MEMORIAS DUN NENO LABREGO

XOSÉ NEIRAVILAS

BIBLIOTECA

120

GALEGA

JKRodmanA todos os nenos que falan galego

PROEMIO Á VIXÉSIMA EDICIÓN Xesús Alonso Montero

De novo, véxome na obriga —tan gasalleira e que tanto mehonra-de prologar estefermoso e lúcido relato deXosé Nei-raVilas. Escribo, unha vez máis, sobre as Memorias can-do, 6seu modo, xa é un clásico da nosa narrativa.

Trinta e oito anos despois

'

Teño diante de min un exemplar da primeira edición des-tasMemorias, un relato que ten engaiolado a ducias de miles delectores do noso pats. Leo no colofón que o libro saíu doprelo o 5 de xaneiro de 1961, hai xusto trinta e oito anos.Foi nese ano, ou quizais en 1962, cando o libro che-gou ásmiñas mans, e, desde aquela primeira lectura a hoxe, é undos libros que levo no corazón.

Recoñezo que son un lector unha miguiña privilexiado, poisfun, como Balbino (o protagonista e o «autor» dasMemorias), un neno da aldea. con zocos e co pantalónremendado nas mesmas datas en que Balbino carrexabafeixes de xestas e botaba o gando antes de ir, ás nove damañá, á escola pública da parroquia. Teño os mesmos anosque Neira Vilas, o creador de Balbino, e coñecín e padecín,

— 9 —

como Balbino e Neira Vilas, o precario universo rural gale-go de hai sesenta anos. Quizais eu, en 1940, tiña un esta-tusmenos duro, unpouco menos abafado có de Balbino. Enrealidade, os meus tres irmáns e mais eu traballabamos no

realidade, os meus tres irmáns e mais eu traballabamos nonoso, nas viñas de nosos pais, e Balbino e os seustraballaban no alleo, nas terras do «señor», o pai deManolito. Eu era menos labrego ca Balbino. Se soubese, euescribiría as Memorias dun neno campesiño, menos«labregas», por tanto, cás que escribiu Neira Vilas.

Gardo, con agarimo e gmtitude, esta primeira edición dasMemorias, impresa en Buenos Aires no mes de xaneiro de1961, hai, xusto, trinta e oito anos. Gárdoo con grati-tudeporque foi para min un catón literario que me axudou aentendela aldea, a miña aldea, e, polo tanto, a miña nenez.Gárdoo con agarimo porque un contemporáneo meu conta,conpalabras de arte, unpouco da miña historia. Por sefosepouco, canta na cuberta do libro, nesta primeira edi-ción, undebuxo de Luís Seoane, un mestre do xénero xa daquela.Aínda hai máis. O libro foi publicado pola Editorial FollasNovas, fundada catro anos antes, en 1957, por Neira Vilas ea súa muller Anisia Miranda (escritora, cubana, filla degalegos).

Follas Novas, nome ben significa-tivo para todos nós, foitamén distribuidora do libro galego para todo o mundo,empresa que só dous espíritos moi com-prometidos podíanprotagonizar en tempos tan problemáti-cos para a causa doespallamento da literatura galega. Pero en Buenos AiresAnisia Miranda e Neira Vilas, ademais de compromiso, tiñanpaixón.

paixón.

Follas Novas xa publicam, antes de xaneiro de 1961, catrolibros: o Itinerario gallego de Víctor Luis Molinari (coaversión galega de Neira Vilas); Terra aluciada, de José

— 10 —

Conde; Esta es Cuba, hermano, de Anisia Miranda, e Dendelonxe, o primeiro libro de versos de Xosé Neira Vilas. Nundos seus poemas, «Laio do vello emigrante», lemos: E semáis regalía merecese,

tiña. vinte anos.

Vinte espadas xusticieiras e honradas

pra eisixir,

pra loitar.

Foi ós vinte anos cando Neira Vilas deixou a súa aldeanatal, Gres, e embarcou rumbo a. Buenos Aires: no fondo,rompe con aquel mísero horizonte económico e espiritual.Daquela, quizais, era a única forma de rebeldía.

Neira Vilas, sin título universitario, sin estudios secun-darios, vai aprender, na universidade da vida, cousas que xasospeitaba. Neira Vilas, que leva a Balbino dentro, fai o qne

sospeitaba. Neira Vilas, que leva a Balbino dentro, fai o qnexa Balbino facía na aldea: preguntar, cavilar, cuestio-nar.Por sorte súa, vive no Buenos Aires oride exerceron o seumaxisterio, ademais da sombra de Castelao, espíritos tanaltos como Luís Seoane, Rafaeí Dieste, Blanco-Amor,Lorenzo Varela, Ramón de Valenzuela, Antonio Baltar...,espíritos coa cabeza, claramente, no lado do corazón.Balbino -Neira Vilas— xa sabe por qué o mundo está malfei-to. Se os seus

«mestres» están con Galicia, coa nación, Nei-m Vilas faráseu ese compromiso, e, como os seus «mestres», porá oacento na nación sociolóxica na que os Balbinos do nosopaís traballaban, padecían e soñaban.

Foi este un libro que nos meus anos de Lugo emprestei aamigos, a alumnos e a lectores varios, persoas que axiña seconstituíron en devotos do singular relato de Neira Vilas.Vai ser en 1968 cando Isaac Díaz Pardo e mais eu acorda-mos publica-la segunda edición, non sin un certo temor á

II

Censura. O meu prólogo para esa edición, a primeira feitaen Galicia, data de abril dese ano, e por esas datas DíazPardo xa debuxara a tapa e as catro ilustracións que enri-quecen o libro. Ediciós do Castro publicou a esperada nove-

quecen o libro. Ediciós do Castro publicou a esperada nove-liña «o 17 de maio de 1968, Día das Letras Galegas,adicado iste ano 6 Arqueólogo Florentino L. Cuevillas...».

Hai dezaoito anosO éxito cuantitativo das Memorias foi extraordinario, único,ata entón, na narrativa galega.

Repárese na elocuen-cia destes datos: 1968 (2a edición),1969 (3a), 1971 (4a), 1972 (5a), 1976(6a), 1977 (7a), 1979(8a), 1980 (9*) e 1981 (10a).

Requirido para prologar esta edición, a décima, de 1981,aceptei con gusto a honra, que aproveitei para pro-nunciarme sobre as razóns dun éxito editorial tan asom-broso.

Reproduzo, no apartado seguinte, retocándoas mini-mamente, as palabras de 1981.

Unha victoria do Espírito

Tes nas mans, lector, o relato galego máis lido de tódolostem-pos. En vinte anos, de 1961 a 1981, reeditouse, na nosalin-gua, unha e outra vez. Sin contármo-las edicións encastelán (en España e en Cuba) e, sin termos en conta aversión por-tuguesa, de 1968 a hoxe téñense publicado enidioma galego uns cen mil exemplares, lidos, case todos eles,con jruición, e ningún con indiferencia. Este espallamento —

con jruición, e ningún con indiferencia. Este espallamento —en números e en

— 12 —

emocións artísticas— non é o resultado dunhas campañasímblicitarias ou de montaxes propagandísticas.

O libro, el soíño, empurmdo pola adhesión cordial e ?oloagarimo

«propagandista» de centos de lectores, foi chegando ásaulas, ós traballadores das fábricas, ós galegos de Francia eSuíza, ás mans campesiñas, a certos departamen-TOSuniversitarios... Para miles de lectores -cuhuralizados 'wutroidioma e na autosubestimación lingüística— foi unharevelación, unha

«revolucionaria» revelación: xa lido o fermoso relato,centos e centos de persoas da xente do común descubrironque con dúas realidades desestimadas —a lingua galega e aaldea— podía construírse un relato que xeraba nos lectores,ademais de emoción, clara conciencia de dignidade.

En trece anos (1968-1981), pois, uns cen mil exemplarescamiñan, sobrios e luminosos, polo mapa adiante de Galiciae penetran en fogares nunca visitados por outras páxinasnosas. Libro sin premios rechamantes, relato nuncapromocionado desde a Televisión, noveliña allea a

promocionado desde a Televisión, noveliña allea acampañas publicitarias, é hoxe alimento estético e ético demiles e miles de lectores pola súa valía, pola súa calidadeintrínseca, esa dimensión da historia do Espírito que, ásveces (poucas), medra e avanza aínda nas paisaxes máiscontaminadas, aínda nas sociedades máis lixadas emanipuladas.

Balbino: un rapaz enxebre e, intuitivamente, de esquerdasBalbino, «un rapaz da aldea», «un ninguén», escribe nuncaderno o que lle acontece e o que cavila, unha forma de

— 13 —

desafogar, defuxir dun medio tan pechado, tan mísero, tanabafante. Así eran as aldeas de hai 60 anos para os aldeánspobres, e Balbino era da aldea e moi pobre: «un ninguén»,como se define nas primeiras liñas das Memorias.

Da aldea e moi pobre, certamente, pero apücado na escola,cavilíidor e preguntón, unha especie de neno intelectual que,pola súa conta, pregunta e responde, respostas, ás veces,que cuestionan costumes, ditos e situacións. Sempre penseique Balbino, no esencial, é un rapaz de Gres que sechamaba Xosé Neira Vilas.

O lector vai atopar neste relato a paisaxe moral e social dosanos trinta e corenta, unha paisaxe, hoxe, en parte, dis-tinta. Era un entramado eticamente inharmónico e deficien-

tinta. Era un entramado eticamente inharmónico e deficien-te como tecido social, deficiencias e inharmonía que percibeBalbino, cronista dunhas peripecias (propias e alleas) queteñen como marco esa tnísera paisaxe. Balbino

—neno que ignora a existencia das ciencias sociolóxicas eque nunca sen-tiu falar de Carlos Marx— percibe conbastante claridade a limitación da súa vida —e doutras—

nesa paisaxe de prexuí-zos, nese ceo de néboas e nese marcosin horizontes. Balbino, o protagonista, é, en boa parte,trasunto de Neira Vilas, e, cando este, home adulto, pon n¿

t man de Balbino a súa plu-ma para que sexa o propioBalbino quen conte e quen comente o seu vivir, Balbino é unescritor libre: un rapaz que conta as súas peripecias e osseus atafegos sin que sobre el exer-za coacción ideolóxicaníngunba Xosé Neira Vilas, daquela un emigrante galego de32 ou 33 anos cunha moi consáente concepción esquerdistadas cousas.

Algún crítico ten suxerido que Balbino (de doce ou tre-ceanos), ás veces, fala coma un home, e coma un home quenon é de dereitas. Eu creo que parte da grandeza literaria

— 14 —

das Memorias está no feito de que as escribe Balbino, nonNeira Vilas: un Baibino —

Neira Vilas: un Baibino —

cómpre subliñalo— que non é parvo, que andapola vida cosollos rnoi abertos e cunfeixe de preguntas («Nés vimos ómundo cunha alforxa de preguntas»). Cando eu era neno naaldea —eu son da quinta de Balbino— había rapaces destafeitura intelectual. Balbino, o protagonista e o narradordestas Memorias, eru un rapaz de esquerdas, tan limpo, tannatural que non sabía, daquela, se había, entre os maiores,esquerdas e dereitas.

Páxinas hai moi reveladoras do esquerdismo de Balbino,sobre todo aquela na que, despois de afacer ó seu amigo«Lelo a cavilar», aclara: «Falabamos de cousas moi serias.Cousas de xente grande. Estivemos dacordo en que no mun-do hai pobres e ricos e non debería ser así, a menos que ospobres sexan nugallaos».

A Balbino (leigo en teoría da plusvalía) dóelle que os seuspais e os seus irmáns teñan que segar trígos alleos, domear,moralmente, o lombo: «tamén me afrixe ter que amostrarcara de risa ó señor, coma se non abondase con darlle amitade do que collemos». Aclara a explotación eco-nómica epon o acento na dignida.de ferida, («amostrar cara de risa óseñor»). Ferido na súa dignidade, un día qne o fillo doseñor, Manolito, arroupado polos dous fillos do médico (donLeopoldo), o insulta e o hostiga, Balbino deféndeseacantazándoos, con tal mala sorte que un croio deixou sin

acantazándoos, con tal mala sorte que un croio deixou sinsentido ó fillo do señor.

Neste capítulo, titulado «A pedra», o penúltimo do relato,está en abreviatura o conflicto sócial máis elemental: opobre arrepome á inxustiza dos que intentan converter enusos os abusos. Todo empezou cunhas palabras en castelánde Manolito:

— 15 —

-¿Veis aquel harapiento? Es el hijo de nuestro casero. Uncagarolas. Un... [...]

Vamos a correrlo.

Balbino non consente ser aldraxado por quen ten o diñeiro,o poder e a lei.

Manolito posuía tamén a lingua des-tas instancias, unhalingua que para os Balbinos de Galicia connotaba, nestascircunstancias, asoballamento. O foro —físico e moral— quetivo que pagar Balbino por arrepoñerse (por defenderse) foigrande e grave: tivo que resignarse a ser golpeado polo seupropio pai cunha «corda encartada» dian-te dafigurasorrinte do pai de Manolito, do amo. Rematado o actoclasista de xustiza, Balbino aínda tivo «folgos pra correr aonde estaba aquel lobo chamado «señor» e cuspirlle nacara.

cara.

Despois fixen o propio con meu pai».

Ninguén, que eu saiba, ten feito obxeccións á reacción deBalbino (mesmo ófeito de cuspirlle ó seupropio pai), sinembargo, estráñame que os críticos das Memorias aceptencomo totalmente verosímil, na Galicia de 1940, a decisión ea actitude do pai de Manolito, que o autor amosa nestestermos: «O señor alí estaba, no patio, entre chuchameles enogueims, sentado nun banco de cantería. Cando escoitouos nosos pasos, revirouse e botoume unha ollada furente,chea de pezoña, que me puxo medo.

Logo, sorreu con maldade, mentras lle entregaba a meu paiunha corda encartada.

Non sei ben o que pasou por min e pechei os ollos. Meu paixemía mentras me arreaba coa corda no lombo, nas pernas,onde cadrase».

¡Por pouco máis fíxose unha revolución en 1917!

Moi poucos días despois, Balbino foxe da casa e chega aLoxo, onde Celia, irmá súa, hai tempo que é criada deservir. En Loxo, na casa do Landeiro, que é tratante degando, ponse a servir. O xateiro, que non é totalmente

— 16 —

— 16 —

imsensible, tráelle das feiras a Balbino, o seu criado, algúnlibro. Nestas datas confesa Balbino a súa fortuna, o seucapitalciño: ¡ten dezaoito libros!

Por esas datas consente que o Alberte, «sobriño doLan-¿eiro, que estudia en Santiago e escribe libros», lle leveo caderno das Memorias tras xurar que «non llo amostraríaM ninguén». Eu non sei cómo chegaron, logo, ás mans deNeira Vilas, que as publicou en Buenos Aires no mes dexaneiro de 1961.

Balbino e o pantrigo

Balbino, que sabe das opresións de clase, sabe de moitasoutras opresións que se dan -

conste— na súa clase. Balbino rebélase intimamente contrao loito que ten que gardar, por un tío seu, durante tres anos,que son tres anos sin días de festa e sin días de troula.

Interesa, dun xeito especial, a súa conciencia crítica (deneno) contra certas imposicións da Igrexa. Balbino, xa unmozote (ou moi próximo a esa ida-de) sente a primeirachamada do amor, un amor que se manifesta, desde oprincipio, como «un agurgullar no pei-to». A amada non éunha nena da súa andaina e do seu igual: é Eladia, amestra, maior ca el, por tanto, e doutra condiciónintelectual e profesional. Tamén aquí, o feito universal doamor ten compoñentes de cla.se, de dase social. Aquel nenoda aldea, intelectual ó seu modo, está fascinado por Eladiaporque é profesora, porque é muller que ten libros; taménestá engaiolado por ela porque Eladia ten os atributos da«clase alta»: na súa habitación había «cadros, xerriñas,froles... roupas de seda». Nese ambiente, confesa,

— 17 —

«sentín vergoña dos meus zocos e romendos». Balbino, queten conciencia. de clase, non ten a lucidez para non aver-gonzarse da súa clase. El, que noutras situacións, é lúcido,agora non o é, e non o é, quizais, porque o amor, aquelgrande e pnmeiro amor, non o deixa cavilar como cómpre.Porque foi un amor tan grande que, cando Balbino viupasear de ganchete a Eladia co seu verdadeiro mozo -unhome do seu igual—, ó outro día non se puido erguer dafebre que tiña. Así amaba Balbino, en boa parte, porque era

«un rapaz da aldea, un ninguén» engaiolado polo ouro e oouropelde Eladia, aprofesora.

Por sefosepouco, Eladia, duns vinte anos, era de condición«garimosa» no trato e, fóra da aula, «falaba galegoconnosco», práctica non experí-mentadapor Balbino cosmestres anteriores. Non conta Balbino nas súas Memorias seoutros rapaces da escola tolearon por Eladia. ¡Non era paramenos!

Balbino pertencía a unha familia tan pobre que na casaescaseaba sempre o compango e non abundaba o pan, casesempre esa mestura pesada chamada boroa. A súa nai, porcerto, «sentáballe mal a broa», pero —aclara Balbino—«non podemos mercar pantrigo». Cando Balbino ten quecamcterizar, na dimensión alimenticia, á xente da «clasealta» —como dicían os sociólogos das silveiras— o pantrigo

alta» —como dicían os sociólogos das silveiras— o pantrigoé un elemento esencial. De Manolito, o verdadeiro antago-nista deste relato, dirá: «Un rapaz moi limpiño que comepantrigo, bebe leite con café e non se ten que erguer cedopra levar o gando a pacer».

O pantrigo é unha obsesión, case un soño gastronómi-co; opantrigo é citado e cobizado desde as premisas de estreituranas que vivía aquela nena da aldea que mmha

«Cousa da vida» de Castelao cbega á condusión, despois de

— 18 —

ivilar, de quc ->o Rei co;nerá.,, zurre». amo experienciaillada, fala Balbino con esta fmición na sma etapa desancristán: «Viñeron moitos curas e eu, no nmate, axudeillesa comer a parva na sancristía. Larpei qmfixo e pantrigo aembute».

Tamén nisto as aldeas galegas mudaron o seu. Os fillos .iosBalbinos, se hoxe son médicos ou avogados, cando, porespiríto folclórico, queren, algún día, xantar con boroa,tncárgana nun restaurante fmo da cidade. Os fillos destesmúdicos, os escolares de hoxe, non saben o dramatismo dasfáxinas das Memorias —tres polo menos— en que aparece,~rotagonizándoas, o termo pantrigo, aquel cobizado man-xarde 1940.

Ós escolares de hoxe xa habería que ofrecerlles edidóns z*isMemorias anotadas en parte. Acontece o mesmo conHomero, Dante, Cervantes, Rosalla de Castro e CurrosEnrí-juez, o que non cuestiona nin mingua a súa alta valíaliteraria. A propia Rosalía esixe unha nota no cuarto versodes-ta estrofa: Unha muller sin home,

¡Santo bendito!,

é corpiño sin alma, festa sin trigo.

O verso de Rosalía pode ilustmrse cun vello aforismo noso:«Qpantrigo fíxoo Dios, a broa mandounafacer». Non sei seo Padre Sarmiento, bo paremiólogo, coñecía este aforismo,pero del é esta observación: «Los rústicos comen poco pande trigo, lo más común que comen es pan de maíz».

Cando Castelao, no fragor da Guerra Civil española, trazao perfil da Galicia por el soñada, escribe unha liña quesemella dictada por Balbino: « Vexo aos nenos, loiros e

— 19 —

bonitos, a comeren pcmtrigo con mel e manteiga» (aCastelao, tan coidado, non se lle esqueceu, nesta entrañablesecuencia, a conxugadón do infinitivo).

Aínda non hai moitos anos os Balbinos de Galicia chamaban

Aínda non hai moitos anos os Balbinos de Galicia chamabanó pantrigo «pan de voda» ou «pan dos días de fes-ta». OsManolitos, que o comían sempre, non só os días en quehabíafume na. igrexa, non lle chamaban, loxicamente, destamaneira.

Balbino, doutor honoris causa

Antes das Memorias, de 1961, Neira Vilas publicara só unopúsculo poético, Dende lonxe (1960), xénero que non defineó noso escritor. Neira Vilas é, fundamentalmente, unnarrador, un narrador que se estreou, na miña opinión, coasúa obra mestra. Son abundantes aspáxinas maxistraisnoutros relatos seus, especialmente as protagonizadas pornenos que vivían no medio rural da súa infancia. En efecto,a aldea e a nenez son as mellores musas, creo, desteentrañable narrador. Por outra parte, non escasean aspáxinas maxistrais nos relatos protagonizados poremigrantes.

Neira Vilas, que acaba de cumprir setenta anos, é autordunha obra extensa e polifacética na que sería inxusto nondestaca-los estudios literarios sobre Rosalía e Castelao,entre outros. Como narrador, a súa máis importantedimemión literaria, hai tempo que a crítica lle ten dedicadovaliosas páxinas de recoñecemento desde os libros de MaríaLucas (1977), Dolores Vilavedra (1990) e Xesús RábadeParedes (1992).

Paredes (1992).

— 20 —

En canto a Memorias dun neno labrego, cómpre facerreferencia, nesta altura, á súa presencia no mapa vivo doslectores. Foron tmdutidas ó castelán, ó portugués, ó alemán,ó catalán, ó euskera, ó bable... Son varias as ediciónscastelás tanto en España como en Cuba, resultado de todo ocal son os trescentos mil exemplares que existen hoxe nasbibüotecas públicas e particulares de Europa e América.Desta aventura do Espírito os anos máis vivos e cálidos sonos das primeiras edicións, precisamente aqueles en quecertos lectores recibían o libro coa emoción con que serecibe un devocionario. Eran os anos en que a biografta deBalbino se instalaba na memoria e no corazón de centos delectores. Moitos recitaban páxi-nas enteiras, mercé, en nonpequena parte, ós modos lingüís-ticos cos que Neira Vilastranscribiu as palabms dictadas por Balbino. Foron —

son— un prodixio de riqueza idiomática, de lingua axeitadapara contar aquel universo rural desde os ollos, moi abertos,dun neno da aldea.

