Mithrobarzanem profectum pro perfuga, quo facilius receptus interficeret hostes. Quare relinqui eum par non esse et omnes confestim sequi. Quod si animo strenuo fecissent, futurum, ut adversarii non possent resistere, cum et intra vallum et foris caederentur. 5 Hac re probata exercitum educit Mithrobarzanem persequitur tantum; qui cum ad hostes pervenerat, Datames signa inferri iubet. 6 Pisidae nova re commoti in opinionem adducuntur perfugas mala fide compositoque fecisse, ut recepti maiori essent calamitati. Primum eos adoriuntur. Illi cum, quid ageretur aut quare fieret, ignorarent, coacti sunt cum eis pugnare, ad quos transierant, ab iisque stare, quos reliquerant19; quibus cum neutri parcerent, celeriter sunt concisi20. 7 Reliquos Pisidas resistentis Datames invadit; primo impetu pellit, fugientis persequitur, multos interficit, castra hostium capit. 8 Tali consilio uno tempore et proditores perculit et hostis profligavit et, quod ad perniciem suam fuerat cogitatum, id ad salutem convertit. Quo neque acutius ullius imperatoris cogitatum neque celerius factum usquam legimus21.

[Sisinas, su hijo primogénito, lo traiciona]

[7] Ab hoc tamen viro Sysinas, maximo natu filius, desciit ad regemque transiit et de defectione patris detulit. Quo nuntio Artaxerxes commotus, quod intellegebat sibi cum viro forti ac strenuo negotium esse, qui, cum cogitasset, facere auderet et prius 18 Habitantes de Pisidia, muy dados al bandidaje. País montañoso que supo mantener su indepencia contra los persas y contra el mismo Alejandro de Macedonia. No fue conquistado hasta época romana. 19 Diodoro dice que Mitrobarzanes, al verse cogido entre dos frentes, decide luchar con los dos enemigos. 20 Frontino relata esto de manera muy diferente. Frontino, II,7,9. 21 Esto mismo lo ha repetido ya Nepote en más de una ocasión y seguirá repitiendo siempre que quiera ensalzar algún hecho famoso. En definitiva, un caso más de su tendencia a la exageración y de su falta de sentido crítico.

Cornelio Nepote: Vida de Dátames. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

51

cogitare quam conari consuesset, Autophrodatem in Cappadociam mittit. 2 Hic ne intrare posset, saltum, in quo Ciliciae portae sunt sitae, Datames praeoccupare studuit. 3 Sed tam subito copias contrahere non potuit. A qua re depulsus cum ea manu, quam contraxerat, locum deligit talem, ut neque circumiretur ab hostibus neque praeteriret adversarius, quin ancipitibus locis premeretur, et, si dimicare eo vellet, non multum obesse multitudo hostium suae paucitati posset.

[Guerra contra Autofródates]

[8] Haec etsi Autophrodates videbat, tamen statuit congredi quam cum tantis copiis refugere aut tam diu uno loco sedere. 2 Habebat barbarorum equitum XX, peditum centum milia, quos illi Cardacas appellant, eiusdemque generis III milia funditorum; praeterea Cappadocum VIII milia, Armeniorum X milia, Paphlagonum V milia, Phrygum X milia, Lydorum V milia, Aspendiorum et Pisidarum circiter III milia, Cilicum II, Captianorum22 totidem, ex Graecia conductorum III, levis armaturae maximum numerum. 3 Has adversus copias spes omnis consistebat Datami in se locique natura: namque huius partem non habebat vicesimam militum. Quibus fretus conflixit adversariorumque multa milia concidit, cum de ipsius exercitu non amplius hominum mille cecidisset; quam ob causam postero die tropaeum posuit, quo loco pridie pugnatum erat. 4 Hinc cum castra movisset semperque inferior copiis superior omnibus proeliis discederet, quod numquam manum consereret, nisi cum adversarios locorum angustiis clausisset, quod perito regionum callideque cogitanti saepe accidebat, 5 Autophrodates, cum bellum duci maiore regis calamitate quam adversariorum videret, pacem amicitiamque hortatus est, ut cum rege in gratiam rediret. 6 Quam ille etsi fidam non fore putabat, tamen condicionem accepit seque ad Artaxerxen legatos missurum dixit. Sic bellum, quod rex adversus Datamen susceperat, sedatum est. Autophrodates in Phrygiam se recepit.

[Dátames escapa a todas las escaramuzas que le tiende el Rey persa]

[9] At rex quod implacabile odium in Datamen susceperat, postquam bello eum opprimi non posse animadvertit, insidiis interficere studuit; quas ille plerasque vitavit. 2 Sicut, cum ei nuntiatum esset quosdam sibi insidiari, qui in amicorum erant numero. De quibus quod inimici detulerant, neque credendum neque neglegendam putavit: experiri voluit, verum falsumne sibi esset relatum. 3 Itaque eo profectus est, in quo itinere futuras insidias dixerant. Sed elegit corpore ac statura simillimum sui eique vestitum suum dedit atque eo loco ire, quo ipse consuerat, iussit. Ipse autem ornatu vestituque militari inter corporis custodes iter facere coepit. 4 At insidiatores, postquam in eum locum agmen pervenit, decepti ordine atque vestitu impetum in eum faciunt, qui suppositus erat. Praedixerat autem iis Datames, cum quibus iter faciebat, ut parati essent facere, quod ipsum vidissent. 5 Ipse, ut concurrentis insidiatores animum advertit, tela in eos coniecit. Hoc idem cum universi fecissent, priusquam pervenirent ad eum, quem aggredi volebant, confixi conciderunt.

[Mitrídates, hijo de Ariobarzanes, lo traiciona]

22 No aparece ningún tratado de geografía antigua que haga mención a semejante país. Por ello parece verdaderamente misterioso que los manuscritos hayan conservado esta variante. Podría penarse en una mala grafía de los copistas y que fuera: capianos, habitantes de la ribera del mar Caspio.

Cornelio Nepote: Vida de Dátames. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

52

[10] Hic tamen tam callidus vir extremo tempore captus est Mithridatis, Ariobarzanis filii, dolo. Namque is pollicitus est regi se eum interfecturum, si ei rex permitteret, ut, quodcumque vellet, liceret impune facere, fidemque de ea re more Persarum dextra23 dedisset. 2 Hanc ut accepit a rege missam, copias parat et absens amicitiam cum Datame facit; regis provincias vexat, castella expugnat, magnas praedas capit, quarum partim suis dispertit, partim ad Datamen mittit; pari modo complura castella ei tradit. 3 Haec diu faciendo persuasit homini se infinitum adversus regem suscepisse bellum, cum nihilo magis, ne quam suspicionem illi praeberet insidiarum, neque colloquium eius petivit neque in conspectum venire studuit. Sic absens amicitiam gerebat, ut non beneficiis mutuis, sed communi odio, quod erga regem susceperant, contineri viderentur.

[Muerte de Dátames. Mitrídates le tiende una trampa, en la que cae]

[11] Id cum satis se confirmasse arbitratus est, certiorem facit Datamen tempus esse maiores exercitus parari et bellum cum ipso rege suscipi, deque ea re, si ei videretur, quo loco vellet, in colloquium veniret. Probata re colloquendi tempus sumitur locusque, quo conveniretur. 2 Huc Mithridates cum uno, cui maxime habebat fidem, ante aliquot dies venit compluribusque locis separatim gladios obruit eaque loca diligenter notat. Ipso autem colloquii die utrique, locum qui explorarent atque ipsos scrutarentur, mittunt; deinde ipsi sunt congressi. 3 Hic cum aliquamdiu in colloquio fuissent et diverse discessissent iamque procul Datames abesset, Mithridates, priusquam ad suos perveniret, ne quam suspicionem pareret, in eundem locum revertitur atque ibi, ubi telum erat infossum, resedit, ut si lassitudine cuperet acquiescere, Datamenque revocavit, simulans se quiddam in colloquio esse oblitum. 4 Interim telum, quod latebat, protulit nudatumque vagina veste texit ac Datami venienti ait: digredientem se animadvertisse locum quendam, qui erat in conspectu, ad castra ponenda esse idoneum. 5 Quem cum digito demonstraret et ille respiceret, aversum ferro transfixit priusque, quam quisquam posset succurrere, interfecit. Ita ille vir, qui multos consilio, neminem perfidia ceperat, simulata captus est amicitia.

23 No está claro en qué pudiera consistir este modo de juramento. De las acepciones e interpretaciones más congruentes pienso que se trata de algún regalo que representara alguna mano, como era usual entre los romanos; el término missam (enviada), que aparece después, parece abogar por esta interpretación.

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

53

CORNELI NEPOTIS EPAMINONDAS

Epaminondas, el gran general tebano del siglo IV a.C., que junto a su amigo Pelópidas llevó a Tebas (en Beocia) a ser durante un período de tiempo la ciudad más poderosa de Grecia. Epaminondas participó en la contiendas de Atenas y Tebas, 379-371 a.C., para acabar con la dominación espartana en Grecia. Bajo la brillante dirección de Epaminondas, los tebanos alcanzaron una victoria decisiva en 371 a.C., dando fin a la supremacía de Esparta sobre Grecia, lo que hizo famoso a Epaminondas. Invadió en Peloponeso en 370-69 .C. para ayudar a los arcadios a liberarse del control espartano, y estableció la independencia de Mesenia. Invadió el Peloponeso una vez más para aumentar la influencia tebana allí. En esta ocasión los tebanos y sus aliados hicieron frente a una alianza de Atenas y Esparta. Los ejércitos lucharon en Mantinea y los tebanos vencieron por derecho, pero la victoria se tornó en derrota cuando se supo que Epaminondas había muerto. La grandeza de Epaminondas reside tanto en sus cualidades de inteligencia como en su carácter, por lo que impresionaba tanto a sus conciudadanos.

[Nepote insiste en ciertas observaciones ya expuestas en el prefacio de su obra]

[1] EPAMINONDAS, Polymnidis filius. Thebanus. De hoc priusquam scribimus, haec praecipienda videntur lectoribus, ne alienos mores ad suos referant neve ea, quae ipsis leviora sunt, pari modo apud ceteros fuisse arbitrentur1. 2 Scimus enim musicen nostris moribus abesse2 a principis persona, saltare vero etiam in vitiis poni; quae omnia apud Graecos3 et grata et laude digna ducuntur. 3 Cum autem exprimere imaginem consuetudinis atque vitae velimus Epaminondae, nihil videmur debere praetermittere, quod pertineat ad eam declarandam. 4 Quare dicemus primum de genere eius, deinde, quibus disciplinis et a quibus sit eruditus; tum de moribus ingeniique facultatibus, et si qua alia memoria digna erunt; postremo de rebus gestis, quae a plurimis animi anteponuntur virtutibus.

[Educación de Epaminondas y sus cualidades. Amor de Epaminondas a su maestro].

[2] Natus est igitur patre, quo diximus, genere honesto, pauper iam a maioribus relictus, eruditus autem sic ut nemo Thebanus magis. Nam et citharizare et cantare ad chordarum sonum doctus est a Dionysio4, qui non minore fuit in musicis gloria quam Damon5 aut Lamprus, quorum pervulgata sunt nomina; cantare tibiis ab Olympiodoro, saltare a Calliphrone. 2 At philosophiae praeceptorem habuit Lysim Tarentinum6,

1 Insiste Nepote aquí en la misma idea que vierte en el prefacio de la obra. Esta advertencia, reiterada ahora en el proemio a la vida de Epaminondas, debe ser interpretada como un deseo de justificar tanto la formación humana de Epaminondas como los posibles yerros de su vida, lo que hace de este relato un verdadero panegírico o ludatio. 2 Los romanos subestimaron el ejercicio de las artes en general y concretamente de la dedicación a la música, que era normalmente oficio de esclavos. Ya Tácito recrimina la tendencia de Nerón a cantar y a tocar la cítara, tan ridícula y fea como su afición a comer. No obstante en la época imperial nos encontramos con emperadores, como Marco Aurelio, que estaban bastante instruidos en todas estas artes. 3 Por lo que respecta a la música en concreto, Aristóteles en su Política dice que puede ser de gran utilidad en la educación de los niños. 4 Era un célebre músico de Tebas. 5 Músico muy famoso en Atenas, que, al parecer, había sido maestro de Pericles en este arte. De Lampro nos dice Plutarco que era el más diestro en el manejo de la lira. 6 Enseñó éste la filosofía pitagórica a Epaminondas y a Filipo, hijo de Amantis, nació en Tarento (Italia).

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

54

Pythagoreum; cui quidem sic fuit deditus, ut adulescens7 tristem ac severum senem8 omnibus aequalibus suis in familiaritate anteposuerit, neque9 prius eum a se dimisit, quam in doctrinis tanto antecessit condiscipulos, ut facile intellegi posset pari modo superaturum10 omnes in ceteris artibus. 3 Atque haec ad nostram consuetudinem sunt levia et potius contemnenda; at in Graecia utique olim magnae laudi erant. 4 Postquam ephebus est factus et palaestrae dare operam coepit, non tam magnitudini virium servivit quam velocitati. Illam enim ad athletarum usum, hanc ad belli existimabat utilitatem pertinere. 5 Itaque exercebatur plurimum currendo et luctando ad eum finem, quoad stans11 complecti posset atque contendere. In armis vero plurimum studii consumebat.

[Cualidades morales]

[3] Ad hanc corporis firmitatem plura etiam animi bona accesserant. Erat enim modestus, prudens, gravis, temporibus sapienter utens; peritus belli, fortis manu, animo maximo; adeo veritatis diligens, ut ne ioco quidem mentiretur. 2 Idem continens, clemens patiensque admirandum in modum, non solum populi, sed etiam amicorum ferens iniurias; in primis commissa celans, quod interdum non minus prodest quam diserte dicere, studiosus audiendi: ex hoc enim facillime disci arbitrabatur. 3 Itaque cum in circulum venisset, in quo aut de re publica disputaretur aut de philosophia sermo haberetur, numquam inde prius discessit, quam ad finem sermo esset adductus. 4 Paupertatem adeo facile perpessus est, ut de re publica nihil praeter gloriam ceperit. Amicorum in se tuendo caruit facultatibus, fide ad alios sublevandos saepe sic usus est, ut iudicari possit omnia ei cum amicis fuisse communia. 5 Nam cum aut civium suorum aliquis ab hostibus esset captus aut virgo amici nubilis, quae propter paupertatem collocari non posset, amicorum consilium habebat et, quantum quisque daret, pro facultatibus imperabat. 6 Eamque summam cum fecerat, priusquam acciperet pecuniam, adducebat eum, qui quaerebat, ad eos, qui conferebant, eique ut ipsi numerarent, faciebat, ut ille, ad quem ea res perveniebat, sciret, quantum cuique deberet.

[Diademonte de Cízico intenta corromper a Epaminondas]

[4] Temptata autem eius est abstinentia a Diomedonte Cyziceno. Namque is rogatu Artaxerxis regis Epaminondam pecunia corrumpendum susceperat. Hic magno cum pondere auri Thebas venit et Micythum12 adulescentulum quinque talentis ad suam perduxit voluntatem, quem tum Epaminondas plurimum diligebat. Micythus Epaminondam convenit et causam adventus Diomedontis ostendit. 2 At ille Diomedonti coram 'Nihil' inquit 'opus pecunia est. Nam si rex ea vult, quae Thebanis sunt utilia, gratis facere sum paratus; sin autem contraria, non habet auri atque argenti satis. Namque orbis terrarum divitias accipere nolo pro patriae caritate. 3 Tu quod me incognitum temptasti tuique similem, existimasti, non miror tibique ignosco; sed egredere propere, ne alios corrumpas, cum me non potueris. Et tu, Micythe, argentum

7 Adulescens, “que siendo joven”, ut adulescens anteposuerit in familiaritate (en el trato) tristem ac severum senem (Lsysim) omnibus aequalibus suis. 8 Senem (Lysim). 9 Ordenar así: neque dimisit eum a se prius quam tanto antecessit condiscipulos in doctrinis. 10 Superaturum (esse). 11 Aquí Nepote alude a la “lucha en pie”, ésta duraba hasta que uno de los contendientes caía, cuando la caída era por tercera vez, la lucha terminaba. 12 No se sabe en qué fuente histórica haya leído Nepote tal nombre.

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

55

huic redde, aut, nisi id confestim facis, ego te tradam magistratui'. 4 Hunc Diomedon cum rogaret, ut tuto exiret suaque, quae attulerat, liceret efferre, 'Istud quidem' inquit 'faciam, neque tua causa, sed mea, ne, si tibi sit pecunia adempta, aliquis dicat id ad me ereptum pervenisse, quod delatum accipere noluissem'. 5 A quo cum quaesisset, quo se deduci vellet, et ille Athenas dixisset, praesidium dedit, ut tuto perveniret. Neque vero id satis habuit, sed etiam, ut inviolatus in navem escenderet, per Chabriam Atheniensem, de quo supra mentionem fecimus, effecit. 6 Abstinentiae erit hoc satis testimonium. Plurima quidem proferre possimus13, sed modus adhibendus est quoniam uno hoc volumine vitam excellentium virorum complurium concludere constituimus, quorum separatim multis milibus versuum complures scriptores ante nos explicarunt.

[Epaminondas orador: sus célebres respuestas a Meneclides]

[5] Fuit etiam disertus, ut nemo ei Thebanus par esset eloquentia, neque minus concinnus in brevitate respondendi quam in perpetua oratione ornatus. 2 Habuit obtrectatorem Menecliden quendam14, indidem Thebis, et adversarium in administranda re publica, satis exercitatum in dicendo, ut Thebanum scilicet: namque illi genti plus inest virium quam ingenii. 3 Is quod in re militari florere Epaminondam videbat, hortari solebat Thebanos, ut pacem bello anteferrent, ne illius imperatoris opera desideraretur. Huic ille 'Fallis' inquit 'verbo civis tuos, quod hos a bello avocas: otii enim nomine servitutem concilias. 4 Nam paritur pax bello. Itaque, qui ea diutina volunt frui, bello exercitati esse debent. Quare, si principes Graeciae vultis esse, castris est vobis utendum, non palaestra. 5 Idem ille Meneclides cum huic obiceret, quod liberos non haberet neque uxorem duxisset, maximeque insolentiam quod sibi Agamemnonis15 belli gloriam videretur consecutus, 'At' ille 'desine' inquit, 'Meneclida, de uxore mihi exprobrare: nam nullius in ista re minus uti consilio volo'. - Habebat enim Meneclides suspicionem adulterii -. 6 'Quod autem me Agamemnonem aemulari putas, falleris. Namque ille cum universa Graecia vix decem annis unam cepit urbem; ego contra ea una urbe nostra dieque uno totam Graeciam Lacedaemoniis fugatis liberavi16.'