Por todo isto, a Universida.de da Coruña, nun xestoinsólito, outorgoulle a Balbino o seu loureiro máximo: o dedoutor honoris causa. O 16 de xaneiro de 1998 recolleu o

doutor honoris causa. O 16 de xaneiro de 1998 recolleu ocorrespondente diploma, no nome de Balbino, Xosé NeiraVilas. Ninguén tiña máis dereito.

X.A.M. Vigo, xaneiro, 1999

EUSON..

BALBINO. Un rapaz da aldea. Coma quen dis, un nin-guén. Eademais, pobre. Porque da aldea tamén é Manolito, e non haiquen lle tusa, a pesares do que lle aconteceu por causa miña.

No verán ando descalzo. O po quente dos camiños faimealancar. Magóanme as areas e nunca falta algunha brocha paraespetárseme nos pés. Érgome con noite pecha, ás dúas ou tresda mañá, para ir co gando, restre-bar ou xuntar monllos. Candoamañece xa me doi o lom-bo e as pernas. Pero o día comenza.Sede, sol, moxardos.

No inverno, frío. Ganas de estar arreo ó pé do lume. Muíñosapeados. Faladurías de neves e lobos. Os brazos son comaespeteiras para encolgar farrapos. Murnas, fri-das, dedos sintentos.

¡Que saben desto os nenos da vila!

Eles ignoran o que eu penso mentras boto ó corpo un gurruchode caldo con broa. Ou o que sinto cando estou no montepingando, aterecido, vendo por entre a chuvia unha fantasma

pingando, aterecido, vendo por entre a chuvia unha fantasmabretemosa en cada árbore.

A aldea é unha mestura de lama e fume, onde os cans ouvean ea xente morre «cando está de Deus», como di a madriña. Osrapaces somos tristes. Enredamos, corremos

— 25 —

tras dos foguetes e ata rimos, pero somos tristes. Temos apobreza e os trafegos da terra aniñados nos ollos.

Eu quixera andar mundo. Ir por mares e terras que non coñezo.Nacín e crieime na aldea pero agora síntoa pequena, estreita.Coma se vivise nun cortizo. Teño pensamentos que non lle podocontar a ninguén. Algúns non me entenderían e outroschamaríanme tolo. Por eso escri-bo. E despois durmo comaunha pedra. Quedo desatafe-gado, libre, coma se me quitasende enriba un bocoi. ¡Cousas miñas! E tamén de Smith, o capitánque estivo na guerra e cando voltou para a casa púxose aescribir todo o que lle acontecera. Así está nun libro que metrouxo o Landeiro.

¡Se eu fixese un libro! Nin falar. Ogallá que non me atopen ocaderno. Daríame vergoña. E non é para menos. Porque neldevorco todo o que sinto. Moi pouca xente o fai. Todos abren opereiro para dúas cousas; para dicir a verdade ou para

pereiro para dúas cousas; para dicir a verdade ou paraarredarse dela.

Na miña casa non me comprendían. E outro tanto acontécemena do Landeiro. Eso é o peor que lle pode suceder a un, pero amoita xente non se íle dá.

Eu non sei se esvarío. Vexo o mundo darredor de min e adoezopor entendelo. Vexo sombras e luces, nubeiros que viaxan,lume, árbores. ¿Que é todo esto? Ninguén me di, poño porcaso, para que sirven as estrelas, nin onde morren os paxaros.Sei de certo que moití-simos anos antes de nacer eu xa había sole penedos e fuxía a auga polo río. E

estou seguro de que todo segui-rá igual despois de que eumorra. Virá máis xente, e rnáis, tripando uns nos outros,esquecéndose adrede dos que morreron, coma se non houbesenvivido.

- ?f> -

4*\t

Escribir no caderno —¡quen o diría!— é coma baldeirar ocorazón. Parece un milagre. Pois ó fin de contas non pasa de serunha conversa comigo mesmo. Pero para min é milagre todo.Dende as pingueiras da chuvia ata o canto do grilo.

Aínda que se me ocorrese facer un libro, como fixo Smith, de

Aínda que se me ocorrese facer un libro, como fixo Smith, depouco valería o que contase. Smith estivo na guerra, e eu son apenas «o neno», como me chaman na casa.

Son Balbino. Un rapaz da aldea. Un ninguén.

— 27 —

PERDIDO

-¡NENOOOO!...

—¡Balbino!

Son as primeiras chamadas que recordo. Miña nai e mais a tíaCarme baixaban a valmontes polo agro. Os seus berros batíanna canteira que hai na outra banda do río. sin facer caso decamiños nin carreiros corrían a treu, crebando millo. Era despoisde xantar.

O sol quei-maba. Zoaban alporizados os tabaos.

-¡Que será do neno!

—¿Cairía do río?

-¡Ai Sanantoniño nos valla!

Na víspora dérame meu pai unha somanta por lle enfarruscar acara con feluxe ó neno do señor. Un rapaz moi limpiño quecome pantrigo, bebe leite con café e non se ten que erguer cedopara levar o gando a pacer. Meu pai non quixo saber o queManolito me fixera denantes a min. «É o neno do señor eabonda». Pero por máis que o sexa paréceme que non tendereito a darme cos seus zapa-tiños novos nas canelas, nincuspirme, nin dicir que, se eles queren, nós teremos que deixar acasa e as leiras.

Coa rabecha deiteime sin cea e botei a noite esperto, chorando.Tiven mágoa de min por ser un neno pobre.

— 29 —

Os pobres de todo que andan polas portas esfarrapados, e ásveces ata rouban patacas ou millo para comer, están mellor.Aturan ós de fóra, pero non ós da casa que queren andar ben coamo. Porque eles comerán ou non, terán ou non terán zocos,pero están libres do señor e de Manolito.

Pola mañá erguinme canda todos. Fun con meu pai ó monte.Notoume que andaba aqueloutrado pero non me dixo nada. Eeu amostrei cara de ferreiro. Voltamos, sin dar fala, cando osbois comenzaron a encrechar o rabo coa mosca.

Despois de xantar marchei para a eira. Seguiume a tía Carme,pero cando me veu rebalbado á sombra, no pallal, volveuse.Entón botei o cancelo fóra, atravesei o camiño e metinme noagro. Seguín por entre os renques de millo. Camiñaba de vagar.O rnillo cubríame. Xa non podían verme. A terra estaba dura.Algúns cadullos esfarelábanse debaixo dos meus zocos. Andivene andiven. Debía estar preto do río pois chegou ata min obalbordo da auga na presa do rnuíño.

Senteime. Quitei os zocos e desabotoei a camisa. Estaba cansoe o sono venceume.

Durmín un bo anaco, non sei canto, e acordei mentres soñabaque Manolito corría tras de min cunha escopeta.

-«Poida que anden na miña busca», pensei. Pero non meimportou. Meu pai zoscábame sin ter por que, e eu queríalledemostrar que non teño medo. Por eso fuxira. E

xa daquela teimaba irme para lonxe. Non que-ría aturar aManoíito.

Púxenme a facer moreas de terra. Sernpre me gustou xogar coaterra. Estaba morna a da tona; a de máis abai-xo gardabaalgunha lentura. Primeiro fixen un valo; des-

— 30 —

pois unha ponte. Unha ponte con follas de millo e bar-ba demazaroca por derriba, a xeito de chan e orelas. Foi cando ouvínque rne chamaban. Erguinme de súpeto, pero volteime a anagar.

-¡Nenoooo!

Os primeiros berros viñan da banda do camiño; despoispareceume que saian do resío.

Seguín no meu trafego de amorear terra coas mans. Taménconstruín un forno, de croios, e arrinquei millán para poñerlledarredor. Non me movería dalí. Fixen a prornesa de fuxir parasempre da casa, se meu pai me volvía a zoscar.

-¡Balbinoooo!

Sentino por miña nai, e pola tía Carme, pero que se amolen. Elastamén me tiñan bourado, e ademais facían-me rezar. Todos soncontra min. Dende o padriño ata meu irmán Miguel, que inda navíspora de irse para América turrourne dos pelos porque lleandiven na caixa das terramentas.

Pola tardiña andaban búscandome todos os da casa e taménalgúns veciños.

Berraban preto, lonxe, no agro e nas corredoiras. O meu nomefoi e veu polo aire en toda a aldea. Xa se fora o sol e tnda nonme atoparan. Moita xente que non lle importaba de min, andaba

me atoparan. Moita xente que non lle importaba de min, andabana miña busca. Era coma se procurasen o raposo ou quixe-randar caza ó porco bravo. Eu, mentres, seguía facendo pontes efornos, xuntando croios, esfarelando cadullos.

Anoitecía cando sentín bafexar detrás do meu lombo, despoisdun maino ruxido de follas de millo. Revireime. Era Pachín, ocan. Pachín tamén me buscaba. E deu comi-go.

Traguía a lingua fóra e viña fadigado. Achegóuseme 31 —

con agarimo e comenzamos a trizar os dous. Queríame falar.Queríame dicir dalgún xeito que me buscaban, e dei-lle aentender que xa o sabía e que tanto me tiña. Pachín deu enchoutar ó meu redor. Esbargalloume as pontes. Rifeille equedouse engruñado, coma pedindo perdón.

A noite caeu de súpeto sobor do agro. Barullaban os grilos e asras. Espreguiceime.

Puxen os zocos, e, vago-roso, fun indo leiras arriba. Pachínceibou un ladriño de amigo e seguiu á miña beira. Cando íaatravesando a horta, escoitei un berro lonxano que me chamaba.Entrei na casa. Non había ninguén. Semellaba un cemi-terio.Unha campa baldeira.

Deiteime na cama. Soñei co Manolito e con meu pai. Os dous

andaban a enredar un co outro e o señor divertíase. Mentres, euchoraba. Choraba e ninguén facía caso de min.

Ninguén ollaba as bágoas que me relocían nas fazulas, caían nochan e fuxían cara o río, por entre os renques do millo. Pachínseguía á miña bei-ra, coma se quixese falarme ou chorar comigo.

Cando abrín os ollos vin máis de dez caras darredor de min.Enxoguei as bágoas coa camisa. Pachín fitoume dende a beirada cama. Paseille unha man polo pescozo e volvín a durmir.

•

— 32 —

O XUDÍO

DIANTE ía un home coa cruz. Seguíao outro co pen-dón. Edespois o estandarte, santos, o cura, vellas que rezaban,rapaces... ¡que sei eu! Coma todos os anos.

Tocaban os gaiteiros unha marcha. A mesma de sempre. Cadatanto, un home arrimáballe o chisqueiro a un foguete de tresestalos. Os rapaces corrían tras da canavela, e cando a pillabansentíanse triunfadores, coma se tivesen atopado un tesouro.Querían o fío para facer cometas. O sancristán repenicababaixiño as cam-pás. Baixiño para que a xente atendese áprocesión; para que as vellas rezadoras puidesen pasar as doasdo rosario e escoitarse unhas ás outras, facendo o labor xuntas

do rosario e escoitarse unhas ás outras, facendo o labor xuntascomo se fai a sega ou a malla.

Eu rabeaba por ir tamén á procura de foguetes, pero nunca medeixaban. O padriño veña de contarme a historia daquel rapazque perdeu as mans por coller unha gra-nada sin estalar. E miñanai arretegábame contra si. «Reza e mira para os santos»,dicíame.

Son o único na parroquia que vou en todo ó paso da xentegrande. Queren que che-gue a home antes de tempo. E eu teñomoitas ganas de medrar. Pero coa gana non abonda.

Teñen que pasar anos. Mentres, non podo divertirme coscompañeiros.

— 33 —

Os santos arrodeábanse sobor das andes por riba das cabezasda xente. A Virxe do Carme ten un arco moi lucido que lleregalou Mosteiro dende Cuba. O Xudío tifia dito que «o indianofaría mellor dando eses cartos ós pobres da parroquia oumercando libros para a esco-la». Pero ó Xudío ninguén lle dácreto. E canto diga é coma se o dixese o mesmo demo.

Outros santos paseaban na procesión. San Antonio, co seumeniño no colo; San Roque, co seu can peque-rrecho; o San

meniño no colo; San Roque, co seu can peque-rrecho; o SanRamón, que disque non naceu, ou chegou ó mundo candomorrera a nai, ou algo así. Miña tía non soubo ou non quixodicirme a historia polo dereito.

Despois de dar unha volta enteira ó adro, saíu toda aestangurriada polo cancelo e seguiu pola aldea adiante. Osgaiteiros teimaban coa mesma marcha, e o sancristán, penzosobor dos bateis, seguía repenicando baixiño. Neso, a unha dascatro mozas que levaban o San Antonio non sei que lle pasou emiña nai achegóuselle. Eu lisquei. Fuxín da procesión. O homeda pólvora púxolle lume a un foguete. Cando estalon mirei parariba e logo boteime a correr. A valmontes, brincaba coma uncaba-lo novo, tripando sebes, regueiros e hortas. Sin sabercomo, fun dar á eira do Xudío. Xa non me lembraba do fbgueteque viña perseguindo. Rerixeu un ararnio e de seguida apareceuo can; un can vermello e fero. Recuei para que non meatenazase, e foi cando me bateron os ollos co dono da casa.

—¿Ti que fas aquí? —díxome, con cara de ferreiro. Nonsouben que respostarlle. Pensei no foguete, na procesión, enmiña nai. —¿Vifias roubar pexegos?

34 —

-Non señor, que a min téñenme dito que roubar é

pecado.O Xudío colleume por un brazo a atravesou a eira comigo cara ácociña. Eu deixábame ir. O can viña iletrás, lambéndome a graxados zocos.

Sentámonos en candanseu tallo. Todo estaba moi limpo. Acociña caleada, sin feluxe nin arañeiras, e cun vertedeiro grandeque dá ó salido.

-¿De maneira que non viñas roubar? —É pecado —volvín adicirlle. -E se non fose pecado, ¿virías? Quedei coma se medesen unha labazada. O Xudío encendeu un pito, refregou asmans e olloume sorrindo. —Ti eres o Balbino, ¿non sí? —Siseñor.

-Teus pais son boa xente pero andan moi apegados á cera, sonmoi amigos do crego e dos santos. ¿Estiveches na procesión?

—Dela veño —respondinlle. —¿E que sentiches?

Expliqueille que sentira as campás, os gaiteiros, o rosmar dasmulleres que rezaban...

—Non, non —atalloume—. Quero dicir se pensabas en Deus enos santos.

—Pensaba nos foguetes —díxenlle. —Pois velaí tes: a xente quevai rezando tampouco atende ó que fai. Uns cavilan no hórreobaldeiro, na con-tribución, na peste das patacas; outros, tecenno pensamento as peores aduanadas, e senten ata cobiza daroupa boa que poidan levar os demais. Ti es moi novo e nonentendes aínda certas ruindades. Se o zoqueiro, poño por

— 35 —

caso, non pon tino ó que fai, cando ten o fío da mache-ta ou doxabreiro preto da man, tállase. Pois rezar é coma falar con Deus,que val moitísimo máis ca un par de zocos.

E se Deus é como din, xa debe ter arranxado un inferno paratodos os que lle fan burla desa maneira. Eu comencei a tremer.

-¿A ti ninguén che dixo porque me chaman Xudío? —preguntoume. —Non, señor.

-Púxeronme ese alcume porque parolo sempre des-tas cousas.Todos, para o seu chaleque, saben que tefio razón. Pero porfóra aldráxanme. A min tanto me ten; síntoo por eles, queparecen ovelliñas en vez de homes e mulleres. Cadaquén deullea súa alma a gardar ó cura, e o cura non fai máis que estragarlla.Ninguén pensa pola súa conta.

Pensar é pecado. Pedir xusticia, verdadeira xusticia é pecado. Etamén é pecado ter ideias ou andar pola propia conta á procura

tamén é pecado ter ideias ou andar pola propia conta á procurada verdade. Pero ti es moi novo para entender algunhas cousas.¿Vas á doutrina? —Vou, si señor —díxenlle. -¿E que che ensinao crego?

-Fálanos da Trinidá, das oracíóns, da misa, dos catro infernos...

-¿E vós entendedes polo dereito todo eso?

^

—Non todos son así. O cura de Ribán explícalle ós rapacesaJgo de catecismo.

Algo, porque senón xa o bis-po o tivese mandado sementarfabas. Pero tamén lles fai deprender xeografía, historia, costumesdas xentes doutros tempos e doutros países. E

ademais dilles como se plantan os bacelos, cal é o mellor tempopara enxertar, e

— 36 —

i.is cousas. Os fregueses quérenlle. Vai cos mozos á i.iluTiia, ese cadra bota con eles un subastado. E os tno/os cántanlle amisa os días de festa. Ese si que...

C )uvimos ladrar o can. O Xudío ergueuse e abriu a i la.Coñecín a voz da miña nai.

Coñecín a voz da miña nai.

Doeume o corpo todo. Meu pai malloume coa cor-ila. Nonchorei, pero sentín tamén coma se me doese iinha cousa que nonme doi. ¡Que sei eu! Coma se me «loese a alma.

— 37 —

LOITO

M EU TÍO Braulio morreu de desgracia. É certo. Pero eu noiille afinquei. Pasaron xa tres anos e inda se fala del um moitaaquela. Era un home pouco dado ó traballo, dende que voltoudo servicio. Moi chusco e companguei-ro. Amigo da troula edas romarías.

Pero morreu. E hou-bo que poñer loito. Todos coma curas. Omeu pantalón de cada día é negro. Cada vez menos negro,porque as remontas e remendos sobrepostos son do que cadra.Tamén ando con botóns escuros na camisa. Pero vestir así oudoutra maneira tanto me ten. O que me amola é quedarme nacasa os días de festa.

Chega o San Pedro, ou o Carme, e eu encerrado; metido nagaiola coma un rulo. E

todo pola morte do tío. ¡Que desgracia! Di meu pai que o loito

non revivece a ninguén pero a madriña comenza a bagoxar poloseu Braulio, e dálle con que era bo mozo, espelido, un ana-code pan, ¡que sei eu! E o loito segue.

Ben me acordo cando o tío Braulio chegou de Áfri-ca. Viñanegro coma un chamizo.

Sabía contos de mei-gas e un eito de xogos moi paveros.Semellaba un lareta das feiras.

Os mozos da aldea corrían para a nosa casa co mentes deescoitalo e xogar con el. Algúns pilláronlle os moldes earromedábano por aí.

39

Pero anque lle doía o óso para anagarse, meu tío sabía que enningures dan pan por durmir, nin por xogar a andar de palique. Ebotouse ó traballo. Con moita tristura, pero botouse. Como nonestaba afeito nin tiña gana de afacerse, andaba esmangoletado,batendo en todo de mal xenio. Por eso aconteceu o do carro.Foi por molime ó coto de Guillal e cando baixaba antepuxo ogando para manter a carga coa forcada. As vacas reviraron,saíronse do camiño e o carro deu volta. Meu tío quedou entrilla-do debaixo da roda. Non puido berrar siquera. Dous homes doxulgado estivérono coidando un día enteiro. O médico fendeulle

xulgado estivérono coidando un día enteiro. O médico fendeullea testa para saber de que morrera. Nin que o fixera pararoubarlle os miolos, pois ben se sabe que o esmagou o carro.¡Se ata tiña o cabezote de eixo espetado na barriga! Pero arredos demos que había que facelo porque era o seu deber, e quesei eu. Renegou con meu pai e meu pai con el, pero saíu coasúa. Foi moita xente ó enterro e inda hoxe se fala na aldeadaquela desgracia.

Pero eu non tiven culpa de que dese a volta o carro.Encambáronme o loito hai tres anos e con el sigo, sin poder ir ásfoliadas, nin vestirme de vello no entroido. Nunca quixenarrepoñerme por non ver chorar á madrifia. Ela pensa que osbotóns negros da miña camisa fan máis levadeiro o purgatorioque seguramente atura o tío Braulio.

Na coresma sentinme máis ledo ca antes. O revés de todos. Dinalgúns que a coresma é tempo de poñerse tristes porque nos failembrar a morte. A nosa morte e mais a de Noso Señor.Paréceme que cavilar neso é bo para os vellos. Eu non quixeramorrer novo, pero se o penso moi-to tanto me ten. Disque osrapaces somos anxos.

Cando

— 40 —

morreu Pepiño de Candau metérono nunha caixa branca, porqueera un «anxo»; así mo contou a madriña. Na mor-te de Noso

era un «anxo»; así mo contou a madriña. Na mor-te de NosoSeñor cavilo algunhas veces. Arrepíame velo sangando, encoiro,coas mans e os pés cravados á cruz. Ademais da dolor é unhaburla que se faga eso a alguén. Anque non fose Deus igual dámágoa ollar as súas feridas.

Non sei por qué hai xente que ten un tempo para cada cousa.Tempo de tolear no entroido e logo facer de choróns nacoresma. Se non fose pola morte do tío, eu tamén sería así.«Para onde vas tolo, para onde van todos», di meu pai. Perocomo o loito faime andar de coresma arreo, cando chega acoresma de certo atopo ós demais igual ca min.

Peor ca min, pois se non me divir-to de verdade, divírtome coaxente, que troca de carís segundo o calendario.

O derradeiro entroido, debido ós meus botóns negros paseinona casa. Mentres os demais trouleaban eu aturaba o encerro.Vin a mascarada dende o taboleiro.

Diante chegaron os «correos». Eran catro. Todos co seu par deluvas, pantalón branco e chaquetas relocintes. Viñan en facospedreses, garnidos con fitas e arreos do trinque, e cubertos deaxóuxeres dende a testa ó rabo.

Petaron á porta. Meu pai abreu e díxolles:

—Non hai entrada.

Significaba que, como estamos de loito, as máscaras non daríanos «vivas» nin cantarían, nin nada diante da nosa casa. Oscorreos deron volta.

Pero eu vin todo dende o taboleiro, porque na outra banda docamiño están os de Cordal, que como non gardan loito porninguén e amais deso gústalles a troula, deron

«entrada».

-41—

Non tardaron en aparecer os xenerais. Montando cabalosgalloufeiros (disque lles dan viño para que anden máis rufos), elucindo traxes rechamantes, tricor-nios, botas, esporas. Sobordo peito levaban cruces e outras barrufalladas de follalata ealuminio. ¡

Quen vía a Tomás da Eixola! Semellaba un espeto. Nunca tiveraun cabalo debaixo de si.

O outro ano fixera de frade.

Detrás dos xenerais viñan oito ou dez músicos da banda deOrazo, tocando marchas.