[Defensa que hace Epaminondas de su patria]

[6] Idem cum in conventum venisset Arcadum, petens, ut societatem cum Thebanis et Argivis facerent, contraque Callistratus, Atheniensium legatus, qui eloquentia omnes eo praestabat tempore, postularet, ut potius amicitiam sequerentur Atticorum, et in oratione sua multa invectus esset in Thebanos et Argivos in eisque hoc posuisset, 2 animum advertere debere Arcades, qualis utraque civitas civis procreasset, ex quibus de ceteris possent iudicare: Argivos enim fuisse Orestem17 et Alcmaeonem18

13 Ya Jasón, tirano de Feres, había tratado de sobornar a Epamiondas, al quererle entregar dos mil piezas de oro, siendo fuertemente recriminado por el propio Epaminondas. 14 Plutarco nos habla de este personaje en la vida de Pelópidas y dice que era un hombre dado a la calumnia y envidioso. Debió ser persona importante en Tebas, por más que nuestro autor lo designe con la denominación un tanto despectiva de quendam (“un tal, un cualquiera”). 15 Agamenón, rey de Argos, casado con Clitemnestra, hermana de Helena, esposa de Menelao, personaje importante de la Ilíada, jefe supremo de las tropas argivas en la guerra de Troya. 16 Referencia a la batalla de Leuctra. 17 Hijo de Agamenón y de Clitemnestra. Su madre había abandonado a Agamenón, entregándose a Egisto. En la edad viril Apolo le ordenó que vengara la afrenta infligida a su padre, por lo cual mata a Egisto y a su propia madre, siendo desde ese momento perseguido por las Furias. 18 Hijo del adivino Anfiarao y de Erifila. Su padre tuvo que marchar a la guerra contra Tenas obligado por

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

56

matricidas: Thebis Oedipum19 natum, qui cum patrem suum interfecisset, ex matre liberos procreasse: 3 huic in respondendo Epaminondas, cum de ceteris perorasset, postquam ad illa duo opprobria pervenit, admirari se dixit stultitiam rhetoris Attici, qui non animadverterit innocentes illos natos domi, scelere admisso, cum patria essent expulsi, receptos esse ab Atheniensibus. 4 Sed maxime eius eloquentia elusit Spartae20, legati ante pugnam Leuctricam. Quo cum omnium sociorum convenissent legati, coram frequentissimo legationum conventu sic Lacedaemoniorum tyrannidem coarguit, ut non minus illa oratione opes eorum concusserit quam Leuctrica pugna. Tum enim perfecit, quod post apparuit, ut auxilio Lacedaemonii sociorum privarentur.

[Su capacidad para olvidar afrentas. Campañas militares]

[7] Fuisse patientem suorumque iniurias ferentem civium, quod se patriae irasci nefas esse duceret, haec sunt testimonia. Cum eum propter invidiam21 cives sui praeficere exercitui noluissent duxque esset delectus belli imperitus22, cuius errore eo esset deducta illa multitudo militum, ut omnes de salute pertimescerent, quod locorum angustiis clausi ab hostibus obsidebantur, desiderari coepta est Epaminondae diligentia. Erat enim ibi privatus numero militis. 2 A quo cum peterent opem, nullam adhibuit memoriam contumeliae et exercitum obsidione liberatum domum reduxit incolumem. Nec vero hoc semel fecit, sed saepius. 3 Maxime autem fuit illustre, cum in Peloponnesum exercitum duxisset adversus Lacedaemonios haberetque collegas duos, quorum alter erat Pelopidas, vir fortis ac strenuus. Ei cum criminibus adversariorum omnes in invidiam venissent ob eamque rem imperium iis esset abrogatum atque in eorum locum alii praetores successissent, Epaminondas populi scito non paruit, 4 idemque ut facerent, persuasit collegis et bellum, quod susceperat, gessit. Namque animadvertebat, nisi id fecisset, totum exercitum propter praetorum imprudentiam inscitiamque belli periturum. 5 Lex erat Thebis, quae morte multabat, si quis imperium diutius retinuisset, quam lege praefinitum foret. Hanc Epaminondas cum rei publicae conservandae causa latam videret, ad perniciem civitatis conferre noluit et quattuor mensibus diutius, quam populus iusserat, gessit imperium.

[Epaminondas es acusado por no obedecer una ley tebana. Sale absuelto]

[8] Postquam domum reditum est, collegae eius hoc crimine accusabantur. su mujer, aunque, debido a su don profético, sabía que moriría en ella. Le encomendó a su hijo Alcmeón que matara a su propia madre y emprendiera una expedición contra Tebas. 19 Héroe de Tebas, nacido de Layo, rey de Tebas, y de Yocasta. Un oráculo había predicho a Layo que su hijo lo mataría, casándose con su propia madre. Su padre trató de matarlo pero sobrevivió. Gracias a haber sabido responder a la Esfinge, dándole contestación al enigma que ésta solía poner a los caminantes que se acercaban a Tebas, la Esfinge murió, por lo que los tebanos lo eligieron rey de Tebas, casándose con su propia madre, sin saberlo. 20 En esta asamblea el legado de Esparta fue Agesilao, y por parte de Beocia, Epaminondas. La tiranía a que se alude no fue sino el predominio de Esparta sobre toda Grecia, conseguido en principio tras la victoria de Egospótamos y restablecida más tarde por el tratado de Antálcidas en el año 387 a.C., por el que Grecia quedaba repartida del siguiente modo: Grecia europea para Esparta y la asiática para el rey persa. 21 La verdadera causa de esta retirada de poderes no fue en realidad la envidia de nadie, sino el hecho de que Epaminondas en la batalla cerca de Corinto, en la que había vencido a los espartanos, no quiso matar a ninguno de ellos, por lo que se le acusó de querer perdonar a Esparta. 22 Se trata de la guerra mantenida por Tebas contra Alejandro, tirano de Feres, para la que los tebanos habían elegido no a uno, sino a dos generales: Cleomenes e Hipatos. Pausanias dice que Epaminondas servía entonces como soldado raso, lo que es coincidente con el testimonio de Nepote.

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

57

Quibus ille permisit, ut omnem causam in se transferrent suaque opera factum contenderent. ut legi non oboedirent. Qua defensione illis periculo liberatis nemo Epaminondam responsurum putabat, quod, quid diceret, non haberet. 2 At ille in iudicium venit, nihil eorum negavit, quae adversarii crimini dabant, omniaque, quae collegae dixerant, confessus est neque recusavit, quo minus legis poenam subiret, sed unum ab iis petivit, ut in periculo suo inscriberent: 3 Epaminondas a Thebanis morte multatus est, quod eos coegit apud Leuctra23 superare Lacedaemonios, quos ante se imperatoren: nemo Boeotorum ausus fuit aspicere in acie, 4 quodque uno proelio non solum Thebas ab interitu retraxit, sed etiam universam Graeciam in libertatem vindicavit eoque res utrorumque perduxit, ut Thebani Spartam oppugnarent, Lacedaemonii satis haberent, si salvi esse possent, 5 neque prius bellare destitit, quam Messene restituta urbem eorum obsidione clausit. Haec cum dixisset, risus omnium cum hilaritate coortus est, neque quisquam iudex ausus est de eo ferre suffragium. Sic a iudicio capitis maxima discessit gloria.

[Todos contra Epaminondas. Muerte de Epaminondas en Mantinea]

[9] Hic extremo tempore imperator apud Mantineam cum acie instructa audacius instaret hostes, cognitus a Lacedaemoniis, quod in unius pernicie eius patriae sitam putabant salutem, universi in unum impetum fecerunt neque prius abscesserunt, quam magna caede multisque occisis fortissime ipsum Epaminondam pugnantem sparo eminus percussum concidere viderunt. 2 Huius casu aliquantum retardati sunt Boeotii, neque tamen prius pugna excesserunt, quam repugnantis profligarunt. 3 At Epaminondas cum animadverteret mortiferum se vulnus accepisse simulque, si ferrum, quod ex hastili in corpore remanserat24, extraxisset, animam statim emissurum, usque eo retinuit, quoad renuntiatum est vicisse Boeotios. 4 Id postquam audivit, 'Satis' inquit 'vixi; invictus enim morior.' Tum ferro extracto confestim exanimatus est.

[Algunas anécdotas ingeniosas de Epaminondas. Con él muere la gloria de Atenas]

[10] Hic uxorem numquam duxit. In quo cum reprehenderetur, quod liberos non relinqueret, a Pelopida, qui filium habebat infamem, maleque eum in eo patriae consulere diceret, 'Vide', inquit 'ne tu peius consulas, qui talem ex te natum relicturus sis. Neque vero stirps potest mihi deesse. 2 Namque ex me natam relinquo pugnam Leuctricam, quae non modo mihi superstes, sed etiam immortalis sit necesse est.'

[Epaminondas intenta ser neutral].

3 Quo tempore duce Pelopida exules Thebas occuparunt et praesidium Lacedaemoniorum ex arce expulerunt, Epaminondas, quamdiu facta est caedes civium, domo se tenuit, quod neque malos defendere volebat neque impugnare, ne manus suorum sanguine cruentaret. Namque omnem civilem victoriam funestam putabat. Idem,

23 Parece raro que esto lo pudiera decir Epaminondas, siendo así que de lo que tenía que responder de cuanto había hecho durante la prolongación de su mandato y la batalla de Leuctra había tenido lugar hacía ya dos años. 24 Pausanias dice que Epaminondas mantuvo durante algún tiempo la mano colocada sobre la herida, mirando a los combatientes desde un lugar determinado que más tarde recibiría el nombre de Scope, y que una vez terminado el combate, apartó la mano de la herida, muriendo al momento. Los demás historiadores coinciden con la exposición de Nepote.

Cornelio Nepote: Vida de Epaminondas. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

58

postquam apud Cadmeam25 cum Lacedaemoniis pugnari coeptum est, in primis stetit. 4 Cuius de virtutibus vitaque satis erit dictum, si hoc unum adiunxero, quod nemo ibit infitias, Thebas et ante Epaminondam natum et post eiusdem interitum perpetuo alieno paruisse imperio; contra ea, quamdiu ille praefuerit rei publicae, caput feisse totius Graeciae. Ex quo intellegi potest unum hominem pluris quam civitatem fuisse.

25 No parece que Epaminondas luchara en este combate mantenido por los tebanos contra los lacedemonios.

Cornelio Nepote: Vida de Agesilao. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

59

CORNELI NEPOTIS AGESILAUS.

Agesilao II (442-360 a.C.). Tras una juventud virtuosa, sucedió en el trono a su hermanastro, Agis II, en el año 398 a.C., en detrimento de su sobrino Leotiquides, a quien Lisandro había excluido por ser hijo ilegítimo. En el 396 a.C. estuvo en Asia Menor, donde durante dos años obtuvo grandes victorias frente a los persas y liberó a los griegos en Asia. Regresó a Grecia para luchar contra Tebas, Atenas, Corinto y Argos, y en el 394 a.C. venció a los confederados en Coronea, en la región de Beocia. Durante más de veinte años, mantuvo la soberanía espartana en Grecia hasta que en el 371 a.C. las fuerzas de Lacedemonia sufrieron una derrota en Leuctra. Después de que los tebanos lo volvieran a vencer en Mantinea, se fue a Egipto, llamado por el faraón Teos, a quien siguió junto con su tropa de mercenarios por Asia (361-360 a.C.). Cuando el sobrino de Teos, Nectanebo obtuvo la victoria y asumió el poder bajo el nombre de Nectanebo II. Agesilao murió poco después de esta expedición. Fue uno de los más grandes capitanes de Esparta, a quien Jenofonte y Plutarco calificaron de valiente, virtuoso y generoso, aunque no pudo evitar el declive de Esparta después de haberle procurado su mayor esplendor.

[Disputas sobre el trono]

[1] AGESILAUS Lacedaemonius cum1 a ceteris scriptoribus tum eximie a Xenophonte Socratico collaudatus est; eo enim usus est familiarissime. 2 Hic primum de regno cum Leotychide, fratris filio, habuit contentionem. Mos erat enim a maioribus Lacedaemoniis traditus, ut duos haberent semper reges, nomine2 magis quam imperio, ex duabus familiis Procli et Eurysthenis3, qui principes ex progenie Herculis4 Spartae reges fuerunt. 3 Horum ex altera5 in alterius familiae locum fieri non licebat. Ita utraque suum retinebat ordinem. Primum ratio habebatur, qui maximus natu esset ex liberis eius, qui regnans decessisset; sin is virilem sexum non reliquisset, tum deligebatur, qui proximus esset propinquitate. 4 Mortuus erat Agis rex, frater Agesilai. Filium reliquerat Leotychidem, quem ille natum6 non agnorat7; eundem moriens suum esse dixerat. Is de honore regni cum Agesilao, patruo suo, contendit neque id, quod petivit, consecutus est. 5 Nam Lysandro suffragante, homine, ut ostendimus supra, factioso et his temporibus potente, Agesilaus antelatus est.

[Expedición a Asia. Guerra contra el Gran Rey]

1 Cum… tum…, correlación coordinante. 2 Plutarco, en su Vida de Agesilao dice otro tanto, al afirmar que la suma autoridad de la República la ostentaban efectivamente los éforos y los ancianos, por lo que los reyes solían estar en continuas disensiones con esto. 3 Hijos los dos de Aristodemo, que invadió el Peloponso en una de las invasiones de los dorios. 4 Se alude aquí al hecho de la expulsión de los heráclidas del Peloponeso por Euristeo, hermano de Hércules. La primera invasión de los dorios la efectuó Hilo, hijo mayor de Hércules, sin resultado favorable. Hacia la primera mitad del siglo XII a.C., Cresfonte, Temenes y Aristodemos invadieron el Peloponeso y se apoderaron de la Argólida, Laconia y Mesenia, expulsando a los aqueos, que tuvieron que refugiarse en Egialia, desde entonces llamada Acaya. 5 Ex altera in alteribus familiae locum, “de una familia a otra”. 6 Natum, predicativo objetivo (referido al complemento directo). 7 Agnorat, pluscuamperfecto de indicativo contracto (en lugar de agnoverat).

Cornelio Nepote: Vida de Agesilao. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

60

[2] Hic simulatque imperii potitus est, persuasit Lacedaemoniis, ut exercitus emitterent in Asiam bellumque regi facerent, docens satius esse in Asia quam in Europa dimicari. Namque fama exierat Artaxerxen comparare classis pedestrisque exercitus, quos in Graeciam mitteret. 2 Data potestate8 tanta celeritate usus est, ut prius in Asiam cum copiis pervenerit, quam regii satrapae eum scirent profectum. Quo factum est, ut omnis imparatos imprudentesque offenderet. 3 Id ut cognovit Tissaphernes, qui summum imperium tum inter praefectos habebat regios, indutias a Lacone petivit, simulans se dare operam, ut Lacedaemoniis cum rege conveniret, re autem vera ad copias comparandas, easque impetravit trimenstris. 4 Iuravit autem uterque se sine dolo indutias conservaturum. In qua pactione summa fide mansit Agesilaus; contra ea Tissaphernes nihil aliud quam bellum comparavit. 5 Id etsi sentiebat Laco, tamen ius iurandum servabat multumque in eo se consequi dicebat, quod Tissaphernes periurio suo et homines suis rebus abalienaret et deos sibi iratos redderet; se autem conservata religione confirmare exercitum, cum animadverteret deum numen facere secum hominesque sibi conciliare amiciores, quod iis studere consuessent, quos conservare fidem viderent.

[Agesilao asola Frigia. Maniobras y estratagemas en la guerra contra Tisafernes]

[3] Postquam indutiarum praeteriit dies, barbarus non dubitans, quod ipsius erant plurima domicilia in Caria et ea regio his temporibus multo putabatur locupletissima, eo potissimum hostis impetum facturos, omnis suas copias eo contraxerat. 2 At Agesilaus in Phrygiam se convertit eamque prius depopulatus est, quam Tissaphernes usquam se moveret. Magna praeda militibus locupletatis Ephesum9 hiematum exercitum reduxit atque ibi officinis armorum institutis magna industria bellum apparavit. Et quo studiosius armarentur insigniusque ornarentur, praemia proposuit, quibus donarentur, quorum egregia in ea re fuisset industria. 3 Fecit idem in exercitationum generibus, ut, qui ceteris praestitissent, eos magnis afficeret muneribus. His igitur rebus effecit, ut et ornatissimum et exercitatissimum haberet exercitum. 4 Huic cum tempus esset visum copias extrahere ex hibernaculis, vidit, si, quo esset iter facturus, palam pronuntiasset, hostis non credituros aliasque regiones praesidiis occupaturos neque dubitaturos aliud eum facturum, ac pronuntiasset. 5 Itaque cum ille Sardis iturum se dixisset, Tissaphernes eandem Cariam defendendam putavit. In quo cum eum opinio fefellisset victumque se vidisset consilio, sero suis praesidio profectus est. Nam cum illo venisset, iam Agesilaus multis locis expugnatis magna erat praeda potitus. 6 Laco autem cum videret hostis equitatu superare, numquam in campo sui fecit potestatem et iis locis manum conseruit, quibus plus pedestres copiae valerent. Pepulit ergo, quotienscumque congressus est, multo maiores adversariorum copias et sic in Asia versatus est, ut omnium opinione victor duceretur.

[Su retorno a Esparta. Derrota a beocios y atenienses en Coronea. Su respeto a los templos]

8 Las peticiones de Agesilao fueron que se le diera un consejo de treinta lacedemonios y dos mil neodamodas, es decir, hilotas que habían obtenido recientement el derecho de ciudadanía; con el grueso de las demás troipas alcannzó un número de 10.000 hombres. 9 Según Plutarco, la razón de haberse marchado a Éfeso fue porque, al hacer un sacrifio, encontró que a uno de los hígados de las víctimas le faltaba un lóbulo. La verdad es que temía porque su caballería era inferior en número a la del enemigo. Diodoro da como causa que se acercaba el otoño.