Tamén apareceu un coro cantando a «Rianxeira». Un mozolevaba nnha manda de foguetes e de cando en cando facía

estalar algún. Os rapaces ían á pillota tripando sucos de centeopara dar coa canavela. ¡E eu encerrado...!

Un eito de xente viña detrás, ríndose cos «vellos». Tamén eu rin,anque máis ben tiña ganas de chorar por non poder ir ó camiño.Rinme cunha banda de música, que non era música nin farrapode gaita. Armaban un estronicio coma para escorrentar o lobo.Cada cual bruaba á súa maneira. Os instrumentos eran de moitobarullo: bombos, tamborís, trompetas, fiscornios e outros.Vestían roupa vella, chea de remendos. Tiñan a caraenfarruscada de negro. Levaban tallos atados á cuei-ra convimbios e corres de codeso.

Despois vin chegar varias cousas: unha vaca e mais un burroaxugados, turrando por un carro no que ían dous augardenteiroscoa súa alquitara; noutro carro, unha morea de palla, que seishomes, vestidos con caro-zas de xuncas, puxéronse a mallar nochan con cadanseu mallo, mentres cantaban copras axeitadas. Edetrás dos malladores apareceu un fato de ferreiros, quepousaron no camiño unha zafra e bouraban derriba dela conmar-

— 42 —

K-los moi grandes, coma se estivesen domeando ferro. l )isqueen Sarandón e mais na Ulla arman cada estangurriada que dáxenio.

Un dos xenerais, brandindo unha espada na man dcreita, berroucoma un perdido, agoirando que Xacin-to do Cordal vivise pormoitos anos na compaña da súa xcnte. E

todos os dacabalo respostaron a un tempo:

-¡Vivaaaa!

Tocou a banda, cantou o coro, comenzaron a bruar os dostallos, e Cordal, amais de entregarlle algún diñei-10 ó queandaba coa caixa, veuse con xerras de viño para .1 porta.

Convidaba a treu. A xente ría, cantaba, aturu-x;iba. Divertíansetodos. Todos menos eu, que aturaba dciras do taboleiro.

Cando rematou o entroido, unha mañá foron todos ,i igrexa.Con caras de ferreiro.

Porque a xente é o demo. Mcu pai tenme dito que no cine haihomes e mulleres i|iic un veos chorar, ou rir, ou morrer, e quetodo o fan (k' mentira. Disque non choran, nin rin, nin morren.

A xente por dentro debe andar triste ou leda por outras cousas,pero non cando llo rnanda o almanaque. A troula da mascarada,igual que a tristura da coresrna, son para vestir por fóra, pensoeu.

Dixo a madriña que o cura luxoulle a testa a todos i un chisco de

borralla, mentres lles ía dicindo que están lciios de terra e que,máis tarde ou máis cedo, serán terra outra vez. Non sei a quevén ó caso. ¡Como non sexa un Castigo por se teren divertidono entroido!

Eu non tiven a culpa de que meu tío Braulio queda-sc csmagadodebaixo do carro. ¿

Por que me encambaron r.su-loito sin fin? Ás veces penso quedebe ser unha 43

mangancha para que non salla da casa. Se foi por eso, de poucovalerá agora. Pero os botóns negros fanme cavilar. Cavilo naxente que da noite para a mañá canta ou cho-ra, láiase ourelouca. O estar coutado sempre, obriga a ollar ós que andanpor aí. Ós que teñen mesturadas as bágoas cos sorrisos. Evénseme á cabeza o que dicía Sera-fín, o legüeiro-enterrador:«¡Que toleirón de mundo!»

— 44 —

OS GRANDES

'

1 )EBE SER boa cousa chegar a grande. Os grandes son donosde si e do mundo. Fan e desfán, gobernan, arman (') inerlo con

de si e do mundo. Fan e desfán, gobernan, arman (') inerlo conguerras, negocios e canta trangallada hai. l'ero, como di amadriña, «non sempre é ouro o que relo-<. o>. Os grandesteñen as súas tristuras e desacougos. E ás vcx-es inda nos gañanen rapazadas. De non ser así non se c'iicabuxarían cando llessinalamos algo que está mal.

Se pelexamos entre nós, métense eles. Non se deca-ian de queas nosas liortas son namais que enredos. Rabuñámonos agora edaquí a un chisco estamos amigos outra vez.

Fan de xuíces e zoscan a quen cadra e coma cadra, sinaveriguacións. As nosas mans son pequenas e non magoan; asdeles pesan, fan doer. Se deprendesen de IHXS non irían águerra. Na guerra mátanse uns ós outros sen saber as máis dasveces polo qué. Disque guindan casas, pontes, e ¡que sei eu!Semella un xogo.

Pero un xogo con sangue e morte. E despois falan de «educar ósrapaces»...

Nós vimos ó mundo cunha alforxa de preguntas. As cousaséntrannos polos ollos, polo nariz, polas orellas, e queremosdeprender o seu nome e significado. Mais non sempre ologramos. Os maiores cánsanse e fannos calar,

— 45

ou arrédannos con algunha estrucia, do que teimamos saber.

ou arrédannos con algunha estrucia, do que teimamos saber.Calamos. Porque é perigoso non calar a tempo. E calquera díaen calquera lugar, facémoslle a pregunta a calquen. O

que debían dicirnos nosos pais dínolo un alleo. Un alleo quetalvez nos guíe mal. E irá levedando a nosa rida con formento defóra, emprestado.

Eu cavilo nesto porque me aconteceu. E acontécelle todos osdías a moitos rapaces por aí adiante. Os grandes esqaecéronsede cando eles eran pequenos. Se escul-casen os nosos ollosdesandarían a tempo. Pero adícanse a outros problemas e nonfan caso de nós.

Nutica souberon meus pais o que eu padezo ata polas cousasitiáis cativas. Eles lévanse ben, pero algunhas veces reneganentre si, e os seus berros abróuxanme en soños noites enteiras.Non saben o que me doi que sexamos pobres. Non por min quepenso gañar moito cando medre, senón por eles. Quixera quetivesen de todo, anque eu siga fsfarrapado. A mamai séntalle mala broa pero non podemos mercar pantrigo. Hai pouco vinachorando por-que a ceuza lle picou a saia do casamento. Eucalo, engrú-ñome, pero esas cousas chéganme ó corazón. Etamén me afrixe ter que pofierlle cara de risa ó señor, coma senon abondase con darlle a metade do que collemos.

Algnnha tarde, mentres coidaba o gando na Zanca, cavilaraenirme para moi lonxe; saír cos dentes pechados á procun de

irme para moi lonxe; saír cos dentes pechados á procun dediñeiro. Maldicir a pobreza. Arroutadas que se me eagastallabannos miolos. Talvez o que aconteceu despois,case sin pensar,fose madurecendo paseniñamen-te denti» de min, logo daquelascavilacións.

O pidriño contárame o conto dun sabio que comía herbas pr nonter outra cousa, e queixábase polo mun-45

do adiante da súa laceira. Un día revirouse e veu que ourrosabio apañaba as herbas que el viña guindando. A todo hai quengafie, para ben e para mal. Se un home crebou unha perna,outro perdeu as dúas. Eu son pobre, pcro Andrés do Canteiroinda o é máis.

Andrés ten tres irmáns, todos pequechos. O pai bota día e rioitena taberna e chega á casa bébedo. Malla na muller e nos fillos.Tenme contado Andrés que algunhas noites de xiada tiveron quesaír tremando pola porta para fóra, pois seu pai andaba trasdeles cunha navalla. Botaban ata catro días sin comer. E xateñen ido pedichar pola aldea.

—¿E túa nai non se arrepón? —díxenlle un día.

-¡Como se vai arrepoñer! ¿Ti queres que a balde? Ela tremacomo unha vara verde cando o ve chegar.

-Tes que ser grande...

Andrés reuse. Coma se para ser grande non tivesen que pasaranos. Porque o tempo non acelera nin se detén. Marcha sempreó mesmo paso. E segundo o que procuremos detrás del, podeparecernos que bule ou que demora.

— 47 —

AMÉRICA

IIAI MOITOS meses que meu irmán Miguel marchou paraAmérica. Inda me lembro de cando se despediu de nós. Miñanai, a tía Carme e a madriña choraban. Meu pai estaba seriocoma un pote. Nin bágoas nin risadas: os homes son homes. Opadriño non quixo ir.

A Celia, que está servindo en Loxo, mandámoslle recado peronon a deixaron vir os señores.

Eu estaba no medio de todos. Ninguén facía caso de min. Bulíana darlle consellos ó viaxeiro mentres non chegaba o coche deliña. Miguel dicía a todo que si, con cara de

«tanto me ten». Collinlle unha man, e púxenme a contarlle osdedos para un lado e para o outro, dende o gor-do ó meimiño.Non dei chío pero gustábame que Miguel marchase.

Despois contaríame moitas cousas. E eu dirías na escola. Como

Despois contaríame moitas cousas. E eu dirías na escola. Comonon me atendía turrei por el para unha beira. Anagouse e díxenlleó pé da orella: «Eu quero que te vaias. Mándame unha cartadende América e cóntame historias dalá». Sorriu, púxome unhaman na cabeza e esgarabelloume no pelo. Sentín coma un proídode sara-bullo no corpo todo.

Escoitamos a buguina do «Modelo». Viña a todo meter, cun eitode caixóns e cestos derriba. Miña nai e

— 49 —

mais a madriña dábanlle bicos e apertas a Miguel, e seguíanchoromicando. Meu pai ergueu a maleta ata onde estaba orevisor. Unha maleta noviña, feita polo carpinteiro de Quintela.Despois apertou contra si un instante a meu irmán. Antes demeterse no coche, Miguel colleume polo pescozo, deume unbico na cara, e cun «abur, Balbino» fuxiu coma un lóstrego. Euquedei feito un papón. Non souben dicir nin facer nada. Arrin-cou ó xeitiniño o «Modelo». Miguel axexaba para nós mentresabaneaba un pano da man.

-Non deixes de ir á misa -berroulle a madriña.

—Deus te acompañe; ¡non te botes a perder! —dixo miña nai,mentres enxugaba as bágoas.

E a tía Carme guindoulle o seu derradeiro consello, que nonentendín ben.

-¡Ten tino coas mulleres!

—Deixádevos de berros —terciou meu pai, mentres me collíapor unha man-. ¿

Pensades que vos escoita? ¿Non vedes a onde chega xa ocoche?

O «Modelo» corría. Semellaba unha nube voando a rente dochan, por entre os piñeiros, por entre as vifias. Miguel ía dentro.

Pasaba o tempo e non viña carta. Miña nai rezaba día e noite, eofreceulle unha vela á Virxe do Carme para que non se afundiseo barco onde meu irmán viaxaba. Ata que un día a carta chegou.Miguel estaba ben. Traballaba na tenda do tío Xaquín. Vestíadecote con roupa de garda e zapatos. Ademais folgaba ossábados pola tar-de, andaba nun coche de liña e comía pantrigo,queixo e compango todos os días. Eso si que era vida.

-Cando medre, voume para América -dixen.

— 50 —

E meu pai atalloume:

-Cando medres deprenderás un oficio e farás por vida aquí, sinandar batendo o zoco polo mundo adiante.

—¿E logo Miguel?

—Miguel xa está. E con un fóra abonda.

Eu pensei no pantrigo, no queixo, na roupa boa. Disque sepasan nove días sin ver terra. Namais ca auga día e noite.

O padriño que é de poucas falas, estaba sentado ó pé da lareira;revirouse para dicirme:

-Atende, neno. Quero que metas nos miolos o que che vou dicir.Deprendino cando era novo coma ti:

Ás Américas van os homes, ás Américas para gafiar. E asAméricas aquí as teñen os que queiran traballar.

Calei. Farto estou xa de que me digan que son pequeno paraentender certas cousas.

Talvez eso de ir ou non ir para América fose un lerio de xentegrande. Hai que medrar.

Arredeime da conversa. Púxenme a esnicar coa navalla nunhacarola de nabo que atopei debaixo da artesa. Meu pai e mais o

carola de nabo que atopei debaixo da artesa. Meu pai e mais opadriño seguiron latricando.

—Eu fálolle deste xeito ó neno, pero teño para min que Américaé outra cousa -dixo meu pai-. Hai outras oportunidades. Podeun chegar a rico se ten cachola e sabe aforrar un peso. E quepoñen tantas impedimentas para irse, que senón...

-Ti non sabes o que dis -atallouno o padriño-. Na América nonhai mellores vantaxes das que temos aquí.

— 51 —

Dígocho eu, que botei anos dabondo por aquelas terras.América é un ichó. Os que caen nel non avisan ós que chegandetrás. Primeiro pérdense costumes, xeitos de vida do país deorixe. Pérdese a alegría. Rematando, as máis das veces, porperdelo todo. E coma cando se arrinca unha árbore e se deixacoas raiceiras encoiro, sin terra.

Meu pai falou dos que vefien dalá con diñeiro e botan por elamercando casas e de canto hai. E o padriño díxolle que moitosmáis eran os que non podían voltar, e que para morrer pobremáis valía pechar os ollos onde un nace. Contou que algúns danrisa e noxo cando aparecen co seu falar, a cadeíña de ourodarredor do bandullo, e un coche que queren meter polascorredoiras. ¡Ten cada retróneca o padriño! Cando papai lleapuxo non sei que dos que eran máis traballadores, ergueuse dascuñas:

cuñas:

—Alí todos traballan máis da conta —dixo—. Pode haber algúnpreguiceiro, pero unha abella non fai enxa-mio. Os nugalláns nonse van. Saben que en ningures choven moletes cocidos, e polo siou polo non prefiren folgar na aldea. O que traballan de máis osemigrantes axuda a medrar a outros. E embrutéceos a eles, quecoi-dan ter chegado ó mundo para turrar día e noite dun xugo.Como di o refrán: «nin xo que pare, nin arre que fuxa». Aquíescoitaban o bombo en calquera souto e deixaban todo para irsede troula, e alí traballan arreo, sin saber moitas veces nin candoé domingo. Eu paseino. Con igual esforzo houberan estadomellor na propia terra. E vivirían no seu, sin botarse a perder.

Calaron un chisco. Eu seguín a cavilar no pantrigo e no queixo. Ena boa sorte de Miguel. A meu pai non lle cocía o corpo deixartodo aquelo sin aclarar e dixo que a

— 52 —

xente moza rabeaba por andar mundo e ilustrarse, e foi cando opadriño ceibou outro sermón dos seus, dicindo que o máis maloera que fose a mocedade a que se vai. E que ogallá se tratasedunha tolemia de vellos, porque os vellos dan perda, pero vaisea xente que traballa e o país está cheo de vellos e nenos. Taméndixo que eso de ilustrarse eran contos de feira, pois moitos dosque emigran cando se van son persoas que teñen bo xuízo paraentender a razoar moitas cousas e que despois se volven moni-

entender a razoar moitas cousas e que despois se volven moni-fates. Contou que cambian a fala trocándoa por unha re-quinaeterna que nin eles entenden. O padriño fixo a comparanzacun merlo nunha gaiola. Disque podemos mantelo á nosamaneira e facerlle asobiar o «tiroliro», pero non se afai. Un díaríspase para o monte e no monte é un alleo, un merlo botado aperder. ¡Eso do merlo si que esti-vo pavero!

Meu pai dixo que se a xente non marchase, aquí non se cabería.

—A xente ben cabe —respondeulle o padriño—. O país estásin explotar. Se da noite para a mañá non deixasen saír aninguén, fariamos unha revolución que é o que cómpre, e todosviviriamos como se merece, sin andar esmiñatando en terrasalleas.

Seguiron afiando o peteiro. Cadaquén coas súas razóns. Eumarchei para a eira.

Aquela conversa non me chistaba. Entendín algunhas cousas. Asmáis delas, non. Lerios para homes de barba. O padriñoguindaba berros abrouxantes. Meu pai cuase non podía meterbaza. E todo porque eu dixera que iría para América cando fosegrande. O que son as cousas. Faime lembrar o lume. Un mistopequeniño pode queimar un palleiro ou unha zanca.

— 53 —

Coa carola de nabo fixen a cara dun macaco. En cadanseu ollo

Coa carola de nabo fixen a cara dun macaco. En cadanseu ollometinlle unha faba taravela. Púxeno nun burato do valo, coma unsanto.

A Miguel tamén se lle daba por facer macacos, e carros earados de casca de piñeiro.

¿Faraos na América? Tal vez non lle deixe o tío Xaquín. Etampouco lle dei-xaría escribir. Mandou unha carta nada máis.¿Cando me escribirá a min? Quero que me conte historias dalá.Quedamos neso cando se foi. Ó mellor esqueceuse.

— 54 —

PACHIN

NUN TEMPO disque falaban os animais. Andróme-nas. Estáben que se lle conte a nenos da teta, pero non a min que levorillado catro codias. Todos os días estase a refacer a verdade.Hai unha chea de tempo que non oio falar seriamente do «Anxoda Guarda», nin dos Reis Magos. E quen sabe cantas cousasmáis que hoxe teño por certas irán cambiando en min. Voumealonxando do berce, coma quen dis.

Boa estaría que os animais falasen coma nós. Os paxaros, ogando, as lebres. ¡Que rebumbio! Talvez se entendan sinconversar, ou non precisarán entenderse. Hai moitos homes emulleres que parolan na mesma linguaxe e tampouco seentenden.

entenden.

Miña nai tenme dito que lle gustaría ver, siquera por un intre, orío baldeiro, sin auga. A min, tamén. Pero aínda me houbesechistado máis escoitar un parrafeo entre vacas, porcos ougaliñas... ¡Cantas cousas se cavilan! E todo dende que tiven aPachín.

Porque Pachín si que falaba. Á súa maneira. Falaba con ollos,co rabo, coas patas. Eu entendíao tan ben coma se pronunciasepalabras. Non parecía un can. Tiña entendemento de persoa.

Antes de nacer eu, tiveran o Rabeno. Déranllo ó padriño enSilleda. Disque era grande, fero, requestado do lobo. Miguelcoñeceuno. Pero un día o Rabeno adoe-ceu e houbo quematalo. Meu pai zorregoulle un tiro coa escopeta, detrás dopalleiro.

Pachín era pequenote, marelo. Tiña unha penca no fuciño que llelucía moi pavera cando trizaba. Gustába-lle barullar pola mañá.Un xeito de saúdo. Os seus ladros de chos ían dirixidos ásárbores e ós paxaros. ¡Como se divertía choutando pola eiraadiante!

Disque cando un can ouvea é porque venta morte. Pachín nuncaouveaba. Ou tiña mal as ulideiras, ou cicais non lle chistasepregoar enterros. El era alegre, campangueiro.

Faltáballe rir. E riría, digo eu, pois en veces recachaba a

Faltáballe rir. E riría, digo eu, pois en veces recachaba adentamia coma quen está ledo.

Non había can máis chusco na comarca. A todos lles gustaba.Déranolo o Zoqueiro de Ribán, en pago de terlle cravuñado meupai unha gadaña. Tróuxeno eu no colo.

—Ha de ser fero — non sei quen dixo—, porque ten negro oceo da boca.

Pero non acertou. Pachín talvez botase de conta que está malandarlle trabando as canelas á xente. Alporizá-base se oencirraban, mais non era de usar os dentes para atenazar aninguén.

Cando me deixaban só na casa, xogaba con el. Corriamosxuntos pola horta coma se estivesemos perseguindo coellos.Despois sentabámonos ó pé da cerdeira grande. A minesvarábame a suor polas fazulas, e Pachín folguexaba de présa,coa lingua fóra.

Algúns rapaces sentían envexa. Amoláballes que eu tivese uncadeliño así. Pachín decatouse t resolveu non

— 56 —

aturarlle brincadeiras a ninguén. Cando un xalgarete lle guindabapedras ou o encirraba, íaselle enriba coma un lóstrego,rosmando, cos dentes regañados.

rosmando, cos dentes regañados.

-Non tolees, Pachín -dicíalle eu-. Ti non mordes pero abúralos;méteslles grimos e un día vante derrear.

Pachín poñíame as patas dianteiras no peito, mirá-bame cos seusollos grandes e abaneaba o rabo. Era coma se baduase: «tidéixame, que ben sei o que fago».

Miña tía Carme vai á fonte coa sella todas as mañás. E amais daauga trai decote algunha nova. Un día con-tou que atoparachorando á muller do ferrador, porque a noite pasada entráralleo raposo no galiñeiro e arram-plara con nove galiñas. Primeroremexeu nas lousas do cumio, e vendo que a ripa era tupida deuna estrucia de abrir un tobo por debaixo da porta.

Aquela mañá eu fora co gando á Zanca Vella, e mentresprocuraba niños achei nunha toxeira o depósito do raposo. Asnove galiñas estaban alí, mortas. Darredor había sangue eprumas.

Deixei o gando e fun a valmontes ó lugar do ferrador paracontarlle a topadela.

Pachín corría á miña bei-ra. Un veciño, que é cazador, dixo quecompría facer as cousas con moita cautedade, pois se o raposose decata-ba de que lle deramos co almacén, non haberíamaneira de vingarse del.

Foron ver ó boticario, quen pediu que lle levasen polo menosdúas galiñas. Así se fixo. Cortoulles o pes-

— 57 —

cozo e meteulles dentro un solimán. Pousáronas outra vez natoxeira co mentes de envenenar ó raposo. Pero non aconteceuasí. Quen apareceu morto dalí a dous días na Zanca Vella, foiPachín; o meu amigo Pachín.

Cando o vin sin alento, estarricado entre unhas quei-roas, nonquería dar creto ós meus ollos. Como soño tantas cousas,pareceume por un instante que estaba a soñar; que non eracerto. Pero non soñaba. Pachín morrera. Caíra na trampa quefora arranxada para o raposo.

Tróuxeno do monte. Cunha legoña abrín na horta un buratofondo, alongado, e deille terra ó seu corpo. Coido que chorei.Non me avergofio de dicir que cho-rei. Fun acochándoo óxeitiniño coa terra fresca. Coma se o cubrise cunha manta.

A xeito de lousa plantei unha cerdeira derriba do meu amigo.Cando abrollou coidei ver en cada gromo un ollo ou un dente dePachín. E pareceume que dende as raíces chegaban uns ladriñosagarimosos.

— 58 —

REBUSQUE

PASOU a festa do Carme sin que eu puidese ir ó souto. Xaestou afeito a quedarme na casa, coma nunha pri-sión. O quernáis me doi é que a ninguén lle importe de min. O

loito por meu tío Braulio semella un adival que me atafega.

Pola mañá fun á misa coa madriña. Quixen negar-me pero elacolleu un baloco e arremeteume con el. Non me puiden rispar. Amadriña decote me fala do inferno, onde disque hai fornos quenon se apagan endexamais, e rodas de coitelos que pasantallando arreo nas almas da xente ruí'n que vai para alí.Alporízase cando lle replico ríndome desas historias de metermedo. Ponse coma unha denosiña. Todos os domingos aconteceo mesmo. Parece coma se os pais e os padriños dun nacesenpara levarnos a onde non queremos. Eu nunca teño gana de ir ámisa, nin de rezar o rosario pola noite. Pero arre dos demos quedebo facelo.

Fomos, pois, á misa de cedo. A cantada era ás once, pero oloito non permitía asistir a ela. Pola tarde xoguei só á billarda naeira, e cando anoiteceu subín ó faiado para ollar o souto daromaría dende o ventanuxo.

— 59 —

Alí estiven un bo anaco. Corría un maino bafaxe que me

Alí estiven un bo anaco. Corría un maino bafaxe que merefrescaba a testa. Un eito de grilos e sapos baru-llaban nahorta. O souto estaba alumeado con faroliños moi paveros...Tocaba a banda de Arca e mais a de Ribeira, e a xente bailaba.Aturuxos, cántigas, berros de nenos, ulido a pulpo. Todochegaba ata min. Os faroli-fios abaneábanse no aire. Por entre axente e os carballos erguíase un nubeiro de po que logo seesparexía.

Moitas pezas das que tocaron as bandas xa as tiña ouvido. Oeco resoaba lonxe, no fondo da carballeira. Semellaba que unharecovaxe de pantasmas fuxise con aquel balbordo nosombreiros. Eu, en veces, sentíame voar, coma se a música mearrincase do faiado e me leva-se polo aire. No ceo relocíanducias de estrelifias. Parecía que axexaban para o rebumbio dosouto. Quedeime ollando unha que escintilaba máis que asoutras.

Maxinei que turraba por min. Sentinme xunguido, abrazado aela. Deille un bico e dalí a pouco bailamos os dous, o son damúsica...

Pedro chosco rebulíame nos ollos. Madrugara para ir con meupai ó monte, e tiña sono. Causoume risa aquelo de bailar coaestrela. Boteille unha ollada derradeira ó souto. A xente seguíasedivertindo. Os faroliños reloucaban. Pechei o ventanuxo e funmedeitar. Dende a cama ouvía a música. Cavilei no rebusque. Xaque non fora á festa iría rebuscar. Polo San Roque atopara cinco

que non fora á festa iría rebuscar. Polo San Roque atopara cincopesetas e un pano da man.

Soñei co meu tío Braulio. Non morrera, fórase outra vez paraÁfrica. O do loito era unha argallada da madriña e de meus paispara terme coutado. Andróme-nas que espernean nos miolosmentres un dorme.

— 60 —

Krguinme ben cedo. Caladiño e de présa lisquei para ii souto.Outros rapaces costumaban ir tamén ó rebusque, pi-io aínda nonchegara ningún.

O chan estaba todo esgarabellado. Sempre quedaba .IMdcspois das romarías. Había tampiñas de botellas e ana-ios depapeis por entre os carballos. A herba e algunhas inaiogueirasestaban tripadas. Os carros de pulpo e de viño ileixaran afochanca das rodas. Había ulido a verde. Ulido .1 liúncho, anévedas, a monte orballado. O sol escomen-/,;ira a aparruñarpor detrás do coto e viña esparexendo raiolas. Mirei darredor enon vin a ninguén. Pensei no que cunbian as cousas dun díapara outro. Na víspora semellaba aquelo un formigueiro. Agoraestaba eu só. Coma se todos houbesen morto, ou non foranmáis ca unha visión da santa compaña. Coma se eu non tivesenada que ver coa natureza daquela xente. ¡Cavila un cadacousa! O sol e mais eu gavexando no souto.

¿Viría o sol tamén ó rebusque? Polo menos víñame alumear.

Dei varias voltas arredor do palco da música; andiven un anacodo camiño, percorrín o campo todo e non atopei nin frangulla.Xa voltaba para a casa, polo carreiro, cando me bateron osollos nunha cousa que relucía ó pé dunha matogueira de uces.

Achegueime e boteille a man. Era unha caixiña de pau moifeituca. Tiña un pecho de metal branco.

Brincábame o corazón. Sentín nas pernas desexos de botar acorrer para contarlle a todos a miña boa sorte. Nunca tivera nasmans cousa tan bonita. Pero deseguida o pensei mellor. Nin benchegase á casa con aquela ala-xe, todos, escomenzando polamadriña, faríanme buscar ó dono para darlla. Eu non sería quende roubar, pero o 61

que se atopa non é roubo. Ademais non era un fouciño, nin unhaeixada, nin un fataxo de cartos. Así e todo, tiña coma un anotoen min. Non me importaba o dono da caixa.

Doíame ter que calar a ledicia que me aburaba. Boteime polomonte abaixo. Atravesei o camiño, metinme leiras adiante atachegar a beira do río. A xen-te, como estivera de troula navíspora, despreguizábase tarde. Procurei que non me viseninguén.

O sol xa pelaba. Todo estaba quedo. Só se ouvía o barulloteimoso da auga que facía remuíño nunha pena, e o rechouchíodos paxaros mañanceiros.

Quedeime coma un papón ollando a caixiña. ¡Que xoguete máischusco! Era alongada, lustrosa, feita dunha madeira con vetasamarelas. Sacudina. Estaba choída.

Dentro movíase algo que fixo acirrar a miña curiosida-de.Rabeaba por abrila pero non podía, a menos que crebase opecho.

Aquel si que fora un rebusque con fbrtuna. Mais, ¿que faría coacaixiña? Primeiro ocorréuseme levala para a casa e gardala nopalleiro ou na barrela, entre os billar-dos.

Pero, máis tarde ou máis cedo atoparíanma. Por eso a escondínno resío. Recachei unhas matogueiras e ó pé da raíz, cunhasfollas de fenta darredor, enterrei na area o meu tesouro.

-¿Onde estiveches? -preguntou miña nai. —Fun ó rebusque —díxenlle.

-Ti si que es bo rebusque... ¿E que atopaches, aire de riba?

-Non atopei nin un chavo, pero se non me deixaron ir onte, polomenos...

-Non te esquezas que estamos de loito.

62

-.. .quixen ver o souto despois da romaría.

Coidei que me berrarían máis. Xa estou afeito. Pero mcu pai nondeu chío, nin a madriña.

Botei o día pensando na caixa. E pola noite soñei con ela. Soñeique a abrira coa axuda dun zarralleiro. I )entro había moedas deouro e tamén pedriñas de moi-to valer, iguais ás da ucha doMontecristo —un señor moi rico que disque anda nun libro queten o Xudío—. Soñei tamén que fora a Santiago mercar unavión. Un avión de certo.

Deprendín a guialo e boteime polo mundo, a cabalo das nubes.Fun a Lavacolla, Madrí, Francia, que sei eu. O avión era suave eavantaba coma un miñato. Ás veces parecía que me ía esnafrarcontra un penedo, ou caír feito un palloco en calquera leira, peronon pasou nada. Malia que cando estaba no mellor, candochegaba a América para ver a meu irmán Miguel, espertei. Nabeira da cama estaba meu pai.

Ouvinte latricar e vin -díxome, sorrindo-. Falabas de «caixa»,«avión», «ouro», ¿que estabas soñando?

—Non sei. Trangalladas. ¿Ou é que non podo soñar por mor do

loito?

Meu pai volveu a sorrir. Acochoume e foise. Pola mañá levei ogando a pacer ó monte aberto. Cavilei arreo na caixiña. Non apuiden arrincar do pensamento. Sentía ganas de collela na man,de acariñala. E despois de soñar, ardía co degaro de abrila.Case xurei que lle daría anque fose cun croio para saber o seucontido.

A mafiá pareceume máis longa ca nunca. Non pasaba o tempo.Non me entretiñan paxaros nin asubiotes. Os meus sentidosestaban no resío. Cada toxo, cada codeso ou xesta parecíasemeá matogueira onde pousara o tesouro.

63

Por fin moscou o gando. Vinme para a casa e disimu-lei cantopuiden a miña inquedanza. Nin ben cheguei, collín unha sacha edixen que ía tornar a auga ó prado.

Fun ó resío correndo. Pousei a sacha e dispúxenme a visitar orefuxio. Non tardei en chegar á matogueira. Esga-rabellei naarea ata dar coa caixiña. Alí estaba, bonita, relu-cinte igual ca navíspora. O corazón latexábame forte. Alí estaba, si, coas súasvetas amarelas, o pecho de metal, e aquel chouqueleo de dentroque me tiña alporizado. Lem-breime das moedas de ouro e doavión. ¡Que cousas soña un! Asl e todo non me atrevín a crebara pechadura, anque me proía a gana de facelo. Os ollos no se

a pechadura, anque me proía a gana de facelo. Os ollos no seme cansaban de mirala, nin as mans de darlle aloumiños.Cheguei a que-rerlle máis que a todos os da casa. Para min eracoma unha estrela. Unha cousa á que se lle quere moito e nonhai maneira de dicirllo. Nunca tiven sorte. Nin xogando áestornela, nin nas rifas da escola. E

de súpeto, a caixiña. Máis sorte ca ninguén. A boa sorte todaxunta.

Erguinme e botei unha ollada darredor. Estaba só naquel anacode resío. Todo o ambiente pareceume fermoso. Coma seestivese no ceo, ou algo así. Ulido a fen-tas, rebulir da auga, ir evir de bolboretas.

Pero tiña que marchar. Era tarde e non quería que ninguén mevise alí. Deille un bico á caixiña e enterrei-na outra vez na area,co mentes de voltar a xunta ela pola tarde.

Collín a sacha e enfiei cara o prado.

O sol queimábame a testa e a caluga. Tornei a auga e guieinapolas birtas, arredando restroballo e follatos. Meu pai non medeixaba facer os labores de viña, nin arar, pero afixérame acoidar o prado. Mentres corría a auga senteime á sombra dunameneiro.

Baixábame a

— 64 —

suor a trouzos. O tempo acababa de poñerse de treboa-da. Unsnubeiros escuros acochaban o sol. Coa sacha ó lombo boteimepolo camiño. Inda non chegara á casa, cando sentín caírpingueiras coma cocos.

Chovía a reverquer. Arroiaban os camiños. Polo Cas-tro abaixodescían croios e molime. Os lóstregos e os tro-nos sacudían omundo. Choveu a tarde enteira. E toda a noite.

Pola mañá seguía chovendo. Dende o meu cuarto vin o río fórado seu sitio. Fóra do resío, ruxindo, esnicando xa na cabeceirado agro. ¡Pobre do meu tesouro! A enchenta barrera con el!.

Cando escampou e o río foi baixando, acheguéimelle.

Tiña ganas de pedirlle contas pola súa aduanada. Arramploumea caixiña. Levoume a alegría; a ilusión de que era por fin unrapaz con sorte porque atopara algo no rebusque do souto.

Alá se foron as moedas de ouro e o avión. Soñei día e noite,para nada.

A matogueira estaba descaída, coas follas murchas, reviradas,cubertas de lixos.

Senteime ó pé dela. Levei as mans á cara e boteime a chorar.

— 65 —

ELADIA

U N DÍA fun á feira coa tía Carme. Sempre me gustou ir ,\ li-ira,anque tivese que levar un quino pola trenla ou ftpandar coa cestade pexegos que me poñían derriba. Pola IIDÍIC

chegaba canso pero ledo, porque xantabamos con pulpo, e noremate mercabamos algunha chilindrada. Esa vf/ miña tíalevoume para que cargase á volta cun feixe de ix-polos. E máisme valera non ter ido. Cando atravesei a |>raza do barro, vin aEladia.

Estaba escollendo unhas cuncas de talaveira. ¡Eladia! Se na miñacasa souberan... Xa daquela tiven ganas de fiixir. Irme unha noitee voltar cando fose mozo. Cando puidese falar a eito con todos.Co tempo funme esquecendo daquelo ata que, coma quenesnica unha frida, bateron de novo os meus ollos en Eladia.Faltoume pouco para berrar.

Marcheime a escape por entre os carros, para que ela non mevise.

Algúns veciños tíñanme preguntado por que deixa-ra de ir áescola.

escola.

-Tanto como che gustaba ler.

—Tan boa memoria que tiñas...

-Xa deprendín todo. Non hai máis para onde ir -dicíalles eu enxolda para que calasen.

Hai cousas que non entendo. Talvez teña que medrar paraentendelas. Cousas que van aparecendo en

— 67 —

min, cousas que vou sentindo segundo pasa o tempo. Non seipor qué pero dáme vergoña falar delas na casa.

Lémbrome do día que cheguei por primeira vez á escola.Levoume miña nai pola man. Don Alfonso, o mestre, anotou nunpapel o meu nome, fíxome varias preguntas e sentoume nunbanco con outros rapaces.

Eu xa deprendera algo. Coñecía a folla dos cristos e sumaba.Esas pequenas vantaxes gustáronlle a don Alfonso, quen mepuxo a estudiar de seguida. Non tardei en pasarlle diante atodos.

A escola está no pazo da señora Isaura. Entrase por un portal

A escola está no pazo da señora Isaura. Entrase por un portalque cai en anacos. Hai un curro con plantas de chuchamel edúas nogueiras moi grandes. As escaleiras do patín son depedra, con carriza nas xuntas, pola chuvia. É grande a escola,pero está case sempre baldeira. Van poucos rapaces. Ás vecesnon vai ningún. «Con que deprendan a poñer o seu nome, paraforzar na terra abóndalles», di a xente.

Don Alíbnso era ruín. Explicaba pouco e zoscaba arreo. ¡Quemaneira de mallar e de turrarnos das orellas! A madriña di que«a letra con sangue entra», ou sexa que dá por ben feito o nosoamolecemento a xostregadas.

Moitos rapaces lataban; non ían á escola porque tiñan medo. Eporque non entendían o falar de don Alfonso. Disque viñera daAndalucía. A min tamén me custaba entendelo.

Bulía moito e botaba as palabras polo atallo. Para máis, eraroufeño. El tampouco entendía a nosa fala. Por eso se erguía dascuñas, alporizado, e berraba coma se tivese o boubín.

O Xudío, que non llas cala a ninguén, apañou un día a donAlfonso e díxolle de cantas hai.

— 68 —

-¿Vostede pensa que os rapaces son cuxos? ¿Coida i|iic estáben andar a vergallazos con eles? Vaia sabendo, iiiL-u señor,

que tales asaños acabaránselle axiña. Virán, ilc vez, as cousas aonde teñen que vir. Se non entende váiase para o seu país. Nósnon imos trocar de lingua. K outra cousa: acabe dunha vez demeterlles na cabeza reis e pelexas que non ües serven para nada.Ademais, dcixese de ensinarlles rezos e catecismos. A doutrinaque ;i deprendan na casa, se os pais queren. A escola é para oque é. Non hai volta que darlle.

Despois dese responso falou o Xudío con algúns veci-ños, eanque lle tiñan tirria déronlle todos a razón. Firma-ron xuntos unpapel que non sei a onde mandaron, pedindo que levasen daaldea a don Alfonso. E denantes de que pasara un mes xa sefora. A volta de pouco, chegou Eladia. Eladia é moi nova. Terávinte anos, digo eu. Parece mentira que sexa mestra con tanpouca idade. Naceu en Betanzos. E fala galego conosco. Eu deseguida lle collín cariño. Tan agarimosa, tan rideira.

O día que chegou foron á escola moitos veciños. Todos lledixeron que estaban dispostos a axudala no

que fixese falta.

—Moitas gracias. O que quero, por agora, é que man-den osnenos á escola —

respondeu, coa sua fala manseliña.

Despois preguntounos varias cousas. Eu quería que se fixase en

Despois preguntounos varias cousas. Eu quería que se fixase enmin. E fixouse, porque lle respostei mellor ca ningún uns lerios deHistoria.

—Balbino —díxome—, ti eres o máis adiantado. Non collasfachenda por eso, pois todos ignoramos máis do que sabemos.Se algún día me amalo, ou teño que via-xar, ti estarás no meusitio.

— 69 —

Púxenme ledo coma unha pascua. Os outros rapaces olláronmecon xenreira.

Na miña casa estaban abraiados cos esforzos que eu facía parair todos os días á escola. Moitas veces téñome erguido ás tresda mañá para escadullar ou xuntar monllos.

Enxagoaba a cara no regueiro e ás oito estaba no pazo, cosbrazos cansos, as mans cheas de talos e o proí-do das esganasno pescozo.

Eladia parecíame un anxo; unha criatura baixada do ceo, sinazos para facer mal a ninguén. Unha avelaíña branca. Non mefartaba de ollar o seu pelo, crecho coma un niño de carrizo, asmans xeitosas, polidas, a cariña, os ollos, o corpo todo... ¡quesei eu!

Quixera estar decote con ela, sempre á súa beira. Un día deume

un bico por-que souben explicar o descubrimento da América, esen-tín un agurgullar no peito. Nunca me pasara tal. O cora-zónbatíame de présa e foi coma se me estordegase o sangue nocorpo enteiro.

Na parroquia todos dicían que eu era moi espelido, e que debíaestudiar unha carreira en Santiago. Á xente gústalle dar ópeteiro. Para estudiar na vila hai que ter cartos, e meus pais sonpobres. Deprendín moitas cou-sas, é certo, pero o únicovalemento que tiñan para min era o ser estimado por Eiadia.

Eiadia vivía nunha casiña nova que hai preto da igrexa. Tiñaconsigo a unha irmá, moi fea a pobre, que só se vía na misa dosdomingos e cando regaba un xar-dín que tiñan diante da porta.Eu pasaba por alí asu-biando á cerrada da noite, sin ir paraningures, e con disimulo pescudaba se os ollos da mestraestaban axe-xando detrás dalgún vidro. ¡

Que ían estar! Moi lonxe se

— 70 —

atopaba ela dos meus degaros. O fin de contas eu era unatopaba ela dos meus degaros. Ó fin de contas eu era un neno...

Un día Eladia non apareceu na escola. Os demais rapacesvoltáronse, pero eu fun á casa dela. Corrín can-to me deron aspernas. Cavilei mil cousas. ¿Iríase da parroquia sin avisar?

pernas. Cavilei mil cousas. ¿Iríase da parroquia sin avisar?¿Morrería? Endexamais rezo, nin sequera cando a madriña meobriga, pero neste apreto recei e ata ofrecín un peso ás ánimas.Cheguei boque-xando. Abreu a cancela a irmá e díxome que erasó unha gripe. Deixoume pasar. Eladia estaba na cama. ¡Quecuarto máis chusco! Cadros, xerriñas, flores. Naquel ambientede roupas de seda e paredes caleadas sentín vergoña dos meuszocos e remendos. Quedeime coma espetado no chan, sin darfala. Ela sorreu e chamoume: -Achégate, Balbino.

Estivemos falando un bo anaco. Da escola, dos trafegos daterra, da vida miserenta do labrego. Contoume como vive etraballa a xente do mar. O pai dela era pesca-dor e morreuafogado. Baixáronlle dúas bágoas polas fazulas. Viñéronmeganas de enxugarüas co pano da man, pero non me atrevín.Tampouco lle puiden dicir todo o que quixera. O corazóncomenzoume a troupelear e tra-bóuseme a lingua. Son unmedoso para todo.

Na miña casa puxéronse ledos porque eu, un rapaz tan novo, íaá escola en lugar da mestra.Traballo me cus-tou imporme ósmeus compañeiros, que me chamaban «o sabio», e outrascousas, pero conseguino. Levaba tres días ó frente da escola.Na parroquia nunca tal se vira, e todos me tiñan certo respeto.¡Se souberan do meu des-

•71 —

•71 —

acougo! Estudiaba porque era o único camiño para que Eladiame apreciase. O terceiro día sentinme máis segu-ro, máis forte.E o meu desespero levoume a gavexar nos caixóns da mesa deEladia. O primero que atopei foi un pano da man. Tiña o mesmoarrecendo da súa chambra. Gardeino. Tamén collín un retratodela, pequeniño, onde aparecía rindo, apertando contra si unmanuxo de caraveles.

Durmín aquela noite co pano de Eladia debaixo da cara. ¡Queulido máis agradable!

Ó retrato deille moitos, moitísimos bicos. Era coma se estiveseela alí, rindo, ollándome.

Soñei que xa chegara a mozo e que iamos casar os dous. Eutamén era mestre. Tiñamos cadansúa escola. Eladia dábameapertas, facíame cóchegas e ata durmiamos xuntos. ¡Que cousasse soñan! Ás veces inda era mellor non espertar...

Todas as noitiñas ía á casa dela para contarlle como andivera aescola. Desexei que seguise así máis tempo, pois aquelas visitas,palicando case de igual a igual, os dous sós, eran para min unharegalía. ¡Cantas veces estiven a pique de contarlle o meu sentir!

Pero non me atre-vín. Era coma se un ferro quente atravesadona gorxa me coutase a fala. Tremábanme as pernas, sentía unhafriaxe na testa... e calaba. Tiña medo de que se rise de min, ou

friaxe na testa... e calaba. Tiña medo de que se rise de min, ouque se anoxase e lle fose coa historia a mina nai. Sabería-notodos e tería que fuxir da aldea.

Un domingo —xa ela andaba ben—, vina pasear pola beira dorío de ganchete cun mozo. Sentín moita tristura. Déronme ganasde ir alí, atravesármelles diante e aldraxa-los. Pero non o fixen.Agardei a noite. Estaban sentados no xardín. Fun indo concautedade a rente do valo. Non

— 72 —

me viron. Parolaban moi quedo e non entendín frangulla. Habíaluar e vinos moi xuntiños, bicándose. Voltei para a casaencabuxado, chorando. Tentado estiven de rachar o retrato deEladia e de guindar o pano da man na corte, pero agarimeinosmáis ca nunca.

O outro día non me puiden erguer. Tiña moita febre, doíanme aspernas e a cabeza.