Cornelio Nepote: Vida de Agesilao. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

61

[4] Hic cum iam animo meditaretur proficisci in Persas et ipsum regem adoriri, nuntius ei domo venit ephororum missu, bellum Athenienses et Boeotos indixisse Lacedaemoniis; quare venire ne dubitaret. 2 In hoc non minus eius pietas10 suspicienda est quam virtus bellica: qui cum victori praeesset exercitui maximamque haberet fiduciam regni Persarum potiundi, tanta modestia dicto audiens fuit iussis absentium magistratuum, ut si privatus in comitio esset Spartae. Cuius exemplum utinam imperatores nostri sequi voluissent!11 3 Sed illuc redeamus. Agesilaus opulentissimo regno praeposuit bonam existimationem multoque gloriosius duxit, si institutis patriae paruisset, quam si bello superasset Asiam. 4 Hac igitur mente Hellespontum copias traiecit tantaque usus est celeritate, ut quod iter Xerxes anno vertente12 confecerat, hic transierit XXX diebus. 5 Cum iam haud ita longe abesset a Peloponneso, obsistere ei conati sunt Athenienses et Boeotii ceterique eorum socii13 apud Coroneam; quos omnes gravi proelio vicit. 6 Huius victoriae vel maxima fuit laus, quod, cum plerique ex fuga se in templum Minervae14 coniecissent quaerereturque ab eo, quid his vellet fieri, etsi aliquot vulnera acceperat eo proelio et iratus videbatur omnibus, qui adversus arma tulerant, tamen antetulit irae religionem et eos vetuit violari. 7 Neque vero hoc solum in Graecia fecit, ut templa deorum sancta haberet, sed etiam apud barbaros summa religione omnia simulacra arasque conservavit. 8 Itaque praedicabat mirari se, non sacrilegorum numero haberi, qui supplicibus eorum nocuissent, aut non gravioribus poenis affici, qui religionem minuerent, quam qui fana spoliarent.

[Guerra de Corinto]

[5] Post hoc proelium collatum omne bellum est circa Corinthum ideoque Corinthium15 est appellatum. 2 Hic cum una pugna decem milia hostium Agesilao duce cecidissent eoque facto opes adversariorum debilitatae viderentur, tantum afuit ab insolentia gloriae, ut commiseratus sit fortunam Graeciae, quod tam multi a se victi vitio adversariorum concidissent: namque illa multitudine, si sana mens esset Graeciae, supplicium Persas dare potuisse. 3 Idem cum adversarios intra moenia compulisset et, ut Corinthum oppugnaret, multi hortarentur, negavit id suae virtuti convenire: se enim eum esse dixit, qui ad officium peccantis redire cogeret, non qui urbes nobilissimas expugnaret Graeciae. 4 `Nam si' inquit `eos exstinguere voluerimus, qui nobiscum adversus barbaros steterunt, nosmet ipsi nos expugnaverimus illis quiescentibus. Quo facto sine negotio, cum voluerint, nos oppriment'.

[Salva a Esparta de Epaminondas]

[6] Interim accidit illa calamitas apud Leuctra Lacedaemoniis. Quo ne proficisceretur, cum a plerisque ad exeundum premeretur, ut si de exitu divinaret, exire 10 Pietas: “amor a su patria”. Cicerón define la pietas como “lo que nos impele a guardar y cumplir nuestras obligaciones para con la patria, los padres y para con cualquier otro con quien nos unn vínculos de familia”. 11 Posible alusión a Julio César, que, al no obedecer las órdenes del Senado, retiene su ejército, desencadenando una guerra civil. 12 Nepote se contradice, pues en la vida de Temístocles habla de seis meses y no de un año (5). 13 Se trata de los enianos, ebeos, corintios y locrios. 14 El templo de Minerva Itonia, en el que se solían celebrar las asambleas de los tebanos. Minerva Itonia era la defensora de la confederación beocia. 15 De esta guerra habla Plutarco y, aunque, como dice nuestro autor, el caudillo era Agesilao, del relato de Plutarco parece deducirse que su actuación en ella fue poco digna de mención.

Cornelio Nepote: Vida de Agesilao. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

62

noluit. Idem, cum Epaminondas Spartam oppugnaret essetque sine muris oppidum16, talem se imperatorem praebuit, ut eo tempore omnibus apparuerit, nisi ille fuisset, Spartam futuram non fuisse. 2 In quo quidem discrimine celeritas eius consilii saluti fuit universis. Nam cum quidam adulescentuli, hostium adventu perterriti, ad Thebanos transfugere vellent et locum extra urbem editum17 cepissent, Agesilaus, qui perniciosissimum fore videret, si animadversam esset quemquam ad hostis transfugere conari, cum suis eo venit atque, ut si bono animo fecissent, 3 laudavit consilium eorum, quod eum locum occupassent; id se quoque fieri debere animadvertisse18. Sic adulescentis simulata laudatione recuperavit et adiunctis de suis comitibus locum tutum reliquit. Namque illi aucti numero eorum, qui expertes erant consilii, commovere se non sunt ausi eoque libentius, quod latere arbitrabantur, quae cogitaverant.

[Se alía con el extranjero para salvar a Esparta. Su espíritu de pobreza]

[7] Sine dubio post Leuctricam pugnam Lacedaemonii se numquam refecerunt neque pristinum imperium recuperarunt, cum interim numquam Agesilaus destitit, quibuscumque rebus posset, patriam iuvare. 2 Nam cum praecipue Lacedaemonii indigerent pecunia, ille omnibus, qui a rege defecerant, praesidio fuit; a quibus magna donatus pecunia patriam sublevavit19. 3 Atque in hoc illud in primis fuit admirabile, cum maxima munera ei ab regibus ac dynastis civitatibusque conferrentur, quod nihil umquam domum suam contulit, nihil de victu, nihil de vestitu Laconum mutavit. 4 Domo eadem fuit contentus, qua Eurysthenes, progenitor maiorum suorum, fuerat usus; quam qui intrarat, nullum signum libidinis, nullum luxuriae videre poterat, contra ea plurima patientiae atque abstinentiae: sic enim erat instructa, ut in nulla re differret cuiusvis inopis atque privati.

[Contraste entre su físico y sus cualidades morales. Su muerte]

[8] Atque hic tantus vir ut naturam fautricem habuerat in tribuendis animi virtutibus, sic maleficam nactus est in corpore fingendo. Nam et statura fuit humili et corpore exiguo et claudus altero pede. Quae res etiam nonnullam afferebat deformitatem, atque ignoti, faciem eins cum intuerentur, contemnebant; qui autem virtutes noverant, non poterant admirari satis. 2 Quod ei usu venit, cum annorum LXXX subsidio Tacho in Aegyptum isset et in acta cum suis accubuisset sine ullo tecto stratumque haberet tale, ut terra tecta esset stramentis neque huc amplius quam pellis esset iniecta, eodemque comites omnes accubuissent, vestitu humili atque obsoleto, ut eorum ornatus non modo in his regem neminem significaret, sed homines non beatissimos esse suspicionem praeberet. 3 Huius de adventu fama cum ad regios esset perlata, celeriter munera eo cuiusque generis sunt allata. His quaerentibus Agesilaum vix fides facta est unum esse ex iis, qui tum accubabant. 4 Qui cum regis verbis, quae attulerant, dedissent, ille praeter vitulinam et eiusmodi genera obsonii, quae praesens tempus desiderabat, nihil accepit; unguenta, coronas secundamque mensam servis 16 Hay en Nepote una aparente contradicción en esto: usa el término oppidum, que de por sí significa una ciudad fortificada, siendo así que por aquel entonces la ciudad no estaba amurallada. 17 El Isorio, donde se encontraba el templo de Diana, lugar casi inexpugnable. 18 Este relato difiere de lo narrado por Plutarco en el capítulo 32 de la Vida de Agesilao. 19 Lo que Nepote parece elogiar aquí es muy criticado por Plutarco cuando dice que le parecía digno de un hombre, considerado como el más importante de Grecia, entregar su persona a un bárbaro (Taco) rebelde a su Rey y vender por dinero si nombre y gloria.

Cornelio Nepote: Vida de Agesilao. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

63

dispertiit, cetera referri iussit. 5 Quo facto eum barbari magis etiam contempserunt, quod eum ignorantia bonarum rerum illa potissimum sumpsisse arbitrabantur. 6 Hic eum ex Aegypto reverteretur, donatus a rege Nectanabide20 ducentis viginti talentis, quae ille muneri populo suo daret venissetque in portum, qui Menelai21 vocatur, iacens inter Cyrenas et Aegyptum, in morbum implicitus decessit. 7 Ibi eum amici, quo Spartam facilius perferre possent, quod mel22 non habebant, cera circumfuderunt atque ita domum rettulerunt23.

20 Nectenebis o Nectanebo II, rey de Egipo en el 361 a.C. 21 Plutarco le llama “de Menelao” y dice que era un lugar desierto de África. 22 Era costumbre de los antiguos cubrir el cadáver con miel, para poder transportarlo. 23 Cuando un ciudadano particular moría se le enterraba en el mismo lugar en que había muerto, mientras que los reyes, al morir, eran llevados a Esparta.

Cornelio Nepote: Reyes. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

64

CORNELI NEPOTIS REGES1.

[Ciro, Darío, Jerjes y los dos Artajerjes]

[1] Hi fere fuerunt Graecae gentis duces, qui memoria2 digni videantur, praeter REGES. Namque eos attingere noluimus, quod omnium res gestae separatim3 sunt relatae. Neque tamen hi admodum sunt multi. 2 Lacedaemonius autem Agesilaus nomine, non potestate fuit rex, sicut ceteri Spartani. Ex iis vero, qui dominatum4 imperio tenuerunt, excellentissimi fuerunt, ut nos iudicamus, Persarum5 Cyrus6 et Darius, Hystaspi filius; quorum7 uterque privatus virtute regnum est adeptus. Prior horum apud Massagetas in proelio cecidit; Darius senectute diem obiit supremum8. 3 Tres sunt praeterea eiusdem generis: Xerxes et duo Artaxerxae, Macrochir9 cognomine et Mnemon10. Xerxi maxime est illustre, quod maximis post hominum memoriam exercitibus terra marique bellum intulit Graeciae. 4 At Macrochir praecipuam habet laudem amplissimae pulcherrimaeque corporis formae, quam incredibili ornavit virtute belli: namque illo Perses nemo manu fuit fortior. Mnemon autem iustitiae fama floruit. Nam cum matris suae scelere amisisset uxorem, tantum indulsit dolori, ut eum pietas vinceret. 5 Ex his duo eodem nomine morbo naturae debitum reddiderunt; tertius ab Artabano praefecto ferro interemptus est.

[Filipo, Alejandro Magno, Dionisio y Pirro]

[2] Ex Macedonum autem gente duo multo ceteros antecesserunt rerum gestarum gloria: Philippus, Amyntae filius, et Alexander Magnus. Horum alter Babylone11 morbo consumptus est: Philippus Aegiis12 a Pausania, cum spectatum13 ludos iret, iuxta theatrum occisus est. 2 Unus Epirotes, Pyrrhus, qui cum populo Romano bellavit. Is cum Argos oppidum oppugnaret in Peloponneso, lapide ictus interiit. Unus item Siculus, Dionysius prior. Nam et manu fortis et belli peritus fuit et, id quod in tyranno non facile reperitur, minime libidinosus, non luxuriosus, non avarus, nullius denique rei cupidus nisi singularis perpetuique imperii ob eamque rem crudelis. Nam dum id studuit munire, nullius pepercit vitae, quem eius insidiatorem putaret. 3 Hic cum virtute tyrannidem sibi peperisset, magna retinuit felicitate. Maior enim annos LX natus decessit florente regno

1 Este título no aparece en los códices de Cornelio Nepote; los relatos aparece sin solución de continuidad tras la vida de Timoleón. 2 Memoria, ablativo de relación dependiente del adjetivo digni. 3 Esta afirmación de nuestro autor es muy controvertida; podría interpretarse que él no ha querido hablar de estos reyes por cuanto ya lo habían hecho otros autores; pero lo que parece más probable es que se esté refiriendo a su primer libro del tratado general Personajes ilustres que llevaría el título de Reyes de naciones extranjeras. 4 Dominatum, “la soberanía”. 5 Persarum, genitivo partitivo dependiente del superlativo relativo excellentissimi. 6 Ciro I, el nieto de Astiages. 7 Quorum, pronombre relativo con valor demostrativo. 8 Diem obiit supremum, “murió”. 9 Artajerjes Longímano. Según Plutarco, recibió este sobrenombre por tener la mano derecha más larga que la izquierda. 10 Así llamado por su extraordinaria memoria. 11 Babylone, ablativo de lugar (“en Babilonia”). 12 Aegeis, ablativo de lugar (“en Egea”). 13 Spectatum, supino (acusativo de dirección) con valor final dependiente del verbo de movimiento iret.

Cornelio Nepote: Reyes. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

65

neque in tam multis annis cuiusquam ex sua stirpe funus vidit, cum ex tribus uxoribus liberos procreasset multique ei nati essent nepotes.

[Antígono, Demetrio Poliorcetes, Lisímaco, Seleuco y Ptolomeo]

[3] Fuerunt praeterea magni reges ex amicis Alexandri Magni, qui post obitum eius imperia ceperunt, in his Antigonus et huius filius Demetrius, Lysimachus, Seleucus, Ptolemaeus. 2 Ex his Antigonus in proelio, cum adversus Seleucum et Lysimachum dimicaret, occisus est. Pari leto affectus est Lysimachus ab Seleuco; namque societate dissoluta bellum inter se gesserunt. 3 At Demetrius, cum filiam suam Seleuco in matrimonium dedisset neque eo magis fida inter eos amicitia manere potuisset, captus bello in custodia socer generi periit a morbo14. 4 Neque ita multo post15 Seleucus a Ptolemaeo Cerauno dolo interfectus est, quem16 ille a patre expulsum Alexandrea, alienarum opum indigentem17 receperat. Ipse autem Ptolemaeus, cum vivus18 filio regnum tradidisset, ab illo eodem vita19 privatus dicitur. 5 De quibus quoniam satis dictum putamus, non incommodum videtur non praeterire Hamilcarem et Hannibalem, quos et animi magnitudine et calliditate omnes in Africa natos praestitisse constat.

14 Captus bello in custodia socer generi periit a morbo: “el suegro hecho prisionero en la guerra, falleció de una enfermedad en la cárcel donde lo había encerrado su yerno”. 15 Neque ita multo post: “y no mucho tiempo después”. 16 Quem, su antecedente es Ptolomaeo. 17 Indigentem: “necesitando”. 18 Vivus, predicativo subjetivo (referido al sujeto). 19 Vita, ablativo separativo dependiente del participio privatus.

Cornelio Nepote: Vida de Amílcar. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

66

CORNELI NEPOTIS HAMILCAR.

Amílcar Barca, joven general designado comandante de las fuerzas cartaginesas en Sicilia durante la Primera Guerra Púnica contra Roma en 247 a.C. No se sabe nada de su familia. Tras aplastar con gran derramamiento de sangre una revuelta de mercenarios, fue enviado junto con su hijo Aníbal a Hispania, donde los cartagineses no parecen haber tenido grandes dominios hasta esa fecha. Conquistó el sur y el este de Hispania, y quizás pretendía formar allí un nuevo imperio cartaginés para compensar la pérdida de Sicilia y Cerdeña y procurarse nuevas riquezas y fuerzas para un nuevo ataque a los “odiados” romanos. Se ahogó durante el sitio de una ciudad hispana en 229 a.C., dejando tres hijos, Aníbal, Asdrúbal y Magón, que se distinguieron por sus aciones en la Segunda Guerra Púnica.

[La campaña de Sicilia. Un joven cartaginés, Amílcar Barca, puso en graves aprietos a los romanos en los últimos años del primer conflicto púnico. Pero la guerra tocaba a su fin].

[1] HAMILCAR, Hannibalis1 filius, cognomine Barca2, Carthaginiensis, primo Poenico bello, sed temporibus extremis3, admodum adulescentulus in Sicilia praeesse4 coepit exercitui. 2 Cum5 ante eius adventum6 et mari et terra male res gererentur Carthaginiensium7, ipse, ubi adfuit, numquam hosti cessit neque locum nocendi8 dedit saepeque e contrario occasione data9 lacessivit semperque superior discessit10. Quo facto, cum paene omnia in Sicilia Poeni amisissent, ille Erycem11 sic defendit, ut bellum eo loco gestum non videretur. 3 Interim Carthaginienses classe apud insulas Aegatis12 a C. Lutatio, consule Romanorum, superati13 statuerunt belli facere finem eamque rem arbitrio permiserunt Hamilcaris14. Ille etsi flagrabat bellandi cupiditate, tamen paci serviundum putavit, quod patriam, exhaustam sumptibus, diutius calamitates belli ferre 1 De qué Aníbal habla aquí Nepote no se sabe con certeza. Valerio Máximo cita a un Aníbal que él denomina superior Hannibal, vencido por Duilio. Es posible que se trate de este Aníbal. 2 Amílcar Barca, padre del famoso general cartaginés Aníbal, era a su vez hijo de otro Aníbal, de quien el nieto recibió el nombre. 3 Temporibus extremis: el mando del ejército cartaginés de Sicilia fue confiado a Amílcar en el año 247 a.C., siendo él todavía muy joven. 4 Praeesse, praesum con dativo: “estar al frente de, mandar”. 5 Cum histórico, va con gererentur. 6 Ante, preposición de acusativo va con adventum. 7 Male… Carthaginiensium: en el 254 a.C. los romanos habían conquistado Palermo y en el 251 a.C. fueron vencidos cerca de esta ciudad. 8 Locum nocendi: “oportunidad de perjudicar”. 9 Occasione data, ablativo absoluto. 10 Ipse… discessit: la táctica seguida por Amílcar consistía en ataques repentinos llevados a cabo por comandos que desconcertaban a los romanos. 11 Erycem: el monte Erice estaba situado en el extremo oriental de Sicilia; según una leyenda, en él había sido enterrado Anquises y Eneas había levantado un templo en honor de Venus. Amílcar defendió la fortaleza de tal modo que a los romanos les fue imposible tomarla. 12 Estaban en la costa occidental de Sicilia. Con esta batalla de las Égatas se pone fin a la Primera Guerra Púnica en el 241 d.C. 13 Apud… superati: los cartagineses fueron vencidos en marzo del 242 a.C. en la batalla de las Islas Égatas, por el cónsul Lutacio Catulo. 14 Belli… Hamilcaris: las negociaciones de paz fueron confiadas a Amílcar. Por ellas Cartago cedía sus posesiones sicilianas, se comprometía a pagar un fuerte tributo a Roma y a respetar Siracusa, aliada de Roma. La paz fue firmada en el 241 a.C., creándose la primera provincia romana en Sicilia y terminando así un largo enfrentamiento, que se sabía habría de volver a surgir.