A madriña fíxome un eito de remedios.

—Xa vos tefio dito que a este rapaz algo raro lle acontece —berraba contra meu pai—. Hai tempo que o vexo aqueloutrado,ensumido, feito un pistraca. Vosoutros arre dos demos que éporque se ergue cedo, traballa moi-to e vai arreo á escola. Nonsei que é pero non me chista.

Por varios días estiven papando as manxorradas que a madriñaquixo. Eladia veume ver, acompañada daquel home e quen euaborrecía. Acochei a cabeza e non qui-xen atendelos. Miña naiconvidounos con augardente e fixo cumprido con elescontándolles a nosa vida. A min dábame tirria e vergoña.

Un día, vendo que non melloraba, trouxéronme o médico de SanMamede. Miroume os ollos, a gorxa, palpoume o corpo todo emandou que me desen unhas boticas que meu pai foi buscar aSantiago. Dalí a pouco erguinme e comencei a andar por fóra.Non vira máis a Eladia e rabeaba por vela. Quería dicirlle acausa da miña doenza e de camiño pregarlle disculpas por non ater atendido cando me veu ver. Pero de seguida souben averdade. Petei na porta da súa casa e non saeu ela nin a irmá.Ata que un vecifio mo dixo todo. Eladia fórase da parroquiapara non voltar máis. Fora casar moi lon-xe, co mozo que a viñaver.

— 73 —

Foi coma se caíse un penedo derriba de min; sentín ganas demorrer ou de fuxir. Era coma se tivese o peito baldeiro. ¡Que seieu! Hai cousas que por máis volras que lle dou non logroentendelas. Sempre me parecía ver a Eladia cando me atopabacon algunha moza semellante a ela. Unha noite soñei que habíaunha feira ou foliada onde todas as mulleres eran Eladias. Edespois comenzaron a gustarme, anque non tanto, outras mozas.

despois comenzaron a gustarme, anque non tanto, outras mozas.¡Coma se eu fose un mozo!

Xurei que non iría máis á escola. E non fun.

Entre as fbllas dun libro puxen o pano e rnáis o retrato.

Pero o que eu non contaba era atopar a Eladia na fei-ra. Otempo fbra amainando os meus recordos. E agora espertabantodos supetamente. Porque o tempo o mesmo cura feridas, quefai apodrecer árbores.

— 74 —

OFUMAZO

ESE ANO deixáronme ir. E eu sentín un desafogo coma setivese medrado de súpeto.

Non era para tanto, pero como sempre me tiñan coutado...

Comigo ían Secundino, Lelo e Moncho. Despois axuntóusenosSerafín do Pesco.

Levabamos cordas e fou-ciños. Eu collín na espeteira o máisnovo, acabado de cravufiar.

Percorremos montes e camposas; andivemos por roleiros e

Percorremos montes e camposas; andivemos por roleiros eprados, e pola beira do río. Trouxemos cadanseu feixe. Orecendo das herbas e a ilusión do fumazo empurrábannos. E nonhabía pernas cansas nin zocos que magoasen.

Anoitecía. Pousamos os feixes na encrucillada e sen-támonosderriba deles.

Algunhas mozas pasaban para a fbnte.

-Facede un lume ben grande -dicíannos, sorrindo.

Un carro de monllos vifia renxendo, anteposto. Detrás, un homee unha muller.

-¿Seique teremos fumazo? -o home deu unha pan-cada no meufeixe.

-Si, señor -dixen eu.

—Os rapaces non se esquecen do San Xoán -terciou a muller.E seguiron co carro anteposto polo camiño da aldea.

— 75 —

Aquela tarde —primeira vez que me deixaban ir— deprendínpara sempre a escoller as prantas sagras: estalo-tes, herba deSanta María, faísca verde, follas de castiñeiro e de bieiteiro,ponlas de oliva, codesos, follas de loureiro, troviscos, ponlas denogueira, rosas de nabo e romeu.

nogueira, rosas de nabo e romeu.

Amoreámolas no medio da encrucillada e despois de cearpuxémoslle lume. Foi chegando xente. Mocedade, vellos,nenos... A aldea polo pé. Xerras de viño, pandei-retas, unhagaita. Contou o tío Anselmo da Regueira que nos seus temposde rapaz o fumazo era máis lucido. Andrómenas. Todos osvellos din o mesmo das cousas que facemos os novos.

O fume, un esteo groso e moi longo de fume, subía paseniño,canso, escuro, sin esparexerse. A noite era maina, queda, comase fose finar o mundo. E nós veña de atizar as herbas, mentresmozas e mozos, collidos pola man, brincaban por riba dofumazo dicindo:

«Sálvame

lume da San Xoán.

Que non me morda nin cobra nin can».

Comenzou a tocar o gaiteiro. As mulleres e os homes bailabandarredor do lume.

Semellaban tolos. A cada tan-to bebían viño e aturuxaban.

Era máis de media noite. Despois de tanto trafego eu estabacanso. Senteime nunha beira, ó pé do fouciño e da corda. Axente seguía a danzar con farnesía. Era unha muiñeira que non

xente seguía a danzar con farnesía. Era unha muiñeira que nonacababa máis. A palleta e o fol non se querían ceibar do gaiteiroe arrastrárono por entre pedras e cañotos. E todos bebendo, eaturuxando.

— 76 —

O fume deixou de subir e comenzou a mesturarse coas mullerese cos homes. Dalí a pouco todo era fume e borralla. Só quedabao gaiteiro, sangando, a rolos pola encrucillada. Pero non tardouen desaparecer tamén, envolveito na brétema do fumazo. E

a gaita calou, pero foise inchando, medrando dunha maneira quearrepia-ba. O vento sopráballe pero non a facía soar. Ata queestoupou, metendo un gran estronicio.

Espertei...

Moita xente marchárase. Para rematar a festa do fumazobotaron un foguete, que foi o que me fixo acordar. Meu paicolleume por unha man e fómonos. Polo camiño atopamosalgúns mozos que arrastraban cardos a medio chamuscar.Disque os guindan nos tellados para escorrentar as meigas.

A noite era quente e un algo misteriosa. Os sapos tocaban o seupínfano nas hortas.

Cada pequeno ruxido facíame tremar. Para máis déuselle a meupai por contarme algunhas cousas que esa noite se acostumaba a

pai por contarme algunhas cousas que esa noite se acostumaba afacer. Díxome que hai mozas que deixan craras de ovos nopeitoril da xanela, e pola mañá fan comparanza do seu por-virco feitío que tefia o ovo. Outras, con amores fuxidos, collenpeniscos de cardos e envólvenos con papeis en pequenastrouxas; por fóra escriben o nome de cada mozo, e póñenas noleito, debaixo da almofada. O día de San Xoán, ben cedo,ceiban as trouxas e se abrollou algunha flor quer dicir que voltaráo mozo cuio nome está sinalado no papel.

Meu pai estaba de chos. Faloume de rapazas que lavan afaciana na amañecida de San Xoán, con auga na que meteron devíspora herba cruzada; e que nalgúns

— 77 —

sitios se bota o gando fóra, e a roupa dos enfermos, e que seaparecen meigas...

¡Que sei eu cantas cousas! Entre o soño que tiven naencrucillada e aquelas historias puxéronseme os pelos de espeto.Bo foi que axiña chegamos á casa.

—Mañá hai que madrugar, chacho —dixo meu pai.

-Coma sempre...

—Coma sempre, non —atalloume de boa maneira—; temosque ver bailar o sol.

que ver bailar o sol.

E vímolo bailar. Estabamos na Agra Vella. O ceoamostróusenos limpo como unha patena. Foramos gra-dar parao millo temperán. Pasenifio, fbise erguendo por detrás do coto eguindou na terra as súas barbas lumio-sas. Entón paramos ogando e botamos unha ollada no horizonte.

Como era de día, non me amedoñei, pero o sol, tal como meupai mo anunciara, bailaba como un tolo na mañanciña.

— 78 —

A MORTE

UNHA MAÑÁ espertei cos berros anguriados da madri-ña ede mamai. Berros que aterrecían coma se tivesen lume. Os ecosaparruñaban polas paredes. ían e viñan rachando o aire. Sentíncoma se me esgazasen a alma.

Morrera o padriño.

O médico adiantáranos que, segundo o mal que padecía nocorazón, iríase deste mundo supetamente, sin dar chío, sin sufirir.E debeu acontecer así pois eu non lle escoitara queixa algunha. Ena víspora inda estivera cantaruxando na cociña.

Erguinme da cama coma un lóstrego, pero en vez de saírdebruceime no peitoril da xanela, e quedei coma un papón

debruceime no peitoril da xanela, e quedei coma un papónmirando o río. Non sei que tiña que ver o río coa morte dopadrifio, pero o caso é que alí me estiven seguindo cos ollos ofuxir da auga. Talvez sin pensalo estivese comparándoo coa vidada xente. Na escola lera algo deso. Lera que os ríos van dar ómar, e da mesma maneira, con igual présa, nós alancamos cara ámorte.

De pensalo ben dan ganas de chorar.

O sol veu espreguizándose ó xeitiño por derriba do Castro.Axexou primeiro co seu ollo de lume, e logo espargueuse enraiolas mornas sobre o mundo. Nunca observara eu esa estrucia.

79

Denantes de o sol chegar, todo estaba branco de xiada: ocamiño, as leiras, o monte.

Pouco a pouco foise derre-tendo. Tras dela quedou unha tonade lama pegaxenta.

Pasou un carro cantando. Os bois ían antepostos, e detrás,cunha man no chedeiro e na outra unha aguilla-da, un homeesfarrapado, con carís de fadiga. Era no tempo da labra. Ocarro ía cargado de esterco ata a ore-la dos ladrairos. Botabafume. Na traseira tiña un xeito de parediña feita de chotas. A mingustábame o ulido do esterco e tamén botalo ó carro coaforcada. Cando era un palloco grande erguíao coas mans ou

forcada. Cando era un palloco grande erguíao coas mans ouviña meu pai axudarme.

A madriña seguía laiándose a berros. Daba mágoa ouvila. Sefose de noite meteríame medo. Falaba a barullo co padriño,anque el, estando morto... Eu quixera non ouvir, estar lonxe,pero non podía, a menos que me guindase no camiño. Inda bofoi que non se acordaron de min. Ninguén me chamou. E euseguía alí, cos cóba-dos no peitoril.

Derretérase a xiada. Pasaron mulleres e homes con legoñas,trollos e angazos ó lombo. Amais de ser a lúa que escollen paraque o trigo non bote caruncho, estaba bo día para traballar. Undía de sol ridente e de terra enxoita. Todos rebulían. Unscrebaban cadullos coa cota de raños e sachas. Outrosesparexían o esterco coas galle-tas. Despois, veña sementar. Ede seguida abrían os sucos co arado de pau. As derregadeirasdeixaban orelas de soma ás dúas bandas, e con trollos e legoñasviñan outros acochando o esterco descuberto. Os nenoschamaban o gando e escorrentaban as lavandeiras que papabana semente.

— 80 —

A min gustábame ollar os sucos. Sobre todo os que facía a xentenon gaspalleira.

Parecían un dibuxo, cos seus repinicoques, as súas voltiñasdacordo co ancho e o longo de cada leira. Aquelo era unha arte.

dacordo co ancho e o longo de cada leira. Aquelo era unha arte.

Voltei a mirar para o río e a comparalo coa vida. Coa vida detodos. A da xente que facía a labra; a dos que estaban lonxe, ounavegando, ou inda non naceran. ¡Que procesión inmensa é omundo! Que feira, onde a todas horas chegan uns e outrosvanse.

Sentín renxer a porta. Era miña nai. Viña refregan-do os ollos comandil. Abrazouse a min chorando.

—¡Ai, neno, que desgracia! Morreu teu padriño.

Eu non souben que dicirlle. Sentino moito porque o padriñoqueríame. E queríalle eu. Dábame consellos, contábamehistorias, e nunca foi quen de zoscarme. Ás veces non andabade chos e eu arredábame del, pero cando pasaban esastempadas poñíase falador, ledo.

Baixei as escaleiras. A porta da casa estaba aberta; a cociña,chea de xente. Todos dispoñían algo. Quen avi-saba ó médico eós nosos parentes, quen ía co parte ó xulgado.

Un levara o gando a pacer, outro foi tocar as campás. E asítodo. Segundo chegaban poñían a man no ombreiro de calquerade nós mentres dicían, con moita aquela, que tamén lles doía amorte do padriño.

morte do padriño.

Xa tocaran as carreiras. Esa é outra cousa na que teño cavilado.A campá o mesmo val para reloucar festeira na víspora dasromarías, coma para dar nova dunha morte.

Tanto anuncia unha queima como chama para a malla. Ela tendecote o mesmo torgo, pero nós entendemos a súa fala, o ir evir da súa linguaxe, que unhas veces é leda e outras non tanto.

— 81 —

¡Que rebumbio! Dá gusto ver como todos os veci ños axudari.A morte é coma un vencello cordial. Dian-te dela sentímonosirmáns. E os que non se falaban, fáianse e axudan cando haidefunto. Pe.ro eu non mc afago. Todo o dispoñen os de fóra,sin preguntar siquera a meu pai. Entran, saen, cociñan,acomodan o gando. De camiño remexen, saben o que temos e oque non temos, e despois iaretan pola aldea adiante.

No cuarto de embaixo velaban ó padriño. Metérano nun ataúdeescuro, forrado por dentro con tea branca. Vestírono co traxede garda e cruzáronlle as mans derriba do peito. Nin queestivese durmindo. Non lle tiven chisco de medo. ¿Por que llo íater? O

que si me deu arrepío foi notar que non folguexaba. Para min erao único sinal de morte.

Sentadas en cadanseu tallo, miña nai e mais a madri-ñachoraban. Eu sentín moíta pena, máis por elas ca poío padriño,que ó fin xa se fora. A tía pasaba as doas do rosario seguida deveciñas e veciños que estaban por alí. Meu pai camiñaba sinacougo polo cuarto adiante.

Todas as horas do día, dun día longo e teimoso corna unregueiro, eran iguais.

Horas de «padrenuestros» chorosos, de xente amiga que nosvifia dar o «pésame», coas mans entalecídas e a canseira dalabra dibuxada no rostro. Eran futuros cadavres. «Hoxe por mine mañá por ti», como di o outro. Non se sabe a quen lle tocarádespois. A morte non avisa nin escolle. Quen caia caeu, e abur.O padriño, casualmente o padriño, que ás veces semellaba unsabio, dicíame que comenzamos a morrer o día que vimos ómundo, e morremos un chisco cada hora, cada posta de sol...¡Que cousa!

— 82 —

Pola noite veu máis xente. Botou un rosario Carme-l.i de Lois,que vai a todos os velorios. Logo de cear dixé-roiime que medeitase, pero non quixen. Prefería estar ,ilí, entre aquelesveciños, cada vez menos alleos. Collera incdo. Medo de ir sópara o meu cuarto. A madrifia tíña-inc dito que os mortosaparécense. Non puideron facer l)o de min. Senteime nunrecuncho, na beira do anííar, e alí quedei engruñado, tremando

recuncho, na beira do anííar, e alí quedei engruñado, tremandocoma unha xostra.

Pouco a pouco foron vindo case todos para a cociña. Primeirocomeron e beberon a embuce, e alí se quedaron, sentadosdarredor da artesa, con cóbados sobre a tampa, Había mozas emozos que se beliscaban con disimulo. Alguén sacou unhabaralla e comenzaron a xogar, de a ires e catro parellas, a cantacousa hai. Cando se fartaron da xogueta déuseíles por contarcontos. Ríanse a cachón. Eran os mesmos que bagoxaban erezaban pola tarde. Eu non entendo as caras do niundo. ¡Quedesexos teño de ser grande!

Tampouco entendín polo dereito algúns con-tos. E entre barulloe risadas fun adormecendo ata que-dar coma un palloco derribado talio.

Soñei co padriño. Tiña unha alma pequerrecha e branca comaunha folerpa, que lle saeu voando da boca. Eu tamén voaba eseguina. Cando a aíma se detiña, detí-ñanie eu.

Primeiro, no remate do hórreo; dcspois, no saíi-do, na horta, nocuruto dun freixo, no Castro. Voarnos e voamos día e noite porentre as nubes e os avións, ata que, ¡cataplás!

desapareceu a folerpa. Eu perdín as ás e comencei a descendera chupe. Dende alá enriba vin a aldea ensumida, o río (queparecía un regueiriño), as leiras. Tiña por certo que me ía

parecía un regueiriño), as leiras. Tiña por certo que me íaesfachicar, pero o chan arredábase, arredábase. Ata que ouvínuns berros irtos e doridos...

83

Espertei alporizado. Estaba na miña cama. Alguén levárame nocolo. Entraba o sol polas rendixas do taboleiro. Os berros eranda tía Carme e de mamai que des-pedían o corpo do padriño.Dende a xanela vin diante da porta unha chea de xente. Veciñoscon roupa de gar-da, que ían para o enterro.

—«Tam, tam... tem» —a campá da igrexa chamaba; semprechama: festa, incendio, morte...

Coma na víspora, quedeime a cavilar, na soedade do meucuarto. Pensei nos desacougos da xente; na teima da súa loitapara xuntar diñeiro, mercar terras, pasar fame hoxe co mentesde fartarse mañá, e ó mellor ese mañá non chega, ousorpréndeos debaixo dos terróns, mantendo vermes.

Na guerra disque morren homes coma moscas. Morrendesfeitos pola metralla. Eso ponlle a calquera os pelos deespeto, e moitos non se decatan de que na aldea tamén caímos.Non se pelexa con soldados, pero lóitase cos trafegos da vida ecoas doenzas do corpo. Morremos loitando. Non dunhaasentada coma na guerra, pero no adro hai decote terra revolta.Cando nacen herbas ó pé dunha lápida, a peta do enterradorremexe noutra.

remexe noutra.

¡Se poidese entender moitas cousas! Ou falar tan siquera delas;contarlle ós demais as miñas cavilacións. Pero xa o teño feito erínseme. E a min doime. Doime que a xente ande polo mundocomo andan as vacas e os burros: procurando soamente opesebre.

O MEU AMIGO

O PADRINO non era coma a outra xente. Aínda non vin homena aldea que se lle puidese comparar. Todos latrican dasmesmas cousas ou calan as mesmas cousas. O

padriño era diferente. Paréceme que o estou vendo: sentado noseu tallo, ó pé da lareira, asubía, pensa, fai dibuxos co bastón naborralla. Non se anoxa con nin-guén. Se lle din algo que non llegusta, case sempre responde cun sorriso suavifio, e acabouse.Debe ser por eso que lle ouvín dicir un día:

-Ás veces, a mellor maneira de explicar algo é calando.

Pero cando se lle daba por falar, aquelo era unha sementeira.Predicaba mellor ca un frade. Eu non lle entendía moitas cousas,mais rabeaba por escoitalo. Era, ¡que sei eu!

coma se o erguesen a un polos ombreiros cunha man de la e o

coma se o erguesen a un polos ombreiros cunha man de la e olevasen voando lonxe, lonxe...

Un domingo pola tarde, en vez de ir enredar quedeime con el nacociña.

Pregunteille de canto hai:

-Padriño, ¿cando esmorecen as estrelas? ¿Onde rema-tan oscamiños? ¿Quen puxo os penedos no río?

Non había cousa que el non soubese.

—¿Que é un amigo? —pregunteille tamén.

E botoume tal prédica que inda me acordo de moitos dos seusditos. Unha tarde enteira parrafeando da amistade.

— 85 —

«Un amigo é o mellor que hai neste mundo, se o é de cer-to».«Val máis ter arriigos ca ter cartos». «O amigo dáche todo e nonquer nada; morre por ti se cómpre morrer».

Despois desa, notei que rne faltaba ua aroigo. Non era doadoatopalo, dicía o padriño, pois disque os máis deles son decomenencia. Na escola levábame ben con todos dende queentrei. Pero cando sacaron ó mestre e veu Eladia e fun o máisadiantado, mirábanme con mal carís. Coma verdadeirosinimigos. Era a rabecha de me veren lendo e escribirido mellor

inimigos. Era a rabecha de me veren lendo e escribirido mellorca ninguén. ¡Se souberan o que me pasaba con Eladia e por queeu deprendía! Pero está visto: sinto cousas que non lle podocontar a nin-guén. Tefto que aturalas eu. Eu só, coma caiicioaturei as vexigas e o xarampelo, Peor aínda, pois tefio quecalalo.

Os da casa poden ser ou non aniigos dun. Ser nai ou pai nori tenque ver con ser amigo, penso eu. Disque don Leopoldo é amigodos seus fillos, e faian e eito de canto hai. Pero na aldea non seusa. Son costumes da vila.

Dende que o padriño me ceibou aquela predicación botei unhatempada dorido por nori ter un amigo, ata que aconteceu o dapresa.

Era unha tarde do mes de Nadaí. Chovía moito e o ríocomenzou a encher. A madriña mandoume ir buscar o lava-doiro, que estaba na presa do rnuíño. E fun. Corrín canto mederon as pernas, pero cando lle botei a man esvaroume un zocoe caín na auga avoha. O río levábame pola presa abaixo, cadavez con máis forza. Eu non perdín o coñecemento, anque debeufaltarme pouco. Neso, sentín que me turraban por unha perna, edalí a un instante estaba no resío. O meu salvador fora Lelo deCidre. Deille unha aper-ta de corazón. Se el non fose eumorrería afogado.

— 86 —

— 86 —

«Os amigos hai que coidalos, como se coida unha anada»,dixérame o padriño, e eu, convencido de que Lelo era un amigode certo, boteime a querelo e a amos-trarlle estimanza.

Lelo era moi pobre. Fillo de caseiros igual ca min. Pero tiña avantaxe de non cavilar nas cousas. Cantaba e ría anque noncomese ou andivese encoiro. Faime lembrar o conto que dio'Xudío, do home feliz que non tiña camisa. Nunha caixiña delata moi feituca -daquela inda non mercara o peto de barro—gardaba eu os meus pequenos aforros. Algunhas pesetas quefora xuntando. ¿Quen mas dera? Un rapaz baixado semprecolleita algo. Por coidaríle da besta ó perito, ou levarlle o raxo ócura e a outros señores cando a mata do porco.

Fun á casa de Lelo para regalarlle a miña caixiña cos cartos,amais dun cinto branco que me trouxera de Áfri-ca meu tíoBraulio.

—Eu non che quero nada —díxome.

-Por ti podo contar o conto. Salvácheme a vida. Non sei nadare houbérame esfacbicado na reixa do muíño.

—Si, pero eses labores non se cobran.

—Nin hai diñeiro que os pague — díxenlle—. Non veño pagarun traballo; tráioche un regalo.

Despois de moito leirear colleume o cinto.

—Eu quero ser teu amigo, Lelo.

-Xa somos amigos.

—Quero que andemos xuntos, falemos das nosas cousas...

—Por min, xa está —díxome.

E tiven un amigo. Un verdadeiro amigo. Decote nos levamosben. Todos os días maxinabamos diferentes

andrómenas para cando fosemos grandes. Lelo queríadeprender música e tocar o bombardino ou a trompeta. Xaestrebillaba cos dedos nun pínfano e dáballe xeito.

Ademais metéuselle na chola ser mariñeiro. Nunca vira un barconin o mar, pero seu pai estivera servindo no Ferrol e parolabaarreo de augas e ventos. Eu teimaba ser mestre de escola, oucando menos ferreiro. Pero tamén quixera voar. Guiar un aviónpara ir polo mundo adiante, viaxando por derriba das nubes.

Faciamos paxareiras, armabamos sedelas no río, para pillartroitas, e non había tobo de coello que non tivese na porta unlazo de aramio posto por nós. Na aldea chamábannos «osarmadanzas». Manolito, o fillo do señor, adoecía.

No tempo da sega adicámonos a xuntar cornello. Andivemos oagro todo. Con tal de non tripar o centeo, ós donos non llesimportaba que sacasemos o grao de corvo. Despois de mollalochegamos ás tres libras. Tamén fixemos angazos de pau, paravendelos no San-martiño, e algunhas taravelas. Lelo gardaba oscartos que iamos gañando, nunha caixiña con pecho.

Non gastabamos nada en chilindradas. O aforro medraba. Emáis medrou aínda co choio do raposo que nos vendeu uncazador, amigo do pai de Lelo. Era un raposo grande, mantido.Encolgámolo nun pau e fbmos con el ó lombo de porta en porta,como é uso.

—Ei, da casa. ¿Dades algo para o raposo?

-¿Onde o apillastes?

—Alí en diante, ó pé do Castro.

A xente dubidaba, pero como sabían que andaba-mos entrelazadas e garamelos, ó fin dábannos ovos ou

-88 —

diñeiro. E cando o raposo comenzaba a cheirar démos-llo a unsrapaces da outra banda do río, que facían igual andaina pola súaaldea.

Afixen a Lelo a cavilar. En pouco tempo semellaba outro. Osque non pensan non merecen ser persoas, digo eu. Falabamosde cousas moi serias. Cousas de xen-te grande.

Estivemos dacordo en que no mundo hai pobre e ricos e nondebería ser así. Convencino de que compría saber moito, eensineille a facer algunhas con-tas e a escribir mellor.

Deprender cousas, ser grande, ir ás mozas; bombardino,trompeta, zafra, barco, avión, mar, nubes... Falabamos a cotíodos nosos degaros. Coma dous amigos que se queren.

Pero todo ten remate. Está visto que pouco me duran a min ascontentezas. Os pais de Lelo decidiron irse para América.

—Eu non sabía nada, Balbino, senón tivéracho dito. Arranxaronos papeis caladamente.

-Pois agora xa está -díxnelle-. Non hai can que o roia. Vaste eacabouse.

Fun despedilo ó «Modelo». Bulimos a falar. Parola-mos a eito.Ata lle dixen o que me acontecera con Ela-dia. Deille o meusegredo coma un regalo. E souben de camiño que a el lle pasaraalgo semellante coa filla do Fragueiro. Eran as únicas cousas quegardabamos sin saber un do outro.

-Escríbeme -díxenlle-. Mándame tan siquera unha carta. Nonfagas coma Miguel.

fagas coma Miguel.

Cóntame como é Améri-ca. Dime se é certo que hai indios ecóbregas moi longas.

Lelo bagoxaba.

00— oy —

—Non chores. Un home non é unha ovella -pero as miñas fa?Ailas tamén se mollaron.

Mentres estiven na miña aldea non atopei outro amigo comaLelo. Un amigo de certo, que me librou de morrer afogadocando caín na presa. «Val máis ter ami-gos ca ter cartos». Opadriño tiña razón. O padrifio era un sabio.

— 90

SANCRISTÁN

E ASÍ FOI. Cando é para mal dicimos que «non sabe un onde aten», e igual debiamos dicir cando a boa sorte se pon da nosabanda. Porque non é que eu puidese com-pararme conManolito, nin siquera con Pepe das Chou-zas, que ten un reloxoe foi a Santiago dúas veces; pero para min, que todas me veñentortas, era abondo.

Unha noite escoitamos ladrar o can. Petaron á por-ta. EraXaquín do Relanzo. Pasou, sentouse, trouxo meu pai unha xerra

Xaquín do Relanzo. Pasou, sentouse, trouxo meu pai unha xerrade viño e falaron de canto hai. Fixérase tarde e coteleabamostodos co sono. Ata que Xaquín se ergueu e dixo dunha vez aque viñera.

—Pois eu queríavos pedir o rapaz.

—¿Para sacarlle o unto? —dixo a trosma da miña tía, rindo.

-Falo en serio. Xa sabedes que me toca a función do San Roquee corren pola miña conta todos os trafegos da igrexa: tocar ascampás, atender enterros, cabodanos, coidar dos santos. Eu nonteño tempo nin lecer para esas cousas. E pensei que talvez oBalbino, pagándolle o que se acostuma, quixese facelo por min.

-Pois quero -dixen eu, chantándomelle diante.

Os da casa nada opuxeron. E así quedei feito sancristán. Disquenunca houbera outro tan novo na parroquia.

— 91 —

Cada ano cámbiase de funcioneiro. Meu pai contou que antespoxaba o cura no altar o dereito á función do San Roque, equedaba con ela o que ofrecese máis libras de cera. Perohoubera algúns anoxos e foi cando deter-minaron que se tomasepor rolda de casamentos.

Acordouse que Xaquín tiña que darme no comenzo un traxe a

Acordouse que Xaquín tiña que darme no comenzo un traxe aescoller e vinte pesos ó rematar o ano. E así o fixo. Levoume óxastre de Morás e o primeiro domingo que fun á igrexa estreei otraxe. Endexamais tivera outro tan bo.

—Como campas, chacho.

—Ben se ve que a metade do mozo está na tenda.

—Léveme Xudas se este furabolos non vai xa ás mozas.

Todos me dicían algo. Eu sorría e calaba. Era coma se da noitepara a mañá me volvese outro. Tales requilo-rios vifian da xenteque me atopaba a diario esfarrapado. ¡O que é a roupa! Trátanoa un segundo o ven por fóra. O meu trafego dos domingos eravarrer, botar auga na pía, acender e apagar as velas, sacar acaixa das áni-mas e tocar a campá.

Moitos labores que eu non sabía dicíamos meu pai, que de mozofora fabriqueiro.

Deprendín axiña. Cando morreu a irmá do perito botei ascarreiras e saíronme ben.

Despois estiven dous días, como é uso, tocando a morto. Ataque a enterraron. Viñeron moitos curas e eu no remate axudeillesa comer a parva na sacristía. Larpei queixo e pantrigo a embute.E enriba déronme dous pesos.

Collinlle agarimo ó choio, anque me trouxo algunha rabecha.Cos dous pesos merquei unha cinzarra das grandes, que inda medura. Eran cartos meus, pero igual

— 92 —

me tundaron na casa cando souberon que os gastara. Nonentendo porque se os gañara eu non podía facer deles o quequixese. Para meus pais eu son un neno, e non sei empregar odiñeiro. Estiven para dicirlles que eles tampouco, pois mercaronun cuxo que amolece, coles coa potra, un adival esfiañado...Mais, non abrín o peteiro. Alporízanse e fanme calar dunsopramocos. Eles son maiores e sabios. Eu son un rapaz, unninguén. ¡Algún día serei grande!

Cando tocaba a campá procuraba turrar con moito xenio polacorda ou polo batel.

Quería que a ouvisen todos. Nas casas, no agro, no monte. Porforza tiñan que lembrarse de min. Cada badelada era como unberro; un chamado abrouxante que dicía en toda a volta: ¡aquíestou!

Eu son dado a cavilar, e cando andaba pola igrexa, entre santose panos sagros, traballábame moito o pensamento. Matinaba noSan Roque, que mellor estaría cun médico poñéndolle unturas canon lambéndolle a frida un cadelo; e dábame non sei que verdacabalo ó Apóstolo Santiago moi ben vestido, chuzando

dacabalo ó Apóstolo Santiago moi ben vestido, chuzandomouros. Eso non está ben nun santo, penso eu. Cando menospodía descabalgar e pelexar con eles de home a home.

Os anxeliños miráballes as caras, tan chuscas, tan feitucas, edábanme mágoa por non seren nenos nin nenas.

Nos cabodanos tiña que arranxar o túmulo. Poñían-seme ospelos de espeto con aquela estangurriada. Primeiro un caixónmoi grande, que me facía xemer para arramplalo dende asancristía, e despois outros, cada vez máis estreitos. O docarapucho parecía unha cangalleira revirada, cunha cruz nocabo. «El fin del cuerpo aquí lo tenéis y el del alma segúnobréis». «Como me ves te

qas ^s

verás». Estes e outros letreiros tiñan escritos os caixóns pordarredor. Amais de dibuxos medofientos que amos-trabancaveiras e ósos.

Coidei seguir no choio, pero tocoulle a función do San Roque óMorulo e entrou un sobriño del no meu lugar. As cousas boasduran pouco.

Cando poño o traxe de garda lembro os meus tem-pos desancristán. Atopo de menos a igrexa, o túmulo, as campás.Porque todo eso será pouca cousa para a xen-te grande, oupara os rapaces da vila, pero eu endexamais tiven nada mellor.

94 —

O XURAMENTO

ALGÚNS veciños téñenlle teima a Serafín, o enterrador. Seráporque máis tarde ou máis cedo, han caír baixo da súa peta.Pero alguén ten que facelo, penso eu. Ata o tolo de Quintás osabía cando baduaba na taberna que para todo se arranxaba só,

sabía cando baduaba na taberna que para todo se arranxaba só,menos para entrar na cova.

A Serafín non lle importa. Chámano e vai. Cobra o seu, eacabouse. E home de poucas falas e de paso vago-roso.Pequenote, fraco -houbo quen lle puxo o alcume de

«Bigornia»-, e pernas tortas coma abeacas. Gasta pantalón dedril e chaqueta de pana remontada, e leva posta sempre unhapucha grande, curi delongamento a xeito de viseira.

Disque veu da montaña, fai moitos anos. Vive coa muller, nunhacaseta que arrendou ó pé do Castro.

Déronüe o choio de legüeiro por ter apandado moi-tos trebónsde balas na guerra. O

de enterrador é coma un segundo oficio para el.

Eu quérolle. ¿Por que a xente o tratará así? Non fala maí deninguén nin é pecadento.

Sen que mo soubesen na casa, teño ido ó adro latricar con elcando había enterro.

Gustábame velo no seu trafego. Pousaba a chaqueta no valo,refucía as mangas 95

da camisa e veña cavar. Primeiro amolecía a terra coa picaraña

da camisa e veña cavar. Primeiro amolecía a terra coa picarañae logo botábaa fóra cunha pa.

A derradeira vez que o vin foi cando morreu a tía Engracia daGranxa. Era por maio.

Acórdome ben por-que foi o día do meu xuramento. Noacipreste garulaban merlos, papuxas, estorniños, ¡que sei eu! Unrechouchío teimoso de canto paxaro se podía ver e xuntar. Funindo ó xeitiniño, a rente do valo, espremendo couselos. Senteimenunha lápida branca, de mármore.

—Ou, Balbino. ¿Vés ver como traballo? —díxome.

-Veño.

-Non che arrendo a ganancia. Enriba de baldar os cadrís, troño,sacando terra por catro patacos, póñenlle a un alcumes e carasde ferreiro.

Cuspiñou nas mans e seguiu cavando e xemendo. Eu comencei adarlle voltas a unha argola da lápida. Dalí a pouco guindou apicaraña e veu sentarse á miña beira. Ese día estaba falador.

-Aínda é cedo -dixo, ollando a sombra do acipreste na parededa igrexa—. Noutra xeira acabo o burato. ¡Pobre tía Engracia!Non sabe un a onde pode chegar. Ela foi a máis rica daparroquia, en vida de don Alexandre. Na súa casa, troño,fartábanse os pobres e había portas abertas para todos, ata que

fartábanse os pobres e había portas abertas para todos, ata queas cousas comenzaron a andar coma o nabizo, e o finembargáronlle casa e bés, deixándoa polas portas do mundo.

—E logo, ¿a tía Engracia tifia moitos cartos? —pregunteille.

—A moreas... pero, como di alí: «onde quitan e non pon...».Cando lle embargaron aínda don Alexandre vivía. Púxose tolo eandaba a pedir. Daba mágoa. Todo

— 96 —

esfarrapado, cheirento. ¡A vida é un fandango, troño! Unhamañá apareceu morto na corredoira fonda. Sóu-bese que íapolo carreiro de enriba e perdeu pé; baixou a rolos polo rhonteabaixo ata esmendrellarse. Está enterrado acolá, ¿vés? —guindou unha pedriña sinalándome tres lousas afundidas.

—¿E a tía Engracia, non toleou?

-Nin quixo ir pedir. Tíñao a menos. Sempre conser-vou certoaquel de señora fidalga. Levábanlle algunhas cousas os veciños ácasupa, que senón, houbera morto de fame.

Serafín acendeu un pito e volveu a ollar a sombra do acipreste.Eu seguín a enredar coa argola mentres pensaba na tía Engracia,nos tolos, na morte...

-¿E que é a morte? -pregunteille ó enterrador.

-¡Vides con cada retrónica os rapaces!... ¿Que che vou dicir? Amorte é a cousa máis condanada que lle pode acontecer a un.Os que se suicidan non merecían vir ó mundo.

Todos nós somos unha esqueira con tres chanzos: nacer, vivir emorrer. E non hai can quen o roia, como din os vellos.Tremémoslle á morte porque non sabemos o que haberá detrásdela. Cando chega sín-tena máis ca ninguén os quedesaproveitaron a vida; os que perderon o tempo mirando paraos biosbardos. Aqueles que fixeron algo de valemento sabenque non morren de todo. Ti non podes entender polo de agoraestes choios tan serios. Aínda lles custa enxerguelo a moitoshomes de barba.

A min pareceume entender ó dereito todo o que Serafín dicía,pero calei; deixeino seguir. Gustáballe que o escoitase.

y-j

—Cavila nesto — díxome—: o mundo é unha roda, e nósfacémola andar. Cadaquén afinca de acordo coa súa forza. Euenterro mortos e compoño a estrada. Outros escriben libros, fanpontes ou gobernan nacións. Pero hainos que rion fan branca eínda teñen o tupé de esbar-gallar o que hai feito. No rematedebe pesarlles, anque xa será tarde. Se soubesemos poradiantado o día da nosa morte, ¡que maneira de querernos unsós outros e de amar a vida! Todo esto deprendino na guerra.

ós outros e de amar a vida! Todo esto deprendino na guerra.Maxi-na a víspora da derradeira viaxe.

Apertando contra o corazón a todos. Ollando o sol, as leiras, asárbores; per-correndo a todo dar camiños noutrora andados;despe-díndose do mundo, facendo nesas poucas horas algoonde quedase esburado o noso facer, para que nos lem-brasenos vivos.

Falaba a treu e coma se estivese nun púlpito, ábanean-do osbrazos. Volveu a ollar a sombra do acipreste na pare-de.Supetarnente, ergueuse, colleu a picaraña e continuou o seutraballo.

-Ven -berroume-. Achégate. Aquí tes o que queda dun home.Mira -mostroume varios ósos alongados-, esto eran pernas ebrazos; e velaquí a cabeza. A carne levárona os vermes.¡Esterco! Pero a fonte nova, cos seus catro pichos de ferro,segue deitando auga para regalía dos veci-ños. Por obra doesforzo de Manuel de Rendos, o dono destes ósos que ves.Enterreino hai nove anos. Rendos vivi-rá mentres a fonte dure,anque apodrecese o seu corpo.

Serafín calou. Supuxen que estaría pensando en Rendos, o queergueu a fonte.

Seguiu botando terra fóra. Aqueles ósos deixounos nunrecuncho do burato. Eu fun polo adro adiante, tripando herbas elousas,

lousas,

— 98 —

espremendo couselos. Teimaba o rechouchío dos paxaros noacipreste. A campá tocaba a defunto.

EnfÍei polo carreiro do agro. As palabras de Serafín ían comigo;zoábanme dentro, coma se tivese un nespo-reiro detrás da testa.Don Alexandre, a tía Engracia, a morte, o derradeiro día... Xureipara min que cando chegue a grande farei cousas de valementopara non morrer de todo cando morra. Todos os días caviloneso. E na xente que vive mirando para os biosbardos, corno diSerafín. Cumprirei o xuramento.

99 —

APEDRA

AQUELO foi o comenzo. Porque as cousas veñen deco-teencerelladas. Vai un despois desfacendo o novelo ata atopar,pouco a pouco, o cabo do fío. O vivir, con estas reviravoltas,semella un enredo, unha estornela. ¡Se soubesemos todo poradiantado!

Anque agora penso que igual tivese feito o que fixen. Ou peoraínda. E coma unha pezoña que se xunta nun e non hai maneira

aínda. E coma unha pezoña que se xunta nun e non hai maneirade gobernala. ¡Que sei eu!

Manolito era moi ruín. Dicíano todos. Sempre andiven o meucamiño procurando non bater con el, pero acirrábame.Tentoume o xenio máis dunha vez de andarlle coa palla daalbarda, como di a madriña. Non podía. Era «o neno do señor».E aturei para non disgustar a meu pai. Os pobres decoteperdemos. A xusticia non está da nosa banda. Ben o sabíaManolito. Por eso me alcum'aba.

O cura dicíanos na doutrina, que se nos dan unha labazada nafazula esquerda debemos cometer coa dereita; mais párecemeque non está ben. Algún día hai que arrepofierse.

Aquela tardiña voltaba eu do prado. Fora tornar a auga.Andivera o día enteiro arrendando patacas, doían-

— 101 —

me os cadrís. Tiña secura na gorxa e un teimoso proe-mento nosollos. Sede, canseira, anguria de ver que a vida non é igual paratodos os rapaces.

Cando pasei por diante da casa do señor, coa sacha ó lombo,vin a Manolito no patín, xogaba á «pita cega» cos dous nenos dedon Leopoldo, o médico. Don Leopoldo vive en Santiago, perotanto lle gusta o peixe que no verán vén botar sempre unhatempada á aldea. Para na casa do Americano. Está decote no

tempada á aldea. Para na casa do Americano. Está decote noresío engaiolando troitas, escalos, anduriños. A xente quéreile. Emoi boa persoa. E tamén dona Isaura, e os nenos, anque a estesbotounos algo a perder o Manolito.

-¿Veis aquel harapiento? Es hijo de nuestro casero. Uncagarolas. Un...

Eu detívenme e quedeino oliando. Non ouvín as demais palabrasque lle dixo ós compañeiros. Non qui-xen ouvilas. Comencei atremar coma un vimbio. Non de medo: de rábea.

—Vamos a correrlo — ordenou o túzaro de Manoíito.

Baixaron do patín e botáronse a valmontes cara o camiño.Manolito viña diante, berrando. Aínda cheguei a escoitar da súaboca outras aldraxes. Ariagueime, coliin un cantazo e guindeillocon moita fbrza. A pedra era coma un paxaro mouro, voando.Tan ben lle afitei que Manolito caeu rebaldado sin dar chío.Vinlle sangrar a cara. Rodeá-

rono os nenos de don Leopoldo. Eu botei a correr. Foi coma seespertase dun pesadelo.

As pernas non me daban máis. A secura da gorxa volvéusemeacednme, e sentín friaxe na testa. O sol pareceume unha roda desangue afundíndose detrás do monte. Unha moza ía por auga;case tropezo nela. Choraba nunha soleira un meniño.

— 102 —

Ó lonxe pasou rosmando un carro. Anoitecía. Eu alanca-ba.Canso de traballar o día enteiro inda tiña azos para aquelafiixida. Collín medo. O camiño de Brandamo era escuro.Baruliaban os grilos. Algúns morcegos pasábanme a rente dapucha. Víñaseme enriba a noite, cos seus medos, as súascuruxas e pantasmas. O corazón bourába-me forte no peito. Acada intre revirábame. Escoitaba berros detrás de min, e gallopede cabalos. Poida que me seguisen, anque non vin a ninguén.

A tía Estrela é segunda curmá da mamai. Afixéron-me achamarlle tía. Vive soa, en Brandamo, dende que ile morreu ohome na guerra.

—¿Quen é? -berrou dende a cociña, logo de escoitar o petador.

-Son eu, tía. Son Balbino.

Quedouse abraiada. Conteille o caso de Manolito, do seuatricamento e da pedra.

-;E magoáchelo moito? -preguntoume, chorosa.

—Non sei. Caeu coma un palloco na beira do cami-ño. Poidaque morrese.

—¡Cala! ¡Non digas tal! Ai, ¡Nosa Señora nos valla!

Eu tiven mágoa da tía, dos da miña casa, de Manolito, e ata demin mesmo.

Sentíame un criminoso.

Aquela noite durmín moi mal. Soñaba arreo con Manolito. Enveces, que lle afundira os ollos coa pedra; outras, que perderapara sempre a fala. E tamén que morrera. A alma del sorríamedende o patín. Xa non era un rapaz batallaroso senón un anxodo ceo, con ás bran-quiñas, coma folerpas, e cara escintilante.Eu, á súa bei-ra, cos zocos cheos de lama e cuberto deremendos, daba noxo. Máis noxo aínda porque agora camiñabadentro de

— 103

min un espírito asasino. A noite pareceume moi longa. Coma sefosen unha chea de noites engadidas. Tiven ganas de irme. Fuxirpara onde non me coñecese nin-guén. E

tamén desexei morrer. Cada vez que espertaba sentía un febrónna testa coma cando tiven o xarampelo. Erguía as mans erezaba. Nunca me gustara rezar e facíao agora, pedindo porManolito. ¡O que son as cousas!