Cornelio Nepote: Vida de Amílcar. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

67

non posse intellegebat, 4 sed ita, ut statim mente agitaret, si paulum modo res essent refectae, bellum renovare Romanosque armis persequi, donicum aut virtute vicissent aut victi manus dedissent 5 Hoc consilio pacem conciliavit; in quo tanta fuit ferocia, cum Catulus negaret bellum compositurum, nisi ille cum suis, qui Erycem tenuerunt, armis relictis Sicilia decederent, ut succumbente patria ipse periturum se potius dixerit, quam cum tanto flagitio domum rediret. Non enim suae esse virtutis arma a patria accepta adversus hostis adversariis tradere. Huius pertinaciae cessit Catulus.

[Amílcar y la revuelta de los mercenarios].

[2] At ille ut Carthaginem venit, multo aliter, ac sperarat, rem publicam15 se habentem cognovit. Namque diuturnitate externi mali16 tantum exarsit intestinum bellum, ut numquam in pari periculo fuerit Carthago, nisi cum deleta est. 2 Primo mercennarii milites, qui adversus Romanos fuerant, desciverunt; quorum numerus erat XX milium. Hi totam abalienarunt Africam, ipsam Carthaginem oppugnarunt. 3 Quibus malis adeo sunt Poeni perterriti, ut etiam auxilia ab Romanis petierint eaque impetrarint. Sed extremo, cum prope iam ad desperationem pervenissent, Hamilcarem imperatorem fecerunt. 4 Is non solum hostis a muris Carthaginis removit, cum amplius C milia facta essent armatorum, sed etiam eo compulit, ut locorum angustiis clausi plures fame quam ferro interirent. Omnia oppida abalienata, in his Uticam atque Hipponem, valentissima totius Africae, restituit patriae. 5 Neque eo fuit contentus, sed etiam finis imperii propagavit, tota Africa tantum otium reddidit, ut nullum in ea bellum videretur multis annis fuisse.

[La guerra en Hispania]

[3] Rebus his ex sententia peractis, fidenti animo atque infesto Romanis, quo facilius causam bellandi reperiret, effecit, ut imperator cum exercitu in Hispaniam mitteretur, eoque secum duxit filium Hannibalem17 annorum novem. 2 Erat praeterea cum eo adulescens illustris, formosus, Hasdrubal; quem nonnulli diligi turpius, quam par erat, ab Hamilcare loquebantu18r. Non enim maledici tanto viro deesse poterant. Quo factum est, ut a praefecto morum19 Hasdrubal cum eo vetaretur esse. Huic ille filiam suam in matrimonium dedit, quod moribus eorum non poterat interdici20 socero genero. 3 De hoc ideo mentionem fecimus, quod Hamilcare occiso ille exercitui praefuit resque magnas gessit et princeps largitione vetustos pervertit mores Carthaginiensium eiusdemque post mortem Hannibal ab exercitu accepit imperium.

[Muerte de Amílcar]

[4] At Hamilcar posteaquam mare transiit21 in Hispaniamque venit, magnas res secunda gessit fortuna22; maximas bellicosissimasque gentes subegit; equis, armis, viris,

15 Rem publicam: “la situación política”. 16 Diuturnitate externi mali: se refiere a la Primera Guerra Púnica, que se extendió más de veinte años. 17 Hasta ese momento el mando de la guerra lo había ostentado Hannón. 18 Ni Polibio ni Apiano dicen nada de esta calumnia dirigida contra Amílcar, pero si se hace eco de ella Tito Livio. 19 Tal vez se trata de una magistratura cartaginesa más o menos semejante a la de censor en Roma. 20 Interdici, infinitivo de presente pasivo dependiendo de poterat. 21 Transiit, compuesto de eo, is, ire, i(v)i, itum: “atravesar”. 22 Secunda fortuna, ablativo absoluto: “con la fortuna favorable, siendo favorable la fortuna”.

Cornelio Nepote: Vida de Amílcar. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

68

pecunia totam locupletavit Africam. 2 Hic cum in Italiam bellum inferre23 meditaretur, nono anno, postquam in Hispaniam venerat, in proelio pugnans adversus24 Vettones25 occisus est26. 3 Huius perpetuum odium erga Romanos maxime concitasse videtur secundum bellum Poenicum. Namque Hannibal, filius eius, assiduis patris obtestationibus eo est perductus, ut interire quam Romanos non experiri mallet.

23 Bellum inferre (infero, intuli, inlatum): “atacar”. 24 Adversus, con acusativo: “contra”. 25 Pueblo que habitaba una zona de la Lusitania comprendida entre el Duero y el Tajo, cuya capital era la actual Salamanca. 26 Occisus est, del verbo occido: “asesinar”.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

69

CORNELI NEPOTIS HANNIBAL

Aníbal (247-Bitinia 183 a.C.), hijo de Amílcar Barca, quien encabezó las conversaciones al final de la Primera Guerra Púnica e inició, en el año 237 a.C., la conquista de Hispania. Aníbal fue educado en el “odio” a los romanos y continuó la obra de su padre, preparando la revancha de los cartagineses. Después de extender el dominio cartaginés en Hispania, en el año 219 a.C. cruzó los Pirineos, atravesó el sur de la Galia, cruzó los Alpes (¿por la Maurienne y el collado del Ancien Petit-Mont-Cenis?) y ocupó Turín en el 218 a.C. En el año 217 a.C. ganó la batalla de Trasimeno y en el 216 a.C. la de Canas. Pero entonces cometió el “error” de dirigirse directamente a Roma y recluirse en Capua. Luego, tras concertar un tratado con Filipo V de Macedonia, que le había prometido refuerzos, se instaló en Tarento. Con esta táctica malgastó sus fuerzas. En el 207 a.C. su hermano Asdrúbal, llegado de Hispania, encontró la muerte en el Metauro. Mientras tanto Roma se reorganizó y Escipión reconquisto Hispania. En el otoño del 203 a.C. Aníbal tuvo que volver a Cartago. En el año 202 a.C. Escipión, que había decidido llevar la guerra a África, le venció en Zama; esta derrota puso fin a la Segunda Guerra Púnica. Las condiciones de paz eran duras, pero Aníbal reorganizó la ciudad; entonces sus enemigos políticos lo acusaron ante los romanos de intrigar con Antíoco de Siria y tuvo que marcharse de Cartago. Primero se exilió en la corte de Antíoco, luego en la de Prusias, rey de Bitinia, que al final tuvo que entregarle a Roma. Para no ser apresado por sus enemigos, se envenenó. Gran diplomático y estratega, Aníbal fue muy admirado por sus enemigos; durante el Imperio se le llegó a considerar un héroe estoico y en Roma se levantaron estatuas suyas.

[Juventud de Aníbal].

[1] HANNIBAL, Hamilcaris filius, Carthaginiensis. Si verum est, quod nemo dubitat, ut populus Romanus omnes gentes virtute1 superarit2, non est infitiandum Hannibalem tanto3 praestitisse ceteros imperatores prudentia, quanto populus Romanus antecedat fortitudine cunctas nationes. 2 Nam quotienscumque4 cum eo congressus est in Italia, semper discessit superior5. Quod nisi6 domi civium suorum invidia7 debilitatus esset, Romanos videtur superare potuisse. Sed multorum obtrectatio devicit unius virtutem. 3 Hic autem velut hereditate relictum odium paternum erga Romanos sic conservavit, ut prius animam quam id8 deposuerit, qui9 quidem, cum patria pulsus esset et alienarum opum indigeret, numquam destiterit animo bellare cum Romanis.

[Infunde en Filipo el deseo de luchar contra Roma. Aníbal con Antíoco. Su juramento de odio a Roma].

[2] Nam ut omittam Philippum10, quem absens hostem reddidit Romanis, omnium his temporibus potentissimus rex Antiochus11 fuit. Hunc tanta cupiditate incendit bellandi, ut usque a rubro mari12 arma conatus sit inferre Italiae. 2 Ad quem cum legati venissent Romani, qui de eius 1 Virtute, ablativo de relación. 2 Superarit, pretérito perfecto de subjuntivo “contracto” de la forma superaverit. 3 Tanto…quanto, correlación. 4 Quotienscumque: “tantas veces”. 5 Superior, predicativo subjetivo (referido al sujeto). 6 Quod nisi: “a no ser porque”. 7 Sin duda alude aquí Nepote a la rivalidad de Hannón con Aníbal, quien trató de inutilizar todos los esfuerzos del general cartaginés contra Roma. 8 Id, pronombre demostrativo neutro singular referido a odium. 9 Qui, pronombre relativo con valor demostrativo. 10 Filipo III, padre de Perseo, que se alió con Aníbal tras la batalla de Canas. 11 Antioco III. 12 Tal vez no debamos entender concretamente lo que hoy se denomina con el nombre de “Mar Rojo”. Primitivamente

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

70

voluntate explorarent darentque operam, consiliis clandestinis ut Hannibalem in suspicionem regi adducerent, tamquam ab ipsis corruptus alia atque antea sentiret, neque id frustra fecissent idque Hannibal comperisset seque ab interioribus consiliis segregari vidisset, tempore dato adiit ad regem, 3 eique cum multa de fide sua et odio in Romanos commemorasset, hoc adiunxit: `Pater meus' inquit `Hamilcar puerulo me, utpote non amplius VIIII annos nato, in Hispaniam imperator proficiscens Carthagine, Iovi optimo maximo13 hostias immolavit. 4 Quae divina res dum conficiebatur, quaesivit a me, vellemne secum in castra proficisci. Id cum libenter accepissem atque ab eo petere coepissem, ne dubitaret ducere, tum ille `Faciam', inquit `si mihi fidem, quam postulo, dederis.' Simul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat, eamque ceteris remotis tenentem iurare iussit numquam me in amicitia cum Romanis fore. 5 Id ego ius iurandum patri datum usque ad hanc aetatem ita conservavi, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo tempore eadem mente sim futurus. 6 Quare, si quid amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris, si me celaris; cum quidem bellum parabis, te ipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris.' Hac igitur, qua diximus, aetate cum patre in Hispaniam profectus est.

[Aníbal destruye Sagunto y pasa con un ejército a Italia por los Alpes].

[3] Cuius14 post obitum, Hasdrubale imperatore suffecto15, equitatui omni praefuit16. Hoc17 quoque interfecto18 exercitus summam imperii19 ad eum detulit20. Id21 Carthaginem delatum publice22 comprobatum est. 2 Sic Hannibal, minor V et XX annis natus23 imperator factus24, proximo triennio omnes gentes Hispaniae bello subegit25; Saguntum26, foederatam civitatem27, vi expugnavit; tres exercitus maximos comparavit. 3 Ex his unum28 in Africam misit, alterum cum Hasdrubale fratre in Hispania reliquit, tertium in Italiam secum duxit.

Analiza sintácticamente: Sic Hannibal, minor V et XX annis natus imperator factus, proximo triennio omnes gentes Hispaniae bello subegit.

Explica la evolución al español de: aurum, insulam, filiam.

Saltum Pyrenaeum transiit. Quacumque29 iter fecit, cum omnibus incolis conflixit: neminem nisi victum30 dimisit. 4 Ad Alpes posteaquam venit31, quae32 Italiam ab Gallia seiungunt, quas nemo

se designaban con esta denominación toda la zona del mar que se extendía al sur de Asia hasta las costas africanas, abarcando por tanto el mar de la India, el golfo Pérsico y lo que hoy entendemos por Mar Rojo. 13 El tal Júpiter no es otra cosa que una transposición de la principal divinidad cartaginesa, el dios Baal, también llamado Moloc, en versión paralela con la principal de los romanos. 14 Cuius: el antecedente es patre, falso relativo se traduce por un demostrativo; acompaña a obitum: “muerte”. 15 Hasdrubale imperatore suffecto: “nombrado Asdrúbal….”, ablativo absoluto, se sobrentiende “siendo”. 16 Praefuit: el sujeto es Aníbal. 17 Hoc, es Asdrúbal. 18 Quoque interfecto, ablativo absoluto. 19 Summam imperii: “la totalidad del mando”. 20 Detulit, compuesto de fero. 21 Id: “esta decisión”. 22 Publice: “oficialmente”. 23 Minor… natus: “teniendo menos de 25 años”. 24 “Así Aníbal nombrado general teniendo menos de 25 años”. 25 Bello subegit: “sometió con las armas”. 26 Mediante el tratado del Ebro, firmado por Roma con Asdrúbal, se garantizaba la independencia de la ciudad de Sagunto, de donde se infiere el quebrantamiento por parte de Aníbal de dicho tratado. La realidad era que Aníbal no desaprovechaba cualquier coyuntura que se le presentara para atacar a Roma. 27 Foederatam civitatem, aposición a Saguntum, “ciudad federada”. 28 Unum, alterum, tertium, se refiere a exercitum. 29 Quacumque, adverbio: “por donde quiera que”. 30 Nisi victum, se refiere a neminem: “salvo, excepto…”. 31 Venit: “llegó”.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

71

umquam33 cum exercitu ante eum34 praeter Herculem35 Graium transierat, quo facto36 is hodie saltus Graius appellatur, Alpicos conantes prohibere transitu concidit37; loca patefecit, itinera muniit, effecit, ut ea elephantus ornatus ire posset, qua38 antea unus homo inermis39 vix poterat repere40. Hac41 copias traduxit42 in Italiamque pervenit.

[Numerosas y graves derrotas de los romanos, con la muerte de cónsules y pretores. Batallas de Tesino, Trebia y Trasimeno].

[4] Conflixerat apud Rhodanum cum P. Cornelio Scipione consule eumque pepulerat. Cum hoc eodem Clastidi43 apud Padum decernit44 sauciumque inde ac fugatum dimittit. 2 Tertio45 idem Scipio cum collega Tiberio Longo46 apud Trebiam adversus eum47 venit. Cum his manum conseruit48, utrosque profligavit. Inde per Ligures Appenninum transiit, petens Etruriam49. 3 Hoc itinere adeo gravi morbo afficitur50 oculorum, ut postea numquam dextro aeque bene usus sit51. Qua52 valetudine53 cum etiam tum premeretur lecticaque ferretur54 C. Flaminium consulem apud Trasumenum cum exercitu insidiis circumventum55 occidit neque multo post C. Centenium praetorem56 cum delecta manu57 saltus occupantem58. Hinc in Apuliam pervenit. 4 Ibi obviam ei venerunt59 duo consules, C. Terentius et L. Aemilius. Utriusque exercitus60 uno proelio61 fugavit62, 32 Quae: los Alpes. 33 Sin duda nuestro autor una vez más exagera, si bien hay que admitir que esto ha sido siempre la teoría generalizada. Así Polibio dice que los galos habían atravesado los Alpes con gran número de soldados en sus expediciones contra Italia. 34 Ante eum: “antes que él”. 35 Praeter Herculem, praeter con acusativo: “salvo, excepto”. 36 Quo facto: “por lo cual”, aunque hay también quien lo interpreta como ablativo absoluto: “hecho esto”. 37 Concidit: “desbarató”. 38 Ea…, qua: adverbios de lugar: “(por allí)… por donde”. 39 Inermis, ligero matiz concesivo: “aun sin armas”. En torno a esta hazaña Polibio III,55 y Tito Livio XXI,36-7. 40 Effecit, ut ea elephantus ornatus ire posset, qua antea unus homo inermis vix poterat repere: “consiguió que un elefante adornado pudiera marchar con lo que antes a duras penas un solo hombre podía reptar inerme”. 41 Hac: “por aquí”, adverbio de lugar. 42 Traduco, traducere, traduxi, traductum: “hacer pasar”. 43 Clastidi: locativo. Parece que Cornelio comete una vez más un error, ya que no es en la ciudad de Clastidio donde se da la batalla de Tesino, sino al norte del río Po. 44 Decernit: “combatió”. 45 Tertio: “por tercera vez”. 46 Según Tito Livio y Polibio, parece ser que Escipión no llegó a tomar parte en la batalla de Trebia, sino sólo Tiberio Sempronio Longo. 47 Adversus eum, adversus con acusativo: “contra”. 48 Manum conseruit: “trabó combate”. 49 Petens Etruriam: “dirigiéndose a Etruria”. 50 Adeo… afficitur: “es atacado por una enfermedad tan grave”, adeo…ut, con subjuntivo: “hasta tal punto… que”. 51 Ut… usus sit, consecutiva; utor, uti, usus sum + ablativo: “usar”. 52 Qua, falso relativo, se traduce por un demostrativo, aompañado de valetudine. 53 Valetudine: “enfermedad”. 54 Ferretur, imperfecto de subjuntivo pasivo del verbo fero. 55 Insidiis circumventum: “cogido en una emboscada”. 56 Tito Livio dice que era propretor y no pretor, como quiere Cornelio. 57 Cum delecta manu: “con una tropa escogida”. 58 Qua valetudine cum etiam tum premeretur lecticaque ferretur C. Flaminium consulem apud Trasumenum cum exercitu insidiis circumventum occidit neque multo post C. Centenium praetorem cum delecta manu saltus occupantem: “Siendo oprimido entonces por esta enfermedad y llevado en litera, mató al cónsul C. Flaminio asdiado por intrigas en Trasimeno con un ejército, y no mucho después (mató) al pretor Centenio cuando ocupaba un desfiladero con ua tropa escogida”. 59 Obviam… venerunt: “le salieron al paso”, obviam con dativo: “salir al encuentro de”. 60 Utriusque exercitus: “los ejércitos de uno y otro”. 61 La célebre batalla de Canas. 62 Fugavit; fugo, fugas, fugare, fugavi, fugatum: “poner en fuga, ahuyentar”.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

72

Paulum consulem occidit et aliquot praeterea consulares, in his63 Cn. Servilium Geminum, qui superiore64 anno fuerat consul.

[Aníbal llega a las puertas de Roma. La estratagema de los toros. Nuevas derrotas de los romanos. Muerte de Sempronio Graco y Marcelo].

[5] Hac pugna pugnata65 Romam66 profectus est nullo resistente67. In propinquis68 urbi montibus moratus est. Cum aliquot ibi dies castra habuisset et Capuam69 reverteretur, Q. Fabius Maximus, dictator Romanus70, in agro Falerno ei se obiecit71. 2 Hic72 clausus locorum angustiis73 noctu sine ullo detrimento exercitus se expedivit74; Fabioque, callidissimo imperatori, dedit verba75. Namque obducta nocte76 sarmenta in cornibus iuvencorum deligata77 incendit eiusque generis multitudinem magnam dispalatam78 immisit. Quo repentino obiecto79 visu80 tantum terrorem iniecit81 exercitui Romanorum, ut egredi extra vallum nemo sit ausus82. 3 Hanc post rem gestam non ita multis diebus83 M. Minucium Rufum, magistrum equitum pari ac dictatorem imperio84, dolo productum in proelium fugavit. Tiberium Sempronium Gracchum, iterum85 consulem, in Lucanis absens86 in insidias inductum sustulit87. M. Claudium Marcellum, quinquies consulem, apud Venusiam pari modo interfecit. 4 Longum88 est omnia enumerare proelia. Quare hoc unum satis erit dictum89, ex quo intellegi possit, quantus90 ille fuerit: quamdiu in Italia fuit, nemo ei in acie restitit91, nemo adversus eum post Cannensem pugnam in campo castra posuit92.

[Aníbal vuelve a África. Es derrotado en Zama].

[6] Hinc invictus patriam defensum93 revocatus bellum gessit adversus P. Scipionem, filium

63 In his: “entre éstos”; in con ablativo: “en, entre”. 64 Superiore: superior, superioris: “anterior”. 65 Hac pugna pugnata, ablativo absoluto, “dada esta batalla”. 66 Romam, acusativo de dirección. 67 Nullo resistente: ablativo absoluto, “sin que nadie resistiera”. 68 Propinquis: propinquus, -a, -um, es un adjetivo, debe concordar con un substantivo. 69 Capuam, acusativo de dirección. 70 Nótese el anacronismo en que incurre Cornelio: la dictadura se le concedió a Quinto Fabio con anterioridad a la batalla de Canas. 71 Ei se obiecit: “se enfrentó con él”. 72 Hic: Aníbal; clausus, participio de claudo, se refiere a Fabio Máximo. 73 Angustiis: “estrecheces, angosturas”. 74 Se expedivit: “se libró del peligro”. 75 Dedit verba: “engañó”. 76 Obducta nocte: ablativo absoluto, “cerrada la noche”. 77 Deligata, participio de deligo, acompaña a sarmenta. 78 Dispalatam: participio de perfecto de dispalor (deponente): “errar, vagar…”, “esparcida en varias direcciones”. 79 Obiecto, participio. 80 Visu, substantivo; Quo repentino obiecto visu: “a la vista de esta repentina imagen”. 81 Tantum terrorem iniecit: “tan gran terror infundió”. 82 Ut… nemo sit ausus: “que nadie se atrevió a”. 83 Hanc post… diebus: “no muchos días después de este suceso”. 84 Pari ac… imperio: “de igual mando que”, hay que notar el empleo de ac, similar al de atque, en expresiones comparativas. 85 Iterum: “por segunda vez”. 86 Absens, se refiere a Aníbal, y tiene matiz concesivo: “a pesar de estar ausente”. 87 Sustulit: “mató”. 88 Longum: “prolijo”. 89 Hoc unum satis erit dictum: “bastará decir esto solo”. 90 Quantus: “cuán grande”. 91 Ei in acie restitit: “le resistió en combate”. 92 In campo castra posuit: “acampó”. 93 Defensum, supino: “a defender”.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

73

eius, quem ipse primo apud Rhodanum, iterum apud Padum, tertio apud Trebiam fugarat. 2 Cum hoc exhaustis iam patriae facultatibus94 cupivit impraesentiarum95 bellum componere, quo valentior96 postea congrederetur97. In colloquium convenit; condiciones non convenerunt. 3 Post id factum paucis diebus apud Zamam cum eodem conflixit: pulsus - incredibile dictu98 - biduo et duabus noctibus Hadrumetum99 pervenit, quod abest ab Zama circiter milia passuum trecenta. 4 In hac fuga Numidae, qui simul cum eo ex acie excesserant, insidiati sunt ei; quos non solum effugit, sed etiam100 ipsos oppressit. Hadrumeti101 reliquos e fuga collegit; novis dilectibus paucis diebus multos contraxit.

[Su expatriación y luchas finales].

[7] Cum in apparando102 acerrime esset occupatus, Carthaginienses bellum cum Romanis composuerunt103. Ille nihilo setius104 exercitui postea praefuit resque in Africa gessit [itemque Mago frater eius] usque ad105 P. Sulpicium C. Aurelium consules106. 2 His enim magistratibus107 legati Carthaginienses Romam venerunt, qui senatui populoque Romano gratias agerent, quod cum iis pacem fecissent108, ob eamque rem corona aurea eos donarent109 simulque peterent110, ut obsides eorum Fregellis essent captivique redderentur. 3 His ex senatus consulto111 responsum est112: munus eorum gratum acceptumque esse; obsides, quo loco rogarent113, futuros; captivos non remissuros114, quod Hannibalem, cuius opera115 susceptum bellum foret, inimicissimum nomini Romano, etiamnum cum imperio apud exercitum haberent116 itemque fratrem eius Magonem. 4 Hoc responso Carthaginienses cognito Hannibalem domum117 et Magonem revocarunt. Huc ut rediit118, rex factus est, postquam praetor fuerat, anno secundo et vicesimo119. Ut enim Romae120 consules, sic Carthagine quotannis annui bini reges creabantur121. 5 In eo magistratu pari diligentia se Hannibal 94 Exhaustis… facultatibus, ablativo absoluto con matiz concesivo: “por estar ya agotados los recursos”. 95 Impraesentiarum: “por entonces”. 96 Valentior: “con más brío, con más fuerza”, concierta con Aníbal, implícito, quo + comparativo + subjuntivo: oración final “para que”. 97 Quo… congrederetur: final. 98 Incredibile dictu: “cosa increíble”, literalmente “increíble de decir”. 99 Hadrumetum, acusativo de dirección. 100 Quos non solum effugit, sed etiam: “a los cuales no sólo esquivó, sino que incluso”. 101 Hadrumeti, locativo. Ciudad al este de Zama y al sur de Cartago. 102 In apparando: “en hacer preparativos”. 103 Bellum… composuerunt: “hicieron la paz”. 104 Nihilo setius: “a pesar de todo”. 105 Usque ad + acusativo: “hasta”. 106 Usque ad… consules: “hasta el consulado de”. 107 His enim magistratibus: “Pues, durante la magistratura de éstos”. 108 Quod… fecissent: causal, el subjuntivo se debe al estilo indirecto, se debe traducir por indicativo. 109 Donare aliquem aliqua re: “obsequiar a alguien con alguna cosa, regalar a alguien alguna cosa”. 110 Qui… gratias agerent… donarent… peterent: relativos con valor final: “para dar las gracias…, obsequiar…, pedir”. 111 Ex senatus consulto: “por orden del Senado”. 112 Hay que sobrentender un verbo de decir, “diciendo que”, del cual dependerían oraciones completivas de infinitivo. 113 Quo loco rogarent: “en el lugar que pedían”. 114 Non remissuros (esse): sujeto Romanos. 115 Cuius opera: “por cuyo influjo”. 116 Quod… haberent: causal; subjuntivo de estilo indirecto, hay que traducirlo por indicativo. 117 Domum, acusativo de dirección: “a Cartago”. 118 Ut rediit, temporal: “tan pronto como volvió”. 119 Postquam praetor… vicesimo: “a los 22 años de ser pretor”. Justino informa que había sido nombrado cónsul; no obstante la magistratura concedida debería ser de carácter civil más que militar; posiblemente una magistratura, la más elevada que se concediera en Cartago. 120 Romae, locativo. 121 Quotannis annui bini reges creabantur: “cada año se creaban dos reyes anuales”. Estos reyes recibían entre los cartagineses el nombre de sufetes.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

74

praebuit122, ac123 fuerat in bello. Namque effecit, ex novis vectigalibus non solum ut esset pecunia, quae Romanis ex foedere penderetur124, sed etiam superesset125, quae in aerario reponeretur126. 6 Deinde [anno post praeturam] M. Claudio L. Furio consulibus Roma127 legati Carthaginem128 venerunt. Hos Hannibal ratus sui exposcendi gratia129 missos130, priusquam iis senatus daretur131, navem ascendit clam atque in Syriam ad Antiochum profugit. 7 Hac re palam facta132 Poeni naves duas, quae eum comprehenderent133, si possent consequi, miserunt, bona eius publicarunt134, domum a fundamentis disiecerunt, ipsum exulem iudicarunt135.

[Trata de sublevar a Cartago contra Roma. Muere Magón. Batalla contra los rodios].

[8] At Hannibal anno tertio, postquam domo profugerat, L. Cornelio Q. Minucio consulibus, cum V navibus Africam accessit in finibus Cyrenaeorum si forte Carthaginienses ad bellum Antiochi spe fiduciaque inducere posset, cui iam persuaserat, ut eum exercitibus in Italiam proficisceretur. Huc Magonem fratrem excivit. 2 Id ubi Poeni resciverunt, Magonem eadem, qua fratrem, absentem affecerunt poena. Illi desperatis rebus cum solvissent naves ac vela ventis dedissent, Hannibal ad Antiochum pervenit. De Magonis interitu duplex memoria prodita est. Namque alii naufragio136, alii a servolis ipsius interfectum eum scriptum reliquerunt. 3 Antiochus autem, si tam in agendo bello consiliis eius parere voluisset, quam in suscipiendo instituerat, propius Tiberi quam Thermopylis de summa imperii dimicasset. Quem etsi multa stulte conari videbat, tamen nulla deseruit in re. 4 Praefuit paucis, navibus, quas ex Syria iussus erat in Asiam ducere, hisque adversus Rhodiorum classem in Pamphylio mari conflixit. Quo cum multitudine adversariorum sui superarentur, ipse, quo cornu rem gessit, fuit superior.

[Se refugia en Creta. Estratagema para salvar sus tesoros] .

[9] Antiocho fugato verens, ne dederetur, quod sine dubio accidisset, si sui fecisset potestatem, Cretam ad Gortynios venit, ut ibi, quo se conferret, consideraret. 2 Vidit autem vir omnium callidissimus in magno se fore periculo, nisi quid providisset, propter avaritiam Cretensium. Magnam enim secum pecuniam portabat, de qua sciebat exisse famam. 3 Itaque capit tale consilium. Amphoras complures complet plumbo, summas operit auro et argento. Eas praesentibus principibus deponit in templo Dianae137, simulans se suas fortunas illorum fidei credere138. His in errorem inductis statuas aeneas, quas secum portabat, omni sua pecunia complet

122 Pari diligentia se… praebuit: “se manifestó igualmente diligente”. 123 Ac: hay que notar el empleo de ac, similar al de atque, en expresiones comparativas. 124 Quae… penderetur, relativo con matiz final. 125 Superesset, supresión de ut, depende como ut esset, de effecit. 126 Quae… reponeretur, matiz final. 127 Roma, ablativo de origen. 128 Carthaginem, acusativo de dirección. 129 Sui exposcendi gratia: “para pedir su entrega”; sui exposcendi: gerundivo, gratia más gerundivo en genitivo = “para + infinitivo”. 130 Hos… missos (esse), completiva de infinitivo dependiendo de ratus: “creyendo”. 131 Priusquam… daretur: “antes de que se les diese audiencia”. 132 Hac… facta: “hechos público el caso”. 133 Quae… comprehenderent, relativo final. 134 Publicarunt: “confiscaron”. 135 Iudicarunt: “declararon”. Supongo al estudiante ya habituado a ingratitudes de esta naturaleza: raro fue el general ateniense, espartano o beocio que no acabara soportando la acusación de ser traidor a su patria. No menos ocurría en Roma, y Cartago no iba a ser una excepción. 136 Zeugma. 137 Los templos solían servir en la anigüedad como lugares seguros en los que conservar, sin miedo a los ladrones, los tesoros y riquezas particulares. 138 Subordinada completiva de infinitivo dependiendo de simulans.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

75

easque in propatulo139 domi abicit. 4 Gortynii templum magna cura custodiunt non tam a ceteris quam ab Hannibale, ne ille inscientibus iis140 tolleret secumque duceret.

[Aníbal con Prusias].

[10] Sic conservatis suis rebus Poenus illusis Cretensibus omnibus ad Prusiam in Pontum pervenit. Apud quem eodem animo fuit erga Italiam neque aliud quicquam egit quam regem armavit et exercuit adversus Romanos. 2 Quem cum videret domesticis opibus minus esse robustum, conciliabat ceteros reges, adiungebat bellicosas nationes. Dissidebat ab eo Pergamenus rex Eumenes, Romanis amicissimus, bellumque inter eos gerebatur et mari et terra; 3 sed utrobique Eumenes plus valebat propter Romanorum societatem. Quo magis cupiebat eum Hannibal opprimi; quem si removisset, faciliora sibi cetera fore arbitrabatur. Ad hunc interficiundum talem iniit rationem. 4 Classe paucis diebus erant decreturi. Superabatur navium multitudine; dolo erat pugnandum, cum par non esset armis. Imperavit quam plurimas venenatas serpentes vivas colligi easque in vasa fictilia conici. 5 Harum cum effecisset magnam multitudinem, die ipso, quo facturus erat navale proelium, classiarios convocat hisque praecipit, omnes ut in unam Eumenis regis concurrant navem, a ceteris tantum satis habeant se defendere. Id illos facile serpentium multitudine consecuturos. 6 Rex autem in qua nave veheretur, ut scirent, se facturum. Quem si aut cepissent aut interfecissent, magno iis pollicetur praemio fore.

[La trampa de las serpientes en sus luchas contra Eumenes].

[11] Tali cohortatione militum facta classis ab utrisque in proelium deducitur. Quarum acie constituta, priusquam signum pugnae daretur, Hannibal, ut palam faceret suis, quo loco Eumenes esset, tabellarium in scapha cum caduceo141 mittit. 2 Qui ubi ad naves adversariorum pervenit epistulamque ostendens se regem professus est quaerere, statim ad Eumenem deductus est, quod nemo dubitabat, quin aliquid de pace esset scriptum. Tabellarius ducis nave declarata suis eodem, unde erat egressus, se recepit. 3 At Eumenes soluta epistula nihil in ea repperit, nisi quae ad irridendum eum pertinerent. Cuius etsi causam mirabatur neque reperiebat, tamen proelium statim committere non dubitavit. 4 Horum in concursu Bithynii Hannibalis praecepto universi navem Eumenis adoriuntur. Quorum vim rex cum sustinere non posset, fuga salutem petit; quam consecutus non esset, nisi intra sua praesidia se recepisset, quae in proximo litore erant collocata. 5 Reliquae Pergamenae naves cum adversarios premerent acrius, repente in eas vasa fictilia, de quibus supra mentionem fecimus, conici coepta sunt. Quae iacta initio risum pugnantibus concitarunt, neque, quare id fieret, poterat intellegi. 6 Postquam autem naves suas oppletas conspexerunt serpentibus, nova re perterriti, cum, quid potissimum vitarent, non viderent, puppes verterunt seque ad sua castra nautica rettulerunt. 7 Sic Hannibal consilio arma Pergamenorum superavit neque tum solum, sed saepe alias pedestribus copiis pari prudentia pepulit adversarios.

[Aníbal, después de muchas peripecias en el destierro, se envenena y muere en Bitinia].

[12] Quae dum142 in Asia geruntur, accidit casu143, ut legati Prusiae Romae144 apud145 T.

139 In propatulo: “en un lugar abierto”. 140 Inscientibus iis, ablativo absoluto. 141 El caduceo era un bastón de madera con dos sepientes entrelazadas en su parte superior y constituía el símbolo de Mercurio. 142 Quae dum: “mientras estas cosas”, falso relativo, sujeto de geruntur. 143 Casu: “casualmente”. 144 Romae, locativo. 145 Apud: “en casa de”.

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

76

Quintium Flamininum146 consularem cenarent atque ibi de Hannibale mentione facta ex his unus diceret eum147 in Prusiae regno esse. 2 Id postero die Flamininus senatui detulit. Patres conscripti, qui Hannibale vivo148 numquam se sine insidiis futuros149 existimarent, legatos in Bithyniam miserunt, in his Flamininum150, qui ab rege peterent151, ne152 inimicissimum suum secum haberet sibique dederet. 3 His Prusia negare ausus non est: illud recusavit, ne id a se fieri postularent153, quod adversus ius hospitii esset: ipsi, si possent, comprehenderent; locum ubi esset, facile inventuros154. Hannibal enim uno loco155 se tenebat, in castello, quod ei a rege datum erat muneri156, idque sic aedificarat157, ut in omnibus partibus aedificii exitus haberet, scilicet verens, ne usu veniret158, quod accidit.

[Los romanos querían a toda costa la entrega de Aníbal, frente a la opinión de Escipión, y el cartaginés se vio obligado a huir de su tierra. Pasó a Antioquía, a quien ayudó en su lucha contra Roma, y más tarde a Creta y Bitinia. Hasta allí llegaron los romanos en su busca].

4 Huc159 cum legati Romanorum venissent ac multitudine160 domum eius circumdedissent, puer161 ab ianua prospiciens Hannibali dixit plures praeter consuetudinem armatos apparere. Qui162 imperavit ei, ut omnes fores163 aedificii circumiret ac propere sibi nuntiaret, num164 eodem modo undique obsideretur. 5 Puer cum celeriter, quid esset, renuntiasset omnisque exitus occupatos ostendisset, sensit165 id non fortuito factum, sed se peti neque sibi diutius vitam esse retinendam. Quam ne alieno arbitrio dimitteret166, memor pristinarum virtutum venenum, quod semper secum habere consuerat167, sumpsit168.

[Fecha de su muerte. Su deseo de cultura].