Pola mañá chegou a nova a Brandamo. Estaba na boca de

Pola mañá chegou a nova a Brandamo. Estaba na boca detodos: o neno do señor levárono á vila para curalo dun cantazoque lle guindou o fillo do caseiro. Tiña unha fenda na testa.

—Lévote á túa casa agora mesmo —dixo a tía Estrela.

Colleume por unha man e botamos pés ó camiño. Eu deixábameir. Estaba aloleado.

Tanto me tiña. Sabía de certo que me agardaba unha tolena demeu pai, pero non tiven medo. Case desexaba aquel castigo.

Cando entrei na aldea todos me miraban con mal carís. Así mopareceu ó menos. Eu non erguía os ollos do chan. Sentía unhavergoña moi grande.

Na casa, miña nai, a madriña e a tía Carme berrá-ronme a máisnon dar. Dixéronme que estabamos perdidos pois o señorbotaríanos dos bés e teriamos que ir polas portas do mundo.Todo eso amais de apandar co que custase curar a Manolito.

Meu pai chegou do monte cun gabilo na man. Veu-me e calou.Pero de seguida acenoume para que o acom-pañase. Decateimeque iamos á casa do señor. Polo camiño non nos demos fala.

O señor alí estaba, no patio, entre chuchameles e nogueiras,sentado nun banco de cantería. Cando escoitou os nosos pasos,revirouse e botoume unha ollada

— 104 —

furente, chea de pezoña, que me puxo medo. Logo, sorriu conmaldade, de camiño que lle entregaba a meu pai unha cordaencartada. Non sei ben o que pasou por min e pechei os ollos.Meu pai xemía mentres me arreaba coa corda no lombo, naspernas, onde cadrase. Estor-degoume o sangue. Caín dúasveces e volvínme a erguer supetamente.

Aínda tiven folgos para correr a onde esta-ba aquel lobochamado «señor» e cuspirlle na cara. Despois fixen o propio comeu pai. Neso esvarei, e non sou-ben máis o que pasou.

Perdín o coñecemento.

Cando acordei, estaba na miña cama. Sentada nun tallo, pretode min, atopábase a madriña. Non tardou en aparecer taménmiña nai. Falábanme con moito agarimo e aloumiñábanme, peroeu sentía coma un trasviramento. Coma se tivese o corazónfendido, esmagado. Xa non me doía o corpo senón a alma.Doíame que o señor levase a metade do que collemos, e enriba,amais de pagarmos as curas de Manolito, que me castigasendian-te dos seus fuciños para andar ben con el.

-Fálame, neno; ¿onde che doi?

-Balbino, non sexas testán; di algo.

Pero eu calei. Revireime para a parede e calei.

Fóronse.

,Non quixen probar bocado en todo o día. Nin saín da cama.Pola noite supuxen que falarían de min. Despois de cear sempreconversan das cousas acontecidas na xornada.

Funme ata onde está a ucha da roupa. Alí arri-mei a orella a unburato que deixou un nó de piñeiro manso nunha táboa, esóubeno todo.

Souben que non tiñamos cartos para pagar o lerio de Manolito,que custaba máis de tres mil pesetas, e

— 105 —

tamén que o señor falara de botarnos. Dixeron que eu era acausa daquela malafada e estiveron de acordo en maridarmeservir. Dese xeito deprendería a «comer o pan que o demoamasou».

Non quixen saber máis. Tiña fame e doíame o cor-po todo, peroargallei a fuxida para aquela mesma noite.

¿Que hora sería? Non sei ben; era noite pecha. Collín o traxenovo, os zapatos, o peto de barro. Fixen un emvurullo con todo

novo, os zapatos, o peto de barro. Fixen un emvurullo con todoe dispúxenme a liscar. Abrín vagarosamente o taboleiro. Saínatoutiñando, por derriba da viña, ata chegar ó bacelo gordo.Nun tristrás boteime ó camiño.

Cando abreu o día xa eu pasara os Alargos e a Code-seira. Sinpensalo ía cara Loxo, onde está a servir miña irmá Celia.Estivera dúas veces e lembrábame ata dos atallos.

Celia sorprendeuse coa miña chegada. Conteille todo. Ela taménme falou de cousas que eu non sabía.

—Cando sexas máis home entenderás mellor este lerio —díxome.

Contoume que tamén ela fuxira unha mañá. Disque a veu o papairuando cun mozo, no resío, e mallou nos dous cunha vara.

—¿E que pensas facer? — preguntoume.

-Veño servir. Se hai quen rne queira -dixen.

Ata que, voltas arriba e abaixo, vin parar á casa do Landeiro. Oque son as cousas...

Todo por terlle afitado coa pedra a Manolito. Por termearreposto unha vez. É coma cando se queima unha casa porquebrincou unha muxica no anllar.

106 —

DESTINO

HAI QUEN DI que todo o que nos acontece está sinalado deantemán. Que andamos por camiños mallados. Cadaquén vaipolo seu, queira que non, coma se o leva-se un anxo ou unhameiga. Eu non creo tal cousa.

Un día falei desto con Lelo. Estabamos arrimados á orela daponte, mirando para o río. Os muxiricos rebu-lían na tona daauga.

-¿E logo as cousas non pasan porque teñen que pasar? —díxome.

Aledeime de que Lelo cavilase. A xente que non fai traballar omiolo deberíase anagar e ir polo monte enri-ba de catro patas.

-As máis delas podemos gobernalas. E acontecerán segundonós queiramos -

díxenlle-. Depende de min, poño por caso, que me chimpe ounon agora mesmo da ponte embaixo.

Lelo sorriu, dándome a razón.

Vin parar á casa do Landeiro porque quixen. Certo é que algoempurroume Manolito e a pedra que lle guindei, e meus pais,

empurroume Manolito e a pedra que lle guindei, e meus pais,pero na derradeira naceu de min a idea de fuxir, e trouxéronmeas miñas pernas.

Noutrora daríame vergoña andar a servir. Hoxe, non. Se ben sepensa todos somos criados. Todos menos

— 107 —

os que son amos. Hai xente de dúas castes: a que manda e a queé mandada.

Levo aquí tan pouco tempo, e ¡cantas cousas novas!

O Landeiro merca e vende gando. E home forte, traballador, epolo mesmo gústalle que os demais traba-llen. Anda de feira enfeira. Berra para falar con un coma se estivese entre cuxos. Peronon é ruín. Ás veces ata conta algunha chuscada e cando se riaxéxalle dende a boca un dente dourado. Ten corentesete anos.Disque estudiou para cura en Santiago e interrompeu os latínspara casar. Dalí a catro meses morreulle a muller, e algunhasvellas santilorias rosman que foi «un castigo do señor».

Sabe que se me dá por ler e traime libros. Teño xa dezaoito.Algúns non os entendo ben. O mellor de todos —xa o repaseicatro veces— é o das «Memorias». O que fala nel ven ser uncapitán, chamado Smith, que conta todo o que lle pasou naguerra. Ata soñei con el e paréceme que se o atopase no camiñofalaríalle.

falaríalle.

Tamén soño con Pachín, e con Lelo. E ata con Eladia.

Entre Flora e máis eu facemos case todo o traballo de fóra. Naceifa veñen xornaleiros. Eu síntome outro. Máis forte; como seestivese chegando a home. A roupa vaime quedando pequena.Flora fíxome esquecer algo a Eladia. Anque con Flora sinto unhacousa diferente. Ganas de abrazala, ou darlle un lapote nasnádegas, como fai ás veces o Landeiro. Un día, no monte, puxé-monos a enredar mentras botabamos molime no carro, e non seio que me pasou. Vinlle as pernas ata a polpa e véuseme untrasviramento ós ollos e un rebulir no san-gue que me fixerontremer.

— 108 —

Flora ten vinte anos. Serve na casa do Landeiro den-depequena. Dixéronme que dorme algunhas noites con el. A xentesempre dá o peteiro. Tamén din que o amo non lle deixa termozo. ¡Se eu fose máis grande! Pero son un rapaz, e se lle digoalgo rise de min.

Celia, miña irmá, vénme ver cada mes. Entrou un día no meucuarto e tiven que bulir a gardar o caderno. Hai tres domingostamén veu meu pai. Falamos pouco. Díxome que o señor non osbotara, pero coa condición de que eu non fose máis pola aldea.E enriba subeunos a renda da casa. Manolito xa voltou. Ve dos

dous ollos, pero quedoulle para sempre o sinal da testa. A mindoeume ver a meu pai tan serio. Outras veces tífiame contadocontos e historias ledas de cando el era mozo. Pero agora habíaentre nós unha pedra. O cantazo que lle guindei ó neno doseñor. Así e todo, se me falase doutra maneira, pediríalle perdónpor terlle cuspido e por fuxir da casa. Pero todo quedou comoestaba. Contoume que a madriña anda outra vez mal dos cadrís,e que a mamai e mais a tía Carme viranme ver axiña.

Cando xa se ía deume un papel encartado, que sacou do bulsoda chaqueta. Era un sobre pequeno, ver-de. Abrino. ¡Unhacarta de Lelo! A primeira carta que recibía na miña vida. O meuamigo lembrouse de escribir. Cumpreu. Non fixo coma Miguel.

Pareceume que o sol arraiaba para min só. E que unha músicade paxariños me rebulía no peito. ¡Cantas cousas contaba Lelo!Tamén eu lle dixen moitas na resposta.

Faleille da miña fuxida, de Manolito, de Flora... Atopei ó finonde baldeirar os meus desacougos, as angurias que me afrixen.

— 109 —

Agora non falo comigo mesmo. Cóntolle a Lelo, o meu amigo, oque antes poñía no caderno. E a vida, mentres haxa correo, tenpara min outro caris.

O caderno dareillo ó Alberte, o sobriño do Landeiro, que

O caderno dareillo ó Alberte, o sobriño do Landeiro, queestudia en Santiago e escribe libros. Debe ser algo tolo.Apañoumo un día no cuarto e non fai máis ca pedirmo.

Di que son as miñas «Memorias». Cousas do Alberte... Tiñamosfalado unha noite do capitán Smith e da súa andaina guerreira.Pero o caderno, anque para min val moito, non ten comparanza.Xuroume que non llo amostraría a ninguén.

Que o leve.

Buenos Aires, 1960.

— 110 —

APENDICE

BIBLIOGRAFÍA ACTIVA DE XOSÉ NEIRA VILAS

Libros publicados

NARRATIVA

Memorias dun neno labrego (novela): Buenos Aires, Edit.Follas Novas, 1961.

(Cuberta de Seoane) A Coruña, Ediciós do Castro, 1968,1969, 1971, 1972, 1976, 1977, 1979, 1980, 1981, 1982,1984, 1985, 1986, 1989, 1991, 1993, 1995, 1996, 1999,2001. (Prólo-go de Xesús Alonso Montero e debuxos de IsaacDíaz Pardo).

Xente no rodicio (contos): Vigo, Editorial Galaxia, 1965, 1971,1980, 1981, 1984, 1987, 1989, 1990, 1991,

1992, 1994, 1996, 1998, 2001. (Prólogo de SalvadorLorenzana e debuxos de Xohán Ledo).

Camiño bretemoso (novela): Vigo, Editorial Galaxia, 1967,1991. (Debuxos de Xohán Ledo).

Historias de emigrantes fcontos): Montevideo, Edicións doPatronato da Cultura Gallega, 1968. A Coruña, Ediciós doCastro, 1975, 1978, 1982, 1984, 1987, 1993. (Prólogo edebuxos de Luís Seoane).

debuxos de Luís Seoane).

A muller de ferro (contos): Vigo, Editorial Galaxia, 1969,1992. (Debuxos de José Luis Posada).

113 —

Remuíño de sombras (novela): Vigo, Editorial Castrelos, 1973,Vigo, Editorial Galaxia, 1991. (Prólogo de Basilio Losada).Aqueles anos do Moncho (novela): Madrid, Akal Editor, 1977,1980. Vigo, Edicións Xerais. (Edición crítica por Xosé ManuelEnríquez), 1989. (Debuxos de

Laxeiro). Premio da Crítica Española, 1978. Querido Tomás(novela): A Coruña, Ediciós do Castro,

1980, 1984, 1985, 1988, 1992, 1997. (Debuxos de

Isaac Díaz Pardo). Tempo novo (contos): A Coruña, Ediciós doCastro, 1987. (Debuxos de José Luis Posada). Papeis (contos):Santiago, serie Contos do Castromil,

1992. O home de pau (contos): Vigo, Edicións Xerais, 1999,2000. (Debuxos de Siro).

NARRATIVA PARA NENOS

Cartas a Lelo (contos): A Coruña, Ediciós do Castro, 1971,1974, 1978, 1979, 1980, 1982, 1983, 1984, 1986, 1987,1989, 1991, 1995. (Debuxos de Luís Seoane).

1989, 1991, 1995. (Debuxos de Luís Seoane).

O cabaliño de buxo (contos): A Coruña, Ediciós do Cas-tro,1971, 1977 (debuxos de Conde Corbal), 1979, 1981, 1983,1984, 1986, 1987, 1989, 1992. (Debuxos de Xosé Díaz),1993. (Debuxos de Xosé Vizoso).

De cando o Suso foi cartero (novela): A Coruña, Ediciós doCastro, 1988, 1993.

(Debuxos de Xosé Vizoso).

Chegan forasteiros (contos): A Coruña, Ediciós do Cas-tro,1993. (Debuxos de Xosé Vizoso).

Espantallo amigo (novela); Lugo, Edicións Celta, 1971,

— 114 —

1978, 1979, 1982, 1996, 1998. (Debuxos de seis nenos doInstituto Masculino de Lugo). Vigo, Editorial Galaxia, 1989,1991, 1992, 1994, 1996, 1998. (Debuxos de Penélope Ares).A marela Taravela (novela): Lugo, Edicións Celta, 1976,1978, 1979

(debuxos de Cristino Zarza), Vigo: Editorial Galaxia, 1989,1992, 1994. (Debuxos de Xaquín Marín).

POESÍA

POESÍA

Dende lonxe: Buenos Aires, Editorial Follas Novas, 1960.(Prólogo de Rafael Dieste, cuberta de Seoane).

Inquedo latexar: Monforte de Lemos, Edicións Xistral, 1969.

Cantarolas e contos prá xente miúda: Madrid, Akal Edi-tor,1975 (contén os versos de Cantarola dos nenos e dous contosde Anisia Miranda). Bágoas e outros poemas: Palma deMallorca, separata de

"Papeles de Son Armadáns", 1968. Poesía recadada: ACoruña, Edicións Espiral Maior,

1994.

Cantarolas:V'igo, Edicións Xerais, 1995. (Contén versos deAnisia Miranda e de Xosé Neira Vilas). (Debuxos de María FeQuesada).

TESTEMUÑAS

Galegos no Golfo de México: A Coruña, Ediciós do Castro,1980. (Fotografías de Anisia Miranda). Premio da CríticaGalicia, 1981. Premio do Patronato Rosalía de Castro áEditorial, pola publicación deste iibro.

Guerrilleiros: A Coruña, Ediciós do Castro, 1991, 1992.

— 115 —

Eduardo Blanco-Amor, dende Buenos Aires: A Coruña,Ediciós do Castro, 1995.

INVESTIGACIÓNS

Castelao en Cuba: A Coruña, Ediciós do Castro, 1983, 1986.A prensa galega de Cuba: A Coruña, Ediciós do Castro,1985. Rosalía de Castro e Cuba: Santiago, Patronato Rosalíade Castro, 1992. A lingua galega en Cuba: Santiago deCompostela, Consello da Cultura Galega, 1995. Memoria daemigración I: A Corufia, Ediciós do Castro,

1994, 1997. Memoria da emigración II: A Coruña, Ediciós doCastro, 1995. Memoria dct emigración III: A Coruña, Ediciósdo Castro, 1996. Galegos que loitaron pola independenciade Cuba: A Coru-

ña, Ediciós do Castro, 1998. Crónicas galegas de América(Rolda primeira): A Coruña,

Ediciós do Castro, 1999. Manuel Murguía e os galegos daHabana: A Coruña, Ediciós do Castro, 2000. Crónicasgalegas de América (Rolda segunda): A Coruña, Ediciós doCastro, 2000.

BIBLIOGRAFIAS

BIBLIOGRAFIAS

índice da revista "El eco de Galicia" (A Habana, 1878--1901): A Corufia, Ediciós do Casto, 1988.

LEMBRANZAS

Lar. Madrid, Akal Editor, 1974. (Fotografías. Debuxos de XanBalboa). Madrid, Akal Editor, 1975 (Colección Arealonguiña).Nai: Madrid, Akal Editor, 1980. (Debuxos de Xosé Luís deDios. Fotografías de Anisia Miranda). Pan: Vigo, EditorialGalaxia, 1986.

(Debuxos de Siro).

Vigo, Diario 16 de Galicia, 1991.

OUTROS

O ciclo do neno (contén Memorias dun neno labrego, Car-tasa Lelo e Aqueles anos do Moncho): Madrid, Akal Editor,1978, 1980, 1982, 1987, 1993. (Prólogo de Xesús AlonsoMontero. Debuxos de Díaz Pardo, Seoane e Laxeiro).

Encrucilladas (contén Xente no rodicio, Camiño bretemoso eA muller deferro): Vigo, Editorial Galaxia, 1980, 1981.(Prólogo de Valentín Paz Andrade. Debuxos de Xohán Ledo e

de Posada).

Charamuscas (contén Lar, Nai e Pan): Vigo, Editorial Galaxia,1993. (Debuxos de Xan Balboa, Xosé Luis de Dios e Siro).

Discurso pronunciado por Xosé Neira Vilas (na inaugura-cióndo Instituto de Bacharelato, de Oleiros, que leva o seu nome). ACoruña, Ediciós do Castro, 1990.

(Nota limiar de Isaac Díaz Pardo).

Na outra banda do mar (contén narracións de Historias deemigrantes e de Tempo novo): Santiago, Edición de El CorreoGallego, 1992 (Debuxos de Seoane e de Posada).

— 116 —

— 117 —

Contos de tres mundos: Vigo, Edicións Xerais (edición críticapor Xosé Manuel Enríquez), 1995. (Debuxos de Seoane, XohánLedo, Posada e Siro).

TRADUCCIÓNS Ó GALEGO

Itinemrio Galego (de Víctor Luis Molinari): Buenos Aires,Editorial Follas Novas, 1958. (Prólogo de Ramón Suárez

Editorial Follas Novas, 1958. (Prólogo de Ramón SuárezPicallo). Trintenove poemas de Nicolás Guillén: A Coruña,Ediciós do Castro, 1977. (Traducción, prólogo e notas de

X.N.V. Debuxos de N.G.). Xornal deprisión (cen poemas deHo Chi Minh): A Coru-

ña, Ediciós do Castro, 1978. (Traducción, prólogo enotasdeXN.V.). Contos vellos para rapaces novos (trinta etres narracións populares de diferentes áreas dos cincocontinentes): A Coruña, Ediciós do Castro, 1983, 1984, 1985,

1987, 1990, 1991, 1995. (Escolma e traduccións de X.N.V.).Mitos e lendas da vella Grecia (de Anisia Miranda): ACoruña, Ediciós do Castro, 1983, 1985, 1989,

1996. (Debuxos de Walfrido Aparicio). A Historiaabsolverame (de Fidel Castro): A Habana,

Editorial José Martí, 1990. A Idade de Ouro (de José Martí): AHabana, Editorial JoséMartí, 1991. O Camiño de Santiago (deAlejo Carpentier): A Coruña, Ediciós do Castro, 1993.

•

TRADUCCIÓNS Ó CASTELÁN

Seis poemas gallegos (de Federico García Lorca): revista Islas,Universidad Central, Cuba, jul-dcbre. 1964.

118

Veintiún poemas (de Uxío Novoneyra): revista hlas,Universidad Central, Cuba, oct. 1966. El poema comunitariode Antonio Machado (de Xesús

Alonso Montero): revista Revolución y Cultura, La Habana,N° 4, 1972. Ademais: Compilación de cantigas populares e derefráns galegos, publicados nas revistas cubanas Signos e Mar ypesca. Tamén traduciu, para editoriais de Cuba, os seus librosMemorias dun neno labrego, A. muller de

ferro, Cartas a Lelo, Aqueles anos do Moncho, Galegos noGolfo de México, Camiño bretemoso, Querido Tomás,Castelao en Cuba e unha autoescolla de narrativa para adultos,con páxinas de doce obras, que se publicou co título de En laextraña ciudad; así como poemas de varios autores galegosadicados a Che Guevara e incluídos no libro colectivo Poemasal Che, Instituto Cubano del Libro, 1969.

Libros publicados noutros idiomas

En castelán

Memorias de un niño campesino: Madrid, Ediciones Júcar,1974, 1980, 1986. (Prólogo de Xesús Alonso Montero).Memorias de un niño campesino: La Habana, Edit. Arte yLiteratura, 1977. (Prólogo de José Antonio Portuondo.

Literatura, 1977. (Prólogo de José Antonio Portuondo.Debuxos de Posada). Espantajo amigo: Barcelona, Edit. LaGalera, 1972. (Traducción de Basilio Losada. Debuxos deAurora Altisent).

— 119 —

Aquellos años de Moncho: La Habana, Edit. Arte y Literatura,1982. (Prólogo de Imeldo Alvarez García. Debuxos de ErnestoJoan).

En la extraña ciudad: La Habana, Edit. Arte y Literatura,1982. (Autoescolla que abrangue fragmentos de doce libros enprosa para adultos, publicados entre 1961 e 1981. Debuxos deDíaz Pardo, Seoane, Laxeiro, Posada, Xohán Ledo, XanBalboa e Xosé Luís de Dios).

Gallegos en el Golfo de México: La Habana, Editorial LetrasCubanas, 1983.

(Fotografías de Anisia Miranda).

Tres novelas gallegas: La Habana, Editorial Arte y Literatura,1985. Contén: Memorias de un niño campesino, Caminonebuloso e Querido Tomás. (Prólogo de Alejandro Expósito.Debuxos de Posada, Xohán Ledo e Díaz Pardo).

Los días cubanos de Alfonso Castelao: La Habana, EdicionesUnión, 1988.