[13] Sic vir fortissimus, multis variisque perfunctus laboribus, anno acquievit septuagesimo. Quibus consulibus interierit, non convenit. Namque Atticus M. Claudio Marcello Q. Fabio Labeone consulibus mortuum in annali suo scriptum reliquit, at Polybius L. Aemilio Paulo Cn. Baebio 146 Debe de tratarse de un hermano de Tito Quintio Flaminio, el vencedor de Filipo en Cinoscéfalos, según todos los testimonios históricos, al que el Senado había enviado a Asia. 147 Eum, Aníbal. 148 Hannibale vivo, ablativo absoluto. 149 Numquam se… futuros (esse), completiva de infinitivo dependiendo de existimarent. 150 In his Flamininum: “entre estos Flaminio”. 151 Qui… peterent, relativo final. 152 Ne: “que no”, completiva de peterent. 153 Recusavit, ne… postularent: “les dijo que no pidieran”, ne es aquí completiva de recusavit, cuyo contenido es de prohibición. 154 Inventuros (esse): “que hallarían”, sujeto ipsos, completiva de infinitivo dependiendo de un verbo implícito de “decir”. 155 Uno loco: “en un lugar determinado”. 156 Datum erat muneri: “había sido regalado”. 157 Aedificarat: “había acondicionado”. 158 Verens, ne usu veniret: “temiendo que sucediera”. 159 Huc: se refiere a la fortaleza de Libyssa, ciudad de Bitinia, donde se encontraba Aníbal. 160 Multitudine: “con mucha gente”. 161 Puer, “un siervo”. 162 Qui, Aníbal. 163 Omnes fores: según Tito Livio (XXXIX, 51,2), el rey de Bitinia había descubierto a los romanos el escondite de Aníbal y les habría señalado, incluso las salidas secretas. 164 Num, “si”, interrogativo. 165 Sensit (Hannibal)… factum (esse): “Aníbal comprendió que no había sucedido esto casualmente”.. 166 Quam ne… dimitteret: “para no perderla”. 167 Venenum… consuerat: “acostumbraba”, Aníbal llevaba siempre veneno en el anillo. 168 Sumpsit: Aníbal murió en el 183 a.C., el mismo año que P. Cornelio Escipión Africano. Sus últimas palabras han

Cornelio Nepote: Vida de Aníbal. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

77

Tamphilo, Sulpicius169 autem Blitho P. Cornelio Cethego M. Baebio Tamphilo. 2 Atque hic tantus vir tantisque bellis districtus nonnihil temporis tribuit litteris. Namque aliquot eius libri sunt, Graeco sermone confecti, in his ad Rhodios de Cn. Manlii Volsonis in Asia rebus gestis. 3 Huius belli gesta multi memoriae prodiderunt, sed ex his duo, qui cum eo in castris fuerunt simulque vixerunt, quamdiu fortuna passa est, Silenus et Sosylus Lacedaemonius. Atque hoc Sosylo Hannibal litterarum Graecarum usus est doctore. 4 Sed nos tempus est huius libri facere finem et Romanorum explicare imperatores, quo facilius collatis utrorumque factis, qui viri praeferendi sint, possit iudicari.

sido transcritas por Tito Livio (XXXIX,51,9-11). 169 Extraño personaje este tal Suplicio y de difícil identificación. Podría tratarse de Sulpicio Galba, mencionado por Suetonio, Cicerón habla de otro Sulpicio Galo, orador.

Cornelio Nepote: Vida de Catón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

78

CORNELI NEPOTIS CATO

Catón el Censor (Tusculum 234-149 a.C.). Nacido en Tusculum en el seno de una familia de pequeños propietarios, combatió durante las guerras púnicas bajo las órdenes de Fabio Cunctator, de M. Claudio Marcelo y, en el año 205 a.C., como cuestor de Escipión el Africano, con el que no se entendía; en el año 199 a.C. fue edil; al año siguiente se convirtió en pretor y le encargaron el gobierno de Cerdeña. En el año 195 a.C. se convirtió en cónsul y defendió la Lex Oppia, en contra del lujo femenino. Pacificó Hispania y, por sus éxitos, obtuvo los honores del triunfo en el año 193 a.C. En el 185 a.C. ejerció la censura; tomó abiertamente partido en contra de la creciente influencia del helenismo, y en particular, de las costumbres griegas, sinónimo de blandura e inmoralidad. La política de este “hombre nuevo” siguió dos grandes líneas directrices: desconfianza ante las grandes personalidades demasiado influyentes, como la de Escipión el Africano, y oposición frente a la oligarquía senatorial; tanto en los unos como en los otros, veía una amenaza seria para el equilibrio de las instituciones romanas. Sus obras literarias reflejan el ideal “romano antiguo” que lo guiaba en su política. Escribió siete libros de Orígenes (una historia de Roma, desde sus orígenes hasta su propio tiempo) y diversas obras destinadas a su hijo: sobre la medicina, el arte marcial y el derecho. De esta obra, que inauguraba la tradición enciclopédica en Roma, el único título que nos llegó es Tratado sobre la agricultura, donde se mezclan puntos de vista sobre la modernización de la agricultura romana y toda clase de informaciones diversas. A lo largo de su carrera política tuvo la oportunidad de pronunciar numerosos discursos de una elocuencia vigorosa y combativa. Le debemos la definición del orador romano: “un hombre de bien que sabe hablar”. Más adelante, Cicerón profundizaría este concepto.

[Juventud de Catón. Las primeras magistraturas]

[1] M. CATO, ortus municipio1 Tusculo2 adulescentulus, priusquam honoribus operam daret3, versatus est in Sabinis4, quod ibi heredium a patre relictum habebat. Inde hortatu5 L. Valerii Flacci, quem in consulatu censuraque habuit collegam6, ut M. Perpenna censorius narrare solitus est, Romam demigravit in foroque esse coepit. 2 Primum stipendium meruit7 annorum decem septemque. Q. Fabio M. Claudio consulibus tribunus militum in Sicilia fuit. Inde8 ut rediit, castra secutus est C. Claudii Neronis, magnique9 opera eius existimata est in proelio apud Senam10, quo cecidit Hasdrubal, frater Hannibalis. 3 Quaestor11 obtigit P. Africano consuli12; cum quo non pro sortis necessitudine vixit: namque ab eo perpetua dissensit vita13. 4 Aedilis plebi14 factus est15 cum 1 Estos municipios tenía la facultad de gobernarse por sí mismos y sus habitantes gozaban del derecho de ciudadanía romana. 2 Ciudad del Lacio, situada al sudeste de esta región, famosa entre otras cosas por ser el lugar al que Cicerón se retiró la victoria de César, y en el que escribió sus célebres Tusculanas. 3 Pruisquam honoribus operam daret: “antes que se dedicase a obtener cargos”. 4 Región situada entre la Umbría y el Piceno, que ya desde los orígenes de Roma estuvo en lucha con los latinos. 5 Hortatu: “a instancias”. 6 Collegam, predicativo objetivo (referido al complemento directo). 7 Primum stipendium meruit: “militó por primera vez”. 8 Inde, adverbio de lugar: “de allí, desde allí”. 9 Magni, genitivo de precio, “fue estimada en mucho”. 10 Esta batalla, dada por los cónsules Livio Salinator y Claudio Nerón, y que se libró en Siena, ciudad umbra, se conoce históricamente con el nombre de batalla de Metauro. 11 Quaestor,/perpetua/aedilis/praetor/quaestor, complementos predicativos subjetivos (referidos al suj.). 12 P. Africano consuli, dativo de interés (le tocó al cónsul P. Africano): “coincidió con el cónsul Publio Africano” 13 Es conocida la enemistad ancestral entre Escipión y el gran Censor: la austeridad y severidad del Censor chocaba continuamente con la vida un tanto licenciosa y despilfarradora de Escipión. 14 Los ediles de la plebe vinieron a descargar un poco a los tribunos de la plebe de sus muchas funciones: a su cargo

Cornelio Nepote: Vida de Catón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

79

C. Helvio. Praetor16 provinciam obtinuit Sardiniam, ex qua, quaestor superiore tempore ex Africa decedens, Q. Ennium17 poetam deduxerat; quod18 non minoris19 aestimamus quam quemlibet amplissimum Sardiniensem triumphum.

Di qué tipo de oración es: ex qua, quaestor superiore tempore ex Africa decedens, Q. Ennium poetam deduxerat, indique cuál es el antecedente del pronombre qua.

Analice morfológicamente los dos elementos del sintagma tribunus militum en la frase tribunus militum in Sicilia fuit e indique la función sintáctica que desempeñan.

[Recibe el gobierno de la Hispania Citerior. La censura de Catón]

[2] Consulatum gessit cum L. Valerio Flacco, sorte provinciam nactus Hispaniam citeriorem, exque ea triumphum deportavit. 2 Ibi cum diutius moraretur, P. Scipio Africanus, consul iterum, cuius in priori consulatu quaestor fuerat, voluit eum de provincia depellere et ipse ei succedere neque hoc per senatum efficere potuit, cum quidem Scipio principatum in civitate obtineret20, quod tum non potentia, sed iure res publica administrabatur. Qua21 ex re iratus senatu, consulatu peracto privatus22 in urbe mansit. 3 At Cato, censor cum eodem Flacco factus, severe praefuit ei potestati23. Nam et24 in complures nobiles animadvertit et multas res novas in edictum addidit, qua re luxuria25 reprimeretur, quae iam tum incipiebat pullulare. 4 Circiter annos octoginta, usque ad extremam aetatem ab adulescentia, rei publicae causa suscipere inimicitias non destitit. A multis temptatus non modo nullum detrimentum existimationis fecit, sed, quoad vixit, virtutum laude crevit26.

[Elogio de Catón. Su cultura y obras literarias.]

[3] In omnibus rebus singulari fuit industria. Nam et27 agricola sollers28 et peritus iuris consultus et magnus imperator et probabilis orator29 et cupidissimus litterarum fuit. 2 Quarum30 studium etsi senior31 arripuerat, tamen tantum progressum fecit, ut non facile a reperiri possit neque de Graecis32 neque de Italicis rebus, quod33 ei fuerit incognitum. Ab adulescentia confecit orationes.

estaba el cuidado de los edificios públicos. Venían a ser algo así como la policía municipal de nuestros días. 15 Factus est, es el pretérito perfecto de indicativo del verbo fio. 16 Praetor, predicativo. 17 El más famoso de todos los poetas romanos de los siglos III y II a.C. No era romano ni tan siquiera latino; había nacido en Rudias, en la región de Mesapia o Yapigia, en la llamada “terra d’Otranto”. Fue el primer poeta latino que usó el hexámetro dactílico. Tras su muerte, mereció ser enterrado en el mausoleo de los Escipiones. 18 Quod, pronombre relativo neutro singular con valor demostrativo (su antecedente es “lo dicho” con anterioridad). 19 Mimoris, genitivo de precio: “estimamos en no menos…/ no estimamos en menos…”. 20 Cum quidem Scipio principatum in civitate obtineret: “aunque Escipión ocupara en la ciudad el primer lugar”. 21 Qua, relativo con valor de determinante demostrativo (concuerda con re). 22 Privatus, predicativo subjetivo (referido al sujeto), “como particular, como ciudadano corriente”. 23 Severe praefuit ei potestati: “desempeñó este cargo con severidad”. 24 Et… et…, conjunciones coordinantes copulativas en correlación: “no sólo… sino también…”. 25 Fue famoso su discurso en defensa de la Lex Oppia, contra el lujo de las matronas romanas y que provocó una de las primeras manifestaciones feministas de la historia. 26 Crevit, debe considerarse como sujeto omitido existimatio: “su estima (reputación) creció…”. 27 Et… et…, conjunciones coordinantes copulativas en correlación: “no sólo… sino también…”. 28 Escribió un tratado de agricultura, que dedicó a su hijo. 29 Cicerón lo considera como el mejor orador de su tiempo, atribuyéndole la friolera de más de ciento cincuenta discursos, algunos de los cuales los solía terminar con aquella expresión terrible de “Creo, padres de la patria, que Cartago debe ser destruida”. 30 Quarum, relativo con valor demostrativo. 31 Senior/senex, predicativos subjetivos (referidos al sujeto). 32 A pesar de sus conocimientos de las letras griegas, como dice Nepote, conocida es de todos su tan controvertida y polémica helenofobia, que le llevó a exageraciones inadmisibles en un hombre de tal talante y prestigio. 33 Quod, pronombre relativo con antecedente omitido (id): “aquello que, lo que”.

Cornelio Nepote: Vida de Catón. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

80

Senex historias scribere instituit. 3 Earum sunt libri VII. Primus continet res gestas regum populi Romani: secundus et tertius, unde quaeque civitas orta sit Italica; ob quam34 rem omnes Origines videtur appellasse. In quarto autem bellum Poenicum est primum, in quinto secundum. 4 Atque haec omnia capitulatim sunt dicta. Reliquaque bella pari modo persecutus est usque ad praeturam Servii Galbae, qui diripuit Lusitanos; atque horum bellorum duces non nominavit, sed sine nominibus res notavit. In eisdem exposuit, quae35 in Italia Hispaniisque aut fierent aut viderentur admiranda36. In quibus37 multa industria et diligentia comparet, nulla doctrina. 5 Huius de vita et moribus plura in eo libro persecuti sumus, quem separatim de eo fecimus rogatu T. Pomponii Attici. Quare studiosos Catonis ad illud volumen delegamus.

34 Quam, relativo con valor de determinante demostrativo (concuerda con rem). 35 Quae, relativo neutro plural con antecedente omitido (ea). 36 Admiranda, predicativo subjetivo en neutro plural. 37 In quibus, pronombre relativo con valor demostrativo.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

81

CORNELI NEPOTIS ATTICUS.

T. Pomponius Atticus, escritor romano (Roma 109-32 a.C.), amigo íntimo y corresponsal de Cicerón. Debe su apodo (Atticus) a su estancia en Atenas, a la que llegó para huir de las proscripciones de Sila. De vuelta a Roma (en el 65 a.C.), no se mezcló en política, pero mantuvo sus contactos. Epicúreo en el sentido más elevado del término, era un gran amante del arte y literato. También fue el primer “editor” romano, pues hizo que sus esclavos copiaran las obras griegas y latinas.

[Ascendencia de Ático. Su educación]

[1] T. POMPONIUS ATTICUS, ab origine ultima stirpis Romanae generatus1, perpetuo a maioribus acceptam equestrem obtinuit dignitatem. 2 Patre usus est diligente et, ut tum erant tempora, diti in primisque studioso litterarum. Hic, prout ipse amabat litteras, omnibus doctrinis, quibus puerilis aetas impertiri debet, filium erudivit.

[Cualidades aturales de Ático para las lenguas].

3 Erat autem in puero praeter docilitatem ingenii summa suavitas oris atque vocis, ut non solum celeriter acciperet, quae2 tradebantur, sed etiam excellenter pronuntiaret. Qua3 ex re in pueritia nobilis4 inter aequales ferebatur clariusque exsplendescebat, quam generosi condiscipuli animo aequo ferre possent. 4 Itaque incitabat omnes studio suo. Quo in numero fuerunt L. Torquatus5, C. Marius filius, M. Cicero; quos6 consuetudine sua sic devinxit, ut nemo his7 perpetuo fuerit carior.

[Se retira a vivir a Atenas. Su liberalidad para con los atenienses]

[2] Pater mature decessit. Ipse adulescentulus propter affinitatem P. Sulpicii8, qui tribunus plebi interfectus est, non expers fuit illius periculi. Namque Anicia, Pomponii consobrina, nupserat Servio, fratri Sulpicii. 2 Itaque interfecto Sulpicio, posteaquam vidit Cinnano9 tumultu civitatem esse perturbatam neque sibi dari facultatem pro dignitate vivendi10, quin alterutram partem offenderet, dissociatis animis civium, cum alii Sullanis11, alii Cinnanis faverent partibus, idoneum tempus ratus12 studiis obsequendi13 suis, Athenas se contulit. Neque eo setius14 adulescentem Marium15

1 Parece que el sobrenombre de Ático le sobrevino por su larga estancia en Atenas. 2 Quae, pronombre relativo neutro plural con antecedente omitido (ea). 3 Qua y el siguiente quo, relativos con valor de determinantes demostrativos. 4 Nobilis/adulescentulus/tribunus, predicativos subjetivos (referido al sujeto). 5 Debe referirse a Lucio Manilio Torcuato, que fue pretor el año 49 a.C. y partidario de Pompeyo. 6 Quos, pronombre relativo con valor demostrativo. 7 His, dativo de interés con el verbo sum. 8 El célebre tribuno de la plebe, partidario de Mario, y que terminaría siendo uno de los proscritos por Sila. 9 Era suegro de César y defensor del partido demócrata. Murió durante el tumulto que se formó con motivo de los funerales de César. 10 Vivendi, gerundio en genitivo. Complemento del nombre de facultate. 11 Célebre dictador de Roma nacido el año 138 a.C., caudillo del partido aristocrático, opuesto a los demócratas, capitaneados por Mario, a cuyas órdenes había luchado en la guera de Yugurta. 12 Ratus, participio de perfecto de un verbo deponente transitivo: “considerando que era el momento ideoneo de”. 13 Obsequendi, gerundio en genitivo. Complemento del nombre de tempus. 14 Neque eo setius: “y no menos por ello”.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

82

hostem16 iudicatum iuvit opibus suis, cuius fugam pecunia sublevavit. 3 Ac ne illa peregrinatio detrimentum aliquod afferret rei familiari, eodem magnam partem fortunarum traiecit suarum. Hic ita vixit, ut universis Atheniensibus merito esset carissimus. 4 Nam praeter gratiam, quae iam in adulescentulo magna erat, saepe suis opibus inopiam eorum publicam levavit. Cum enim versuram facere publice necesse esset neque eius condicionem aequam haberent, semper se interposuit atque ita, ut neque usuram umquam ab iis acceperit neque longius, quam dictum esset, debere passus sit. 5 Quod utrumque erat iis salutare. Nam neque indulgendo inveterascere eorum aes alienum patiebatur neque multiplicandis usuris crescere. 6 Auxit hoc officium alia quoque liberalitate. Nam universos frumento donavit, ita ut singulis sex modii tritici darentur; qui modus mensurae medimnus17 Athenis appellatur.

[Su mayor honor: haber nacido en Roma]

[3] Hic autem sic se gerebat, ut communis infimis, par principibus videretur. Quo factum est, ut huic omnes honores, quos possent, publice haberent civemque facere studerent; quo beneficio ille uti noluit, quod nonnulli ita interpretantur, amitti civitatem Romanam alia ascita. 2 Quamdiu adfuit, ne qua sibi statua poneretur, restitit; absens prohibere non potuit. Itaque aliquot ipsi et Phidiae18 locis sanctissimis posuerunt: hunc enim in omni procuratione rei publicae actorem auctoremque habebant. 3 Igitur primum illud munus fortunae, quod in ea potissimum urbe natus est, in qua domicilium orbis terrarum esset imperii, ut eandem et patriam haberet et domum; hoc specimen prudentiae, quod, cum in eam se civitatem contulisset, quae antiquitate, humanitate doctrinaque praestaret omnes, ** unus ei fuerit carissimus.

[Vuelta a Roma]

[4] Huc ex Asia Sulla decedens cum venisset, quamdiu ibi fuit, secum habuit Pomponium, captus adulescentis et humanitate et doctrina. Sic enim Graece loquebatur, ut Athenis natus videretur19; tanta20 autem suavitas erat sermonis Latini, ut appareret in eo nativum quendam leporem esse, non ascitum21. Item poemata pronuntiabat et Graece et Latine sic, ut supra nihil posset addi. 2 Quibus rebus factum est ut Sulla nusquam eum ab se dimitteret cuperetque secum deducere. Qui cum persuadere temptaret, `Noli, oro te', inquit Pomponius `adversum eos22 me velle ducere, cum quibus ne contra te arma ferrem, Italiam reliqui.' At Sulla adulescentis officio collaudato omnia munera ei, quae Athenis acceperat, proficiscens iussit deferri. 3 Hic complures annos moratus, cum et rei familiari tantum operae daret, quantum non indiligens deberet pater familias, et omnia reliqua tempora aut litteris aut Atheniensium rei publicae tribueret, nihilo minus

15 Se trata de Mario, hijo adoptivo del otro gran Mario. Murió dejándose matar por uno de sus oficiales, al ver que no podía defender contra Sila la ciudad de Preneste. 16 Hostem, predicativo objetivo (referido a Marium). 17 Medida griega para áridos, equivalente a 52 litros y medio, o sea, seis modios romanos. 18 No se tiene noticias de este Fidias. Tal vez podría pensarse que fuera Phidiae o Fidiae por Piliae, que era el nombre de la mujer de Ático, lo que, si bien es verdad entra dentro de cierta lógica, no por ello el problema quedaría resuelto: que los atenienses erigieran estatuas a Ático es comprensible, pero a su mujer no parece lógico. 19 Videretur, el vebo video en pasiva se traduce por “parecer”. 20 Tanta…ut + subjuntivo, subordinada consecutiva. 21 …que la ordenación del discurso parecía la de un nativo y no la de un extranjero. 22 Cinna y Carbón, nuevos jefes del partido de Mario tras la muerte de éste.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

83

amicis urbana officia praestitit. 4 Nam et ad comitia eorum ventitavit, et si qua res maior acta est, non defuit. Sicut Ciceroni in omnibus eius periculis singularem fidem praebuit; cui ex patria fugienti23 HS ducenta et quinquaginta milia donavit. 5 Tranquillatis autem rebus Romanis remigravit Romam, ut opinor, L. Cotta24 et L. Torquato consulibus. Quem discedentem sic universa civitas Atheniensium prosecuta est, ut lacrimis desiderii futuri dolorem indicaret.

[Ático hereda de su tío Cecilio. Amistad con Cicerón y Hortensio]

[5] Habebat avunculum Q. Caecilium, equitem Romanum, familiarem L. Luculli25, divitem, difficillima natura. Cuius sic asperitatem veritus est, ut, quem nemo ferre posset, huius sine offensione ad summam senectutem retinuerit benevolentiam. Quo facto tulit pietatis fructum. 2 Caecilius enim moriens testamento adoptavit eum26 heredemque fecit ex dodrante27; ex qua hereditate28 accepit circiter centies sestertium. 3 Erat nupta soror Attici Q. Tullio Ciceroni, easque nuptias M. Cicero conciliarat, cum quo a condiscipulatu vivebat coniunctissime, multo etiam familiarius quam cum Quinto, ut iudicari possit plus in amicitia valere similitudinem morum quam affinitatem. 4 Utebatur autem intime Q. Hortensio29, qui his temporibus principatum eloquentiae tenebat, ut intellegi non posset, uter eum plus diligeret, Cicero an Hortensius, et, id quod erat difficillimum, efficiebat, ut, inter quos tantae laudis esset aemulatio, nulla intercederet obtrectatio essetque talium virorum copula.

[Se desentiende de los problemas políticos, así como de los honores que le ofrecen]

[6] In re publica ita est versatus, ut semper optimarum partium et esset et existimaretur, neque tamen se civilibus fluctibus committeret, quod non magis eos in sua potestate existimabat esse, qui se his dedissent, quam qui maritimis iactarentur. 2 Honores non petiit, cum ei paterent propter vel gratiam vel dignitatem, quod neque peti more maiorum neque capi possent conservatis legibus in tam effusi ambitus largitionibus neque geri e re publica sine periculo corruptis civitatis moribus. 3 Ad hastam publicam30 numquam accessit. Nullius rei neque praes neque manceps factus est. Neminem neque suo nomine neque subscribens accusavit; in ius de sua re numquam iit: iudicium nullum habuit. 4 Multorum consulum praetorumque praefecturas delatas sic accepit, ut neminem in provinciam sit secutus, honore fuerit contentus, rei familiaris despexerit fructum; qui ne cum Q. quidem Cicerone voluerit ire in Asiam, cum apud eum legati locum obtinere posset. Non enim decere se arbitrabatur, cum praeturam gerere noluisset, asseclam esse praetoris. 5 Qua in re non solum dignitati serviebat, sed 23 Se alude aquí al destierro a que fue sometido Cicerón ante la propuesta del tribuno Cloio en el año 58 a.C.; Cicerón tuvo que marchar a Atenas. 24 L. Cota, cónsul en el 65 a.C. y tío carnal de César; junto con Lucio Torcuato habrían de ser las primeras víctimas de la conjuración de Catilina. 25 Famoso general cuya actuación en la tercera guerra mitridática fue muy sobresaliente, apoderándose de todas las ciudades del Mar Negro; acumuló una inmensa fortuna, fruto de sus campañas bélicas. 26 Desde ese momento Ático pasó a llamarse Quinto Cecilio Pomponio Ático. 27 Ex dodrante: “de las tres cuartas partes”. 28 Qua, falso relativo, acompaña a hereditate. 29 El gran orador, rival de Cicerón en la tribuna; se enfrentaron por primera vez en el proceso contra Verres, haciéndolo Cicerón en defensa de los sicilianos y Hortensio en la de Verres. 30 Eran las subastas públicas que se celebraban para poner en venta los bienes que se obtenían de las proscripciones, a las que las personas honestas no solían acudir para no hacerse cómplices de dichas proscripciones.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

84

etiam tranquillitati, cum suspiciones quoque vitaret criminum. Quo fiebat, ut eius observantia omnibus esset carior, cum eam officio, non timori neque spei tribui viderent.

[Se abstiene de participar de nngún modo en la guerra civil]

[7] Incidit Caesarianum civile bellum31, cum haberet annos circiter sexaginta. Usus est aetatis vacatione32 neque se quoquam movit ex urbe. Quae33 amicis suis opus fuerant ad Pompeium proficiscentibus, omnia ex sua re familiari dedit. Ipsum Pompeium coniunctum34 non offendit35. 2 Nullum ab eo habebat ornamentum, ut ceteri36, qui per eum aut honores aut divitias ceperant; quorum partim37 invitissimi38 castra sunt secuti, partim summa cum eius offensione domi39 remanserunt. 3 Attici autem quies tantopere Caesari fuit grata, ut victor40, cum privatis pecunias per epistulas imperaret, huic non solum molestus non fuerit, sed etiam sororis filium et Q. Ciceronem ex Pompeii castris concesserit. Sic vetere instituto vitae effugit nova pericula.

[Rechaza las pretensiones de los asesinos de César]

[8] Secutum est illud tempus occiso Caesare, cum res publica penes Brutos41 videretur esse et Cassium ac tota civitas se ad eos convertisse videretur. 2 Sic M. Bruto usus est, ut nullo ille adulescens aequali familiarius quam hoc sene neque solum eum principem consilii haberet, sed etiam in convictu. 3 Excogitatum est a quibusdam, ut privatum aerarium Caesaris interfectoribus ab equitibus Romanis constitueretur. Id facile effici posse arbitrati sunt, si principes eius ordinis pecunias contulissent. Itaque appellatus est a C. Flavio42, Bruti familiari, Atticus, ut eius rei princeps esse vellet. 4 At ille, qui officia amicis praestanda sine factione existimaret semperque a talibus se consiliis removisset, respondit: si quid Brutus de suis facultatibus uti voluisset, usurum, quantum hae paterentur: sed neque cum quoquam de ea re collocuturum neque coiturum. Sic ille consensionis globus huius unius dissensione disiectus est. 5 Neque multo post superior esse coepit Antonius, ita ut Brutus et Cassius destituta tutela provinciarum, quae iis ditis causa datae erant a consule, desperatis rebus in exsilium proficiscerentur. 6 Atticus, qui pecuniam simul cum ceteris conferre noluerat florenti illi parti, abiecto Bruto Italiaque cedenti HS centum milia muneri misit, eidem in Epiro absens trecenta iussit dari, neque eo magis potenti adulatus est Antonio neque desperatos reliquit.

31 Es conocida la causa directa e indirecta de esta guerra: el paso del Rubicón, límite fronterizo de las legiones de César. La guerra termina con la batalla de Farsalia en la que Pompeyo cae derrotado. 32 La ley eximía del servicio militar a partir de los cincuenta años y de ejercer la función senatorial desde los sesenta. 33 Quae, pronombre relativo con consecuente en la proposición principal (omnia). 34 Coniunctum, predicativo objetivo (referido y concordando con el complemento directo). 35 Por lo que Pompeyo no se sintió ofendido fue porque Ático no tomara parte activa en lucha a su favor. 36 Ut ceteri, debe entenderse ut certeri (habebant). 37 Quorum partim, sintagma adverbial con valor nominal (sujeto en concordancia “ad sensum” con el verbo). Traducción literal: “de estos en parte siguieron”. Traducción adecuada: “una parte de estos siguió/siguieron…” 38 Invitissimi, predicativo subjetivo (concordando “ad sensum” con el sujeto). 39 Domi, locativo. 40 Victor, predicativo subjetivo (relacionado con el sujeto). 41 Marco Junio Bruto y Décimo Bruto. 42 Parece que se trata de un tal Flavio del que habla Plutarco en la vida de Bruto.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

85

[Generosidad de Ático con personajes importantes de Roma]

[9] Secutum est bellum gestum apud Mutinam43. In quo si tantum eum prudentem dicam, minus, quam debeam, praedicem, cum ille potius divinus fuerit, si divinatio appellanda est perpetua naturalis bonitas, quae nullis casibus agitur neque minuitur. 2 Hostis44 Antonius iudicatus Italia cesserat; spes restituendi45 nulla erat. Non solum inimici, qui tum erant potentissimi et plurimi, sed etiam, qui adversariis eius se dabant et in eo laedendo aliquam consecuturos sperabant commoditatem, Antonii familiares insequebantur, uxorem Fulviam omnibus rebus46 spoliare cupiebant, liberos etiam exstinguere parabant. 3 Atticus cum Ciceronis intima familiaritate uteretur, amicissimus esset Bruto, non modo nihil his indulsit ad Antonium violandum47, sed e contrario48 familiares eius ex urbe profugientes, quantum potuit, texit, quibus rebus indiguerunt, adiuvit. 4 P. vero Volumnio ea tribuit, ut plura a parente proficisci non potuerint. Ipsi autem Fulviae, cum litibus distineretur magnisque terroribus vexaretur, tanta diligentia officium suum praestitit, ut nullum illa stiterit vadimonium sine Attico, sponsor omnium rerum fuerit. 5 Quin etiam, cum illa fundum secunda fortuna emisset in diem neque post calamitatem versuram facere potuisset, ille se interposuit pecuniamque sine faenore sineque ulla stipulatione credidit, maximum existimans quaestum memorem gratumque cognosci simulque aperiens se non fortunae, sed hominibus solere esse amicam. 6 Quae cum faciebat, nemo eum temporis causa facere poterat existimare. Nemini enim in opinionem veniebat Antonium rerum potiturum. 7 Sed sensim is a nonnullis optimatibus reprehendebatur, quod parum odisse malos cives videretur. Ille autem, sui iudicii, potius, quid se facere par esset, intuebatur, quam quid alii laudaturi forent.

[Se libra de las proscripciones de Marco Antonio]

[10] Conversa subito fortuna est. Ut Antonius rediit in Italiam, nemo non magno in periculo Atticam putarat propter intimam familiaritatem Ciceronis et Bruti. 2 Itaque ad adventum imperatorum49 de foro decesserat, timens proscriptionem, latebatque apud P. Volumnium, cui, ut ostendimus, paulo ante opem tulerat - tanta varietas his temporibus fuit fortunae50, ut modo51 hi, modo illi in summo essent aut fastigio aut periculo -, habebatque secum Q. Gellium Canum, aequalem simillimumque sui. 3 Hoc quoque sit Attici bonitatis exemplum, quod52 cum eo, quem puerum53 in ludo cognorat, adeo coniuncte vixit, ut ad extremam aetatem amicitia eorum creverit. 4 Antonius autem etsi tanto odio ferebatur in Ciceronem, ut non solum ei, sed etiam omnibus eius amicis

43 Cuando Antonio fue declarado enemigo público, Cicerón logró que se concediera a Octavio el título de propretor, y éste, junto con las tropas de Hircio y de Pansa, venció a Antnio en Módena, en el 43 a.C. 44 Hostis, predicativo subjetivo (referido al sujeto). 45 Restituendi, gerundio en genitivo (complemento del nombre de spes). 46 Omnibus rebus, ablativo separativo dependiente de spoliare. 47 Ad Antonium violandum, construcción gerundiva en acusativo de dirección (valor final). 48 E contrario: “al contrario” (literalmente: “desde el lado opuesto”). 49 Imperatorum: “generales”. 50 Fortunae, genitivo subjetivo dependiente de varietas. 51 Modo…modo, correlación (ya…, ya…). 52 Quod, conjunción completiva-explicativa: “el hecho de que…”. 53 Puerum, predicativo objetivo (referido al complemento directo).

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

86

esset inimicus eosque vellet proscribere, multis hortantibus54 tamen Attici memor fuit officii55 et ei, cum requisisset, ubinam esset, sua manu scripsit, ne timeret statimque ad se veniret: se56 eum et illius causa Canum de proscriptorum numero exemisse. Ac ne57 quod58 periculum incideret, quod59 noctu fiebat, praesidium60 ei misit. 5 Sic Atticus in summo timore non solum sibi, sed etiam ei, quem carissimum habebat, praesidio fuit [. Neque enim suae solum a quoquam auxilium petiit salutis, sed coniuncti], ut appareret nullam seiunctam sibi ab eo velle fortunam. 6 Quod si gubernator praecipua laude fertur, qui navem ex hieme marique scopuloso servat, cur non singularis eius existimetur prudentia, qui ex tot tamque gravibus procellis civilibus ad incolumitatem pervenit?

[Su generosidad hacia los proscritos]

[11] Quibus ex malis ut se emersit, nihil aliud egit, quam ut quam plurimis, quibus rebus posset, esset auxilio. Cum proscriptos praemiis imperatorum vulgus conquireret, nemo in Epirum61 venit, cui res ulla defuerit, nemini non ibi perpetuo manendi potestas facta est: 2 qui etiam post proelium Philippense interitumque C. Cassii et M. Bruti L. Iulium62 Mocillam praetorium et filium eius Aulumque Torquatum ceterosque pari fortuna perculsos instituerit tueri atque ex Epiro iis omnia Samothraciam supportari iusserit. 3 Difficile est omnia persequi et non necessarium. Illud unum intellegi volumus, illius liberalitatem neque temporariam neque callidam fuisse63. 4 Id ex ipsis rebus ac temporibus iudicari potest, quod non florentibus se venditavit, sed afflictis semper succurrit; qui quidem Serviliam, Bruti matrem, non minus post mortem eius quam florentem coluerit. 5 Sic liberalitate utens nullas inimicitias gessit, quod neque laedebat quemquam neque, si quam iniuriam acceperat, non malebat oblivisci quam ulcisci. Idem immortali memoria percepta retinebat beneficia; quae autem ipse tribuerat, tamdiu meminerat, quoad ille gratus erat, qui acceperat. 6 Itaque hic fecit, ut vere dictum videatur

Sui cuique mores fingunt fortunam hominibus64.

Neque tamen ille prius fortunam quam se ipse finxit, qui cavit, ne qua in re iure plecteretur.

[Matrimonio de Ático con la hija de Agripa. Sigue el relato de las ayudas prestadas por Ático] 54 Multis hortantibus, ablativo absoluto con participio de presente. 55 Attici officii, genitivo objetivo dependiente del adjetivo memor. 56 Se… exemisse, completiva de infinitivo en estilo indirecto: “que él había sacado (borrado)…”. 57 Ne, valor final. 58 Quod, relativo con valor de determinante demostrativo concondando con periculum. 59 Quod, causal. 60 Las proscripciones eran de tal crueldad, que incluso las personas inocentes se veían a veces afectadas por los terrores de las mismas, de ahí que Antonio no se fiara de que a Ático no le ocurriera nada, a pesar de haber sido borrado de la lista de los proscitos. 61 Ático había trasladado gran parte de su fortuna a Epiro. 62 Los dos cabecillas de la conjura contra César, que le había de costar la muerte en los idus (5) de marzo del año 44 a.C. Ambos fueron derrotados en Filipos el año 42 a.C. por Octavio y Antonio, con lo que el partido republicano quedaría definitivamente aniquilado. 63 Illius… fuisse, proposición de infinitivo en aposición (explicativa) de illud. 64 Recuerda este dicho el verso transmitido de Apio Claudio el Ciego: Fabrum esse suae quemque fortunae.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

87

[12] His igitur rebus effecit, ut M. Vipsanius Agrippa, intima familiaritate coniunctus adulescenti Caesari, cum propter suam gratiam et Caesaris potentiam nullius condicionis non haberet potestatem, potissimum eius deligeret affinitatem65 praeoptaretque equitis Romani filiam generosarum nuptiis. 2 Atque harum nuptiarum conciliator fuit - non est enim celandum - M. Antonius, triumvirum rei publicae constituendae. Cuius gratia cum augere possessiones posset suas, tantum afuit a cupiditate pecuniae, ut nulla in re usus sit ea nisi in deprecandis amicorum aut periculis aut incommodis. 3 Quod quidem sub ipsa proscriptione perillustre fuit.

[Ático consigue que se le evuelva al caballero Lucio Saufeo sus posesiones].

Nam cum L. Saufeii, equitis Romani, aequalis sui, qui complures annos studio ductus philosophiae Athenis habitabat habebatque in Italia pretiosas possessiones, triumviri bona vendidissent consuetudine ea, qua tum res gerebantur, Attici labore atque industria factum est, ut eodem nuntio Saufeius fieret certior se patrimonium amisisse et recuperasse. 4 Idem L. Iulium Calidum, quem post Lucretii Catullique66 mortem multo elegantissimum poetam nostram tulisse aetatem vere videor posse contendere, neque minus virum bonum optimisque artibus eruditum, quem post proscriptionem equitum propter magnas eius Africanas possessiones in proscriptorum numerum a P. Volumnio, praefecto fabrum Antonii, absentem relatum expedivit. 5 Quod in praesenti utrum ei laboriosius an gloriosius fuerit, difficile est iudicare, quod in eorum periculis non secus absentes quam praesentes amicos Attico esse curae cognitum est.