Unión, 1988.

En catalán

Espantall amic: Barcelona, Edit. La Galera, 1972. (Traducciónde María Eulalia Valeri. Debuxos de Aurora Altisent).Memories d'un nen de pagés: Barcelona, Edic. Juan Granica,1985. (Traducción: Marc Ferrer i Cuixart. Presentación: XavierCosta Clavell. Introducción: Lluís Busquets i Grabulosa.Debuxos: Alfonso Costa). Cartes a Nel-lo: Barcelona, Edic.

Juan Granica, 1995.

(Traducción: Marc Ferrer i Cuixart. Presentación: Xavier CostaClavell).

120

En euskem

Mutiko Baserritar Baten Oroitzapenak (Memorias dun nenolabrego): Bilbao, Edic. Labayru Ikastegia, 1988.

(Traducción Andrés Urrutia Badiola. Debuxos de

Isaac Díaz Pardo).

En portugués

Memorias de um pequeno camponés: Lisboa, Editorial Forja,

Memorias de um pequeno camponés: Lisboa, Editorial Forja,1977. (Traducción e prólogo de José Viale Moutinho).

En alemán

Tagebuch einer Kindheit in Galicien (Memorias dun nenolabrego): Leipzig, Edit.

Gustav Kiepenheuer Vorlag, 1984. (Traducción Gudrun Hohl,apéndice-ensaio:

"Xosé Neira Vilas, Galicien und die galegische Literatur", doprofesor Klaus Bochmann).

En asturiano

Memories d'un nenu llabriegu: Oviedo, Ediciones Trabe,colección "Incla interior", 1996. (Traducción de XandruFernández. Debuxos de Isaac Díaz Pardo).

Libros publicados en castelán para nenos cubanos

En el zoológico: La Habana, Editora Juvenil, 1965.

(Debuxos de Eugenio Elizalde). Relatos de niños vetnamitas(dous contos incluídos nun

libro colectivo): La Habana, Editora UJC, 1967. Rocín yalgunos más: La Habana, Editorial Gente Nueva,

algunos más: La Habana, Editorial Gente Nueva,

1975. (Debuxos de Rita Gutiérrez).

— 121 —

Aventuras de juguetes: La Habana, Editorial Gente Nue-va,1975. Premio Jornada Internacional de la Infancia. (Debuxos deRita Gutiérrez).

ALGUNHAS REFERENCIAS SOBRE MEMORIASDUNNENO LABREGO

Bibliografía pasiva

La visión de Galicia en Xosé Neira Vilas, por María Lucas.(Tese de licenciatura na Universidade de Linguas e Letras deGrenoble, (Francia): A Coruña,

Edic. do Castro, 1977. A recepción inmanente na obra deNeira Vilas, por Dolores Vilavedra. (Tese de licenciatura naUniversidade de Santiago de Compostela): A Coruña, Edic. do

Castro, 1990. Xosé Neira Vilas e "Xente no rodicio", porXesús Rábade Paredes: Vigo, Editorial Galaxia (colecciónÁgora), 1992. Xosé Neira Vilas e Rachel de Queiroz,fabuladores artífices, por Cleudene de Oliveira Aragao: ACoruña, Ediciós do Castro, 2000.

Coruña, Ediciós do Castro, 2000.

— 122

Edicións

Memorias dun neno labrego: Buenos Aires, Editorial FollasNovas, 1961, Cuberta de Luís Seoane. Memorias dun nenolabrego: Sada, A Coruña, Ediciós do Castro, 1968, 1969,1971, 1972,1976, 1977,1979, 1980, 1981, 1982, 1984, 1985,1986, 1989, 1991, 1993, 1995, 1996, 1999, 2001. (Proemiode Xesús Alonso Montero. Ilustracións de Isaac Díaz Pardo). Ociclo do neno (contén: Memorias dun neno labrego, Car-tas aLelo e Aqueles anos do Moncho, con ilustracións,respectivamente, de Díaz Pardo, Seoane e Laxeiro) Madrid,Akal Editor, 1978, 1980, 1982, 1987, 1993.

Memorias de un niño campesino: Madrid, Ediciones Júcar,1974 (colección La vela latina). Cuberta de Julio Ramentol.Presentación de Xesús Alonso Montero. Memorias de un niñocampesino: Madrid, Ediciones Júcar, 1979, 1985 (colecciónBiblioteca Júcar de narrativa). Cuberta de J. M. Domínguez.Presentación de Xesús Alonso Montero.

Memorias de un niño campesino: La Habana, Editorial Arte yLiteratura, 1977

(colección Contemporáneos).

- 123—

Cuberta de Ernesto Joan, ilustracións de Posada. Pró-logo deJosé Antonio Portuondo.

Tres novelas gallegas (contén: Memorias de un niñocampesino, Camino nebuloso e Querido Tomás, conilustracións de Xohán Ledo, Posada e Díaz Pardo): La Habana,Editorial Arte y Literatura, 1985. Prólogo de AlejandroExpósito.

Memorias de um pequeno camponés: Lisboa, Editorial Forja,1977. Traducción e prólogo de José Viale Moutinho. Cubertade Celeste Dias Santos.

Tagebuch einer Kindheit in Galicien: Leipzig, Editorial GustavKiepenheuer Veralg, 1984. (Traducción Gudrun Hohl.Apéndice-ensaio "Xosé Neira Vilas, Galicen und die galegischeLiteratur" do prof. Klaus Bochmann).

Memories d'un nen de pagés: Barcelona, Ediciones JuanGranica, 1985. (Traducción: Marc Ferrer i Cuixart.Presentación: Xavier Costa Clavell. Introducción Lluís Busquetsi Grabulosa. Ilustracións: Alfonso Costa).

Mutiko baserritar baten oroitzape-nak (Memorias dun nenolabrego): Bilbao, Edic.

Labayru Ikastegia, 1988. (Traducción Andrés Urrutia Badiola.Debuxos de Isaac Díaz Pardo).

Memories d'un nenu llabriegu: Oviedo, Ediciones Trabe,colección "Incla interior".

(Traducción de Xandru Fernández. Debuxos de Isaac DíazPardo).

Artigos

Alonso Montero, Xesús: "La prosa de Neira Vilas", ElProgreso, Lugo, 19-5-65.

— 124 —

Alonso Montero, Xesús: "Cen mil exemplares dun libro dehoxe", Faro de Vigo, 19-9-80. Alonso Montero, Xesús:"Memorias dun neno labrego

cumple vinte anos", Faro de Vigo, 4-12-81. Aionso Montero,Xesús: "Neira Vilas, agora en alemán",

Faro de Vigo, 19-10-85. Alonso Montero, Xesús: "XXV anosdespois: homenaxe a un relato", Faro de Vigo, 12-4-86.Álvarez Laureano: "Memorias dun neno labrego", La

Voz de Galicia, A Coruña, 23-3-70. Baldauf Herlmut: "Die

Waarheit des eifanchen lebens",

NeueZeit, Berlín, 20-5-85. Castagnino, Héctor: "Memorias dunneno labrego". La Prensa, Buenos Aires, 4-6-61. Castroviejo,Concha: "Relato y teoría social en una novela de Neira Vilas",Chan, Madrid, maio-xuño, 1969. Conde Xosé: "Memorias dunneno labrego", Galicia,

Buenos Aires, febreiro, 1961. Dapresa, Moisés: "Memorias dunneno labrego", A Nosa

Terra, Buenos Aires, abril, 1963. Díaz Pardo, Isaac: "Osretornados", El Correo Gallego,

Santiago, 18-1-2001. El Correo Gallego: "El relato gallegomás vendido de todos los tiempos", 24-12-81. E.M: "Un librotierno y conmovedor", La Voz de Galicia, A Coruña,decembro, 1977.

Erkiaga, Eusebio: "Mutiko Baserritar Baten Oroitzapenak",revista Idatz & Mintz, Bilbao, N° 18/19, 1988. Fabeiro Gómez,Manuel: "Carta abierta a Neira Vilas sobre las "Memorias dunneno labrego", La Noche, Santiago, 6-3-61.

— 125 —

Feijóo, Samuel: "Memorias de un niño campesino", El caimán

Feijóo, Samuel: "Memorias de un niño campesino", El caimánbarbudo, La Habana, abril, 1979. Fernández, Carlos:"Memorias dun neno labrego", un

"best-seller gallego". La Voz de Galicia, A Coruña, 5-

-12-82. Fernández del Riego, Francisco: "Memorias de un niñode aldea", La Noche, Santiago, febreiro, 1961. FernándezFerreiro, Xosé: "Las memorias de un niño

gallego", La Voz de Galicia, A Coruña, 26-2-78. FernándezFerreiro: "Un best-seller galego", La Voz de

Galicia, 5-12-81. Fernández Freixanes, V: "O paraísoperdido", Faro de Vigo, 12-4-86. García, Rodri: "Memoriasdun neno labrego", de Neira Vilas será levado ó cine, La Voz deGalicia, A Coruña, 18-1-2001. Gómez, Lupe: "Mapa bonito dealdea", El Correo Gallego, Santiago 18-1-2001. Hermida,Modesto: "Das memorias dun neno ó intelectual autodidacta",Faro de Vigo, 12-4-86. La Voz de Galicia: "Octava ediciónde Memorías dun

neno labrego\ A Coruña, 1-6-79. Manuel María: "Memoriasdun neno labrego", Vida Gallega, febreiro-marzo, 1961.Molinari, Víctor Luis: "Un libro singular", Opinión gallega,Buenos Aires, febreiro, 1961. Navia (Rosa), Noia (Soedade) eLópez (Antón);

"Un

"Un

ninguén", El Correo Gallego, Santiago, 18-1-2001. NeiraVilas, Xosé: "Memoria dunhas Memorias", El

Correo Gallego, Santiago, 18-1-2001. Olivares Baró, Carlos:"Las memorias de Balbino", Sierra''Maestra, Santiago de Cuba,24-8-78.

— 126 —

Otero, David: "Balbino", O Correo Galego, Santiago, 8-

-2-2001. Papasmatiú, Basilia, "Memorias de Xosé Neira Vilas",Juventud Rebelde. La Habana, 28-5-78. Pena, Ramón: "NeiraVilas: cara as oito edicións de

Memorias dun neno labrego", La Voz de Galicia, A Coruña,15-7-79. Plutarco: "As Memorias lidas ós catorce anos", Farode Vigo, 12-4-86.

Regueiro, Carina: "Corenta anos de "Memorias dun nenolabrego", El Correo Gallego, Santiago, 7-1-2001.

Reguera, Arturo: "Una gran novela: "Memorias dun nenolabrego", Signo, Madrid, 7-1-67. Rodríguez, Salvador:"Balbino, que cumpre 40

anos no

anos no

2001", Faro de Vigo, 29-12-2000. Rodríguez, Salvador:"Operación Neno Labrego", Fa.ro

deVigo,V\%o, 3-3-2001. Rodríguez Padrón, Jorge: "Memoriasdun neno labrego", Fablas, Las Palmas, decembro, 1971.Rodríguez Padrón, Jorge: "Memorias de un niño campesino", LaPrensa, Tenerife, 12-1-75. Siro: (un capítulo: "Perdido", conbiografía e caricatura

do autor) La Voz de Galicia, A Coruña, 20-8-83. SuárezPicallo, Ramón: "Diante dun gran libro de prosa

popular galega", Lugo, Buenos Aires, febreiro, 1961. Suñén,Luis: "Memorias de un niño campesino", La

Estafeta literaria, Madrid, 1-5-75. Trabajadores: "Memoriasde un niño campesino", La

Habana, 1-6-78.

Trecicuatro: "Memorias dun neno labrego", Hoja del lunes,Lugo, dccembro, 1966.

— 127 —

Ucha, Antonio: "Memorias dun neno labrego", Aturuxos, SantaFe, (Arxentina), marzo, 1961. Varela Jácome, Benito: "Mundorural de Memorias dun

rural de Memorias dun

neno labrego", La Voz de Galicia, A Coruña, 20-11-78.Varela, Lorenzo: "Alguén dixo...", El Correo Gallego,

Santiago, 18-1-2001. Valcárcel, Xulio: "Memorias dun nenolabrego", La Voz de Galicia, A Coruña, 11 -3-2001.Vázquez, Pura: "Un menifio da aldea: Balbino", O

Correo Galego, Santiago, 3-12-2000. Vilavedra, Dolores: "Osnenos de Xosé Neira Vilas",

Faro de Vigo, 12-4-86. Vilavedra, Dolores: "Fóra de capelas",El Correo Gaüego, Santiago, 18-1-2001.

Radiodifiisión

Traballo de Luís Seoane, transmitido por Radio Liber-tad,Buenos Aires, 31-1-61. Entrevista co autor, por OrlandoCastellanos, Radio Habana Cuba, 28-5-78. Comentarios enRadio Progreso, Radio Liberación e outras emisoras cubanas,e no canal 6 deTV, en 1978.

Estudios

Compagnoni, Patrizia. Tese de licenciatura, na Facultade deMaxisterio da Universidade de Roma, 1978--79. Título: "Análisi

Maxisterio da Universidade de Roma, 1978--79. Título: "Análisidi un romanzo galego: Memorias dun neno labrego, di XoséNeira Vilas".

Laxe, Xosé: "Memorias dun neno labrego. Análise einterpretación, revista Grial, Vigo, xullo-agosto-setembro,1975.

— 128 —

Lorenzo Rivas, Pilar: Contribución ao estudo da novela deprotagonista infantil e xuvenil na üteratura galegacontemporánea. A Coruña, Ediciós do Castro, 1981.

Ostrovski, Oleg. Traballo de diploma. Academia de Idiomas"M. Thorez", Moscú, 1968. Comprende a traducción da obra óidioma ruso, e un estudio que abrangue diversos aspectoshistóricos e socioeconó-micos de Galicia.

Portas Fernández, Manuel: "Estudio crítico sobre as "Memorias"de Neira Vilas".

Grial, Vigo. Xullo-agos-to-setembro, 1984.

Sizonenco, Serguei. Traballo de diploma. Facultade deFiloloxía da Universidade de Leningrado, 1981. (Anque analizaoutras obras do autor, o traballo cén-trase fundamentalmentenesta).

Prólogos e Apéndices incluídos en diferentes edicións (xacitadas), de Xesús Alonso Montero, Klaus Bochmann, LluísBusquets i Grabulosa, Xavier Costa Clavell, Alejandro Expósito,José Antonio Portuondo e José Viale Moutinho. (Tamén seestudia esta obra nos libros de María Lucas e de DoloresVilavedra que aparecen mencionados na bibliografía pasiva).

Traduccións

O castelán, polo autor (1963), e por Ramón Sierra Varandela,para levar ó teatro (México, 1970). Ó chinés, por Jan-chen-jao(1966). O ruso, por Oleg Ostrovski (1968).

Ó checo, por Miloslav Pluhar (1968). Ó portugués, por JoséViale Moutinho (1976). Ó

italiano, por Editorial Riuniti (1977). Ó búlgaro, por DimíterAngue-

— 129 —

lov (1980). Ó alemán, por Gudrun Hohl (1984). Ó catalán, porMarc Ferrer i Cuixart (1984). Ó euskera, por Andrés UrrutiaBadiola (1986). Linda Lockart, de California, tiña comenzado atraducilo ó inglés hai algúns anos, e Iván Maghusinets traduciualgúns capítu-los (ademais de Espantallo amigo, do mesmoautor) ó ucraniano, en 1971. O

asturiano, por Xandru Fernán-dez (1996).

asturiano, por Xandru Fernán-dez (1996).

Traballos de clase en centros educativos

Varios estudiantes de 5° de Literatura Hispánica daUniversidade Central de Madrid, presentaron traballos sobreeste libro, en 1972 (ningún deles era galego). Traballossemellantes elaboraron rapazas e rapaces de COU, de Santiago,Lalín, A Estrada e Lugo, entre 1974 e 1978. Nun concursoliterario organizado polo Instituto Masculino de Lugo (coaorientación de X. Alonso Montero), foille entregado o primeiropremio a un traballo sobre Memorias... O ano 1969, vintedousalumnos da Escola Rosalía de Castro, de Vigo, dirixidos polaprofesora Antía Cal, estudiaron e reescribiron, cadaquén á súamaneira, capítulos desta obra. Algo semellante fixeron alumnosdo Colexio Nacional Rosalía de Castro, de Padrón, traballo quecomplementaron con debuxos, cartas, poemas, etc.

(Anotamos só estes casos polas súas peculiaridades, poistraballos arredor deste libro fanse de continuo en centros deensino, de diferentes niveis, de toda Galicia, nos que Memoriasdun neno labrego é texto de lectura, como o é, en castelán, encolexios de Cantabria).

130

Teatro

En diversos colexios de Galicia leváronse a cabo escenifi-cacións de capítulos desta obra. Temos constancia das rea-lizadas por alumnos da Escola Nacional de Berres (A Estrada),e polo grupo "Treboada", de Porriño. En 1970, a partir datraducción ó castelán feita por Ramón Sierra Varandela, acompañía estatal mexicana "Jacinto Cane-que", coa dirección deManuel Novelo, dramatizou esta obra e representouna (coaadición de fragmentos de O catecismo do labrego, de LarnasCarvajal, a xeito de coro) á beira de duascentas veces encomunidades rurais de Cam-peche e Yucatári. O ano seguintepresentouse de novo nas mesmas comunidades, pero esta vezutilizando a lingua maia, en versión espontánea dos mesmosactorés.

Filmografía

Existe dende hai tempo un proxecto dun director de cine españolpara rodar unha longametraxe baseada en Memorias... Atahoxe non chegou a realizarse. Dous capítulos foron filmados polaTV italiana. Recentemen-te concretouse o proxecto de facerunha película con dirección, actores e técnicos galegos. Xa foielaborado o guión correspondente. Víctor F. Freixanes dirixiu unvídeo sobre esta obra, en 1986, para a serie de TV "A trabe deouro".

Actos públicos

Reséñanse algúns: No Centro Galego de Barcelona, o 11-11-

Reséñanse algúns: No Centro Galego de Barcelona, o 11-11-1972, o autor referiuse amplamente a este libro (presentouBasilio Losada); o 18-11-1976, disertación do autor na GaleríaSargadelos de Madrid sobre esta

— 131 —

obra, para celebrar a saída da 6a edición (presentou LorenzoVarela); o 27-5-1978, no tradicional Sábado del Libro, na rúaObispo, da Habana, presentouse a edición cubana; noutrodestes encontros sabatinos, o autor presentou Tres novelasgallegas, triloxía na que este libro está incluído (20-7-1985). A15a edición foi presentada por Isaac Díaz Pardo e DoloresVilavedra, coa presencia do autor, en Oleiros, o 6-5-89, en actoorganizado por ese concello coruñés. Lluís Busquets i Grabolosae Xavier Costa Clavell presentaron, o 15-10-85, a edición destelibro en catalán, na Galería Sargadelos de Barcelona.

Reseñas en libros de crítica e ensaio

Alonso Montero, Xesús: "Neira Vilas e as súas Memorias. EnRealismo y condencia crítica en la literatura gallega,Madrid, Ciencia Nueva, 1968. Costa Clavell, Xavier: Losgallegos, Buenos Aires, Ed.

Nós, 1970. Costa Clavell, Xavier: Perfil conflictivo deGalicia, Barcelona, Galba Ediciones, 1976. Díaz Plaja,Guillermo: Tesoro breve de las letras hispánicas. Vol. VII.Madrid, Magisterio Español, 1974. Fernández del Riego,

Madrid, Magisterio Español, 1974. Fernández del Riego,Francisco: Historia da literatura

gaíega. Vigo, Editorial Galaxia, 1971. Manuel María: Prólogoda novela A torre de Babel, de

Lois Diéguez, Vigo, Edit. Galaxia, 1968. Varela Jácome, Benito:Singradums da narrativa galega. De

Castelao a Neira Vilas. A Coruña, Librigal, 1972. VázquezCuesta, R: Historia de las Literatums hispánicas no

castellanas: literatura gallega. Madrid, Taurus, 1980.

Referencias en textos didácticos

Diversos capítulos de Memorias dun neno labrego foronincluídos en textos de EXB, BUP, COU e IniciaciónUniversitaria, editados nos últimos anos.

Imagen: lengua española (dous capítulos traducidos porMireia Montané). Barcelona, Vicens Vives, 1972.

Instituto da Lingua galega, Universidade de Santiago deCompostela, Gallego-l (1971).

Instituto da Lingua Galega, Universidade de Santiago deCompostela, Gallego-II ( 1972).

Instituto Maculino de Lugo. Decramción dos Dereitos do nenoe outras cousas, Lugo, 1973.

Libro de lectura (3° EXB). Barcelona, Edit. Casals, 1983.

Prosagalega (vol. 2.) Vigo, Edit. Galaxia, 1978.

Textos para o ensino en galego. A Coruña, Edicións Ruei-ro,1976. (Varios autores).

100 españoles que cuentan (un capítulo en versión bilin-güe ereferencias bio-bibliográficas), por Modesto Hermida. Madrid,Ministerio de Cultura, 1985.

— 132 —

— 133 —

INDICE

Proemio á vixésima edición por Xesús Alonso

Proemio á vixésima edición por Xesús Alonso

Montero

9

Eu son

25

Perdido

29

OXudío

33

Loito

39

Os grandes

45

América

49

Pachín

55

Rebusque

59

Eladia

67

O fumazo

75

Amorte

79

O meu amigo

85

Sancristán

91

O xuramento

95

Apedra...

101

Destino

107

Apéndice

111

Bibliografía activa de Xosé Neira Vüas

.113

Algunhas referencias sobre Memorias dun neno

labrego

123

— 134 —

XOSÉ NEIRA VILAS (Gres, Val do Ulla, 1928)) é un escritor

de recoñecido prestixio desde que publicou Memorias dunneno labrego (1961). Durante os anos 50

viviu na Arxentina, e desde 1961 en Cuba. Na actuali-dadereside na súa casa natal de Gres, convertida en sede dafundación que leva o seu nome. Entre a súa extensa obraliteraria, que abrangue a prosa narrativa, a Hteratura infantil, apoesía, e a investigación e textemu-ña, podernos citar: Xente norodicio (1965), Cartas a Lelo (1971), Aqueles anos doMoncho (1977), Querido Tomás (1981), O home depau(1999), etc.