[Relaciones y asuntos dométicos. La administración de la casa]

[13] Neque vero ille vir minus bonus pater familias habitus est quam civis. Nam cum esset pecuniosus, nemo illo minus fuit emax, minus aedificator. Neque tamen non in primis bene habitavit omnibusque optimis rebus usus est. 2 Nam domum habuit in colle Quirinali67 Tamphilianam, ab avunculo hereditate relictam; cuius amoenitas non aedificio, sed silva constabat. Ipsum enim tectum antiquitus constitutum plus salis quam sumptus habebat; in quo nihil commutavit, nisi si quid vetustate coactus est. 3 Usus est familia, si utilitate iudicandum est, optima; si forma, vix mediocri. Namque in ea erant pueri litteratissimi, anagnostae68 optimi et plurimi librarii, ut ne pedissequus quidem quisquam esset, qui non utrumque horum pulchre facere posset, pari modo artifices ceteri, quos cultus domesticus desiderat, apprime boni. 4 Neque tamen horum quemquam nisi domi natum domique factum habuit; quod est signum non solum continentiae, sed etiam diligentiae. Nam et non intemperanter concupiscere, quod a plurimis videas, continentis debet duci, et potius diligentia quam pretio parare non

65 Agripa, amigo de la infancia de Octavio y su compañero de estudios. Le fue siempre fiel. Se casó tres veces: la primera con Pomponia, hija de Ático; la segunda con Marcela, sobrina del emperador, y la tercera con Julia, hija de Augusto. 66 Poeta veronés, máximo representante del círculo poético que llevó su nombre o de neotéricos, al que pertenecían un grupo de poetas que el propio Cicerón había calificado con el apelativo de “poetas modernistas”, no sin cierto resabios de menosprecio. Fue íntimo de Nepote, a quien le dedica sus famosos poemas. 67 Una de las siete colinas que circundaban a la Roma antigua, situada al norte del Palatino, en el que estaba enclavada la primitiva Roma, que recibiera el nombre de Roma quadrata. Estas colinas eran: Aventino, Celio, Palatino, Esquilino, Capitolino, Viminal y Quirinal. 68 Los anagnostes eran esclavos que estaban encargados de leerles a sus dueños, normalmente durante el tiempo en que éstos estaban reposando.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

88

mediocris est industriae. 5 Elegans, non magnificus; splendidus, non sumptuosus: omnisque diligentia munditiam, non affluentiam affectabat. Supellex modica, non multa, ut in neutram partem conspici posset. 6 Nec praeteribo, quamquam nonnullis leve visum iri putem: cum in primis lautus esset eques Romanus et non parum liberaliter domum suam omnium ordinum homines invitaret, scimus non amplius quam terna milia69 peraeque in singulos menses ex ephemeride eum expensum sumptui ferre solitum70. 7 Atque hoc non auditum, sed cognitum praedicamus: saepe enim propter familiaritatem domesticis rebus interfuimus.

[Ático hace un buen uso de su fortuna]

[14] Nemo in convivio eius aliud acroama audivit quam anagnosten; quod nos quidem iucundissimum arbitramur: neque umquam sine aliqua lectione apud eum cenatum est, ut non minus animo quam ventre convivae delectarentur. 2 Namque eos vocabat, quorum mores a suis non abhorrerent. Cum tanta pecuniae facta esset accessio, nihil de cotidiano cultu mutavit, nihil de vitae consuetudine, tantaque usus est moderatione, ut neque in sestertio vicies, quod a patre acceperat, parum se splendide gesserit neque in sestertio centies affluentius vixerit, quam instituerat, parique fastigio steterit in utraque fortuna. 3 Nullos habuit hortos, nullam suburbanam aut maritimam sumptuosam villam, neque in Italia, praeter Arretinum et Nomentanum71, rusticum praedium, omnisque eius pecuniae reditus constabat in Epiroticis et urbanis possessionibus. Ex quo cognosci potest usum eum pecuniae non magnitudine, sed ratione metiri solitum.

[Su sentido de la responsabilidad y la fidelidad a sus promesas]

[15] Mendacium neque dicebat neque pati poterat. Itaque eius comitas non sine severitate erat neque gravitas sine facilitate, ut difficile esset intellectu72, utrum73 eum amici magis vererentur an amarent. Quidquid rogabatur, religiose promittebat, quod non liberalis, sed levis arbitrabatur polliceri, quod74 praestare non posset. 2 Idem in nitendo75, quod semel annuisset, tanta erat cura, ut non mandatam, sed suam rem videretur agere. Numquam suscepti negotii eum pertaesum est76: suam enim existimationem in ea re agi putabat; qua77 nihil habebat carius78. 3 Quo79 fiebat, ut 69 No cabe duda que debe tratarse de un error o mejor una corrupción del pasaje, ya que con esta cantidad Ático no tendría para atender a sus necesidades particulares. Puede estar equivocada la moneda, es decir, que en lugar de ases se trate de sestercios, o bien la cantidad, debiendo leerse en lugar de tres mil, trescientos mil ases. 70 Los romanos eran muy dados a llevar la contabilidad del total de sus gastos. 71 Arretio era una ciudad de Etrura, coincidente hoy con la ciudad de Aezzo. Nomento pertenecía a la Sabinia y se encontrabba a unos quince kilómetros de Roa, a la que precisamente se llegaba por la vía llamada Nomentana. 72 Intellectu, supino: ablativo de relación dependiente del adjetivo difficile. 73 Utrum…an…, proposición subordina sustantiva “interrogativa indirecta doble”: si…o... (debe traducirse en modo indicativo). 74 Quod, pronombre relativo con antecedente omitido (id). Estas proposiciones adquieren valor de “subordinadas sustantivas”. 75 In nintendo, gerundio en ablativo de localización: “al intentar…/ en el intento de…” (tiene como objeto una proposición adjetiva sustantivada: quod semel annuisset: “lo que…”). 76 Numquam suscepti negotii eum pertaesum est, contrucción impersonal con acusativo de sujeto lógico y complemento en genitivo (“este nunca se cansó/estuvo cansado de un trabajo comenzado”). 77 Qua, pronombre relativo con valor demostrativo (se hace referencia a re). Se trata de un ablativo como segundo término de una comparación.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

89

omnia80 Ciceronum, Catonis Marci, Q. Hortensii, Auli Torquati, multorum praeterea equitum Romanorum negotia procuraret. Ex quo iudicari poterat non inertia, sed iudicio fugisse rei publicae procurationem.

[Su amistad con Cicerón]

[16] Humanitatis vero nullum afferre maius testimonium possum, quam81 quod82 adulescens83 idem seni Sullae fuit iucundissimus, senex adulescenti M. Bruto, cum aequalibus autem suis, Q. Hortensio et M. Cicerone, sic vixit, ut iudicare difficile sit, cui84 aetati fuerit aptissimus. 2 Quamquam eum praecipue dilexit Cicero, ut85 ne frater quidem ei Quintus carior fuerit aut familiarior. 3 Ei rei sunt indicio86 praeter eos libros, in quibus de eo facit mentionem, qui in vulgus sunt editi, undecim volumina epistularum ab consulatu eius usque ad extremum tempus ad Atticum missarum87; quae88 qui legat, non multum desideret historiam contextam eorum temporum. 4 Sic enim omnia de studiis principum, vitiis ducum, mutationibus rei publicae perscripta sunt, ut nihil in his non appareat et facile existimari possit prudentiam quodam modo esse divinationem. Non enim Cicero ea solum, quae vivo se89 acciderunt, futura praedixit, sed etiam, quae nunc usu veniunt90, cecinit ut vates.

[Las relaciones de Ático con su madre y su hermana]

[17] De pietate autem Attici quid plura commemorem? Cum hoc91 ipsum vere gloriantem audierim in funere matris suae, quam extulit annorum XC, cum esset VII et LX, se92 numquam cum matre in gratiam redisse, numquam cum sorore fuisse in simultate, quam prope aequalem habebat. 2 Quod est signum93 aut nullam umquam inter eos querimoniam intercessisse aut hunc ea94 fuisse in suos indulgentia, ut, quos amare deberet95, irasci eis nefas duceret. 3 Neque id fecit natura solum, quamquam omnes ei paremus, sed etiam doctrina. Nam principum philosophorum ita percepta habuit

78 Carius, predicativo objetivo (referido al objeto directo nihil). 79 Quo/ex quo, pronombres relativos en neutro singular con valor demostrativo (se hace referencia a la idea anterior). 80 Omnia, concuerda con negotia. Deben traducirse juntos. 81 Maius...quam, comparación de superioridad. 82 Quod, completiva explicativa que constituye el segundo término de la comparación: “el hecho de que…”. 83 Adulescens/senex, predicativos subjetivos (referidos al sujeto). 84 Cui, determinante interrogativo. introduce una completiva “interrogativa indirecta parcial” en subjuntivo con la función de complemento directo del infinitivo iudicare. Debe traducirse en indicativo. 85 Ut, valor consecutivo: “de manera que…”. 86 Ei rei indicio …: verbo sum con doble dativo (interés + finalidad): “servir de… a…”. Téngase en cuenta además que el sujeto es el neutro plural volumina. 87 Epistularum missarum, participio concertado. 88 Quae, pronombre relativo con valor demostrativo (se refierea epistularum). 89 Vivo se, ablativo absoluto. 90 Usu veniunt: “suceden”. 91 Hoc, valor adverbial: “respecto a esto, en este sentido”. 92 Se, acusativo sujeto de los infinitivos redisse y fuisse. Completivas ambas del participio gloriantem. 93 Signum, sustantivo complementado por las dos proposiciones de infinitivo que aparecen a continuación. 94 Ea indulgentia, ablativo de cualidad con el verbo sum: “ser de tal indulgencia…”. 95 Quos amare deberet, irasci eis nefas duceret: “consideraba ilícito irritarse con aquellos a los que debía ama”.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

90

praecepta, ut his ad vitam agendam96, non ad ostentationem uteretur.

[Su actividad literaria]

[18] Moris etiam maiorum summus imitator fuit antiquitatisque amator; quam adeo diligenter habuit cognitam, ut eam totam in eo volumine exposuerit, quo magistratus ordinavit. 2 Nulla enim lex neque pax neque bellum neque res illustris est populi Romani, quae non in eo suo tempore sit notata, et, quod difficillimum fuit, sic familiarum originem subtexuit, ut ex eo clarorum virorum propagines possimus cognoscere. 3 Fecit hoc idem separatim in aliis libris, ut M. Bruti rogatu Iuniam familiam97 a stirpe ad hanc aetatem ordine enumeraverit, notans, qui a quoque ortus quos honores quibusque temporibus cepisset; 4 pari modo Marcelli Claudii de Marcellorum, Scipionis Cornelii et Fabii Maximi Fabiorum et Aemiliorum98. Quibus libris nihil potest esse dulcius iis, qui aliquam cupiditatem habent notitiae clarorum virorum. 5 Attigit quoque poeticen, credimus, ne eius expers esset suavitatis. Namque versibus, qui honore rerumque gestarum amplitudine ceteros Romani populi praestiterunt, 6 exposuit ita, ut sub singulorum imaginibus facta magistratusque eorum non amplius quaternis quinisque versibus descripserit: quod vix credendum sit, tantas res tam breviter potuisse declarari99. Est etiam unus liber Graece confectus, de consulatu Ciceronis100.

[Su intimidad con César Octaviano]

[19] Hactenus Attico vivo edita a nobis sunt. Nunc, quoniam fortuna nos superstites ei esse voluit, reliqua persequemur et, quantum potuerimus, rerum exemplis lectores docebimus, sicut supra significavimus, suos cuique mores plerumque conciliare fortunam. 2 Namque hic contentus ordine equestri, quo erat ortus, in affinitatem pervenit imperatoris, divi filii101; cum iam ante familiaritatem eius esset consecutus nulla alia re quam elegantia vitae qua ceteros ceperat principes civitatis dignitate pari, fortuna humiliores. 3 Tanta enim prosperitas Caesarem est consecuta, ut nihil ei non tribuerit fortuna, quod cuiquam ante detulerit, et conciliarit, quod nemo adhuc civis Romanus quivit consequi. 4 Nata est autem Attico neptis ex Agrippa, cui virginem102 filiam collocarat. Hanc Caesar103 vix anniculam Ti. Claudio Neroni, Drusilla nato, privigno suo, despondit; quae coniunctio necessitudinem eorum sanxit, familiaritatem reddidit frequentiorem.

[Relaciones íntimas con Auguso y Marco Antonio]

96 Ad vitam agendam, construcción gerundiva con valor final. 97 La familia Junia se decía oriunda de Juno, uno de los compañeros de Eneas. 98 Los Fabios se consideraban descendientes de Hércules, por parte de Fabio, hijo del héroe, mientras que los Emilios lo eran, en opinión de Festo, de un tal Emilio, hijo de Numa. 99 Sorprendente e infantil alabanza que carece de todo fundamento. 100 El propio Cicerón alude concretamente a este libro de Ático, cuando en una carta a este personaje (II,1) dice: “Un esclavo tuyo me ha hecho llegar una carta tuya y un comentario sobre mi consulado, escrito en griego”. 101 Se refiere a Julio César, tío y padre adoptivo de Octavio César Augusto. 102 Virginem debe interpretarse en el sentido de que la hija de Ático no había contraído matrimonio hasta ese momento. 103 A lo largo de todo el capítulo, ese cognomen se refiere a Octavio Augusto, en cuanto hijo adoptivo de César.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

91

[20] Quamvis ante haec sponsalia non solum, cum ab urbe abesset, numquam ad suorum quemquam litteras misit, quin Attico mitteret, quid ageret, in primis, quid legeret quibusque in locis et quamdiu esset moraturus, 2 sed etiam, cum esset in urbe et propter infinitas suas occupationes minus saepe quam vellet, Attico frueretur, nullus dies temere intercessit, quo non ad eum scriberet, cum modo aliquid de antiquitate ab eo requireret, modo aliquam quaestionem poeticam ei proponeret, interdum iocans eius verbosiores eliceret epistulas.

[Ático consigue que se repare el templo de Júpiter Feretrio].

3 Ex quo accidit, cum aedis Iovis Feretrii104 in Capitolio, ab Romulo constituta, vetustate atque incuria detecta prolaberetur, ut Attici admonitu Caesar eam reficiendam curaret. 4 Neque vero a M. Antonio minus absens litteris colebatur, adeo ut accurate ille ex ultumis terris, quid ageret, curae sibi haberet certiorem facere Atticum. 5 Hoc quale sit, facilius existimabit is, qui iudicare poterit, quantae sit sapientiae eorum retinere usum benevolentiamque, inter quos maximarum rerum non solum aemulatio, sed obtrectatio tanta intercedebat, quantam fuit [incidere] necesse inter Caesarem atque Antonium, cum se uterque principem non solum urbis Romae, sed orbis terrarum esse cuperet.

[Enfermedad]

[21] Tali modo cum105 VII et LXX annos complesset atque ad extremam senectutem non minus dignitate quam gratia fortunaque crevisset - multas enim hereditates nulla alia re quam bonitate consecutus est - tantaque prosperitate usus esset valetudinis, ut annis XXX medicina non indiguisset, 2 nactus est morbum, quem: initio et ipse et medici contempserunt. Nam putarunt esse tenesmon106, cui remedia celeria faciliaque proponebantur. 3 In hoc cum tres menses sine ullis doloribus, praeterquam quos ex curatione capiebat, consumpsisset, subito tanta vis morbi in imum intestinum prorupit, ut extremo tempore per lumbos fistulae puris eruperint. 4 Atque hoc priusquam ei accideret, postquam in dies dolores accrescere febresque accessisse sensit, Agrippam generum ad se accersi iussit et cum eo L. Cornelium Balbum Sextumque Peducaeum. 5 Hos ut venisse vidit, in cubitum innixus `Quantam' inquit `curam diligentiamque in valetudine mea tuenda hoc tempore adhibuerim, cum vos testes habeam, nihil necesse est pluribus verbis commemorare. Quibus quoniam, ut spero, satisfeci, me nihil reliqui fecisse, quod ad sanandam me pertineret, reliquum est, ut egomet mihi consulam. 6 Id vos ignorare nolui. Nam mihi stat alere morbum desinere. Namque his diebus quidquid cibi sumpsi, ita produxi vitam, ut auxerim dolores sine spe salutis. Quare a vobis peto, primum, ut consilium probetis meum, deinde, ne frustra dehortando impedire conemini'.

[Muerte. Sus funerales]

[22] Hac oratione habita tanta constantia vocis atque vultus, ut non ex vita, sed ex domo in domum videretur migrare, 2 cum quidem Agrippa eum flens atque osculans 104 En el Capitolio había un templo dedicado a Júpiter Feretrio, según la tradición atribuido a Rómulo, en el que se consagraban los despojos opimos, o sea las armas de todo jefe enemigo muerto por un romano. Rómulo fue el primero en consagrar dichos despojos, concretamente los del rey Acron. 105 Cum va con comple(vi)sset y crevisset. 106 Cierta enfermedad dolorosa acompañada de irritaciones en el esfinter anal; posiblemente lo que llamamos “pujos” o bien hemorroides o quizá una simple disentería.

Cornelio Nepote: Vida de Ático. José Tomás Saracho Villalobos. I.E.S. Llerena.

92

oraret atque obsecraret, ne id, quod natura cogeret, ipse quoque sibi acceleraret, et quoniam tum quoque posset temporibus superesse, se sibi suisque reservaret, preces eius taciturna sua obstinatione depressit. 3 Sic cum biduum cibo se abstinuisset, subito febris decessit leviorque morbus esse coepit. Tamen propositum nihilo setius peregit. Itaque die quinto, postquam id consilium inierat, pridie Kalendas Aprilis Cn. Domitio C. Sosio consulibus, decessit. 4 Elatus est in lecticula, ut107 ipse praescripserat, sine ulla pompa funeris, comitantibus omnibus bonis, maxima vulgi frequentia. Sepultus est iuxta viam Appiam108 ad quintum lapidem in monumento Q. Caecilii, avunculi sui109.

107 Ut, con indicativo: “como, según”. 108 Una de las vías romanas más famosa y que debe su nombre al cónsul Apio Claudio el Ciego, que fue el que la construyó en el año 311 a.C. A uno y otro lado de la misma existieron numerosas tumbas hasta una distancia de varios kilómetros de Roma. 109 Avunculi sui, aposición a Q. Caecilii.